Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	41.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Сентябрь 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Pulning kelib chiqishi, mazmuni. Hozirgi zamon pulining tabiati va mazmuni

Knaap pulni “ijtimoiy munosabatlar natijasida yuzaga kelgan normativ belgi” deb
atagan. Uning fikricha, pul — bu jamiyat tomonidan tan olingan ijtimoiy institut,
va u o’z kuchini shu ishonchdan oladi
Pul quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi:
1. Qiymat o’lchovi – Pul barcha tovarlar va xizmatlarning qiymatini aniqlash
imkonini beradi. Bu funksiyada pul hisob birligi sifatida xizmat qiladi. Tovarlar
o’zaro pul orqali baholanadi, bu esa narxlarni shakllantirishga xizmat qiladi.
2. Muomala vositasi – Tovarlar va xizmatlar sotib olish jarayonida bevosita
vosita sifatida ishtirok etadi. Bu funktsiyada pul doimiy harakatda bo’ladi.
3. To’lov vositasi – Qarzlarni so’ndirish, soliqlarni to’lash, ish haqi berish va
boshqa turli to’lovlarni amalga oshirishda ishlatiladi. Bu yerda tovar bilan pul
o’rtasidagi almashinuv vaqt bo’yicha ajratilgan bo’ladi.
4. Jamg’arma vositasi (boylik shakli) – Pul vaqtincha ishlatilmasligi mumkin
bo’lgan qiymatni saqlovchi vosita bo’lib xizmat qiladi.
5. Dunyo puli – Pul xalqaro savdoda hisob-kitob qilish va rezerv vositasi
sifatida ishlatiladi.
Shuningdek, pulning turlari ham tarix davomida o’zgarib borgan.
Quyidagilar asosiy turlaridir:
Tovar pullar (oltin, kumush, tuz, chigit va boshqalar)
Metall pullar (oltin va kumush tangalar)
Qog’oz pullar (davlat tomonidan chiqarilgan va kafolatlangan muomaladagi
belgilar)
Kredit pullar (veksellar, cheklar, plastik kartalar orqali amalga oshiriladigan
to’lovlar)
7

Pul vaqtincha ishlatilmayotgan qiymatni saqlash, jamg’arish va kelajakda
ishlatish imkonini beruvchi vositadir. Aholi va korxonalar ishlab topgan ortiqcha
daromadlarini pul shaklida jamg’arib, investitsiya, yirik xarajatlar yoki moliyaviy
xavfsizlik uchun saqlab qo’yadi.
2024-yilda O’zbekistonda aholi tomonidan bank omonatlariga qo’yilgan
mablag’lar hajmi 100 trillion so’mdan oshdi. Bu pulning jamg’arish funksiyasiga
bo’lgan ishonchning ortayotganini ko’rsatadi. Xususan, tijorat banklari tomonidan
taklif etilgan foiz stavkalari inflyatsiyadan yuqori bo’lgani uchun pulni bankda
saqlash foydali investitsiyaga aylangan.
4. To’lov vositasi funksiyasi
Pul tovarlar ayirboshlanishi yoki xizmatlar ko’rsatilgandan keyin, ya’ni vaqt
jihatidan kechikkan to’lovlarni amalga oshirishda ham asosiy vosita hisoblanadi.
Bu funksiyada pul qarz, ijara, ish haqi, soliq, kredit to’lovlari va boshqa moliyaviy
majburiyatlarni bajarishda qo’llaniladi.
Masalan, 2024-yilda O’zbekistonda aholining bankdan olingan kreditlari
hajmi 170 trillion so’mdan oshdi. Kreditlar muddati tugagach, pul to’lov vositasi
sifatida o’z funksiyasini bajaradi. Har bir foiz to’lovi, asosiy qarzni qaytarish
jarayoni pulning bu funksiyasi orqali amalga oshiriladi.
5. Jahon puli funksiyasi
Pul xalqaro iqtisodiy aloqalarda — eksport-import operatsiyalarida, xalqaro
kredit, valyuta va moliyaviy bozor operatsiyalarida jahon puli sifatida ishtirok
etadi. Tarixda bu funksiyani dastlab oltin, so’ngra AQSh dollari, yevro, funt
sterling kabi konvertatsiya qilinadigan valyutalar bajargan.
14

Kredit pullari tizimi — bu banklar va moliyaviy institutlar tomonidan qarz
shaklida yaratilgan pullardir. Kredit pullari, asosan, kredit shaklida chiqariladi va
banklar tomonidan kreditlar, qarzlar va ipoteka shartnomalari orqali iqtisodiy
operatsiyalarni amalga oshiradi.
Zamonaviy pul tizimining turli shakllari iqtisodiy jarayonlarni
optimallashtirish va boshqarish imkonini beradi. Har bir tizimning o’ziga xos
afzalliklari va kamchiliklari bor, shuning uchun davlatlar va iqtisodiy subyektlar
o’z ehtiyojlariga qarab mos ravishda ushbu tizimlarni qo’llaydi. Elektron pullar,
raqamli valyutalar va kredit pullari tizimlarining rivojlanishi global iqtisodiyotni
yanada murakkablashtirib, yangi imkoniyatlar yaratmoqda.
2.3. Hozirgi zamon pulining iqtisodiy rivojlanishdagi roli va ahamiyati
Pul iqtisodiyotning “qon tomiri” bo’lib, har qanday iqtisodiy tizimda ishlab
chiqarish, taqsimot, almashinuv va iste’mol jarayonlarining uzluksizligini
ta’minlaydi. Ayniqsa, hozirgi zamon pul tizimining rivojlanishi, uni boshqarish va
innovatsion yondashuvlar iqtisodiy o’sish, moliyaviy barqarorlik, investitsion
muhit va raqobatbardoshlik kabi ko’rsatkichlarga bevosita ta’sir qiladi.
Hozirgi zamon iqtisodiyotida pul — bu faqat to’lov vositasi emas, balki
iqtisodiy jarayonlarni tartibga soluvchi muhim instrument sifatida qaraladi. Pul
massasining hajmi, aylanish tezligi va uni nazorat qilish darajasi narxlar
barqarorligi, inflyatsiya darajasi, ish bilan bandlik, yalpi ichki mahsulot (YaIM)
hajmiga kuchli ta’sir ko’rsatadi.
23

QO’SHIMCHA ADABIYOTLAR
Rumiantsev A.A., Den’gi, kredit, banki, Moskva: INFRA-M, 2020.
Mishkin F.S., The Economics of Money, Banking, and Financial Markets,
Pearson Education, 2022.
Krugman P., Wells R., Macroeconomics, Worth Publishers, 2020.
Samuelson P.A., Nordhaus W.D., Economics, McGraw-Hill Education,
2019.
Ostrovskiy L.A., Finansy i kredit, Moskva: Ekonomika, 2018.
INTERNET MANBALARI
1. www.cbu.uz – O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti
2. www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Statistika agentlig
3. www.lex.uz – Normativ-huquqiy hujjatlar ma’lumotlar bazasi
4. www.imf.org – Xalqaro Valyuta Jamg’armasi (IMF) rasmiy sayti
5. www.worldbank.org – Jahon banki statistikasi va hisobotlari
6. www.bbc.com – Raqamli valyutalar va moliyaviy yangiliklar bo’yicha
maqolalar
7. www.economist.com – Global iqtisodiy tahlillar
8. www.researchgate.net – Ilmiy maqolalar va izlanishlar platformasi
9. www.nbuv.gov.ua – Mintaqaviy iqtisodiyot bo’yicha ilmiy maqolala
10. www.investopedia.com – Pul, moliya va investitsiyalar bo’yicha izohli
lug’at va maqolalar
36

qo’llaniladi va to’lovlar bank kartalari, onlayn to’lov tizimlari, mobil ilovalar
orqali amalga oshiriladi.
Xususiyatlari:
Raqamli shakl: Elektron pul faqat raqamli shaklda mavjud bo’lib, uni
ishlatish uchun internet va mobil qurilmalar zarur.
Tezkor to’lovlar: Elektron pul tizimlari tezkor va qulay to’lovlarni
ta’minlaydi, shuningdek, xalqaro miqyosda ham ishlatiladi.
Oson boshqarish: Elektron pul tizimi orqali pul mablag’larini boshqarish va
nazorat qilish osonroq, chunki to’lovlar va tranzaksiyalar onlayn ravishda amalga
oshiriladi.
Misol: O’zbekistonda 2024-yilga kelib, jami to’lovlarning 65% dan ortig’i
elektron shaklda amalga oshirilgan. Ushbu to’lovlar HUMO, Uzcard, Payme, Click
va boshqa elektron to’lov tizimlari orqali amalga oshirilgan.
Afzalliklari:
Tezkor va xavfsiz to’lovlarni amalga oshirish.
Keng imkoniyatlar: internet-do’konlar, xizmatlar va onlayn operatsiyalar
uchun qulay.
Kam xarajatlar va xavfsizlikni oshirish imkoniyati.
Kamchiliklari:
Internetga yoki mobil qurilmaga bog’liqlik.
Internetda noqonuniy operatsiyalar va firibgarlik xavfi mavjud.
Kichik va o’rta bizneslar uchun qimmat bo’lishi mumkin.
Raqamli valyutalar bugungi kunda markaziy banklar tomonidan ishlab
chiqilayotgan yoki kriptovalyuta shaklida mavjud bo’lgan elektron pul turlaridir.
21

tarkibiga bog’liq bo’lgan. Oltin standart tizimi 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida
eng yuqori rivojlanish darajasiga chiqdi.
3. Kredit pullar va qog’oz pullar tizimi (fiat money)
XX asrda pulning moddiy (oltin) ta’minotidan voz kechilib, qog’oz va kredit
pullar muomalaga kiritildi. 1971-yilda AQSh prezidenti Richard Nikson oltin
standarti tizimini bekor qildi, shundan so’ng barcha davlatlarda pul faqat hukumat
kafolati asosida chiqa boshladi. Bu davrdan boshlab, pul davlat ixtiyorida
chiqariladigan va uning qiymati ishonchga asoslangan vosita sifatida faoliyat yurita
boshladi.
Hozirgi zamon pul tizimining asosiy bosqichlari va xususiyatlari:
Naqd pullar — Markaziy bank tomonidan chiqariladigan qog’oz pul va
tangalar. Ular real muomalada ishlatiladi, lekin ulushi tobora kamayib bormoqda.
Naqd pulsiz (elektron) to’lovlar — bank kartalari, onlayn to’lovlar, mobil
ilovalar orqali amalga oshiriladi. Bu to’lovlar tezkorlik, qulaylik va xavfsizlik
jihatdan afzaldir.
Raqamli valyutalar (CBDC, kriptovalyutalar) — davlatlar tomonidan
chiqarilayotgan yoki mustaqil ravishda yaratilgan elektron pullar. Masalan,
Xitoyda raqamli yuan, Yevrozonada raqamli yevro loyihalari amalga oshirilmoqda.
Pul tizimi rivojiga ta’sir etuvchi omillar:
Texnologik taraqqiyot: Internet, mobil banklar, fintex texnologiyalari pul
tizimini tubdan o’zgartirdi.
Monetar siyosat: Markaziy banklar tomonidan olib boriladigan pul-kredit
siyosati pul massasining hajmi, inflyatsiya va valyuta kursiga bevosita ta’sir qiladi.
18

3.3. Pul-kredit siyosatining zamonaviy shakllari va ularning iqtisodiy
barqarorlikka ta’siri
Pul-kredit siyosati — bu davlat tomonidan iqtisodiy faoliyatni tartibga solish
vositasi bo’lib, asosan Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladi. Uning asosiy
maqsadi — inflyatsiyani nazorat qilish, iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish, bandlik
darajasini barqaror saqlash va moliyaviy tizim ishonchliligini ta’minlashdan iborat.
Zamonaviy sharoitda pul-kredit siyosati an’anaviy vositalar bilan cheklanib
qolmasdan, kengaytirilgan, ilg’or va moslashuvchan yondashuvlarni o’z ichiga
olmoqda.
Markaziy banklar pul-kredit siyosatini yuritishda quyidagi asosiy
vositalardan foydalanadilar:
Foiz stavkalarini boshqarish (diskont siyosati): asosiy stavka orqali tijorat
banklarining kredit siyosatiga ta’sir ko’rsatish. Asosiy stavka pasaytirilsa,
iqtisodiyotga arzonroq kreditlar kiradi, bu esa investitsiya va iste’molni oshiradi.
Majburiy zaxira me’yorlari: tijorat banklarining Markaziy bankda saqlashi
shart bo’lgan zaxira miqdorini belgilaydi.
Ochiq bozor operatsiyalari: Markaziy bank tomonidan davlat qimmatli
qog’ozlarini sotib olish yoki sotish orqali pul massasiga ta’sir ko’rsatish.
Valyuta intervensiyasi: milliy valyutaning kursini nazorat qilish maqsadida
xorijiy valyutalarni sotib olish yoki sotish.
Misol: O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki 2024-yilning oxirida
asosiy stavkani 14% dan 13% ga pasaytirdi, bu esa iqtisodiyotdagi kredit faolligini
oshirdi va inflyatsiya darajasining mo’’tadillashishiga xizmat qildi.
30

O’zbekiston Respublikasi Jahon banki, Xalqaro valyuta jamg’armasi, Osiyo
taraqqiyot banki bilan aloqalarni amalga oshirar ekan, asosan dollar va yevro orqali
operatsiyalar yuritiladi. 2023-yilda tashqi savdo aylanmasi 62,6 milliard AQSh
dollarini tashkil qilgan bo’lib, bu summaning katta qismi dollar va yuan orqali
to’langan.
6. Nazorat vositasi funksiyasi
Zamonaviy iqtisodiy tizimda pul davlat tomonidan iqtisodiy holatni nazorat
qilish, tartibga solish va boshqarish uchun asosiy vosita sifatida ishlatiladi. Pul
massasining hajmi, foiz stavkalari, soliq siyosati, inflyatsiya darajasi, valyuta kursi
— bularning barchasi pul orqali davlat tomonidan tartibga solinadi.
Markaziy banklar monetar siyosat vositalari orqali iqtisodiyotga ta’sir
ko’rsatadilar:
Pul emissiyasi;
Kreditlar stavkasining belgilanishi;
Pul massasini nazorat qilish;
Valyuta bozoridagi intervensiyalar.
O’zbekiston Markaziy banki 2024-yilda asosiy stavkani 14% darajasida
belgilagan bo’lib, bu inflyatsiyani jilovlash va investitsion muhitni
barqarorlashtirishga qaratilgan siyosatdir.
Pulning funksiyalari nafaqat ularning nazariy mohiyatini, balki amaliy
iqtisodiyotdagi roli va ahamiyatini ham ochib beradi. Pul yordamida qiymat
belgilanadi, ayirboshlash amalga oshiriladi, jamg’arma to’planadi, to’lovlar
bajariladi va xalqaro iqtisodiy aloqalar yo’lga qo’yiladi. Har bir funksiyaning
samarali ishlashi pul tizimining barqarorligi, davlatning iqtisodiy siyosati va
15

KIRISH
Pul insoniyat tarixining ajralmas iqtisodiy kategoriyasi bo’lib, jamiyat
taraqqiyoti bilan birga shakllanib, rivojlanib kelmoqda. Dastlab oddiy tovar
ayirboshlash vositasi bo’lgan pul, hozirgi kunga kelib, murakkab iqtisodiy
boshqaruv instrumentiga aylangan. Bugungi global iqtisodiy muhitda pul faqatgina
to’lov vositasi emas, balki milliy iqtisodiyot barqarorligini ta’minlovchi, pul-kredit
siyosatining asosiy elementlaridan biri sifatida ham faoliyat yuritmoqda.
Raqamli texnologiyalar, global moliyaviy integratsiya, elektron tijorat va
fintech sohasining keskin rivojlanishi natijasida pulning zamonaviy shakllari —
elektron pullar, kriptovalyutalar, raqamli markaziy bank valyutalari (CBDC) paydo
bo’ldi. Bu esa pul tushunchasini yangidan anglash, uning hozirgi davrdagi o’rni va
ta’sirini ilmiy jihatdan qayta ko’rib chiqishni talab qilmoqda.
Mavzuning dolzarbligi
Pulning zamonaviy shakllari iqtisodiyotning barcha sohalariga chuqur ta’sir
ko’rsatmoqda. Ayniqsa, moliyaviy barqarorlik, inflyatsiya darajasi, investitsion
muhit va aholining to’lov qobiliyatini shakllantirishda pul muomalasining to’g’ri
yo’lga qo’yilishi nihoyatda muhim ahamiyatga ega. O’zbekiston Respublikasi
sharoitida esa iqtisodiy islohotlar, pul-kredit siyosatining zamonaviylashuvi va
to’lov tizimlarining raqamlashtirilishi pul tushunchasining dolzarbligini yanada
oshirmoqda. Shu sababli, bu mavzuni chuqur tahlil qilish nazariy va amaliy
jihatdan o’ta muhimdir.
Kurs ishining maqsadi
Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi — pulning kelib chiqishi va mazmunini
ilmiy asosda o’rganish, hozirgi zamon pul tizimi va shakllarining iqtisodiy
3

III BOB. PULNING ZAMONAVIY TURLARI VA ULARNING
IQTISODIYOTGA TA’SIRI
3.1. Elektron pul va raqamli valyutalarning rivojlanishi
So’nggi yillarda axborot texnologiyalarining keskin rivojlanishi pul tizimida
ham inqilobiy o’zgarishlarga olib keldi. An’anaviy qog’oz pullar va tangalar
o’rnini asta-sekin elektron pullar, raqamli to’lov vositalari egallamoqda. Bu
o’zgarish nafaqat pulning shaklini, balki butun moliyaviy tizimni, iqtisodiy
aloqalarni, hatto davlatning pul-kredit siyosatini ham o’zgartirmoqda.
Elektron pul — bu maxsus elektron qurilmalar (masalan, plastik kartalar,
elektron hamyonlar, mobil ilovalar) orqali saqlanadigan va ishlatiladigan to’lov
vositasidir. Raqamli valyutalar esa — to’liq raqamli shakldagi valyutalar bo’lib,
ular markaziy banklar yoki markazlashtirilmagan tarmoqlar (masalan, blokcheyn
asosidagi tizimlar) tomonidan ishlab chiqiladi.
Elektron pulning ommalashuvi ko’plab iqtisodiy va ijtimoiy afzalliklarni
keltirib chiqarmoqda:
Tezkorlik va qulaylik – to’lovlar bir necha soniya ichida amalga oshiriladi.
Xavfsizlik – shaxsiy identifikatsiya orqali firibgarlikning oldi olinadi.
Nazorat imkoni – hukumat va banklar uchun pul oqimlarini rasmiylashtirish
va kuzatib borish imkoniyati kuchayadi.
Yashirin iqtisodiyotning qisqarishi – rasmiy sektorning ulushi ortadi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki ma’lumotlariga ko’ra, 2024-yil
yakunida mamlakatda elektron to’lovlar hajmi 900 trillion so’mdan oshgan, bu
26

1.3. Pulning funksiyalari va ularning amaliy ahamiyati
Pul jamiyat iqtisodiyotining yuragi bo’lib, u faqat ayirboshlash vositasi
emas, balki chuqur iqtisodiy munosabatlarni boshqaruvchi, narxlar tizimini
shakllantiruvchi va milliy iqtisodiyotni barqarorlashtiruvchi muhim iqtisodiy
kategoriya sifatida faoliyat yuritadi. Pulning iqtisodiyotdagi roli uning bajaradigan
funksiyalari orqali yaqqol namoyon bo’ladi. Ilmiy adabiyotlarda pulning bir nechta
asosiy funksiyalari ajratib ko’rsatiladi. Ular quyidagilar:
1. Qiymat o’lchovi funksiyasi
Pulning eng muhim va birlamchi funksiyalaridan biri — bu qiymat o’lchovi
funksiyasidir. Pul yordamida har qanday tovar yoki xizmatning qiymati
ifodalanadi. Tovarlar o’zaro ayirboshlanishi uchun ularning o’zaro narxi va
qiymati aniqlanishi kerak. Pul esa bu qiymatni umumiy o’lchov birligida ifodalab
beradi.
Pul tovarlar va xizmatlar ayirboshlanish jarayonida vositachi rolini bajaradi.
U tovar-pul-tovar (T–P–T) zanjirining asosiy elementiga aylanadi. Bu
funksiyaning mohiyati — bir tovar boshqa tovar bilan bevosita emas, balki pul
orqali ayirboshlanadi. Bu ayirboshlash jarayonini tezlashtiradi, murakkabliklarni
kamaytiradi va bozor iqtisodiyotining samaradorligini oshiradi.
Statistik ma’lumotlarga ko’ra, 2024-yilda O’zbekistonda chakana savdo
aylanmasi 396 trillion so’mdan oshgan bo’lib, bu ko’rsatkichning asosiy qismini
naqd pulsiz elektron to’lovlar tashkil etdi. Bu esa ayirboshlash vositasi sifatida
pulning muhimligini tasdiqlaydi.
3. Jamg’arish vositasi funksiyasi
13

MUNDARIJA
KIRISH .............................................................................................................................................. 3
I BOB. PULNING KELIB CHIQISHI VA MOHIYATI ............................................................................... 6
1.1. Pul tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati ............................................................................ 6
1.2. Pulning tarixiy rivojlanish bosqichlari ....................................................................................... 9
1.3. Pulning funksiyalari va ularning amaliy ahamiyati .................................................................. 13
II BOB. HOZIRGI ZAMON PUL TIZIMI: MOHIYATI VA TURLARI ....................................................... 17
2.1. Hozirgi zamon pul tizimining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari ....................................... 17
2.2. Pul tizimining asosiy turlari va ularning xususiyatlari ............................................................. 19
2.3. Hozirgi zamon pulining iqtisodiy rivojlanishdagi roli va ahamiyati ......................................... 23
III BOB. PULNING ZAMONAVIY TURLARI VA ULARNING IQTISODIYOTGA TA’SIRI ......................... 26
3.1. Elektron pul va raqamli valyutalarning rivojlanishi ................................................................. 26
3.2. Naqd pul va naqdsiz pul muomalasining o’zaro ta’siri va iqtisodiyotga ta’siri ........................ 28
3.3. Pul-kredit siyosatining zamonaviy shakllari va ularning iqtisodiy barqarorlikka ta’siri ........... 30
XULOSA ......................................................................................................................................... 33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI ................................................................................... 35
2

Raqamli valyutalar, odatda, markaziy banklar yoki mustaqil ishlab chiquvchilar
tomonidan boshqariladi.
CBDC (Central Bank Digital Currency) — Markaziy banklar tomonidan
chiqarilgan raqamli valyutalar. Ular davlat tomonidan kafolatlanadi va ularning
ishlashi faqat muayyan mamlakat hududida amalga oshiriladi.
Misol: Xitoy hukumati 2023-yilda raqamli yuan (e-CNY) tizimini joriy etdi.
Bu raqamli valyuta Xitoy ichidagi barcha moliyaviy operatsiyalar uchun
ishlatiladi.
Kriptovalyutalar — Markaziy bank tomonidan nazorat qilinmaydigan,
blokcheyn texnologiyasiga asoslangan raqamli valyutalar. Ular mustaqil ravishda
ishlaydi va ko’plab savdo maydonlari va investitsiya platformalarida ishlatiladi.
Misol: Bitcoin, Ethereum, Tether kabi kriptovalyutalar xalqaro miqyosda
keng tarqalgan va ularning joriy qiymatlari yuqori bo’ladi. Bitcoinning 2024-yil
boshidagi narxi 40,000 AQSh dollaridan oshgan.
Afzalliklari:
CBDC davlat tomonidan kafolatlanadi, shuning uchun u barqaror.
Kriptovalyutalar decentralizatsiyalashgan tizimlar bo’lib, xalqaro savdolarda
keng qo’llaniladi.
Raqamli valyutalar xavfsiz va tezkor to’lovlar imkonini beradi.
Kamchiliklari:
CBDC xavfsizlik, maxfiylik va texnologik infratuzilma masalalariga bog’liq.
Kriptovalyutalar bozoridagi noaniqliklar, yuqori volatillik va manipulyatsiya
xavfi.
Raqamli valyutalar hali ham barcha mamlakatlarda keng qo’llanilmaydi.
22

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI
1. Abdurahmonov Q.X., Qurbonov Sh.T. – Pul-kredit va banklar, Toshkent:
Iqtisodiyot, 2021.
2. Ahmedov A.A. – Iqtisodiy nazariya asoslari, Toshkent: Iqtisodiyot, 2019.
3. Azizov U.B. – Moliyaviy tizimlar va pul muomalasi, Toshkent: Ilm ziyo,
2020.
4. Bekchanov M. – Bank ishi va pul muomalasi, Toshkent: Iqtisodiyot, 2017.
5. G’ofurov U. – Iqtisodiyot nazariyasi, Toshkent: Fan va texnologiya, 2018.
6. Karimov I.A. – O’zbekiston iqtisodiy islohotlari yo’lida, Toshkent:
O’zbekiston, 1999
7. Komilov R.A. – Markaziy bank amaliyoti, Toshkent: Moliyachi, 2020
8. Moliya vazirligi – O’zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti
hisobotlari (2022 yil).
9. Musurmonov N.M. – Pul-kredit siyosati: nazariya va amaliyot, Toshkent:
Iqtisodiyot, 2021.
10. Nishonov F.N. – Bank ishi asoslari, Toshkent: Ilm, 2019.
11. Norqulov R., To’rayev S. – Pul va moliya bozorlari, Toshkent:
Iqtisodiyot, 2018.
12. Obidov N. – Makroiqtisodiyot nazariyasi, Toshkent: Fan, 2020.
13. Saidov A.S. – O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy siyosati,
Toshkent: Yangi asr avlodi, 2022.
14. Xojiyev B.X. – Iqtisodiy tahlil asoslari, Toshkent: Moliya, 2016.
15. Yuldashev N.K. – Elektron to’lovlar tizimi, Toshkent: Innovatsiya, 2021.
35

aholining moliyaviy madaniyatiga bevosita bog’liq. Shu sababli, pulni oddiy
ayirboshlash vositasi deb emas, balki iqtisodiy rivojlanishning boshqaruvchi omili
sifatida tushunish lozim.
16

II BOB. HOZIRGI ZAMON PUL TIZIMI: MOHIYATI VA TURLARI
2.1. Hozirgi zamon pul tizimining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari
Hozirgi zamon pul tizimi uzoq tarixiy taraqqiyot yo’lini bosib o’tgan bo’lib,
uning shakllanishida iqtisodiy ehtiyojlar, texnologik taraqqiyot va davlatlarning
moliyaviy siyosati muhim rol o’ynagan. Bugungi kunda biz foydalanayotgan
zamonaviy pul tizimi — bu nafaqat real (naqd) pul muomalasi, balki elektron
to’lov vositalari, raqamli valyutalar va markaziy banklar tomonidan
boshqariladigan murakkab moliyaviy mexanizmlarni o’z ichiga olgan tizimdir.
Pul tizimi deganda, biror mamlakatda yoki umuman jahon miqyosida amal
qiladigan pul muomalasini tashkil etuvchi institutlar, qonunchilik me’yorlari, pul
birligi va to’lov tizimlari majmuasi tushuniladi. Har bir davlatda pul tizimi
Markaziy bank tomonidan boshqariladi va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda
muhim rol o’ynaydi.
Pul tizimining shakllanish bosqichlari:
1. Tovar-pul tizimi bosqichi (natural xo’jalikdan chiqish jarayoni)
Dastlab pul funksiyasini turli tovarlar bajargan: chorva, bug’doy, tuz, qulf va
hokazo. Bu bosqichda universal tovar-pul yo’q edi, turli xalqlarda turlicha tovarlar
pul vazifasini bajargan. Misol uchun, qadimgi Misrda bug’doy, Rimda tuz, O’rta
Osiyoda ipak pul o’rnini bosgan.
2. Metall pul tizimi bosqichi (oltin va kumush)
Keyinchalik pul funksiyasini qadri baland metallar, ayniqsa oltin va kumush
bajara boshladi. Oltin tangalar (solidus, dinor, denga) muomalaga kirib, xalqaro
ayirboshlash vositasiga aylandi. Bu bosqichda pulning real qiymati ularning metall
17

shakllari va ularning iqtisodiy barqarorlikka ta’siri o’rganildi. Markaziy banklar
faoliyatida foydalanilayotgan monetar vositalar, inflyatsion targeting, raqamli
markaziy bank valyutalari, ochiq bozor operatsiyalari va boshqa mexanizmlarning
amaliy natijalari ko’rsatildi.
Umuman olganda, pul tizimi va uning boshqaruvi zamonaviy davlatlar
uchun iqtisodiy strategiyaning eng muhim yo’nalishlaridan biri hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi ham pul muomalasini raqamlashtirish, naqdsiz
to’lovlarni kengaytirish, aholining moliyaviy savodxonligini oshirish yo’lida izchil
harakat qilmoqda. Kelajakda raqamli texnologiyalar asosida shakllanadigan yangi
pul munosabatlari iqtisodiyotning shaffofligi, samaradorligi va barqarorligini
ta’minlashda muhim rol o’ynaydi.
34

Naqd va naqdsiz pul muomalasi o’rtasidagi muvozanatni ta’minlash har bir
davlat uchun dolzarb masaladir. Iqtisodiyot to’liq raqamlashtirilmagan sharoitda
naqd pul muomalasini to’liq yo’qotish mumkin emas, ammo u ortiqcha bo’lsa,
rasmiy pul oqimlarini nazorat qilish qiyinlashadi.
Muvozanatli boshqaruvning asosiy yo’nalishlari:
Aholi orasida moliyaviy savodxonlikni oshirish
Elektron to’lov infrastrukturasi (POS, QR to’lovlar, mobil ilovalar)ni
kengaytirish
Soliqqa tortish tizimini raqamlashtirish
Bank xizmatlarining qamrovini oshirish
Misol: O’zbekistonda "Naqd pulsiz iqtisodiyotga o’tish" strategiyasi
doirasida 2023-yilda 100 mingdan ortiq kichik savdo nuqtalari POS terminallar
bilan jihozlangan, 2025-yilgacha bu raqam 150 mingtaga yetkazilishi
rejalashtirilgan.
Xulosa: Naqd va naqdsiz pul muomalasi — bu bir-birini to’ldiruvchi, biroq
to’g’ri boshqarilmasa, iqtisodiy muvozanatga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin
bo’lgan tizimlardir. Ular o’rtasidagi optimal nisbani saqlash, aholining to’lov
madaniyatini oshirish, raqamli texnologiyalarni joriy qilish orqali iqtisodiy o’sish
va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash mumkin.
29

faqat markaziy banklar tomonidan chiqariladi va ular faqatgina real to’lovlar
vositasi sifatida ishlatiladi.
Xususiyatlari:
Haqiqiy qiymat: Naqd pullar to’g’ridan-to’g’ri iqtisodiy qiymatni ifodalaydi
va ular ayirboshlashda to’liq ishonchni ta’minlaydi.
Fizik ko’rinish: Naqd pul jismonan mavjud bo’lib, ularni qo’lda ushlash
mumkin. Bu to’lovlar, ko’pincha kichik miqdorlardagi bitimlar uchun qo’llaniladi.
Cheklovlar: Naqd pulning muomalasi hududiy va miqdoriy cheklovlarga
ega. Shuningdek, u xavfsizlikni ta’minlashda va banklar orqali hisob-kitob qilishda
ba’zi cheklovlarga ega bo’lishi mumkin.
Misol: 2024-yilda O’zbekistonda naqd pulning ulushi jami muomaladagi
pullarning 22% ni tashkil etdi, qolgan 78% esa naqd pulsiz to’lovlar orqali amalga
oshirildi
Afzalliklari:
Keng tarqalgan va ommaviy foydalanish.
Fizik ravishda mavjud bo’lishi sababli tezkor to’lovlar imkonini beradi.
Chekka hududlarda ham ishlatilishi mumkin.
Kamchiliklari:
Jismonan zarar ko’rishi yoki yo’qolishi mumkin.
Katta miqdorda pulni tashish noqulayliklar yaratishi mumkin.
Pulni ruxsat etilmagan joylarda ishlatish yoki noqonuniy operatsiyalarni
amalga oshirishning xavfi yuqori.
Elektron pul tizimi — bu pulning naqd emas, balki raqamli shakldagi
muomalasi. Elektron pul, odatda, banklar va moliyaviy institutlar tomonidan
20

Kriptovalyutalar (Bitcoin, Ethereum),
Markaziy banklar tomonidan raqamli valyutalar (CBDC) rivojlanmoqda.
2024-yil statistik ma’lumotlariga ko’ra:
O’zbekistonda muomaladagi elektron to’lovlar hajmi 1 030 trillion so’mni
tashkil etdi;
35,6 million dona bank kartalari muomalada bo’lib, aholining qariyb 100% i
kartalardan foydalanadi;
Raqamli to’lov ulushi 2020-yildagi 22% dan 2024-yilda 52% ga oshdi
(Markaziy bank ma’lumotlari);
Jahon miqyosida esa naqd puldan foydalanish darajasi 15-20% gacha
tushgan, raqamli to’lovlar asosiy vositaga aylangan.
Dunyo bo’yicha 2023-yil holatiga ko’ra:
Xitoyda 260 milliondan ortiq foydalanuvchi WeChat Pay va Alipay kabi
ilovalar orqali barcha to’lovlarni amalga oshiradi;
Shvetsiyada esa aholi 90% dan ortig’i naqd puldan umuman foydalanmaydi.
Pul tarixda nafaqat tovarlar almashinuvi vositasi sifatida, balki davlat
boshqaruvi, fiskal siyosat, xalqaro aloqalar va jamiyatdagi iqtisodiy intizomning
markaziy elementi sifatida muhim o’rin tutgan.
Pulning tarixiy rivojlanishi jamiyat taraqqiyotining zarur natijasidir. Tovar
pullardan boshlab hozirgi raqamli pullargacha bo’lgan jarayon insoniyat tafakkuri,
texnologiyasi va iqtisodiy munosabatlarining yuksalishiga bevosita bog’liqdir.
Bugungi kunda pul faqat qog’oz yoki metall emas, balki global axborot tarmog’ida
harakatlanuvchi axborot birligidir. Shu sababli, zamonaviy iqtisodiy tizimni
pulning shakllari va ularning tarixiy tajribasiz tasavvur qilish mumkin emas.
12

Misol uchun, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki 2024-yilgi
hisobotida pul-kredit siyosatining yumshatilishi fonida yalpi ichki mahsulot o’sishi
5,6% ni tashkil etgani, inflyatsiya esa 8,8% darajasida saqlanib qolganini qayd
etgan. Bu shuni ko’rsatadiki, pul oqimlarini to’g’ri boshqarish iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlashda hal qiluvchi omildir.
Hozirgi zamon pul tizimi investitsion faoliyatni rag’batlantirishda muhim
vosita hisoblanadi. Pul resurslarining mavjudligi, ularning banklar orqali qayta
taqsimlanishi, kreditlar va boshqa moliyaviy instrumentlar orqali investorlar va
tadbirkorlik subyektlariga yo’naltiriladi.
O’zbekistonda 2024-yilda investitsiyalar hajmi 325 trillion so’mni tashkil
etgan bo’lib, uning 42% xususiy sektor va xorijiy sarmoyadorlar hisobiga to’g’ri
keladi. Bu esa moliyaviy vositalarning — xususan, pul tizimi orqali
investitsiyalarning iqtisodiyotga kirib kelayotganini ko’rsatadi.
Kreditlar, ipoteka, qimmatli qog’ozlar orqali amalga oshirilayotgan
moliyalashtirish jarayonlari — bularning barchasi zamonaviy pul tizimining
imkoniyatlaridir. Bu tizimlar tadbirkorlikni rivojlantirish, ish o’rinlari yaratish,
ishlab chiqarishni kengaytirish va eksport hajmini oshirishda asosiy omillardan
biridir.
Pul tizimi faqat ishlab chiqarish va investitsiyalarga emas, balki aholi
farovonligi va ijtimoiy barqarorlikka ham bevosita ta’sir ko’rsatadi. Pensiyalar,
ijtimoiy nafaqalar, oylik ish haqlari, stipendiyalar — bularning barchasi
markazlashtirilgan pul oqimlari orqali taqsimlanadi.
Statistik ma’lumotlarga ko’ra, 2024-yilda O’zbekiston byudjet
xarajatlarining 53% i ijtimoiy sohalarga yo’naltirilgan. Shundan 22% ta’limga,
24

Jahon integratsiyasi: Global moliyaviy tizimga integratsiya qilinayotgan
davlatlarda xalqaro to’lov tizimlari (SWIFT, Visa, MasterCard) keng tarqalgan.
O’zbekistonda 2024-yil holatiga ko’ra, muomaladagi pul massasi 197,8
trillion so’mni tashkil etgan.
2023-yilda barcha to’lovlarning 65% dan ortig’i elektron shaklda amalga
oshirilgan (HUMO, Uzcard, Click, Payme, Apelsin kabi platformalar orqali).
Markaziy bank ma’lumotlariga ko’ra, 2024-yilda aholining bank kartalari
soni 34 milliondan oshgan.
Zamonaviy pul tizimi o’zining tarixiy ildizlariga ega bo’lsa-da, bugungi
kunda u global iqtisodiyotga, texnologiyalarga va davlat siyosatiga juda bog’liq
holatga kelgan. Pul endi faqat fizik ko’rinishdagi vosita emas, balki raqamli,
nazorat qilinadigan va boshqariladigan iqtisodiy instrument sifatida mavjud. Bu
esa uning iqtisodiyotni boshqarishdagi ahamiyatini yanada oshiradi.

2.2. Pul tizimining asosiy turlari va ularning xususiyatlari
Hozirgi zamon pul tizimi o’zining tarkibi va ishlash mexanizmlariga ko’ra
turli turlarga bo’linadi. Har bir tur o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, iqtisodiy
tizimda muayyan vazifalarni bajaradi. Ushbu bobda biz pul tizimining eng keng
tarqalgan va amalda qo’llanilayotgan turlarini ko’rib chiqamiz: naqd pul tizimi,
elektron pul tizimi, raqamli valyutalar va kredit pullari tizimi.
Naqd pul tizimi — bu iqtisodiy operatsiyalarni amalga oshirishda, asosan,
qog’oz pullar va tangalar ishlatiladigan tizimdir. Ushbu tizimda pul muomalaga
19

Kurs ishi kirish, uchta asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo’lim, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Har bir bobda mavzuning nazariy va
amaliy jihatlari chuqur tahlil qilinadi, statistik ma’lumotlar asosida misollar
keltiriladi, ilmiy izohlar va muallif fikrlari bilan boyitiladi.
5

hayotdagi ahamiyatini tahlil qilish, O’zbekiston misolida pul muomalasi va pul-
kredit siyosatining amaliy jihatlarini o’rganishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari
Mazkur maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilandi:
1. Pul tushunchasining tarixiy taraqqiyoti va shakllanish bosqichlarini
o’rganish;
2. Pulning asosiy funksiyalari va iqtisodiy mohiyatini tahlil qilish;
3. Hozirgi zamon pul turlari: naqd, naqdsiz, elektron va raqamli pullarning
xususiyatlarini ochib berish;
4. O’zbekiston Respublikasida pul muomalasining rivojlanish
tendensiyalarini statistik ma’lumotlar asosida o’rganish;
5. Pul-kredit siyosatining zamonaviy vositalarini va ularning iqtisodiy
barqarorlikka ta’sirini tahlil qilish;
6. Olingan natijalar asosida xulosa va takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti
Mazkur kurs ishining o’rganish obyekti — milliy va xalqaro iqtisodiy
tizimda mavjud bo’lgan pul munosabatlari va ular bilan bog’liq bo’lgan
institutlardir.
Kurs ishining predmet
Ishning predmeti — pulning kelib chiqishi, hozirgi shakllari va ularning
iqtisodiy jarayonlardagi o’rni, pul muomalasi va pul-kredit siyosati samaradorligi
hisoblanadi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi
4

Barter tizimi ishlab chiqarish hajmi kengayib, tovarlar turlari ko’paygan sari
samarasiz tus ola boshladi. Shuning uchun universal ekvivalent – pul zarurat
sifatida yuzaga chiqdi.
2. Tovar pullar bosqichi
Ayrim tovarlar almashinuvda doimiy va ko’p qo’llanilganligi sababli, ular
muomalada "pul" rolini bajara boshladi. Bunday tovarlar:
tuz,
chigit (kakao, choy, qahva),
hayvonlar (asosan qoramollar),
qimmatbaho toshlar,
metall qurollar
terilar bo’lgan.
Masalan, qadimgi Rimda askarlarga ish haqi tuz shaklida berilgan, shuning
uchun "salary" (ingliz tilida ish haqi) so’zining ildizi ham tuz ma’nosiga borib
taqaladi. Tovar pullar har bir hududda turlicha shaklga ega bo’lgan. Bu davrda hali
pul shakli universallashmagan, lekin allaqachon ayrim tovarlar umumiy qiymat
o’lchovi sifatida ishlatilgan.
3. Metall pullar bosqichi
Tovar pullarning rivojlanishi natijasida odamlar bardavom, ixcham,
bo’linadigan va qadri saqlanadigan materialga – metallga murojaat qilishdi.
Dastlab mis, keyinroq kumush va oltindan tayyorlangan tangalar pul sifatida
ishlatila boshlandi. Bu bosqichda:
Tangalar muomalaga kiritildi;
Ularning ustiga hukmdorlarning muhrlari, tasvirlari bosildi;
10

17% sog’liqni saqlashga, 14% esa ijtimoiy himoya va pensiyalarni
moliyalashtirishga sarflangan. Ushbu mablag’lar pul tizimi orqali aholiga
yetkaziladi, bu esa aholining ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishda pul muhim rol
o’ynashini ko’rsatadi.
Bundan tashqari, elektron pul tizimlarining joriy etilishi orqali aholining
to’lov madaniyati oshmoqda, rasmiy sektor kuchaymoqda va yashirin iqtisodiyot
qisqarib bormoqda. Bu davlat daromadlarini oshiradi va barqaror ijtimoiy
infratuzilmani yaratishga xizmat qiladi.
Hozirgi zamon pul tizimi innovatsion iqtisodiyotning rivojlanishiga katta
hissa qo’shmoqda. Fintech (moliyaviy texnologiyalar), raqamli to’lov tizimlari,
blokcheyn texnologiyalari asosidagi moliyaviy xizmatlar — bular zamonaviy
iqtisodiy muhitning asosiy elementiga aylangan.
Misol uchun, O’zbekistonda 2024-yilda mobil ilovalar orqali amalga
oshirilgan moliyaviy operatsiyalar soni 2 milliarddan oshgan va bu ko’rsatkich
yildan-yilga o’sib bormoqda. Bu esa iqtisodiy faoliyatning avtomatlashtirilishi va
tejamkorligini oshirishga xizmat qiladi.
Pulning zamonaviy iqtisodiyotdagi o’rni nihoyatda yuqori. U nafaqat savdo
vositasi, balki makroiqtisodiy jarayonlarni tartibga soluvchi vosita sifatida faoliyat
yuritadi. Pul massasining optimal darajada bo’lishi, uning to’g’ri boshqarilishi va
aholiga yetkazilishi mamlakatning iqtisodiy barqarorligi, investitsion muhitining
jozibadorligi va ijtimoiy farovonligi uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega.
25

Pul — bu jamiyatda iqtisodiy muomalani tashkil etuvchi asosiy vosita
bo’lib, u tarixiy taraqqiyotda oddiy ayirboshlashdan tortib, raqamli
iqtisodiyotgacha bo’lgan barcha bosqichlarda o’z vazifasini bajargan. Pulning
iqtisodiy mohiyati uning ishonch, barqarorlik, likvidlik va universal qabul
qilinuvchanlik kabi xususiyatlarida namoyon bo’ladi. Pul jamiyatdagi ijtimoiy-
iqtisodiy jarayonlarning barqaror ishlashi va rivojlanishida beqiyos o’rin egallaydi.
1.2. Pulning tarixiy rivojlanish bosqichlari
Pulning paydo bo’lishi va taraqqiyoti insoniyat tarixining eng muhim
iqtisodiy hodisalaridan biridir. Pul bugungi kunda tovar ayirboshlash vositasi
sifatida oddiy tushunilsa-da, u murakkab tarixiy jarayonlar natijasida shakllangan.
Pulning vujudga kelishi ishlab chiqarish rivojlanib, mehnat taqsimoti
chuqurlashganidan so’ng zaruratga aylangan. Pulning tarixiy rivojlanish
bosqichlarini quyidagi tarzda tasniflash mumkin:
1. Tovar-pul munosabatlaridan oldingi bosqich (barter tizimi)
Dastlabki davrlarda pul tushunchasi mavjud bo’lmagan. Insonlar o’z
mahsulotlarini to’g’ridan-to’g’ri boshqa mahsulotlarga ayirboshlashgan. Bu
bosqich barter davri deb ataladi. Masalan, dehqon bug’doyni chorvachidan sut yoki
go’sht evaziga olgan. Biroq, bu tizim juda noqulay edi, chunki:
Har ikkala tomon ham bir-birining mahsulotiga ehtiyoj sezishi kerak edi
(muvofiqlik muammosi);
Qanchalik mahsulot qancha qiymatga teng ekani noaniq edi (narx
muammosi);
Mahsulotlarni saqlash va tashish qiyin bo’lgan (tez buzilish, hajm)
9

XULOSA
Ushbu kurs ishida pulning kelib chiqishi, mazmuni va hozirgi zamon pul
tizimining iqtisodiyotdagi o’rni chuqur tahlil qilindi. Tarixiy rivojlanish
bosqichlaridan boshlab, bugungi kunda raqamli texnologiyalar bilan chambarchas
bog’liq bo’lgan pul tushunchasining mazmuni sezilarli darajada o’zgarib
bormoqda. Pul endilikda nafaqat oddiy to’lov vositasi, balki iqtisodiy boshqaruv,
pul-kredit siyosati va moliyaviy barqarorlikning strategik instrumenti sifatida
qaralmoqda.
Kurs ishining birinchi bobida pulning kelib chiqishi, uning mohiyati va
iqtisodiy taraqqiyotdagi dastlabki vazifalari yoritildi. Pul bir necha bosqichlarda
rivojlanib, tovar-pul munosabatlarining shakllanishi, pulning sifat o’zgarishi va
institutsional muassasalarga aylanishi orqali hozirgi ko’rinishga ega bo’ldi.
Arxeologik va tarixiy ma’lumotlar asosida qadimgi jamiyatlarda ishlatilgan turli
tovar pul shakllari ko’rib chiqildi.
Ikkinchi bobda hozirgi zamon pulining shakllari va turlari, ularning o’ziga
xos jihatlari, afzalliklari hamda zamonaviy iqtisodiyotdagi roli batafsil ko’rib
chiqildi. Xususan, naqd va naqdsiz pullar, ularning o’zaro farqlari, elektron pullar,
kriptovalyutalar va raqamli valyutalar iqtisodiyotga qanday ta’sir ko’rsatayotgani
statistik ma’lumotlar asosida tahlil qilindi. Naqdsiz to’lovlarning o’sib
borayotgani, aholining raqamli to’lovlarga o’tish tendensiyasi, davlatning bu
yo’nalishdagi siyosati ko’rsatib berildi.
Uchinchi bobda esa pul muomalasining real iqtisodiyotga bevosita ta’siri,
naqd va naqdsiz pul o’rtasidagi muvozanat, pul-kredit siyosatining zamonaviy
33

O’zbekiston misolida: Markaziy bank 2023-yildan “inflyatsion targeting”
rejimiga bosqichma-bosqich o’tmoqda. Maqsad — 2025-yilgacha yillik
inflyatsiyani 5% atrofida ushlab turish.
Xulosa: Zamonaviy pul-kredit siyosati — bu faqat pul massasi yoki foiz
stavkasi bilan ishlovchi mexanizm emas, balki chuqur iqtisodiy tahlil,
texnologiyalar, raqamlashtirish va moliyaviy intizomga asoslangan murakkab
tizimdir. Uning to’g’ri yuritilishi iqtisodiy barqarorlik, ishonchli investitsion muhit
va moliyaviy tizimning sog’lom ishlashiga xizmat qiladi.
32

2020-yilga nisbatan 3 barobar ko’pdir. Elektron to’lov xizmatlarining 80% mobil
ilovalar orqali amalga oshirilgan.
Raqamli valyutalar — bu zamonaviy moliyaviy tizimning eng ilg’or
shaklidir. Ular ikki guruhga bo’linadi:
Markaziy banklar tomonidan chiqariladigan raqamli valyutalar (CBDC –
Central Bank Digital Currency)
Kriptovalyutalar (Bitcoin, Ethereum va boshqalar)
CBDC davlatlar tomonidan nazorat qilinadi va qonuniy to’lov vositasi
sifatida muomalaga chiqariladi. Bu turdagi valyutalar inflyatsiyani nazorat qilish,
moliyaviy inklyuziyani oshirish, xalqaro tranzaksiyalarni soddalashtirishda
foydalaniladi.
Kriptovalyutalar esa markaziy tizimga ega emas, ular mustaqil blokcheyn
tarmog’ida ishlaydi. Ularga egalik qilish, saqlash, uzatish uchun shaxsiy kalitlar va
raqamli hamyonlar talab etiladi. Bugungi kunda bu valyutalar moliyaviy bozorlar,
investitsiyalar, xalqaro pul o’tkazmalari va hatto tovar ayirboshlashda
foydalanilmoqda.
Statistik ma’lumot: 2024-yilda global miqyosda kriptovalyutalardan
foydalanuvchilar soni 450 million kishiga yetdi, bu 2020-yilga nisbatan ikki
barobar ko’p. Bitcoin bo’yicha kundalik tranzaksiyalar hajmi 1 milliard AQSH
dollaridan oshdi.
Xulosa: Elektron pul va raqamli valyutalarning kengayib borayotgan ta’siri
zamonaviy iqtisodiyotda yangi davrni boshlab berdi. Bu jarayon nafaqat moliyaviy
texnologiyalarni o’zgartirmoqda, balki davlatlar iqtisodiy siyosatini, pul nazorati
27

Zamonaviy iqtisodiy sharoitda Markaziy banklar iqtisodiy vaziyatga qarab
ikki turdagi pul-kredit siyosatini yuritadilar:
Ekspansiv (kengaytiruvchi) siyosat: iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish
maqsadida foiz stavkalari pasaytiriladi, kreditlar arzonlashtiriladi, pul massasi
oshiriladi. Bu siyosat asosan iqtisodiy inqirozlar davrida qo’llaniladi.
Restriktiv (cheklovchi) siyosat: inflyatsiya oshgan holatlarda pul massasini
kamaytirish, iqtisodiy ortiqcha “qizib ketish”ning oldini olish maqsadida amalga
oshiriladi. Bu siyosatda foiz stavkalari oshiriladi va kredit olish qiyinlashtiriladi.
Statistik ma’lumot: 2023-yil yakunida Markaziy Osiyo davlatlari orasida
inflyatsiya darajasi eng past bo’lgan davlat Qozog’iston (7.5%) bo’lib, bu ularning
qat’iy restriktiv siyosati samarasidir. O’zbekistonda esa inflyatsiya 8.8% atrofida
saqlanib qolmoqda.
So’nggi yillarda pul-kredit siyosatida quyidagi zamonaviy yondashuvlar
keng joriy qilinmoqda:
Inflyatsion targeting – inflyatsiyani oldindan belgilangan maqsad
ko’rsatkichiga muvofiq nazorat qilish.
Monetar siyosatda shaffoflik va ochiqlik – Markaziy bank qarorlarining
prognozlar bilan birga e’lon qilinishi investorlar ishonchini oshiradi.
Markaziy banklar raqamli valyutalari (CBDC) – pul-kredit siyosatining
bevosita, real vaqtda ta’sirini kuchaytiradi.
Misol: Yevropa Markaziy banki 2024-yildan “Raqamli yevro” loyihasini
tajriba tarzida amalga oshirmoqda. Bu orqali nafaqat to’lov tizimlari
soddalashtirilmoqda, balki pul-kredit siyosati ancha tez va samarali bajarilmoqda.
31

Har bir tanga aniq og’irlik va tarkibga ega edi.
Qadimgi Yunoniston, Rim, Hindiston, Xitoyda oltin va kumush tangalar
keng tarqalgan. Masalan, miloddan avvalgi VI asrda Lidiya podsholigi (hozirgi
Turkiya hududi)da birinchi oltin-kumush qotishmasidan tayyorlangan tangalar
muomalaga chiqarilgan.
4. Qog’oz pullar bosqichi
Metall pullar og’irligi va muomaladagi qulaylik nuqtai nazaridan cheklovlar
tug’dirganidan so’ng, qog’oz pullar joriy qilindi. Ular dastlab banklar tomonidan
berilgan kvitansiyalar shaklida edi. Ular oltin yoki kumushga almashtirish kafolati
asosida amal qilardi.
Eng qadimgi qog’oz pullar Xitoyda Tang sulolasi davrida (618–907 yillar)
muomalaga kiritilgan. Yevropada esa bu tizim XVII asrda Shvetsiyada paydo
bo’lgan.
Qog’oz pullar keng muomalaga kiritilishi bilan davlat tomonidan
chiqariladigan, yuridik kuchga ega bo’lgan asosiy pul shakliga aylandi. XIX asr
oxirlariga kelib ko’plab mamlakatlar oltin standartiga asoslangan pul tizimiga
o’tdilar.
5. Kredit va elektron pullar bosqichi
XX asr oxiri va XXI asr boshlarida texnologik taraqqiyot pul shakllarini
tubdan o’zgartirdi. Pulning moddiy shakli kamayib, elektron va raqamli shakli
ustunlik qila boshladi:
Bank kartalari,
Onlayn to’lov tizimlari (Click, Payme, Apple Pay),
Mobil banking,
11

Elektron va raqamli pullar (virtual to’lov tizimlari va kriptovalyutalar)
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2024-yil yakuni bo’yicha
e’lon qilgan statistik hisobotlariga ko’ra:
Muomaladagi naqd pul hajmi: 40,2 trln so’m (2023-yilga nisbatan 7,5%
o’sish)
Elektron to’lovlar umumiy hajmi: 1 030 trln so’m (shu jumladan QR-kod
orqali 312 trln so’m
Bank kartalari soni: 35,6 million dona (2020-yildan 2024-yilgacha 2,3
baravar ko’paygan)
Aholi omonatlari: 102 trln so’m (jamg’arma funksiyasining
rivojlanayotganidan dalolat beradi)
Jahon Bankining 2023-yilgi global statistik ma’lumotlariga ko’ra:
Naqd pulga nisbatan raqamli to’lovlar ulushi rivojlangan mamlakatlarda 85-
90% ga yetgan.
Rivojlanayotgan davlatlarda bu ko’rsatkich 40-55% ni tashkil etadi.
O’zbekistonda raqamli to’lovlar ulushi 2022-yil 31% bo’lgan bo’lsa, 2024-
yilda bu ko’rsatkich 52% ga yetgan (Markaziy bank ma’lumotlari).
Bu raqamlar pulning nafaqat o’z shaklini, balki iqtisodiy rolini ham tubdan
o’zgartirayotganini ko’rsatadi. Raqamli iqtisodiyotda pul faqat tovarlar
almashinuvi vositasi bo’lib qolmay, balki moliyaviy texnologiyalarning asosi
sifatida ishlamoqda. Xususan, "Payme", "Click", "Apelsin", "Anorbank",
"UzCard", "Humo" kabi elektron to’lov tizimlari aholining kundalik moliyaviy
operatsiyalarida asosiy o’rin egallamoqda.
8

I BOB. PULNING KELIB CHIQISHI VA MOHIYATI
1.1. Pul tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati
Pul – iqtisodiy taraqqiyot jarayonida paydo bo’lgan, tovar va xizmatlar
almashinuvi, jamg’arish, hisob-kitob, to’lov va xalqaro iqtisodiy munosabatlarda
vosita bo’lib xizmat qiluvchi universal iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. Uning
kelib chiqishi insoniyat tarixining juda qadimgi davrlariga borib taqaladi. Dastlabki
jamiyatda tovarlar bevosita ayirboshlanardi (barter), bu esa iqtisodiy
munosabatlarni murakkablashtirar edi. Masalan, bir dehqon g’alla evaziga
hunarmanddan kiyim olishni xohlasa, hunarmand ham aynan g’allaga ehtiyoj
sezishi kerak edi. Bunday tizim "ikkilamchi ehtiyojlar muammosi" deb ataluvchi
muammoni keltirib chiqardi. Natijada, jamiyat rivojlangani sari, umumiy
almashinuv vositasi — ya’ni pul zaruriy vosita sifatida shakllandi
Pulning iqtisodiy mohiyati – u iqtisodiyotda nafaqat ayirboshlash vositasi,
balki qiymat o’lchovi, jamg’arma shakli, qarzlarni hisob-kitob qilish, iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash, davlat moliyaviy siyosatini yuritishdagi vosita, va ayni
paytda xalqaro munosabatlarda ishtirok etuvchi kuchli iqtisodiy instrument sifatida
namoyon bo’ladi. Pulning iqtisodiy mohiyatini tushunishda uni oddiy qog’oz yoki
metall emas, balki ijtimoiy ishonch va davlat kafolati bilan ta’minlangan qiymat
shakli sifatida qabul qilish lozim.
Pul iqtisodiy kategoriyasi zamonaviy bozor iqtisodiyotining asosiy
ustunlaridan biridir. U mehnat taqsimoti, ishlab chiqarish vositalarining harakati,
iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilar o’rtasidagi iqtisodiy aloqalarni
muvofiqlashtirishda markaziy o’rin egallaydi. Mashhur nemis iqtisodchisi G.
6

tizimlarini, hatto xalqaro iqtisodiy munosabatlarni ham qayta shakllantirishga
majbur qilmoqda.
3.2. Naqd pul va naqdsiz pul muomalasining o’zaro ta’siri va
iqtisodiyotga ta’siri
Hozirgi zamon iqtisodiyotida naqd va naqdsiz pul muomalasi bir-biri bilan
chambarchas bog’liq bo’lib, har ikkala shaklning o’z o’rni va ta’sir doirasi mavjud.
Ularning o’zaro nisbati iqtisodiy barqarorlik, pul-kredit siyosati samaradorligi va
moliyaviy tizimning ishonchliligiga bevosita ta’sir ko’rsatadi.
Naqd pullar tarixan eng qadimiy to’lov vositasi bo’lib, bugungi kungacha
o’z ahamiyatini saqlab qolgan. Ular asosan kichik xaridlar, bozor savdosi,
xizmatlar haqi va aholining kundalik ehtiyojlarida keng qo’llaniladi.
Statistik ma’lumot: O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki 2024-yilgi
hisobotiga ko’ra, mamlakatda muomaladagi jami pul massasining taxminan 24%
ini naqd pullar tashkil qiladi. Bu ko’rsatkich 2019-yilda 42% edi, ya’ni 5 yilda
naqdsiz muomalaga o’tish ancha jadallashgan.
Naqdsiz pul — bu bankdagi hisob raqamlarda saqlanadigan mablag’lar
bo’lib, ular elektron vositalar orqali harakatga keltiriladi. Bu tizim savdo, xizmat
ko’rsatish, transport, kommunal to’lovlar, hatto davlat soliqlari to’lovida ham keng
qo’llanilmoqda.
Statistik ma’lumot: 2024-yil holatiga ko’ra, O’zbekistonda naqdsiz to’lovlar
umumiy to’lovlarning 76% ini tashkil qilgan. Mobil to’lov ilovalari va POS
terminallar orqali amalga oshirilgan to’lovlar o’tgan yilga nisbatan 38% ga oshgan.
28

Pulning kelib chiqishi, mazmuni. Hozirgi zamon pulining tabiati va mazmuni

Купить