• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 59.1KB
Покупки 3
Дата загрузки 17 Апрель 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Shahzodabonu

Дата регистрации 17 Апрель 2025

21 Продаж

Pulga talab

III BOB O‘ZBEKISTON IQTISODIYOTIDA PULGA TALABNI TAHLIL QILISH 3.1. O‘zbekistonda pulga talabning shakllanishi va rivojlanishi O‘zbekistonda pulga talabning shakllanishi va rivojlanishi mamlakatning iqtisodiy o‘zgarishlari, bozor mexanizmlarining rivojlanishi va moliyaviy institutlarning shakllanishi bilan uzviy bog‘liq. Mustaqillikdan so‘ng pul-kredit tizimi shakllanib, pulga talabni tartibga solish mexanizmlari bosqichma-bosqich rivojlantirildi. 14 1. Pulga talab shakllanishining dastlabki bosqichi 1991-yilda mustaqillikka erishgandan keyin O‘zbekiston o‘z milliy valyutasi – so‘mni 1994-yilda muomalaga kiritdi. Ushbu davrda pulga talab quyidagi omillar ta’sirida shakllandi:  Narxlar erkinlashtirildi , bu esa pulga bo‘lgan talabga ta’sir qildi.  Davlat subvensiyalari qisqardi , bozor iqtisodiyotiga o‘tish boshlandi.  Kredit bozori endigina shakllanayotgan bo‘lib , tadbirkorlik subyektlari uchun moliyaviy resurslarga talab ortdi. 2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida pulga talabning o‘sishi 2000-yillardan boshlab mamlakatda bozor iqtisodiyoti rivojlanib, pulga bo‘lgan talab yangi omillar ta’sirida ortdi:  Bank tizimi rivojlandi , tijorat banklari faoliyati kengaydi.  Kredit siyosati yumshatildi , tadbirkorlar uchun imtiyozli kreditlar joriy etildi.  Aholi daromadlari oshdi , bu esa iste’mol uchun pul mablag‘lariga bo‘lgan talabni kuchaytirdi. 3. Hozirgi bosqichda pulga talabning asosiy omillari Bugungi kunda O‘zbekistonda pulga talab quyidagi omillar asosida shakllanmoqda: 14 Umarov R. Byudjet-soliq siyosati – O‘zbekiston: “O‘zbekiston” nashriyoti, 2018. – 130-150-betlar. 20 4. O‘zbekiston misolida pulga talab va inflyatsiya O‘zbekistonda Markaziy bank inflyatsiyani barqarorlashtirish uchun "inflyatsion targeting" siyosatini yuritadi. So‘nggi yillarda pul-kredit siyosati qattiqlashtirilib, pul massasi va foiz stavkalari orqali inflyatsiya nazorat qilinmoqda. Pulga talab va inflyatsiya o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lib, pul massasining ortishi yoki kamayishi iqtisodiy barqarorlikka bevosita ta’sir qiladi. Inflyatsiya darajasi ortganda pulga bo‘lgan talab pasayishi mumkin, chunki pulning real qiymati kamayadi va aholi hamda biznes subyektlari uni uzoq muddat saqlashni istamaydi. Bunday holatda, aholi va tadbirkorlar aktivlarini boshqa qimmatli qog‘ozlar yoki valyutalarga o‘tkazish orqali inflyatsiyadan himoyalanishga harakat qiladi. 9 Inflyatsiyaning kuchayishi Markaziy bankning pul-kredit siyosatiga ham bog‘liq bo‘lib, agar muomaladagi pul miqdori ortiqcha bo‘lsa, talab inflyatsiyasi yuzaga kelishi mumkin. Bu holatda iqtisodiyotdagi pul massasi iste’mol va investitsiyalar hajmiga nisbatan ortiq bo‘lib, narxlarning oshishiga olib keladi. Aksincha, agar Markaziy bank pul massasini cheklasa, deflyatsion sharoit yuzaga kelib, iqtisodiy faollik susayishi mumkin. Pulga talab va foiz stavkalari o‘zaro bog‘liq bo‘lib, foiz stavkalari o‘zgarishi iqtisodiyotdagi pul mablag‘lariga bo‘lgan ehtiyojni shakllantiradi. Agar foiz stavkalari yuqori bo‘lsa, iqtisodiy subyektlar qo‘shimcha pul mablag‘larini saqlashdan ko‘ra, ularni investitsiya yoki jamg‘arma vositalariga yo‘naltirishga harakat qiladi, bu esa pulga bo‘lgan talabning pasayishiga olib keladi. Aksincha, foiz stavkalari past bo‘lsa, iqtisodiy agentlar qo‘shimcha mablag‘larni saqlashga moyil bo‘lib, pulga talab ortadi. Foiz stavkalari va pulga talab o‘rtasidagi bog‘liqlik Keynesning likvidlik afzalligi nazariyasi orqali ham izohlanadi. Keynesga ko‘ra, xo‘jalik yurituvchi 9 Saidov J. Pul tizimi va rivojlanish bosqichlari – O‘zbekiston: “Turon-Iqbol” nashriyoti, 2020. – 45-78- betlar. 14 KIRISH Har qanday zamonaviy iqtisodiy tizimda pul muhim rol o‘ynaydi. Pul nafaqat almashinuv vositasi, balki iqtisodiyotning barqarorligini ta’minlovchi muhim omillardan biridir. Pulga bo‘lgan talab iqtisodiyotning asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, u inflyatsiya, foiz stavkalari, iqtisodiy o‘sish va boshqa makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan chambarchas bog‘liq. Mazkur kurs ishi pulga talab tushunchasi, uni belgilovchi omillar va nazariy asoslarini o‘rganishga bag‘ishlangan. Ishning dolzarbligi shundaki, O‘zbekiston iqtisodiyoti bozor munosabatlariga asoslangan holda rivojlanib borayotganligi sababli, pulga bo‘lgan talabning shakllanishi va unga ta’sir etuvchi omillarni chuqur o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Kurs ishi dolzarbligi – Pulga bo‘lgan talab har qanday mamlakat iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, uning o‘zgarishi makroiqtisodiy barqarorlik, inflyatsiya darajasi, foiz stavkalari va iqtisodiy o‘sish kabi jarayonlarga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bozor iqtisodiyotiga ega bo‘lgan davlatlarda pulga bo‘lgan talabni to‘g‘ri boshqarish va prognoz qilish iqtisodiy siyosatning eng muhim yo‘nalishlaridan biridir. O‘zbekiston mustaqillik yillaridan buyon iqtisodiyotning barcha sohalarida islohotlarni amalga oshirib kelmoqda. Ayniqsa, pul-kredit siyosatini takomillashtirish, milliy valyuta barqarorligini ta’minlash va pul massasi hajmini samarali boshqarish dolzarb masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Shu sababli, pulga talabning nazariy va amaliy jihatlarini o‘rganish O‘zbekiston sharoitida juda katta ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, iqtisodiy rivojlanish jarayonida pulga bo‘lgan talab doimiy ravishda o‘zgarib boradi. O‘zbekistonda jadal urbanizatsiya, tadbirkorlik muhitining yaxshilanishi, moliyaviy institutlarning rivojlanishi va aholi daromadlarining ortib borishi pulga bo‘lgan talabning dinamikasiga ta’sir ko‘rsatmoqda. Shunday ekan, ushbu mavzuni o‘rganish orqali mamlakatimizda 2 yo‘naltiradi, natijada pulga bo‘lgan talab kamayadi. Aksincha, foiz stavkalari past bo‘lsa, iqtisodiy agentlar qo‘shimcha pul mablag‘larini saqlashga moyil bo‘lib, pulga talab oshadi. To‘rtinchi omil iqtisodiy barqarorlik va ishonch darajasidir. Agar iqtisodiyot barqaror bo‘lsa va kelajakdagi prognozlar ijobiy bo‘lsa, pulga talab ortadi, chunki iqtisodiy agentlar o‘z faoliyatini kengaytirishga harakat qiladi. Agar iqtisodiyot beqaror bo‘lsa yoki siyosiy-iqtisodiy noaniqliklar mavjud bo‘lsa, pulga talab kamayishi mumkin, chunki odamlar va bizneslar kapitalni likvid shaklda ushlab turishga harakat qiladi. Bundan tashqari, pul aylanish tezligi ham pulga talabga ta’sir qiladi. Agar pulning aylanish tezligi yuqori bo‘lsa, iqtisodiyotda ko‘proq tranzaksiyalar amalga oshiriladi va pulga talab ortadi. Aksincha, agar pul aylanish tezligi pasaysa, bu iqtisodiy faollikning sustlashganidan darak beradi va pulga bo‘lgan talab kamayadi. 5 Yana bir muhim omil davlatning pul-kredit va fiskal siyosatidir. Agar Markaziy bank pul massasini kengaytirsa yoki davlat xarajatlari ortsa, iqtisodiyotda likvidlik darajasi oshib, pulga talab ko‘payishi mumkin. Aksincha, qat’iy pul-kredit siyosati va soliqlar oshirilishi natijasida pulga bo‘lgan talab pasayadi. Shunday qilib, pulga talabni aniqlovchi omillar turlicha bo‘lib, ularning ta’siri iqtisodiy sharoit va siyosatga bog‘liq holda o‘zgaradi. Ushbu omillarni puxta tahlil qilish va nazorat qilish orqali Markaziy bank pul-kredit siyosatini samarali olib borishi mumkin. Pulga talabni shakllantiruvchi omillar o‘zaro bog‘liq bo‘lib, ularning har biri iqtisodiy jarayonlarga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli pulga bo‘lgan talabni tahlil qilish va uni tartibga solish iqtisodiy barqarorlik uchun muhim ahamiyatga ega 5 Rasulov N. Makroiqtisodiy barqarorlik – O‘zbekiston: “Universitet” nashriyoti, 2016. – 30-55-betlar. 10 taqchilligini kamaytirish va bank tizimining isloh qilinishi pul bozorida barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Pulga talabni samarali boshqarish iqtisodiy barqarorlik va moliyaviy tizimning mustahkamligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekistonning hozirgi iqtisodiy rivojlanish sharoitida pulga bo‘lgan talabni to‘g‘ri boshqarish orqali inflyatsiyani nazorat qilish, investitsiya muhitini yaxshilash va iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlash mumkin. Shu sababli, kelgusida pulga talabning holati muntazam tahlil qilinishi va samarali boshqaruv mexanizmlari ishlab chiqilishi zarur. TAVSIYALAR 1. Pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish . Markaziy bank pulga bo‘lgan talabni samarali boshqarish uchun foiz stavkalarini moslashtirish, pul massasini nazorat qilish va inflyatsiyani barqaror darajada ushlab turish choralarini ko‘rishi lozim. 2. Bank tizimini rivojlantirish va raqamlashtirishni jadallashtirish Moliyaviy xizmatlarning qulayligi va ommabopligini oshirish, elektron to‘lov tizimlarini rivojlantirish orqali pulga bo‘lgan talabning yanada samarali boshqarilishiga erishish mumkin. 3. Investitsiya muhitini yaxshilash . Kapital bozorini rivojlantirish, xorijiy va mahalliy investorlar uchun qulay sharoit yaratish orqali iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlash va pulga bo‘lgan talabni barqarorlashtirish muhim. 4. I nflyatsiyani nazorat qilish va soliqlarning optimal darajasini saqlash Soliq yukini optimallashtirish, davlat byudjeti balansini ta’minlash va narxlar barqarorligini saqlash orqali pul bozorining izchil ishlashiga erishish lozim. 5. Pulga talab bo‘yicha doimiy tadqiqotlar olib borish Pulga bo‘lgan talab va uning tarkibiy qismlarini chuqur o‘rganish, xalqaro tajribani inobatga olib, iqtisodiy sharoitga mos innovatsion boshqaruv usullarini joriy etish zarur. 30 II BOB PULGA TALAB VA IQTISODIY JARAYONLAR O‘RTASIDAGI BOG‘LIQLIK 2.1. Pulga talab va inflyatsiya Pulga talab va inflyatsiya o‘rtasida bevosita bog‘liqlik mavjud bo‘lib, inflyatsiya darajasi iqtisodiyotdagi pul miqdori va uning aylanish tezligi bilan chambarchas bog‘liq. Ushbu bo‘limda pulga talab va inflyatsiya o‘rtasidagi munosabat tahlil qilinadi. 8 1. Pulga talab va inflyatsiyaning o‘zaro bog‘liqligi Inflyatsiya narxlar umumiy darajasining doimiy o‘sishi bo‘lib, u iqtisodiyotda pulga bo‘lgan talabga turlicha ta’sir qiladi. Pul massasi ortganda talab oshib, bu inflyatsiyaga olib kelishi mumkin. Aksincha, pulga bo‘lgan talab kamayganda, narxlar pasayishi yoki deflyatsiya yuz berishi ehtimoli paydo bo‘ladi. 2. Inflyatsiyaning pulga talabga ta’siri  Yuqori inflyatsiya sharoitida odamlar naqd pulni kamroq saqlashga intiladi, chunki uning real qiymati pasayib boradi. Bu holat "Pulga bo‘lgan talabning pasayishi" deb ataladi.  Past inflyatsiya sharoitida iqtisodiy agentlar pulni jamg‘arish va likvid aktivlar shaklida saqlashni afzal ko‘radilar, bu esa pulga bo‘lgan talabni oshiradi. 3. Monetar siyosat va inflyatsiya boshqaruvi Markaziy bank inflyatsiyani tartibga solish uchun quyidagi vositalardan foydalanadi:  Pul-kredit siyosati – Pul massasini cheklash yoki oshirish orqali inflyatsiyaga ta’sir qilish.  Foiz stavkalarini boshqarish – Foiz stavkalarini oshirish pulga talabni pasaytirib, inflyatsiyani kamaytirishi mumkin.  Ochiq bozor operatsiyalari – Markaziy bank obligatsiyalar sotib olish yoki sotish orqali iqtisodiyotdagi pul miqdorini nazorat qiladi. 8 Kenjayev T. Pulning funksiyalari va bozori – O‘zbekiston: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2018. – 90-115- betlar. 13  Pulga talabning inflyatsiya, foiz stavkalari va iqtisodiy o‘sish bilan bog‘liqligi.  O‘zbekistonda pulga bo‘lgan talab dinamikasi va uning tahlili.  Pulga talabni boshqarish va samarali tartibga solish bo‘yicha strategic Mazkur kurs ishining obyekti – pulga bo‘lgan talab va uning O‘zbekiston iqtisodiyotidagi namoyon bo‘lishi hisoblanadi. Tadqiqot jarayonida pulga talabning shakllanishi, unga ta’sir etuvchi omillar, O‘zbekiston iqtisodiy siyosati va moliyaviy tizimining ushbu jarayonga ta’siri o‘rganiladi. Kurs ishi doirasida quyidagi jihatlar tadqiq qilinadi:  Pulga talabning nazariy asoslari va uning makroiqtisodiy jarayonlardagi roli.  O‘zbekistonda pulga bo‘lgan talabning shakllanishi va rivojlanish tendensiyalari.  Markaziy bankning pul-kredit siyosati va uning pulga talabga ta’siri.  Pulga bo‘lgan talab va inflyatsiya, foiz stavkalari hamda iqtisodiy o‘sish o‘rtasidagi bog‘liqlik. Kurs ishining obyekti sifatida O‘zbekiston iqtisodiyoti va uning pulga bo‘lgan talab bilan bog‘liq jihatlari tahlil qilinadi. Bu esa mamlakatimizda pul- kredit siyosatini yanada takomillashtirish bo‘yicha ilmiy va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishga yordam beradi. Kurs ishi maqsadi – Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi – pulga bo‘lgan talabning nazariy asoslarini o‘rganish, uning shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillarni tahlil qilish va O‘zbekiston iqtisodiyotida pulga talabning holati hamda rivojlanish tendensiyalarini aniqlashdir . Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar bajariladi:  Pulga talab tushunchasining iqtisodiy mohiyatini aniqlash.  Pulga talabni belgilovchi asosiy omillarni o‘rganish va tahlil qilish.  Pulga talabning asosiy nazariyalarini o‘rganish va ularning amaliy ahamiyatini aniqlash. 4  Pulga talab va iqtisodiy ko‘rsatkichlar (inflyatsiya, foiz stavkalari, iqtisodiy o‘sish) o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlash.  O‘zbekiston iqtisodiyotida pulga bo‘lgan talabning dinamikasini tahlil qilish.  Pulga talabni tartibga solish va boshqarish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi vazifalari Mazkur kurs ishining maqsadiga erishish uchun quyidagi vazifalar bajariladi: 1. Pulga talab tushunchasini o‘rganish – Pulga talabning iqtisodiy mohiyati, uning funksiyalari va iqtisodiyotdagi roli haqida nazariy bilimlarni shakllantirish. 2. Pulga talabni belgilovchi omillarni tahlil qilish – Pulga bo‘lgan talabga ta’sir qiluvchi ichki va tashqi omillarni o‘rganish. 3. Pulga talabning asosiy nazariyalarini ko‘rib chiqish – Klasik, keynsiycha va monetar yondashuvlar asosida pulga talab tushunchasini tahlil qilish. 4. Pulga talab va makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlash – Pulga talabning inflyatsiya, foiz stavkalari va iqtisodiy o‘sish bilan o‘zaro ta’sirini tahlil qilish. 5. O‘zbekiston iqtisodiyotida pulga talabning shakllanishi va rivojlanishini o‘rganish – Milliy iqtisodiyotdagi pul massasi, bank tizimi va Markaziy bank siyosatining pulga talabga ta’sirini o‘rganish. 6. Pulga talabning amaliy tahlilini o‘tkazish – O‘zbekiston sharoitida pulga bo‘lgan talabning dinamikasini statistik ma’lumotlar asosida baholash. 7. Pulga talabni boshqarish va tartibga solish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish – Pulga bo‘lgan talabni barqarorlashtirish hamda samarali pul-kredit siyosatini shakllantirish bo‘yicha ilmiy-amaliy tavsiyalar berish. 5 sharoitlarining soddalashtirilishi natijasida pulga bo‘lgan talab sezilarli darajada o‘zgardi. Pulga bo‘lgan talabning shakllanishida aholining daromad darajasi, investitsiyalar hajmi va foiz stavkalari muhim rol o‘ynaydi. So‘nggi yillarda bank tizimining raqamli transformatsiyasi, elektron to‘lov tizimlarining kengayishi va iste’mol kreditlari hajmining oshishi pulga talabning o‘zgarishiga olib keldi. Ayniqsa, kichik va o‘rta biznes subyektlari uchun kreditlash imkoniyatlarining kengayishi natijasida iqtisodiyotda pulga talab barqaror o‘sib bormoqda. Shu bilan birga, O‘zbekistonda pulga talabning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi omillardan biri bu Markaziy bankning pul-kredit siyosati bo‘lib, foiz stavkalari va inflyatsiyani nazorat qilish choralariga bog‘liq. Agar pul taklifi va talab o‘rtasida muvozanat saqlanmasa, inflyatsiya darajasining o‘zgarishi pulga bo‘lgan talabni beqarorlashtirishi mumkin. Shu sababli, mamlakatda pul bozorini barqarorlashtirish va kredit siyosatini takomillashtirish yo‘nalishida islohotlar davom etmoqda. 16 O‘zbekistonda pulga talab mustaqillik yillarida bosqichma-bosqich shakllanib, bozor iqtisodiyotining rivojlanishi bilan o‘sib bordi. Bugungi kunda pulga talab iqtisodiy barqarorlik, bank tizimi rivoji va pul-kredit siyosati bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, kelajakda raqamli iqtisodiyot va xalqaro moliya bozorlarining ta’siri ortib borishi kutilmoqda. 3.2. Pulga talabga ta’sir etuvchi omillar (rivojlanayotgan bozorlar va davlat siyosati) Pulga talab nafaqat iqtisodiy jarayonlar, balki rivojlanayotgan bozorlar va davlat siyosati kabi muhim omillar ta’sirida shakllanadi. Bu omillar pul massasining aylanish tezligi, jamg‘arish hajmi va iqtisodiy barqarorlikka bevosita ta’sir qiladi. Ushbu bo‘limda rivojlanayotgan bozorlar va davlat siyosatining pulga talabga ta’sir mexanizmlari tahlil qilinadi. 16 Xolmirzayev K. Moliyaviy barqarorlik va pul bozorining rivojlanishi – O‘zbekiston: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2022. – 55-90-betlar. 22 1. Rivojlanayotgan bozorlarning pulga talabga ta’siri Bozor iqtisodiyotining rivojlanishi bilan pulga talab yangi omillar asosida shakllanadi. Rivojlanayotgan bozorlar quyidagi jihatlar bo‘yicha pulga bo‘lgan talabni oshiradi yoki kamaytiradi: 17 Omillar Pulga talabga ta’siri Yangi biznes subyektlarining paydo bo‘lishi Korxonalar o‘z faoliyatini moliyalashtirish uchun ko‘proq pul talab qiladi. Kapital bozorlarining kengayishi Investitsiyalar ko‘payadi, bu esa moliyaviy aktivlarga bo‘lgan talabni oshiradi. Xalqaro investitsiyalar hajmining o‘sishi Chet el investitsiyalari kiritilishi bilan pul mablag‘lariga talab ortadi. Iste’mol bozorining kengayishi Aholining tovar va xizmatlarga bo‘lgan talabi ortib, tranzaksion pulga talab kuchayadi. Bank sektorining rivojlanishi Yangi bank xizmatlari joriy etilishi natijasida kreditlar va pul aylanishi faollashadi. Raqamli iqtisodiyot va elektron to‘lov tizimlari Naqd pulga bo‘lgan talab kamayishi, lekin elektron pul mablag‘lariga talab ortishi mumkin. Rivojlanayotgan bozorlar iqtisodiy faollikni oshirishi bilan pulga bo‘lgan talab ham o‘zgarib boradi. Ayniqsa, texnologik taraqqiyot va moliyaviy innovatsiyalar pul oqimining dinamikasiga katta ta’sir qiladi. 2. Davlat siyosatining pulga talabga ta’siri Davlatning iqtisodiy va moliyaviy siyosati pulga talabni bevosita boshqaradigan asosiy omillardan biridir. Davlat siyosati quyidagi yo‘nalishlarda pulga talabga ta’sir ko‘rsatadi: Davlat siyosati yo‘nalishi Pulga talabga ta’siri Pul-kredit siyosati Markaziy bank foiz stavkalarini belgilash orqali pulga talabni tartibga soladi. 17 Shukurov M. Markaziy bank siyosati – O‘zbekiston: “Yangi asr avlodi” nashriyoti, 2017. – 80-110- betlar. 23 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA SAYTLAR RO’YHATI 1. Abdukarimov B. Makroiqtisodiyot – O‘zbekiston: “Fan” nashriyoti, 2018. – 45-67-betlar. 2. Yo‘ldoshev A. Pul va kredit – O‘zbekiston: “Sharq” nashriyoti, 2017. – 112- 134-betlar. 3. Haydarov U. Iqtisodiy tahlil asoslari – O‘zbekiston: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2019. – 78-96-betlar. 4. Karimov X. Pul-kredit siyosati – O‘zbekiston: “Yangi asr avlodi” nashriyoti, 2020. – 53-77-betlar. 5. Rasulov N. Makroiqtisodiy barqarorlik – O‘zbekiston: “Universitet” nashriyoti, 2016. – 30-55-betlar. 6. Salimov M. Iqtisodiyot nazariyasi – O‘zbekiston: “Fan va texnologiya” nashriyoti, 2015. – 120-138-betlar. 7. Ismoilov Z. Pul muomalasi va bank ishi – O‘zbekiston: “Sharq” nashriyoti, 2021. – 60-85-betlar. 8. Kenjayev T. Pulning funksiyalari va bozori – O‘zbekiston: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2018. – 90-115-betlar. 9. Saidov J. Pul tizimi va rivojlanish bosqichlari – O‘zbekiston: “Turon-Iqbol” nashriyoti, 2020. – 45-78-betlar. 10. Tursunov B. Pul nazariyasi va amaliyoti – O‘zbekiston: “Yangi asr avlodi” nashriyoti, 2017. – 25-63-betlar. 11. Qosimov A. Inflyatsiya va pul bozori – O‘zbekiston: “Sharq” nashriyoti, 2019. – 75-98-betlar. 12. Ergashev O. Foiz stavkalari va pul bozori – O‘zbekiston: “Fan” nashriyoti, 2021. – 105-125-betlar. 13. Xolbo‘tayev D. Iqtisodiy o‘sish va pul tizimi – O‘zbekiston: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2016. – 50-88-betlar. 14. Umarov R. Byudjet-soliq siyosati – O‘zbekiston: “O‘zbekiston” nashriyoti, 2018. – 130-150-betlar. 31 XULOSA Pulga talab iqtisodiy jarayonlarning muhim tarkibiy qismi bo‘lib, uning shakllanishi va boshqarilishi mamlakatning iqtisodiy barqarorligi va rivojlanishiga bevosita ta’sir qiladi. Ushbu kurs ishida pulga talabning nazariy asoslari, unga ta’sir etuvchi omillar va O‘zbekistonda pulga talabni tartibga solish mexanizmlari tahlil qilindi. 1. Pulga talab tushunchasi va uning mohiyati . Pulga talab asosan uchta asosiy maqsadda shakllanadi: tranzaksiya (shartnomaviy operatsiyalar), ehtiyot (kutilmagan holatlar uchun jamg‘arma) va spekulyativ (investitsiya qilish maqsadida). Uning shakllanishiga iqtisodiy faollik, inflyatsiya, foiz stavkalari va boshqa omillar ta’sir qiladi. 2. Pulga talabga ta’sir etuvchi omillar .. Pulga talabni aniqlovchi omillar orasida aholi daromadi, foiz stavkalari, inflyatsiya, moliyaviy tizimning rivojlanganlik darajasi va davlat siyosati muhim o‘rin tutadi. Ushbu omillar iqtisodiyotning turli bosqichlarida o‘zgarib boradi va pul muomalasining hajmiga ta’sir qiladi. 3. Pulga talab va makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘zaro bog‘liq . Pulga talab inflyatsiya, foiz stavkalari va iqtisodiy o‘sish bilan bevosita bog‘liq. Pul massasining ortishi inflyatsiyani kuchaytirishi mumkin, foiz stavkalarining o‘zgarishi esa kredit va jamg‘arma darajasiga ta’sir qiladi. Iqtisodiy o‘sish esa pulga bo‘lgan talabni oshiradi. 4. O‘zbekistonda pulga talabning shakllanishi va rivojlanishi O‘zbekistonda so‘nggi yillarda iqtisodiy islohotlar natijasida bank sektori rivojlanib, moliyaviy xizmatlar diversifikatsiya qilindi. Markaziy bank pul-kredit siyosatini takomillashtirib, inflyatsiyani pasaytirish va pul bozorining barqarorligini ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirmoqda. 5. Pulga talabni boshqarish va barqarorlashtirish yo‘llari Pulga talabni tartibga solish uchun Markaziy bank pul-kredit siyosatini olib borishi, davlat esa fiskal choralarni qo‘llashi lozim. Soliq islohotlari, byudjet 29 3. Monetaristlarning yondashuvi Monetaristlar, ayniqsa M. Fridman, pulga talabni real daromadlar, narxlar darajasi va foiz stavkalari bilan bog‘laydi. Ularning fikricha, odamlar faqat foiz stavkalariga emas, balki inflyatsiya va real daromadlarning o‘zgarishiga ham asoslanib qaror qabul qiladi. 4. Foiz stavkalarining o‘zgarishi va pulga talab  Agar foiz stavkalari oshsa – Jamg‘armalar va investitsiyalar ko‘payadi, pulga talab kamayadi.  Agar foiz stavkalari pasaysa – Naqd pul va likvid aktivlarga talab ortadi, bu esa iqtisodiyotda pul muomalasining ko‘payishiga olib keladi. 5. Markaziy bankning foiz siyosati Markaziy bank foiz stavkalarini boshqarish orqali pul massasi va inflyatsiyaga ta’sir qiladi: 12  Foiz stavkalarini oshirish – Pulga bo‘lgan talabni pasaytiradi, inflyatsiyani kamaytiradi.  Foiz stavkalarini pasaytirish – Pulga talabni oshiradi, iqtisodiy o‘sishga turtki beradi. 6. O‘zbekiston misolida pulga talab va foiz stavkalari O‘zbekistonda Markaziy bank iqtisodiy barqarorlikni saqlash maqsadida asosiy foiz stavkasini tartibga solib kelmoqda. So‘nggi yillarda foiz stavkalarining o‘zgarishi kreditlash, investitsiya va pul massasi hajmiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Pulga talab va foiz stavkalari o‘rtasidagi bog‘liqlik iqtisodiy siyosat uchun muhim omildir. Foiz stavkalarining oshishi jamg‘armalarni rag‘batlantirsa, uning pasayishi iqtisodiy faollikni kuchaytiradi. Shu sababli, foiz siyosati iqtisodiyotning barqarorligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. 12 Qosimov A. Inflyatsiya va pul bozori – O‘zbekiston: “Sharq” nashriyoti, 2019. – 75-98-betlar. 17 Mavzu: Pulga talab MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………… 3 I BOB PULGA TALABNING NAZARIY ASOSLARI ………………… 7 1.1. Pulga talab tushunchasi va uning mohiyati ……………………………. 7 1.2 Pulga talabni aniqlovchi asosiy omillar ……..………………………… 9 1.3 Pulga talabning asosiy nazariyalari ........................................................ 11 II BOB PULGA TALAB VA IQTISODIY JARAYONLAR O‘RTASIDAGI BOG‘LIQLIK ………………………………………. 14 2.1. Pulga talab va inflyatsiya ...................................................................... 14 2.2 Pulga talab va foiz stavkalari ………………………………………… 17 2.3. Pulga talab va iqtisodiy o‘sish ……………………………………… 18 III BOB O‘ZBEKISTON IQTISODIYOTIDA PULGA TALABNI TAHLIL QILISH …………………………………………………………. 20 3.1. O‘zbekistonda pulga talabning shakllanishi va rivojlanishi …………… 20 3.2. Pulga talabga ta’sir etuvchi omillar (rivojlanayotgan bozorlar va davlat siyosati) ……………………………………………………………………... 22 3.3. Pulga talabni boshqarish va barqarorlashtirish yo‘llari ………………. 25 XULOSA ...................................................................................................... 29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA SAYTLAR RO’YHATI . 31 1 talabi ham o‘sadi. Shu bois, davlat budjeti va pul-kredit siyosati o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi. Pulga talabni boshqarishning yana bir usuli moliyaviy institutlarning rivojlanishiga bog‘liq. Agar banklar va moliyaviy tizim mustahkam bo‘lsa, tadbirkorlik va iste’mol kreditlari hajmi ortadi, bu esa iqtisodiy faollikni oshiradi va pulga bo‘lgan talabni barqarorlashtiradi. Shu bilan birga, raqamli to‘lov tizimlarining rivojlanishi va moliyaviy texnologiyalarning keng qo‘llanilishi pulga talabning samarali boshqarilishiga xizmat qiladi. Pulga talabni samarali boshqarish va barqarorlashtirish uchun Markaziy bank, tijorat banklari va davlat organlari o‘zaro muvofiqlashgan holda siyosat yuritishi kerak. Bu esa uzoq muddatli iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va Pulga talabni boshqarish va barqarorlashtirish iqtisodiy rivojlanish uchun muhim omillardan biridir. Markaziy bankning pul-kredit siyosati, fiskal tartibga solish va bank tizimini rivojlantirish orqali pulga bo‘lgan talab nazorat qilinadi. O‘zbekistonda olib borilayotgan islohotlar kelajakda iqtisodiy barqarorlik va pul bozorining samarali ishlashini ta’minlashga xizmat qiladi. 28 Davlat siyosati yo‘nalishi Pulga talabga ta’siri Fiskal siyosat (byudjet xarajatlari va soliqlar) Davlat xarajatlarining ko‘payishi iqtisodiyotda pulga bo‘lgan talabni oshiradi. Inflyatsion targeting siyosati Markaziy bank inflyatsiyani barqarorlashtirish orqali pul massasini nazorat qiladi. Jamg‘arma va investitsiya siyosati Davlat investitsiyalarni rag‘batlantirsa, iqtisodiy faollik oshadi va pulga talab ortadi. Xalqaro savdo va valyuta siyosati Eksport-import hajmining o‘sishi milliy valyutaga bo‘lgan talabni oshirishi yoki kamaytirishi mumkin. Davlatning iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash bo‘yicha qabul qilgan qarorlari pulga bo‘lgan talabga bevosita ta’sir qiladi. Masalan, Markaziy bank asosiy foiz stavkasini oshirsa, kredit olish qimmatroq bo‘ladi va pulga talab kamayadi. Aksincha, foiz stavkalari pasaytirilsa, iqtisodiy faollik ortib, pulga talab ko‘payadi. 3. O‘zbekiston misolida rivojlanayotgan bozorlar va davlat siyosati O‘zbekistonda so‘nggi yillarda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar pulga bo‘lgan talabni shakllantirishda muhim rol o‘ynamoqda:  Bank sektorining rivojlanishi – tijorat banklari tomonidan kreditlash hajmining oshishi bizneslar uchun likvidlikni ta’minladi. 18  Fiskal siyosatning isloh qilinishi – soliqlar kamaytirilib, biznes subyektlari uchun qulay muhit yaratildi, bu esa pul oqimining faollashishiga olib keldi.  Raqamli to‘lov tizimlarining kengayishi – elektron to‘lov tizimlari rivojlanib, naqd pulga bo‘lgan talab nisbatan pasaymoqda.  Xalqaro investitsiyalarni jalb qilish – xorijiy investorlar tomonidan kiritilgan kapital milliy valyutaga talabni oshirdi. Pulga talabning shakllanishida rivojlanayotgan bozorlar va davlat siyosati muhim omillar hisoblanadi. Rivojlanayotgan bozorlar biznes faolligi, investitsiyalar va innovatsiyalar orqali pulga bo‘lgan talabni oshiradi. Davlat esa 18 Norboyev O. Pul-kredit muammolari – O‘zbekiston: “Sharq” nashriyoti, 2019. – 70-100-betlar. 24 ✅ Bank tizimi raqamlashtirilmoqda – to‘lov tizimlari rivojlantirilib, pul muomalasi soddalashtirilmoqda. ✅ Inflyatsiyani pasaytirish choralari ko‘rilmoqda – iqtisodiyotda ortiqcha pul massasini chiqarish cheklanmoqda. ✅ Soliq va byudjet islohotlari amalga oshirilmoqda – davlat xarajatlari optimallashtirilmoqda. Pulga talabni boshqarish va barqarorlashtirish yo‘llari Markaziy bankning pul-kredit siyosati, fiskal choralar, moliyaviy institutlarning rivojlanishi va iqtisodiy o‘sish omillari bilan chambarchas bog‘liq. Pulga talabni samarali boshqarish uchun Markaziy bank asosiy vositalar sifatida pul massasini tartibga solish, foiz stavkalarini moslashtirish va kreditlash siyosatini muvozanatlashtirish choralarini ko‘radi. 21 Pulga talabni barqarorlashtirishda inflyatsiyani nishonlash muhim ahamiyatga ega. Markaziy bank inflyatsiya darajasini oldindan prognoz qilgan holda, pul taklifini muvofiqlashtirish orqali ortiqcha likvidlik yoki defitsitning oldini oladi. Agar pul taklifi talabdan ortiq bo‘lsa, bu inflyatsiyaning kuchayishiga sabab bo‘lishi mumkin. Aksincha, pul yetishmovchiligi iqtisodiy faollikning pasayishiga olib keladi. Shu sababli, Markaziy bank muomaladagi pul massasini tartibga solish uchun ochiq bozor operatsiyalaridan foydalanadi. Pulga talabni boshqarishda kreditlash siyosati ham muhim rol o‘ynaydi. Mamlakatdagi bank tizimi orqali berilayotgan kreditlarning hajmi, foiz stavkalari va muddati pulga talabning barqarorligiga ta’sir qiladi. Agar kredit shartlari qulay bo‘lsa, tadbirkorlar va aholi kredit olishga moyillik bildiradi, bu esa pulga bo‘lgan talabni oshiradi. Aksincha, foiz stavkalari yuqori bo‘lsa, kredit olish qiyinlashadi va pulga talab kamayadi. Shuningdek, fiskal siyosat pulga talabga ta’sir qiluvchi omillardan biri bo‘lib, davlatning soliq va xarajat siyosati iqtisodiyotdagi pul aylanishini tartibga soladi. Agar davlat xarajatlari ortib ketsa, iqtisodiy subyektlarning pulga bo‘lgan 21 To‘ychiyev B. Pul va kapital bozori – O‘zbekiston: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2018. – 100-120-betlar. 27 subyektlar pul mablag‘larini uchta maqsadda saqlaydi: tranzaksiya, ehtiyot va spekulyativ talab. Ayniqsa, spekulyativ talab foiz stavkalariga bevosita bog‘liq bo‘lib, agar foiz stavkalari oshsa, obligatsiyalar va boshqa moliyaviy aktivlar jozibador bo‘lib, pulga bo‘lgan talab kamayadi. Aksincha, foiz stavkalari pasaysa, pul mablag‘larini likvid shaklda saqlash foydaliroq bo‘lib, pulga talab ortadi. Monetaristlarga ko‘ra, foiz stavkalari pul taklifiga nisbatan o‘zgaradi va Markaziy bankning pul-kredit siyosati bilan tartibga solinadi. Agar Markaziy bank pul massasini ko‘paytirsa, foiz stavkalari pasayadi va natijada kreditlash hajmi ortadi. Bu iqtisodiy faollikni rag‘batlantirishi mumkin. Aksincha, Markaziy bank pul taklifini cheklasa, foiz stavkalari oshib, kredit olish qiyinlashadi va iqtisodiy faollik susayadi. 10 Pulga talab va foiz stavkalari o‘rtasidagi bog‘liqlik, ayniqsa, inflyatsiya sharoitida muhim ahamiyatga ega. Agar inflyatsiya darajasi yuqori bo‘lsa, Markaziy bank foiz stavkalarini oshirish orqali pulga bo‘lgan talabni pasaytirishi mumkin, chunki yuqori foiz stavkalari jamg‘armalarni rag‘batlantirib, iqtisodiyotda ortiqcha pul aylanishini cheklaydi. Shu sababli, pulga talab va foiz stavkalari o‘rtasidagi bog‘liqlik pul-kredit siyosatini belgilashda muhim vosita hisoblanadi. Pulga talabning inflyatsiyaga ta’siri shuningdek Fisher tenglamasi (MV = PQ) orqali ham izohlanadi. Ushbu tenglamaga ko‘ra, muomaladagi pul miqdori va uning aylanish tezligi inflyatsiya darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Agar pulga talab kam bo‘lsa va Markaziy bank pul massasini ko‘paytirsa, ortiqcha likvidlik inflyatsiyani oshiradi. Shuning uchun inflyatsiyani nazorat qilish maqsadida pul- kredit siyosati, foiz stavkalari va fiskal choralar muvozanatda bo‘lishi kerak. Inflyatsiya darajasining keskin oshishi iqtisodiyotda beqarorlikka olib kelishi, ishlab chiqarish hajmining qisqarishiga va aholining real daromadlarining kamayishiga sabab bo‘lishi mumkin. Shu bois, pulga talab va inflyatsiyani tartibga 10 Tursunov B. Pul nazariyasi va amaliyoti – O‘zbekiston: “Yangi asr avlodi” nashriyoti, 2017. – 25-63- betlar. 15 15. Jo‘rayev F. Bank tizimi va pulga talab – O‘zbekiston: “Universitet” nashriyoti, 2019. – 40-70-betlar. 16. Xolmirzayev K. Moliyaviy barqarorlik va pul bozorining rivojlanishi – O‘zbekiston: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2022. – 55-90-betlar. 17. Shukurov M. Markaziy bank siyosati – O‘zbekiston: “Yangi asr avlodi” nashriyoti, 2017. – 80-110-betlar. 18. Norboyev O. Pul-kredit muammolari – O‘zbekiston: “Sharq” nashriyoti, 2019. – 70-100-betlar. 19. Nazarov G. Iqtisodiy siyosat va pul tizimi – O‘zbekiston: “Fan va texnologiya” nashriyoti, 2020. – 95-130-betlar. 20. Safarov E. Valyuta kurslari va pul bozori – O‘zbekiston: “Universitet” nashriyoti, 2021. – 60-85-betlar. 21. To‘ychiyev B. Pul va kapital bozori – O‘zbekiston: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2018. – 100-120-betlar. 22. Musayev R. Pul talabi va taklifi – O‘zbekiston: “Fan” nashriyoti, 2017. – 55-75-betlar. 23. Qobilov D. Pulning iqtisodiy rivojlanishga ta’siri – O‘zbekiston: “Sharq” nashriyoti, 2020. – 85-110-betlar. 24. Sayfiyev N. Pul va jamg‘arma siyosati – O‘zbekiston: “Yangi asr avlodi” nashriyoti, 2019. – 45-70-betlar. 25. Ochilov A. Pul tizimi islohoti – O‘zbekiston: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2021. – 60-95-betlar. 32 I BOB PULGA TALABNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Pulga talab tushunchasi va uning mohiyati Pulga talab iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismi bo‘lib, u iqtisodiy agentlarning o‘z faoliyatini samarali yuritish uchun zarur bo‘lgan pul miqdorini belgilaydi. Oddiy qilib aytganda, pulga talab – iqtisodiyotda xo‘jalik yurituvchi subyektlar va jismoniy shaxslarning o‘z xarajatlarini amalga oshirish uchun talab qiladigan pul miqdoridir . Pulga talabning mohiyati Pulga bo‘lgan talab asosan quyidagi sabablarga asoslanadi:  Pulning muomala vositasi sifatidagi roli – Pul tovar va xizmatlar ayirboshlash jarayonining ajralmas qismi bo‘lib, iqtisodiy agentlar undan hisob- kitob vositasi sifatida foydalanadi.  Pulning boylik shakli sifatida ishlatilishi – Ayrim hollarda iqtisodiy subyektlar pullarni nafaqat muomalada ishlatish, balki aktiv sifatida saqlash maqsadida ham talab qiladilar. 1  Pulning hisob birliklari vazifasini bajarishi – Pul bozordagi narxlarni belgilash, iqtisodiy qarorlar qabul qilish va aktivlarni baholash uchun asosiy vosita hisoblanadi. Pulga talabning tarkibiy qismlari Pulga talab uch asosiy komponentdan iborat: 1. Tranzaksion talab – Iqtisodiy subyektlarning tovar va xizmatlar sotib olish uchun talab qiladigan pul miqdori. Bu talab asosan milliy ishlab chiqarish hajmi va aholi daromadlariga bog‘liq. 2. Ehtiyot chorasi sifatidagi talab – Noaniq iqtisodiy sharoitda subyektlarning oldindan bilib bo‘lmaydigan xarajatlarini qoplash uchun qo‘shimcha pul zaxirasi saqlash istagi. 1 Abdukarimov B. Makroiqtisodiyot – O‘zbekiston: “Fan” nashriyoti, 2018. – 45-67-betlar. 6 2.3. Pulga talab va iqtisodiy o‘sish Pulga talab va iqtisodiy o‘sish o‘zaro bog‘liq bo‘lib, iqtisodiyot rivojlangan sari pulga bo‘lgan talab ham ortib boradi. Buning sababi shundaki, iqtisodiy o‘sish jarayonida ishlab chiqarish hajmi, investitsiyalar va iste’mol miqdori oshadi, bu esa muomaladagi pul miqdorining ko‘payishini talab qiladi. Pulga talab va iqtisodiy o‘sishning o‘zaro bog‘liqligi Ko‘rsatkich Pulga talabga ta’siri Iqtisodiy o‘sishga ta’siri Ishlab chiqarish hajmi Ishlab chiqarish ortishi bilan tranzaksion pulga talab oshadi. Yangi ishlab chiqarish quvvatlari yaratiladi, bandlik oshadi. Investitsiyalar Investitsiyalar ortsa, biznes sektorida pulga talab ko‘payadi. Yangi texnologiyalar joriy qilinadi, ishlab chiqarish samaradorligi oshadi. Foiz stavkalari Foiz stavkalari past bo‘lsa, korxonalar kredit olishni afzal ko‘radi va pulga talab ortadi. Kreditlar arzonlashib, iqtisodiy o‘sish rag‘batlantiriladi. Pul-kredit siyosati Pul massasining ortishi pulga talabni oshiradi. Iqtisodiy faollik ortadi, lekin inflyatsiya xavfi yuzaga kelishi mumkin. Inflyatsiya Yuqori inflyatsiya sharoitida pulga talab pasayadi. Iqtisodiy barqarorlik buzilishi mumkin. Texnologik rivojlanish Rivojlanish natijasida pulga talab yanada aniqroq tartibga solinadi. Ishlab chiqarish sifati oshadi, yangi ish o‘rinlari yaratiladi. Iqtisodiy o‘sish pulga bo‘lgan talabning ortishiga olib keladi, chunki ishlab chiqarish, investitsiyalar va iste’mol hajmi ko‘payadi. Shu bilan birga, Markaziy 13 13 Xolbo‘tayev D. Iqtisodiy o‘sish va pul tizimi – O‘zbekiston: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2016. – 50-88- betlar. 18 Keynsiycha modelga ko‘ra, pulga bo‘lgan talab foiz stavkalariga bog‘liq bo‘lib, agar foiz stavkalari past bo‘lsa, iqtisodiy agentlar pullarni jamg‘armasdan, uni muomalaga kiritishga harakat qiladi. 3. Monetaristlar nazariyasi Monetaristlar, ayniqsa M. Fridman , pulga talabni daromad darajasiga bog‘liq qilib tushuntirgan. Ular Fisherning ayirboshlash tenglamasini qabul qilishgan, lekin pulga talab nafaqat muomalaga, balki aktivlar saqlash strategiyasiga ham bog‘liq deb hisoblashgan. Fridmanning modeliga ko‘ra, iqtisodiy agentlar pulni turli aktivlarga (masalan, obligatsiyalar, aksiyalar) ajratib saqlaydi va pulga talab uzoq muddatli barqaror jarayondir. 4. Baumol-Tobin modeli Bu model pulga tranzaksion talabni tushuntiradi va pulni saqlash bilan bog‘liq xarajatlarni minimallashtirishga qaratilgan. Iqtisodiy agentlar pullarni naqd shaklda saqlash va investitsiya qilish o‘rtasida muvozanatni topishga harakat qiladilar. 5. Tobinning portfel nazariyasi 7 J. Tobin pulga talabni faqat foiz stavkalari bilan bog‘lash noto‘g‘ri deb hisoblab, iqtisodiy agentlarning risk va daromad o‘rtasida tanlov qilishiga e’tibor qaratgan. Uning nazariyasiga ko‘ra, odamlar aktivlarini diversifikatsiya qilish orqali pulni qisman likvid aktivlar shaklida saqlaydi. Pulga talab nazariyalari tarixiy jihatdan rivojlanib, turli omillar asosida shakllangan. Klassik nazariya faqat muomala jarayoniga e’tibor qaratgan bo‘lsa, keynsiycha yondashuv foiz stavkalari va noaniqlik omillarini ham hisobga olgan. Monetaristlar esa pulga talabni daromad va aktivlar taqsimoti bilan bog‘lagan. Zamonaviy yondashuvlar esa risk va investitsiya imkoniyatlarini ham inobatga oladi. 7 Ismoilov Z. Pul muomalasi va bank ishi – O‘zbekiston: “Sharq” nashriyoti, 2021. – 60-85-betlar. 12 1. Markaziy bank siyosati orqali boshqarish  Asosiy foiz stavkasini muvozanatlash – kredit bozorida talabni ortiqcha oshirib yubormaslik yoki pasaytirib qo‘ymaslik.  Pul massasini nazorat qilish – pul emissiyasini iqtisodiy talabga moslashtirish.  Ochiq bozor operatsiyalari – qimmatli qog‘ozlar orqali pul massasi muvozanatga keltiriladi. 2. Fiskal siyosat orqali tartibga solish  Byudjet taqchilligini kamaytirish – davlat xarajatlarini optimallashtirish orqali pul bozorida muvozanatni ta’minlash.  Soliq tizimini takomillashtirish – iqtisodiyotda pul oqimining ortiqcha to‘planishini yoki yetishmovchiligini oldini olish. 3. Bank sektorining islohoti  Kredit tizimini takomillashtirish – uzoq muddatli investitsiyalar uchun qulay kredit sharoitlarini yaratish.  Depozit siyosatini rivojlantirish – aholi va korxonalarning mablag‘larini bank tizimida saqlashga undash. 4. Valyuta bozorida barqarorlikni ta’minlash  Devalvatsiya xavfini kamaytirish – milliy valyutaga bo‘lgan ishonchni oshirish. 20  Valyuta intervensiyasi – chet el valyutasining haddan tashqari kuchayishiga yoki zaiflashishiga yo‘l qo‘ymaslik. 3. O‘zbekistonda pulga talabni boshqarish bo‘yicha olib borilayotgan chora-tadbirlar. O‘zbekiston Markaziy banki va hukumat pulga talabni boshqarish va barqarorlashtirish bo‘yicha quyidagi choralarni amalga oshirmoqda: ✅ Pul-kredit siyosati isloh qilinmoqda – Markaziy bank tomonidan asosiy foiz stavkasi bo‘yicha qat’iy nazorat o‘rnatilgan. 20 Safarov E. Valyuta kurslari va pul bozori – O‘zbekiston: “Universitet” nashriyoti, 2021. – 60-85-betlar. 26 pulga bo‘lgan talabni shakllantiruvchi asosiy omillarni tahlil qilish va tegishli tavsiyalar berish muhim ilmiy-amaliy ahamiyatga ega.: Kurs ishi ahamyati – Pulga talab tushunchasining nazariy va amaliy jihatlarini o‘rganish orqali iqtisodiy jarayonlarni chuqurroq tushunishga yordam beradi. Ishning ilmiy va amaliy ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi: 1. Ilmiy ahamiyati  Pulga talab bo‘yicha mavjud nazariyalarni chuqur tahlil qilish va ularning zamonaviy iqtisodiyot sharoitida qo‘llanilishini ko‘rsatish.  Makroiqtisodiy indikatorlar bilan bog‘liq holda pulga talabning dinamikasini tushuntirish.  O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun dolzarb bo‘lgan pulga talab shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash va ularni nazariy jihatdan asoslash. 2. Amaliy ahamiyati  O‘zbekiston sharoitida pulga talabning asosiy omillarini tahlil qilish orqali iqtisodiy siyosat yuritish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish.  Inflyatsiya, foiz stavkalari va iqtisodiy o‘sish kabi jarayonlarga pulga talabning ta’sirini o‘rganish va tegishli prognozlar qilish.  Markaziy bank va boshqa moliyaviy institutlar uchun pul-kredit siyosatini takomillashtirish bo‘yicha asoslangan takliflar ishlab chiqish. Mazkur kurs ishi nafaqat nazariy bilimlarni kengaytirishga, balki amaliy tavsiyalar ishlab chiqishga ham xizmat qiladi. Bu esa iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va samarali pul-kredit siyosatini olib borishda foydali bo‘lishi mumkin. Kurs ishining predmeti – pulga talabning shakllanishi va unga ta’sir etuvchi omillar hisoblanadi. Tadqiqot doirasida pulga bo‘lgan talabning nazariy asoslari, iqtisodiy omillar bilan bog‘liqligi hamda O‘zbekiston iqtisodiyotidagi real holati o‘rganiladi. Shuningdek, kurs ishida quyidagi masalalar o‘rganiladi:  Pulga talab tushunchasi va uning iqtisodiy jarayonlardagi roli.  Pulga talabni shakllantiruvchi ichki va tashqi omillar. 3 3. Spekulyativ talab – Pulni investitsiya va boshqa moliyaviy operatsiyalar uchun saqlash bilan bog‘liq talab bo‘lib, foiz stavkalari va bozordagi investitsiya imkoniyatlariga bog‘liq. Pulga talab iqtisodiy munosabatlarning asosiy tushunchalaridan biri bo‘lib, jamiyatdagi xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan tovar va xizmatlarni sotib olish, jamg‘arma qilish hamda investitsiya qilish maqsadida pul mablag‘lariga bo‘lgan ehtiyoj sifatida izohlanadi. Pulga talab real va nominal ko‘rinishda ifodalanishi mumkin. Real pulga talab joriy narxlarga nisbatan aniqlanadigan pul miqdorini ifodalasa, nominal pulga talab iqtisodiyotdagi umumiy pul miqdorining pul birliklarida ifodalanishidir. Pulga talabning shakllanishiga bir qator omillar ta’sir qiladi, jumladan, iqtisodiy faollik darajasi, aholi daromadlari, inflyatsiya, foiz stavkalari va moliyaviy institutlarning rivojlanganligi. 2 Pulga bo‘lgan talab uchta asosiy sababga ko‘ra yuzaga keladi: tranzaksiya talabi, ehtiyot talabi va spekulyativ talab. Tranzaksiya talabi xo‘jalik yurituvchi subyektlarning kundalik faoliyati davomida amalga oshiriladigan to‘lovlar uchun pul mablag‘lariga ehtiyojini bildiradi. Ehtiyot talabi kutilmagan xarajatlarni qoplash uchun jamg‘arma shaklida saqlanadigan pul mablag‘larini anglatadi. Spekulyativ talab esa moliyaviy bozor sharoitlari va foiz stavkalariga bog‘liq ravishda daromad olish maqsadida pul mablag‘larini muayyan aktivlarga kiritish ehtiyojini ifodalaydi. Pulga talab Keynesiy va monetarist nazariyalari doirasida tahlil qilinadi. Keynes nazariyasiga ko‘ra, pulga talab asosan likvidlik afzalligi tamoyiliga asoslanadi va foiz stavkalari hamda daromad darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Monetaristlar esa pulga talab asosan narxlar darajasi va iqtisodiy o‘sish sur’atlari bilan bog‘liq deb hisoblaydi. Pulga bo‘lgan talab mamlakatning pul-kredit siyosati, Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan pul emissiyasi va iqtisodiy barqarorlik darajasi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, uni nazorat qilish inflyatsiyani boshqarish va iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash uchun muhim ahamiyat kasb etadi. 2 Yo‘ldoshev A. Pul va kredit – O‘zbekiston: “Sharq” nashriyoti, 2017. – 112-134-betlar. 7 pul-kredit va fiskal siyosat orqali bu jarayonni nazorat qiladi. O‘zbekistonda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar kelajakda pulga talabning yanada barqaror shakllanishiga xizmat qiladi. 3.3. Pulga talabni boshqarish va barqarorlashtirish yo‘llari Pulga talabning boshqarilishi iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, inflyatsiyani nazorat qilish va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish uchun muhim ahamiyatga ega. Pulga talabni tartibga solishning asosiy vositalari pul-kredit siyosati, fiskal choralar va moliyaviy institutlar faoliyatini takomillashtirish orqali amalga oshiriladi. 1. Pulga talabni boshqarish vositalari 19 Pulga talabni boshqarishning asosiy yo‘nalishlari quyidagi choralar orqali amalga oshiriladi: Boshqarish vositasi Pulga talabga ta’siri Pul-kredit siyosati Markaziy bank asosiy foiz stavkasini o‘zgartirish orqali kredit olish sharoitlarini belgilaydi va pulga talabni tartibga soladi. Inflyatsiyani nazorat qilish Pul massasini cheklash yoki kengaytirish orqali narxlar barqarorligi ta’minlanadi. Bank tizimini rivojlantirish Kreditlash hajmini kengaytirish orqali biznes va iste’mol sektorida pulga talab oshiriladi. Valyuta siyosati Milliy valyutaning barqarorligi pulga bo‘lgan talabga ta’sir qiladi. Byudjet xarajatlarini boshqarish Davlat xarajatlarini optimallashtirish orqali iqtisodiy faollikni muvozanatlash mumkin. 2. Pulga talabni barqarorlashtirish yo‘llari Pulga talabning keskin o‘zgarib ketishi iqtisodiyotda beqarorlikka olib kelishi mumkin. Buni oldini olish uchun quyidagi strategiyalar qo‘llaniladi: 19 Nazarov G. Iqtisodiy siyosat va pul tizimi – O‘zbekiston: “Fan va texnologiya” nashriyoti, 2020. – 95- 130-betlar. 25 Pulga talab iqtisodiy o‘sish, inflyatsiya, foiz stavkalari, aholining daromad darajasi va davlatning pul-kredit siyosatiga bog‘liq holda shakllanadi. Shu sababli, uni chuqur o‘rganish makroiqtisodiy jarayonlarni to‘g‘ri boshqarishga yordam beradi. 1.2. Pulga talabni aniqlovchi asosiy omillar Pulga talab turli omillar ta’sirida shakllanadi va o‘zgarib boradi. Ushbu omillar iqtisodiy sharoitga qarab har xil yo‘nalishda ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Asosiy omillar quyidagilardan iborat 1. Iqtisodiy o‘sish va milliy daromad . Pulga talab mamlakatning iqtisodiy o‘sish sur’ati va yalpi ichki mahsulot hajmiga bog‘liq. Iqtisodiyot o‘sishi bilan savdo hajmi kengayadi va xo‘jalik yurituvchi subyektlarning tranzaksion talabi ortadi. 3 2. Inflyatsiya darajasi . Inflyatsiya darajasi pulning sotib olish qobiliyatiga bevosita ta’sir qiladi. Inflyatsiya oshgan sari iqtisodiy agentlar ko‘proq pul talab qilishi mumkin. Past inflyatsiya darajasida esa naqd pulga bo‘lgan talab kamayadi va iqtisodiy subyektlar aktivlarni uzoq muddatli investitsiyalarga yo‘naltirishni afzal ko‘radilar 3. Foiz stavkalari . Pulga bo‘lgan talab foiz stavkalari darajasiga bog‘liq. Foiz stavkalari yuqori bo‘lsa, iqtisodiy agentlar pul mablag‘larini jamg‘arish yoki investitsiyalashni ma’qul ko‘radi. Aksincha, foiz stavkalari pasayganda spekulyativ talab oshadi va iqtisodiyotda muomaladagi pul hajmi ko‘payadi 4. Moliyaviy tizimning rivojlanish darajasi . Bank tizimi va kapital bozori rivojlangan mamlakatlarda pulga bo‘lgan talab nisbatan barqaror bo‘ladi. Kredit va boshqa moliyaviy vositalarning mavjudligi iqtisodiy subyektlarga likvidlikni samarali boshqarish imkoniyatini yaratadi 5. Aholi daromadlari va iste’mol darajasi . Aholining real daromadlari oshishi bilan ularning tovar va xizmatlarga bo‘lgan talabi ham ortadi. Bu esa iqtisodiyotda muomaladagi pulga bo‘lgan ehtiyojning oshishiga olib keladi. 3 Haydarov U. Iqtisodiy tahlil asoslari – O‘zbekiston: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2019. – 78-96-betlar 8  Makroiqtisodiy barqarorlik – iqtisodiy o‘sish sur’atlarining barqaror bo‘lishi pulga bo‘lgan talabning ortishiga xizmat qiladi.  Bank sektorining raqamlashtirilishi – mobil banking va to‘lov tizimlarining rivojlanishi likvid aktivlarga bo‘lgan talabni oshirdi.  Pul-kredit siyosati – Markaziy bankning asosiy foiz stavkasi orqali pulga bo‘lgan talabni tartibga solish jarayoni takomillashdi.  Inflyatsiyaning pasayishi – so‘mning barqarorligi saqlanib turganda pulga bo‘lgan ishonch ortib, jamg‘arma va kredit operatsiyalari faollashdi. 4. Kelajakda pulga talabning rivojlanish istiqbollari  Pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish , foiz stavkalarini maqbullashtirish. 15  Raqamli iqtisodiyot va kriptovalyutalar ta’siri – yangi texnologiyalar pulga talab tuzilishini o‘zgartirishi mumkin.  Xalqaro investitsiyalar hajmining oshishi , bu esa milliy valyutaga talabni oshiradi. O‘zbekistonda pulga talabning shakllanishi va rivojlanishi mamlakatning iqtisodiy islohotlari, bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni hamda Markaziy bankning pul-kredit siyosati bilan bevosita bog‘liq. Mustaqillikning dastlabki yillarida iqtisodiyotda inflyatsiya darajasi yuqori bo‘lib, pulga talab keskin oshib ketgan, chunki narxlarning tez o‘sishi natijasida aholi va tadbirkorlar pul mablag‘larini aktivlarga aylantirishga harakat qilgan. Shu sababli, dastlabki bosqichda pulga talabni tartibga solish uchun qat’iy monetar choralar ko‘rilgan. Keyingi yillarda O‘zbekistonda bank tizimini isloh qilish, kredit bozorini rivojlantirish va pul-kredit siyosatini modernizatsiya qilish natijasida pulga talab barqarorlasha boshladi. 2017-yildan keyin amalga oshirilgan valyuta liberallashuvi va Markaziy bankning inflyatsiyani nishonlash siyosati pulga bo‘lgan talabni aniqroq prognoz qilish imkoniyatini yaratdi. O‘zbekiston iqtisodiyotining diversifikatsiyalashuvi, investitsion muhitning yaxshilanishi va biznes yuritish 15 Jo‘rayev F. Bank tizimi va pulga talab – O‘zbekiston: “Universitet” nashriyoti, 2019. – 40-70-betlar. 21 solish uchun Markaziy bank pul-kredit siyosatini ehtiyotkorlik bilan olib borishi, foiz stavkalarini mos ravishda belgilashi va muomaladagi pul massasini nazorat qilishi lozim. Pulga talab va inflyatsiya o‘rtasidagi bog‘liqlik iqtisodiy barqarorlik uchun muhim hisoblanadi. Inflyatsiyaning oshishi pulning qiymatini pasaytirsa, deflyatsiya esa iqtisodiy o‘sishga to‘sqinlik qilishi mumkin. Shu sababli, Markaziy bank inflyatsiyani nazorat qilish uchun pul-kredit siyosatini muvozanatli olib borishi lozim. 11 2.2. Pulga talab va foiz stavkalari Pulga talab va foiz stavkalari o‘rtasidagi bog‘liqlik makroiqtisodiyotning muhim jihatlaridan biri bo‘lib, foiz stavkalari iqtisodiy agentlarning pul mablag‘larini jamg‘arish yoki sarflashga bo‘lgan qarorlariga ta’sir qiladi. Ushbu bo‘limda foiz stavkalarining pulga talabga qanday ta’sir qilishiga batafsil to‘xtalamiz. 1. Pulga talab va foiz stavkalari o‘rtasidagi teskari bog‘liqlik Pulga bo‘lgan talab va foiz stavkalari orasida teskari bog‘liqlik mavjud. Agar foiz stavkalari oshsa, iqtisodiy agentlar naqd pulni kamroq saqlashni ma’qul ko‘rib, uni yuqori daromad keltiradigan moliyaviy aktivlarga joylashtirishga harakat qiladi. Aksincha, foiz stavkalari pasayganda, pulni jamg‘arish foydasiz bo‘lib qoladi va muomaladagi pul miqdori ortadi. 2. Keynsiycha spekulyativ talab nazariyasi J. M. Keyns pulga bo‘lgan talabni tushuntirishda spekulyativ talab tushunchasini ilgari surgan. Unga ko‘ra, odamlar pullarni ikki shaklda saqlaydi:  Likvid shaklda (naqd pul sifatida) – Agar foiz stavkalari past bo‘lsa, odamlar ko‘proq naqd pul saqlaydi.  Investitsiya shaklida (obligatsiyalar va aktivlarga kiritilgan mablag‘ sifatida) – Agar foiz stavkalari yuqori bo‘lsa, odamlar o‘z pullarini daromad keltiruvchi aktivlarga yo‘naltiradi. 11 Qosimov A. Inflyatsiya va pul bozori – O‘zbekiston: “Sharq” nashriyoti, 2019. – 75-98-betlar. 16 Daromadlar pasayganda esa iqtisodiy agentlar kamroq xarajat qilganligi sababli pulga talab ham kamayadi 6. Davlatning pul-kredit siyosati . Markaziy bank va hukumatning pul-kredit siyosati pulga bo‘lgan talabni tartibga soluvchi asosiy vositalardan biridir. Pul massasi hajmini boshqarish, foiz stavkalarini belgilash va pul muomalasini tartibga solish orqali pulga talabga ta’sir ko‘rsatiladi 7. Pulning muqobil saqlash vositalari . Puldan tashqari boshqa aktivlar mavjudligi ham pulga bo‘lgan talabga ta’sir qiladi. Masalan, obligatsiyalar, aksiyalar yoki xorijiy valyutalar jozibador bo‘lsa, iqtisodiy agentlar pullarni ushbu aktivlarga yo‘naltiradi va naqd pulga talab kamayadi. Pulga talabni aniqlovchi asosiy omillar iqtisodiyotdagi umumiy moliyaviy holat, narxlar darajasi, foiz stavkalari, aholi va biznes subyektlarining daromad darajasi hamda iqtisodiy barqarorlik bilan bog‘liq. Bu omillar pul mablag‘lariga ehtiyojni belgilaydi va iqtisodiy faoliyatga ta’sir ko‘rsatadi. 4 Birinchi navbatda, aholi va korxonalar daromadlarining o‘zgarishi pulga talabga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Agar aholi daromadlari oshsa, ularning iste’mol qilish va jamg‘arish darajasi ham ortadi, bu esa pulga bo‘lgan talabni kuchaytiradi. Aksincha, daromadlar pasayganda, iqtisodiy subyektlar pul mablag‘larini tejashga harakat qiladi va pulga talab kamayadi. Ikkinchi omil narxlar darajasi bo‘lib, inflyatsiya jarayonlari bilan chambarchas bog‘liq. Inflyatsiya oshganda, pulning sotib olish qobiliyati pasayadi va aholi o‘z mablag‘larini moddiy aktivlarga yo‘naltirishga harakat qiladi, bu esa pulga bo‘lgan talabning qisqarishiga sabab bo‘ladi. Aksincha, narxlar barqaror bo‘lsa, pulga talab ortib boradi, chunki iqtisodiy agentlar likvid aktivlar saqlashga moyil bo‘ladi. Uchinchi muhim omil foiz stavkalari bo‘lib, pulga bo‘lgan talabning dinamikasini belgilaydi. Agar foiz stavkalari yuqori bo‘lsa, iqtisodiy subyektlar bank depozitlari va obligatsiyalar kabi kamroq likvid bo‘lgan aktivlarga mablag‘ 4 Karimov X. Pul-kredit siyosati – O‘zbekiston: “Yangi asr avlodi” nashriyoti, 2020. – 53-77-betlar. 9 bank pul-kredit siyosati orqali bu jarayonni tartibga solib, inflyatsiya va iqtisodiy o‘sish o‘rtasidagi muvozanatni saqlashga harakat qiladi. 19 1.3. Pulga talabning asosiy nazariyalari Pulga talab iqtisodiyotning muhim tushunchalaridan biri bo‘lib, uni turli iqtisodiy maktab vakillari har xil yondashuvlar asosida izohlashgan. Ushbu bo‘limda pulga talabning asosiy nazariyalari ko‘rib chiqiladi. 1. Klassik nazariya Klassik maktab vakillari pulga talabni faqat muomala vositasi sifatida tushuntirganlar. Ular orasida D. Rikardo , J. Say va I. Fisher kabi iqtisodchilar bor.  Ayirboshlash tenglamasi (I. Fisher):  M – muomaladagi pul miqdori  V – pul aylanish tezligi  P – narx darajasi  Q – ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar hajmi 6 Klassik nazariyaga ko‘ra, pulga talab faqat tranzaksion maqsadlarda shakllanadi va real omillar tomonidan belgilanadi. Pulning nominal miqdori inflyatsiyaga ta’sir qiladi, lekin iqtisodiy o‘sishga bog‘liq emas. 2. Keynsiycha nazariya Keynsiycha yondashuv pulga talabni uchta asosiy komponentga ajratadi: 1. Tranzaksion talab – Iqtisodiy agentlarning tovar va xizmatlarni sotib olish uchun kerak bo‘ladigan pul miqdori. 2. Ehtiyot chorasi talab – Noaniq iqtisodiy sharoitda zaxira sifatida saqlanadigan pul miqdori. 3. Spekulyativ talab – Pulni investitsiya sifatida saqlash yoki kapital aktivlarga yo‘naltirish istagi. 6 Salimov M. Iqtisodiyot nazariyasi – O‘zbekiston: “Fan va texnologiya” nashriyoti, 2015. – 120-138- betlar. 11

mavzu to`liq yoritilgan 

Купить