Puni urushlari - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	804.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Октябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Sunnatillo

Дата регистрации 11 Апрель 2025

2 Продаж

Puni urushlari

Купить

MUNDARIJA
KIRISH
I.BOB.RIM VA KARFAGEN O’RTASIDAGI MUNOSABATLAR VA
DASTLABKI URUSH HARAKATLARI
1.1.RIM VA KARFAGEN O’RTASIDAGI URUSHNING BOSHLANISH
SABABLARI
1.2.BIRINCHI VA IKKINCHI PUNI URUSHLARI
II.BOB.PUNI URUSHLARINING YAKUNLARI VA RIMNING
KUCHAYISHI
2.1.UCHINCHI PUNI URUSHLARI VA RIM G’ALABASI
2.2.RIMNING SHARQIY O’RTAYER DENGIZIDAGI ISTILOLARI
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
KIRISH
1

KURS ISHINING DOLZARBLIGI: Rim Italiyani bosib olishni tugallash
davrida Shimoliy Afrikadagi qudratli dengiz davlati Karfagen manfaatlari bilan
to’qnashdi. Karfagen bir necha asrlar davomida Garbiy O’rtayer dengizi
havzasidagi xalqaro savdoda yetakchi mavqega ega bo’lgan davlat edi. Ikki
davlatning raqobati uchun asosiy sabab boy Sitsiliya oroli edi. Karfagenliklar
orolning g’arbiy qismida qadimdan o’rnashib, bu yerda Lilibey, Drepana va
Panorm tayanch nuqtalarini barpo qildilar. Uzoq vaqt Rim va Karfagen mil.avv.
509, 348 va 279-yillarda tuzilgan savdo shartnomalari bilan tinchlik
munosabatlarini saqlab turdilar. Rim Apennin yarim orolini bo’ysundirish bilan
band bo’lgan bir paytda, Karfagen Shimoliy Afrikani bosib olish vaqtida ularning
manfaatlari to’qnashmadi. Ammo rimliklar Janubiy Italiyaga suqilib kirishi bilan
vaziyat o’zgardi. Rim respublikasi qudratli davlatga aylanib, O’rtayer dengizi
orollari, jumladan, boy Sitsiliyaga hukmronlik qilishga da‘vo qila boshladi.
Karfagen Rimning kuchayishi va ekspansiyasidan bezovta bo’ldi. Har ikki tomon
urushga tayyorlana boshladi.
ISHNING MAQSADI: Puni urishlari boshlarinishi, sabablari va siyosiy
faoliyat sifatida boshqa davlatlarga tasiri xaqda tushuncha berish, shuningdek
kiyingi davrda olib borilgn urush harakatlarini borishini taxlil qilish,Puni urishlari
davrida polislar tizimi va mamlakat ichki ahvolini urganish va tahlil qilish.
KURS ISHINING VAZIFASI : Puni urishlariga xarakteristika berib,
ushbu urishlarni butun jaxon siyosiy hayotida va tarixida tutgan o’rnini ko’rsatish .
KURS ISHINING DOLZARBLIG: Puni urishlarini jahon tarixga
ta’sirini ko’rsatganligi, muhim o’ringa ekanligini ko’rsatib, asolab berish.
2

I.BOB.RIM VA KARFAGEN O’RTASIDAGI MUNOSABATLARI VA
DASTLABKI URUSH HARAKATLARI
1.1.RIM KARFAGEN URUSH BOSHLANISH SABABLARI
Rimliklar Italiyani bosib olishni tugallash davrida Karfagen manfaatlari bilan
to‘qnashdi. Ikki davlatning raqobati uchun asosiy sabab boy Sitsiliya edi.
Karfagenliklar orolning g'arbiy qismida qadimdan o'rnashib, bu yerda Lilibey,
Drepana va Panorm bazalarini qurdilar. Uzoq vaqt Rim va Karfagen er. avv, 348,
306 va 279-yillarda tuzilgan savdo shartnomalari, bilan tinchlik munosabatlarini
saqlab turdilar. Rim apinen yarim orolini bo'ysundirish bilan band bo'lgan paytda
Karfagen esa Shimoliy Afrikani bosib olish vaqtida ularning manfaatlari
to'qnashmadi, ammo rimliklar janubiy Italiyaga suqilib kirishi bilan vaziyat
o'zgardi. Rim Respublikasi qudratli davlatga aylanib, O'rtayer dengizi orollari,
jumladan, boy Sitsiliyaga hukmronlik qiishga da’vo qila boshladi. Karfagen Rimni
kuchayishi va ekspansiyasidan bezovta bo'ldi, har ikki tomon urushga tayyorlana
boshladi 1
.
Apennin yarimorolining janubini bo'ysundirgan Rim respublikasi o'zining
chegaralarini Sitsiliya orolidan ajratib turuvchi Messeniya bog'ozigacha
kengaytiradi. Bu yerda mavjud bo'lgan yunon koloniyalari mil. avv. IV-III asrlarga
kelib gullab-yashnaganligi jangovor qo'shnilarining, eng avvalo, Rimning e'tiborini
tortadi. Mil. avv. III asrda, ayniqsa, Sirakuza kuchayib orolning katta qismini o‘z
ta'siriga bo'ysundiradi. Bu vaqtda Apennin yarim orolini Sitsiliyadan ajratib
turadigan Messina ham rivojlangan edi.
Yunon shaharlari avvaldan qudratli Karfagen bilan dushmanlik
munosabatlarida bo'lgan. Finikiya koloniyalaridan biri bo’lgan Karfagen shimoliy
Afrika qirg'og’idagi yarim orolda joylashgan edi. Karfagenliklar Sitsiliya orolining
g’arbiy qismidagi lilibey. Drepana. Panorm shaharlarida mustahkam o'rnashib olib,
u yerni vunonlar bilan kurashdagi ekspansiyaning tayanchiga aylantirishgan.
Apennin yarim orolini egallagan Rim Sitsiliya ishlariga aralasha boshlaydi. Bu esa
1
Источниковедение истории Древнего Востока. — М., 1984. -312 b.
3

birinchi navbatda Karfagenning manfaatlariga zid edi G'arbiy o‘rtayer dengizidagi
eng qudratli davlatlardan biri bo'lgan Karfagen Sitsiliyani o'z ta'sir zonasi deb
hisoblab, muntazam kuchsizlanayotgan yunon shaharlarini siqib chiqargan. Mil.
avv. 264- yilgacha Rim va Karfagen tinch munosabatlarda yashagan. Savdo va
dengizda suzishi bo'yicha o'zaro shartnomalar ikki o'rtada Polibiyning
ma'lumotlariga ko‘ra 3 marta tuzilgan.
Mil. avv. 280-yildagi shartnoma Rim va Karfagen o‘rtasida faqatgina savdo
emas, balki siyosiy aloqalarga ham oid edi Rim Apennin yarimorolini
bo'ysundirish bilan band bo'lgan bir paytda Karfagen Shimoliy Afrikani egallagan,
bu borada ularning manfaatlari to'qnashmagan. Biroq, Rimning janubiy Italiyaga
suqilib kirishi vaziyatni o‘zgartirib yuborgan. Kuchli davlatga aylangan Rim
respublikasi Apennin yarimorolini birlashtirgandan so‘ng qo'shni hududlarga.
birinchi navbatda boy Sitsiliyaga da'vogarlik qila boshlaydi. Bu da'volar Rimning
ekspansiyasidan tashvishga tushgan Karfagen bilan to'qnashuvga olib kelishi
muqarrar edi. Rim bilan Karfagen o'rtasida ziddiyatlarni keltirib chiqargan yana bir
omil savdo tarmoqlari va o‘rtayer dengizida gegemonlik uchun kurash edi.
Rimning joylashuv o‘rni unga O’rtayer dengizi bo'yidagi boy yerlarda savdo qilish
uchun qulay imkoniyat yaratar edi.
Rimlik savdogarlar qumqlik va dengiz orqali savdo qilganlar. Savdogarlar
Rim vinosi va zaytun yog'ini boshqa hududlardagi turli xil oziq-ovqatlar,
xomashyo materiallari va hunarmandchilik buyumlariga ayirboshlaganlar. Biroq.
boshqa kuchli va qudratli shaharlar. birinchi navbatda Karfagen Rimning O'rtayer
dengiziga suqilib kirishi uchun to‘sqinlik qilgan. Uning kuch-qudratini o‘sishi tez
orada Rim bilan to‘g‘ridan-to‘g'ri to'qnashuvga olib keldi. Tajovuzkor harakatlarni
birinchi bo'lib karfagenliklar boshladi 2
.
Mil. avv. 272-yilda Rim qo'shinlari Tarentni qamal qilayotgan bir paytda
karfagenliklar harbiy eskadrasi Rim va Karfagen o'rtasidagi shartnomaga zid
2
Источниковедение истории Древнего Востока. — М., 1984. -313 b.
4

ravishda bandargohga kiradi va shaharni egallamoqchi bo’ladi. Iekin bu urinish
muvaffaqiyatsizlik bilan tugaydi. Karfagenliklar kechirim so'rashga majbur
bo’lishadi. lekin Rim va Karfagen o'rtasidagi do'stona aloqalar buziladi Har ikki
taraf ochiq to'qnashuvga tayyorlana boshlavdi 3
.
Rimliklar karfagenliklarni punilar deb atar edilar. Rim va Karfagen o'rtasida
uch marta urush bo'ldi. I urush er. avv. 264— 241-yillar, II urush er. avv. 218—
201-yillar, III urush er. avv. 149— 146-yillar. Har uchala urushda ham rimliklar
g'olib chiqdilar. Karfagenliklar Rim bilan to'qnashuv arafasida Sardiniya va
Korsika orollariga o'rnashib olib, butun Sitsiliya ustidan hukmronlik qilar edilar.
Sirakuza va Messana shaharlari bundan mustasno edi. Karfagenni Messanani
egallashga urinishi Rim bilan urushni keltirib chiqardi.
1.2.BIRINCHI VA IKKINCHI PUNI URUSHLARI
1-Puni urushi . Birinchi puni urushi 23 yil davom etdi. Dastlab harbiy
harakatlar Sitsiliyaga boshlanib, rimliklar bu yerda bir necha yutuqlarga erishdilar.
3
Rajabov R Qadimgi dunyo tarixi.- Toshkent, 2009 -280 b.
5

Lekin bu yutuqlar rimliklar uchun hech qanday ahamiyatga ega bo'linmadi, chunki
rimliklar dengiz flotiga ega emas edi va bu sohada Karfagen bilan raqobatlasha
olmas edilar. Rim qisqa vaqt ichida barcha vositalami ishga solib, er. avv. 260-
yilda 120 jangovar kemadan iborat harbiy flotga ega bo'ldi . Nihoyat mil. avv. 264-
yilda ikki davlat o'rtasida urush boshlandi. Bu puni urushlari sifatida mashhur
bo'lgan urushning boshlanishi edi. Mil. avv. 264 va 146-yillar davomida lkki davlat
o'rtasida uchta urushlar bo'lib o'tadi. Birmchisi Sitsiliya va g'arbiy O'rtayer
dengizida hukmronlik uchun kurash bo'lib, 23 yil (mil. avv. 264-241-yy) davom
etdi. Messana va Sirakuza o'rtasidagi mahalliy urush puni urushlarini boshlamb
ketishi uchun bahona bo'ladi. Sitsiliya tomon harakatlangan rimliklar Messanani
qamal qilayotgan Sirakuza va karfagenliklar qo'shinini tor-mor qiladi. Bir yildan
so'ng ular Sirakuza devorlariga yetib borib uning tirani Gieronni tinchlik
shartnomasini tuzishga majbur qiladi. Mil. avv. 262-yilda Rim qo'shinlari
karfagenliklar tomonidan kuchli qal'aga aylantirilgan Akragant shahriga qarab
yuradilar.
6 oylik qamaldan so'ng Akragant qulab. Karfagen qo’shinlari orolning
g'arbiga siqib chiqariladi. Lekin bu yutuqlar rimliklar uchun hech qanday
ahamiyatga ega bo'lmadi. Chunki Rimliklar dengiz flotiga ega emas va bu sohada
Karfagen bilan raqobatlasha olmas edilar. Karfagen kuchli flotga ega bo’lib,
dengiz orqali Apeninning kam himoyalangan hududlariga reydlar o'tkazib turardi.
Rim qisqa vaqt ichida barcha vositalami ishga solib. mil. avv. 260-yilda 120 ta
jangovar kemadan iborat harbiy flolga ega bo'ldi. Shu yilda Ilpar orollari
yaqinidagi birinchi to'qnashuvda karfagenliklar Rim floti ustidan yengil g'alaba
qozondilar. G'alabadan ruhlangan Karfagen qo’mondonlari Mila yaqinida hal
qiluvchi zarba berishga chog'lanadilar. Biroq bu jang Karfagenliklarnining
mag'lubjyati bilan tugaydi. Rimlik kemasozlar tomonidan o'ylab topilgan ilmoqlar
va ko‘prikchalar katta yordam beradi. Ular yordamida kema bog’lanib, rimlik
legionerlar dushman kemasiga o'tib olardilar va uni egallardilar. Rimliklar urush
harakatlarini dushman hududi Afrikaga ko‘chirishga erishdilar.
6

Ko‘p sonli shahartar va manzilgohlarni bosib oladilar. Karfagen tinchlik
sulhini so'raydi. Ammo Rim konsuli Atiliy Regul og‘ir shartlarni qo'yadi.
Karfagenliklar uni rad qilib himoyaga kuchli tayyorlanadilar. Armiyaga yangi
yollanma qo‘shin jalb qilinadi, barcha erkin fuqarolar safarbar qilinadi, qo‘shinga
boshliq etib spartalik mohir lashkarboshi Ksantip tayinlanadi. Afrikaga birinchi
yurishda rimliklar yetarli tayyorgarlik ko'rmaganlari, g'alabaga to’liq ishonib
qo'shin va flotning bir qismini chaqirib olganliklari uchun urushda
muvaffaqiyatsizlika uchradilar 4
.
Urush harakatlari yana Sitsiliyaga ko'chdi va mil. avv, 255-242- yillarda
davom etadi. Bu urushlarda goh u taraf goh bu taraf g'alabalarga erishadi. Oxir
oqibatda har ikki urushayotgan tomonlar holdan toyib, kuchlari zaiflashdi. Hal
qiluvchi jang mil. avv. 241-yilda Sitsiliyaning g'arbidagi Egat orollari yonida bo'lib
o'tdi. Karfagen floti batamom tor mor qilindi. Karfagen tinchlik shartnomasini
tuzishga majbur bo'ldi va Sitsiliyani qo'ldan boy berdi hamda 3200 kumush talant
(deyarli 84 tonna kumush) miqdorida tovon tolaydi. Rimliklar Karfagenning og'ir
ahvolidan foydalanib, Korsika va Sardiniya orollarini qarshiliksiz bosib oladilar.
Rim G'arbiy O'rtayer dengizidagi kuchli davlatga aylanadi.
Har ikki urushayotgan tomonlami kuchlari zaiflashdi. Hal qiluvchi jang er.
avv. 241-yilda Sitsiliyani g'arbidagi Egat orollari yonida bo'lib o‘tdi. Karfagen floti
batamom tor-mor qilindi. Karfagen tinchlik shartnomasini tuzishga majbur bo'ldi
va Sitsiliyani qo'ldan boy berdi hamda katta miqdorda tovon to'ladilar. Bir qancha
vaqt o'tgach, rimliklar Korsika va Sardiniya orollarini bosib oldilar. Karfagen
rimliklarni bu istilosiga chidashga majbur bo'ldi. Bu vaqtda Karfagenning o'zida
yollanma askarlar qo'zg'oloni boshlanib, unga Liviya aholisi ham qo'shildi.
Qo'zg'olonning birinchi kuni o'zini ko'rsatgan lashkarboshi Gamilkar Barka
tomonidan bostirildi. Qo'zg'olon bostirilgach uning Karfagenda obro'si oshib ketdi.
4
Rajabov R Qadimgi dunyo tarixi.- Toshkent, 2009 -281 b.
7

Gamilkar Barka Rimdan o'ch olishni orzu qilgan va rimliklar bilan yangi
urush tarafdorlariga boshchilik qildi. Gamilkar urushga yaxshi tayyorgarlik ko'rish
uchun Karfagen qo'shini bilan Ispaniyaga jo'nadi. Rimliklar bilan bo'lg'usi urushda
platsdarm tayyorlash uchun bu mamlakatni bosib olmoqchi bo'ldi. Ispaniya istilosi
vaqtida gamilkar halok bo'ldi, Karfagen qo'shinlariga qo'mondonlik qilish uchun
uning kuyovi Gannibal boshchilik qildi. Bo'lg'usi mashhur lashkarboshi Gannibal
11 yoshida rimliklarga qarshi kurashishga qasamyod qilgan. Qo'mondonlik
Gannibal qo'liga o'tishi bilan Rim bilan urush qilish masalasi hal
qilindi 5
.Dengizdagi g alabalaridan foydalanib, rimliklar miloddan avvalgi 256-ʻ
yilda Shimoliy Afrikaga bostirib kirishdi, Karfagenliklar Sitsiliyaning janubiy
qirg oqlari yaqinidagi Eknomus burnidagi jangda to xtatib qolishdi.
ʻ ʻ
Karfageniyaliklarning eng zo'r dengizchiligi ular kutganidek samarali emas edi,
rimliklarning korvusi esa ularga ustunlik berdi, chunki jang shaklsiz
mushtlashuvga aylandi. Karfagenliklar yana kaltaklandi; Bu, ehtimol, qatnashgan
jangchilar soni bo yicha tarixdagi eng yirik dengiz jangi edi. Bosqin dastlab yaxshi
ʻ
o tdi va 255 y. Miloddan avvalgi Karfagenliklar tinchlik uchun da'vo qilganlar ;
ʻ
taklif qilingan shartlar shunchalik qattiq ediki, ular kurashishga qaror qilishdi.
Miloddan avvalgi 255-yil bahorida Tunisdagi jangda spartalik yollanma
Ksantippus qo mondonligi ostida piyoda, otliq va jangovar fillarning birlashgan
ʻ
qo shini Rimliklarni tor-mor qildi. Rimliklar omon qolganlarini evakuatsiya qilish
ʻ
uchun flot yubordilar va Karfagenliklar Hermeum burni (zamonaviy Cape Bon )
jangida unga qarshi chiqdilar; karfagenliklar yana qattiq mag'lubiyatga uchradilar.
Rim floti, o'z navbatida, Italiyaga qaytayotganda bo'ron tufayli vayron bo'lib,
kemalarining ko'p qismini va 100 000 dan ortiq askarini yo'qotdi. Rim kemalarini
g'ayrioddiy dengizga o'tishga yaroqsiz holga keltiradigan korvusning mavjudligibu
falokatga hissa qo'shgan bo'lishi mumkin; ularni qayta ishlatish haqida hech
qanday ma'lumot yo'q.itsiliya, miloddan avvalgi 255-241 yillar Urush davom etdi,
hech bir tomon hal qiluvchi ustunlikka erisha olmadi. Karfagenliklar miloddan
5
Rajabov R Qadimgi dunyo tarixi.- Toshkent, 2009 -284 b.
8

avvalgi yilda Akragasga hujum qilib, qaytarib olishdi, lekin shaharni ushlab
turishlariga ishonmay, vayron qildilar va uni tashlab ketishdi.
Rimliklar 220 ta yangi kema qo shib, o z flotini tezda qayta qurdilar vaʻ ʻ
miloddan avvalgi 254-yilda Panormusni (zamonaviy Palermo ) qo lga kiritdilar.
ʻ
Keyingi yili ular bo'ron tufayli yana 150 ta kemani yo'qotdilar. Polibiyning
so zlariga ko ra, Sitsiliyada rimliklar miloddan avvalgi 252 va 251 yillarda
ʻ ʻ
urushdan qochganlar, chunki ular Karfagenliklar orolga jo natgan jangovar
ʻ
fillardan qo rqishgan. 250 yilda Miloddan avvalgi
ʻ Karfagenliklar Panormusga
yurishgan,ammo devor tashqarisidagi jangda rimliklar Karfagen fillarini nayzalar
bilan haydab chiqarishgan 6
.
Fillar Karfagen piyoda qo'shinlari orasidan o'tib ketishdi, keyin esa Rim
piyodalari tomonidan mag'lubiyatga uchragan. Rimliklar asta-sekin Sitsiliyaning
ko'p qismini egallab olishdi; miloddan avvalgi 250 yilda ular oxirgi ikki Karfagen
qal'asini - o'ta g'arbdagi Lilybaeum va Drepanani qamal qilishdi. Lilybaeumning
mustahkam devorlariga qayta-qayta bostirib kirishga urinishlar, shuningdek, uning
portiga kirishni to'sib qo'yishga urinishlar muvaffaqiyatsizlikka uchradi va
rimliklar to'qqiz yil davom etadigan qamalga joylashdilar.
Ular Karfagen flotiga kutilmagan hujum uyushtirishdi, ammo Drepana
jangida mag'lubiyatga uchradilar; Urushdagi Karfagenning eng katta dengiz
g'alabasi. Karfagen dengiz hujumiga o tib, Phintias jangida yana bir og ir dengiz
ʻ ʻ
mag lubiyatiga uchradi.va hamma Rimliklarni dengizdan supurib tashladi. Rim
ʻ
yana katta flotni egallashga urinib ko rganiga yetti yil bo lishi kerak edi, Karfagen
ʻ ʻ
esa pulni tejash va ishchi kuchini bo shatish uchun o z kemalarining ko p qismini
ʻ ʻ ʻ
zaxiraga qo ydi. 20 yildan ortiq davom etgan urushdan keyin ikkala davlat ham
ʻ
moliyaviy va demografik jihatdan charchagan edi.
Karfagenning moliyaviy ahvoliga oid dalillar Ptolemey davridagi Misrdan
2000 iste'dodli qarz olish haqidagi iltimosini o'z ichiga oladi, rad etilgan. Rim ham
6
Qadimgi dunyo tarixi. Kuzishin tahriri ostida. II jild, 1974. -286 b.
9

bankrot bo lishga yaqin edi va dengiz floti va legionlarni ishchi kuchi bilanʻ
ta minlagan voyaga yetgan erkak fuqarolar soni urush boshlanganidan beri 17
ʼ
foizga kamaydi.19 Goldsworthy Rim ishchi kuchi yo'qotishlarini "dahshatli" deb
ta'riflaydi. Miloddan avvalgi 243-yilda Senat Rimning eng badavlat fuqarolariga
har biri bittadan kema qurishni moliyalash uchun qarz olish uchun murojaat
qilganidan so'ng, rimliklar o'z flotini qayta tikladilar. Bu yangi flot Karfagen
garnizonlarini samarali tarzda blokirovka qildi.20 Karfagen ularni
yengillashtirishga harakat qilgan flotni to pladi, lekin u miloddan avvalgi yilda
ʻ
Aegates orollaridagi jangda vayron bo ldi, Sitsiliyadagi kesilgan Karfagen
ʻ
qo shinlarini tinchlik uchun muzokaralar olib borishga majbur qildi.
ʻ
Ikkinchi Puni urushi (mil. avv. 218-201-yy). Karfagen 1-puni urushidan
so'ng kuchsizlangan edi. Lekin. u tez orada o'zini tiklab olib, yana urushga
tayyorlana boshlaydi. Harbiy harakatlaming tepasida I- puni urushi qahramoni
lashkarboshi va mohir diplomat Gamilkar Barka turardi. U urush harakatlarini
dushman hududiga ko'chirib g'alaba qozonish mumkin deb, hisoblardi. Gamilkar
Rimga Liberiya orqali hujum qilishni maqsad qiladi. U mil. avv. 237-yilda
Liberiyaga otlanadi.
Gamilkar kuch va diplomatiya orqali yarim orolning katta qismini egallaydi,
Shuningdek, u yerda kuchli yollanma qo'shin tuzib asosiy tayanch baza - yangi
Karfagen (zamonaviy Kartaxena) shahriga asos soladi. Liberlar bilan jangda
Gamilkar halok bo'lib o’rnini Gannibal egallaydi. U ham Liberlar bilan jangda
halok bo'ladi. Karfagen qo shinlari o'zining yo'lboshchisi sifatida Gamilkar
o'g'illarining to'ng'ichi Gannibalni (mil, avv. 247-183-yy) tanlaydilar. Gannibal
yorqin harbiy strateg bo’lib, Karfagenning avvalgi mag’lubiyati uchun qasos
olishni xohlar edi. Gannibal Rimni bosib olish uchun 5000 piyoda askar. 9000
ming otliq, 60 fildan iborat armiya tuzadi. U har qanday hujum o’rniga. rimliklarni
hayratda qoldirish uchun jasur va xavfli harakatlarni amalga oshirishga harakat
qiladi. U o'zining armiyasini Ispaniyadan Fransiya va Alp tog'lari orqali uzoq
yurishiga boshchilik qildi. U qo'shinlarning yarmini va fillarining asosiy qismini
10

yo'qotishiga qaramasdan. uning lashkarboshilik qobiliyati o‘z samarasini berdi. O'n
yildan ortiq vaqt davomida u o‘z qo'shinlari bilan Italiya yarim orolining yuqori va
quyi qismlariga yurishlar qildi.
Gannibal o‘zining eng buyuk g’alabasiga miloddan avvalgi 216-yilda Kanna
jangida erishdi. O'sha yerda uning armiyasi rimliklar qo'shiniga katta talofot
yetkazdi. Mazkur jangda Gannibal Rim qo'shinlarini qurshab olib. to‘la tor-mor
qildi. Italiyaning bir nechta yunon shaharlari. jumladan 7
.
Sirakuza va bir qancha qabilalar Gannibal tomoniga o’tdi. Lekin rimliklar tez
orada o'zlarini tiklab olib. yana kuchli qo‘shin tuzadilar. Rimliklar o‘z qo’shinlarini
qayta guruhlashtirdi va ko'plab ittifoqchilar yordamida qattiq qarshilik ko'rsatdi.
Natijada Gannibal tomonidan Rimm bosib olinishiga xalaqit qildilar 8
.
Karfagen o'z qo'mondoniga yetarli yordam ko'rsata olmadi. Gannibal biror
marta yengilmagan bo'lsa-da, o'z qo'shinlari bilan o'z yurtidan uzoqlashib, janubiy
Italiyada qamalib qoldi. Karfagenliklar tomoniga o'tgan shaharlar yana Rimni
qo'llab quvvatlay boshladilar. Yosh rimlik sarkarda Publiy Korpeliy Stsipion
Ispaniyaga karfagenliklarga qarshi g'olibona urush harakatlarini olib bordi. U
Ispaniyani punilardan tozalab Afrikaga qo'shin tushirdi. Er. avv. 202-yilda
Karfagen shahri yaqinidagi Zam qishlog‘i yonidagi hal qiluvchi Gannibal o'z
hayotida birinchi va oxirgi mag'lubiyatni boshidan kechirdi. Karfagen qo'shinlari
to'la tor-mor qilindi. Bu safar Rim karfagenliklarga tinchlik shartnomasini og'ir
shartlarini qo'ydi: Karfagen barcha koloniyalarini yo'qotdi, barcha kemalarini,
jangovar fillarini Rimga topshirishga majbur bo'ldi va katta miqdorda tovon to'ladi.
Bu tinchlik shartnomasining og'ir shartlari Karfagenning harbiy-siyosiy qudratini
umrbod zaiflashtirdi. Rim Karfagen bilan yana bir marta to'qnashdi. Bu II puni
urushi tugaganidan 50 yil o'taganidan keyin sodir bo'ldi.
Ikkinchi Puni urushidan so‘ng Rim respublikasi ellin davlatlariga qarshi faol
siyosat olib borishni boshlaydi. Mil. avv. II asming birinchi yarmida Makedoniya,
7
Qadimgi dunyo tarixi. Kuzishin tahriri ostida. II jild, 1974. -311 b.
8
Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т .: 2004 -287 b.
11

Salavkiylar podsholigi va Yunon shaharlar ittifoqi bilan to'qnashadi. Bir necha o‘n
yillar mobaynida rimliklar ellin sulolalari o'rtasidagi qarama-qarshilik va Yunon
dunyosidagi ichki ijtimoiy kurashdan unumli foydalamb ellin davlatlari ichidan
kuchli ittifoqchilar topadi, harbiy siyosiy ittifoqlar tuzadi. Rim bir davlat ketidan
ikkinchisini bosib olib, o‘zining ekspansiyasi ko‘lamini kengaytiradi.
Rimliklarning Sharqdagi agressiv siyosatining sabab va maqsadlari o'sha davr Rim
jamiyati tabiatidan kelib chiqar edi. Qulchilik munosabatlarining tez sur'atlarda
o'sishi iqtisodiyotda chuqur o‘zgarishlarga olib ketdi. U tovar xo'jaligining
rivojlanishi, qul mehnatidan fbydalanish sohalarining kengayishi bilan belgilanadi.
Yangi yerlar va qullarni egallashga bo’lgan intilish, shuningdek, sharq
mamlakatlarining tabiiy boyliklari va aholisini ekspluatatsiya qilish xohishidan
kelib chiqdi. Rimning ellinistik dunyoga qarshi agressiyasi Bolqon yarim orolining
shimoli-g’arbiy Illiriya sohillarini egatlash bilan boshlanadi 9
.Ronadan to
Italiyaning Alp tog larigacha – 20 ming va Italiyaga bor-yo g i 26 ming, ya niʻ ʻ ʻ ʼ
armiyasining yarmidan kamrog i bilan yetib keldi. Kampaniyada olingan fillarning
ʻ
ba'zilari Frantsiya va Alp tog'larida, qolganlari Yuqori Italiyada o'lgan. Rimda ular
Gannibal tomonidan amalga oshirilgan o'tish imkoniyatini ham hisobga olishmadi,
lekin boshidanoq ular Ikkinchi Puni urushini Afrika va Ispaniyaga o'tkazishga
qaror qilishdi. Konsullardan biri Titus Sempronius Long, 160 harbiy kema va 26
ming askar bilan Sitsiliyaga suzib ketdi, u yerdan Afrikaga qo'nishni amalga
oshirdi, boshqa konsul, Publius Kornelius Scipio, 24 ming kishi dengiz orqali
Ispaniyaga jo'nadi, 19 ming kishidan iborat uchinchi armiya pretor boshchiligida
yangi bosib olingan Galllarni kuzatish uchun Yuqori Italiyaga yuborildi. Scipio,
odatdagidek, qadimgi odamlar kabi, qirg'oq bo'ylab suzib yurgan va Gannibal
Ronani kesib o'tishga tayyorlanayotgan bir vaqtda Massiliyaga (Marsel) etib
borgan edi. Bundan xabar topgan Skipio o‘zining o‘tib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik
uchun zudlik bilan qo‘shini bilan dushmanni kutib olishga yo‘l oldi, lekin
Gannibalga yetib bormadi, chunki Karfagen qo‘mondoni Rim qo‘shini
yaqinlashayotganidan ogohlantirib, harakatini tezlashtirib, rimliklarga yetib oldi.
9
Qadimgi dunyo tarixi. Kuzishin tahriri ostida. II jild, 1974. -288 b.
12

uch kun ichida. Uning orqasidan quvib bo‘lmas edi; akasining boshchiligida
qo'shinning bir qismini jo'natib, Gney Kornelius Scipio, Ispaniyaga, Scipio
qo'shinning qolgan qismini kemalarga qo'ydi va u bilan birga Yuqori Italiyaga
shoshildi, u erda joylashgan otryad bilan birga Karfageniyaliklarga hujum qilish
uchun, ular Alp tog'laridan tushishi bilanoq. U Gannibal bilan quyi oqimda
uchrashdi Titsina, hozirgi Ticino. Ikkala qo'mondon ham Ikkinchi Puni urushining
birinchi jangini intiqlik bilan kutishgan: Skipio unga Galllarni Karfagenliklar bilan
ittifoq qilishdan saqlab qolishga ishongan, ular bir yil oldin elchilar orqali
Gannibaldan o'z yerlarini bosib olishni so'rashgan va Gannibal urushdan oldin
jangga qo'shilishni xohlagan. g'alaba qozonish osonroq bo'lishi uchun Rimdan
Scipioga qo'shimcha kuchlarning kelishi. Baxt Karfagen qo'mondoniga yoqdi
Ticinus jangida u rimliklarni mag'lub etdi va Po daryosi bo'ylab chekinishga
majbur qildi.
Galliyaning bir qismi darhol Karfagenliklar bilan ittifoq tuzdi. Bosh
qo'mondonlik qobiliyatiga ega bo'lmagani uchun u Gannibal kabi Ikkinchi Puni
urushining mohir qo'mondoni bilan kurasha olmadi. Rim armiyasidagi
bo'linmalarning ko'p rahbarlari eng zodagon oilalarga mansub edi va shuning
uchun ularning bosh qo'mondonning irodasiga so'zsiz bo'ysunishiga ishonish
mumkin emas edi. Bundan tashqari, aristokratlar senatga to liq qaram bo lganʻ ʻ
homiylik va boshqa marosimlar orqali o zlarining qasamyod qilgan dushmani
ʻ
Flaminiyning konsullik qadr-qimmatini qabul qilishda armiya bosh qo mondoni
ʻ
etib tayinlanishiga to sqinlik qilmasligidan qo rqib, oddiy diniy marosimlarni
ʻ ʻ
bajarishga e'tibor bermagan va bu hatto oddiy odamlar orasida o'zi va sizning
korxonangiz haqida yoqimsiz mish-mishlarni keltirib chiqargan. Nihoyat, eng
yuqori darajadagi g'ayratli va sabrsiz Flaminius o'ta ayyor va ehtiyotkor
Gannibalga qarshi harakat qilishga majbur bo'ldi. Ushbu holatlarning barchasini
hisobga olgan holda, biz Ikkinchi Puni urushining uchinchi yirik jangi
13

rimliklarning dahshatli mag'lubiyati bilan yakunlanganini tushunamiz. trasimene
ko'li(Lago di Perugia) 10
.
Rimliklarning eng ishonchli ittifoqchisi bo'lgan Sirakuza zolim Ieron II
yordamida ular Ikkinchi Puni urushi davrida Karfagen flotining barcha hujumlarini
qaytardilar .
Rimliklarga non va pul bilan yordam berish uchun Hiero ularga taklif qildi eng
ular to'plagan xazinalar. uning o'g'li, Gelon, aksincha, rimliklar bilan mohiyatan
bo'ysunish bo'lgan alamli ittifoqni buzishga harakat qildi va Karfagenliklar
tomoniga egildi.36 Ota va o'g'il o'rtasidagi janjal hali hech qanday oqibatlarga olib
kelmadi, to'satdan ikkalasi ham birin-ketin vafot etdi va Ikkinchi Puni urushi
o'rtasida kichik Sirakuza shtati Gelon o'g'liga o'tdi. Ieronim, o'n to'rt yoshida
(miloddan avvalgi 215 yil) taxtga o'tirgan erta buzuq yosh. Uch nafar tengsiz va
shafqatsiz odamni marhum bobosi yosh suverenga maslahatchi qilib tayinladi 11
.
II.BOB.PUNIY URUSHLARINING YAKUNLARI VA RIMNING
KUCHAYISHI
10
Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т .: 2004 -288 b.
11
Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т .: 2004 -230 b.
14

2.1.UCHINCHI PUNI URUSHLARI VA RIM G’ALABASI
Miloddan avvalgi 149-yilda har ikki konsul birgalikda qo'mondonlik qilgan
taxminan 50 000 kishidan iborat Rim qo'shini Karfagendan 35 km (22 milya)
shimolda joylashgan Utika yaqiniga qo'ndi. Rim agar urushning oldini olish uchun
Karfagenliklar barcha qurol-yarog larini topshirishlarini talab qildi. Kattaʻ
miqdordagi materiallar, jumladan 200 000 to'plam zirh, 2 000 katapult va ko'p
sonli harbiy kemalar etkazib berildi. Buni amalga oshirgandan so'ng, rimliklar
Karfageniyaliklardan o'z shaharlarini yoqib yuborishni va dengizdan kamida 16
kilometr (10 mil) uzoqlikda ko'chirishni talab qilishdi; Karfagenlilar muzokaralarni
to'xtatib, qurol-yarog'larini qayta tiklashga kirishdilar.
Karfagen devorlarini himoya qilish bilan bir qatorda, Karfagenliklar
janubdan 25 kilometr (16 milya) uzoqlikda joylashgan Boetarx Hasdrubal ostida
dala qo'shinini tuzdilar. Rim qo shini Karfagenni qamal qilish uchun harakat qildi,
ʻ
lekin uning devorlari shunchalik mustahkam ediki, uning fuqarolari-militsiyasi shu
qadar qaror qildiki, hech qanday ta sir o tkaza olmadi, Karfagenliklar esa samarali
ʼ ʻ
zarba berdilar. Ularning armiyasi Rim aloqa liniyalariga bostirib kirishdi va
miloddan avvalgi 148 yilda Karfagen o't o'chirish kemalari ko'plab Rim kemalarini
vayron qildi 12
.
Rimning asosiy lageri botqoqlikda bo'lib, yozda kasallik paydo bo'lishiga
olib keldi. Rimliklar o'z qarorgohlarini va kemalarini uzoqroqqa ko'chirishdi -
shuning uchun ular endi shaharni yaqindan qamal qilishdan ko'ra ko'proq
blokirovka qilishdi. Urush miloddan avvalgi 147-yilgacha davom etdi.Miloddan
avvalgi 147 yil boshida Skipio Amilianus, oldingi ikki yillik janglarda o'zini
namoyon qilgan asrab olingan nabirasi Skipio Afrikanus konsul etib saylandi va
urushni nazorat qildi. Karfagenliklar shiddat bilan qarshilik ko rsatishda davom
ʻ
12
Rajabov R Qadimgi dunyo tarixi.- Toshkent, 2009 -312 b.
15

etishdi: ular harbiy kemalar qurishdi va yozda ikki marta Rim floti bilan jang qilib,
ikkalasida ham mag lub bo lishdiʻ ʻ 13
.
Rimliklar devorlarga hujum qilishdi; chalkash jangdan so'ng ular shaharga
bostirib kirishdi, ammo qorong'ida adashib, chekinishdi. Hasdrubal va uning
qo'shini garnizonni mustahkamlash uchun olib, Rim mahbuslarini devorlarda
qiynoqqa solib o'ldirdi. U Karfagen fuqarolarida qarshilik ko'rsatish irodasini
kuchaytirdi; shu nuqtadan boshlab muzokaralar o'tkazish imkoniyati bo'lishi
mumkin emas. Shahar kengashining ba'zi a'zolari uning xatti-harakatlarini
qoraladilar va Hasdrubal ularni o'ldirishga va shaharni nazorat qilishga majbur
qildi.
Dalada Karfagen qo shini bo lmaganida, sodiq qolgan shaharlar rimliklarga
ʻ ʻ
o tib ketgan yoki bosib olingan. Scipio shaharning yaqin blokadasiga qaytdi va
ʻ
dengizdan ta'minotni to'xtatadigan mol qurdi. Miloddan avvalgi 146 yilning
bahorida Rim qo'shini port yaqinidagi istehkomlarga mustahkam o'rnashib olishga
muvaffaq bo'ldi. Skipio katta hujum uyushtirdi va tezda shaharning asosiy
maydonini egallab oldi, u erda legionlar bir kechada qarorgoh tuzdilar. Ertasi kuni
ertalab rimliklar shaharning turar-joy qismini muntazam ravishda aylanib o'tishni
boshladilar, ular duch kelgan barchani o'ldirdi va ularning orqasidagi binolarni otib
tashladi.
Ba'zan rimliklar raketalar otilmaslik uchun tomdan tomga o'tishardi. Shaharni
qarshilikdan tozalash uchun olti kun kerak bo'ldi; faqat oxirgi kuni Scipio asirlarni
oldi. Oxirgi qo'shinlar, shu jumladan Karfagenlik xizmatdagi Rim dezertirlari,
Eshmun ibodatxonasidan jang qilishdi va umid yo'qolganda, uni o'z atrofida yoqib
yuborishdi. 50 000 Karfagen asirlari bor edi, bu urushdan oldingi aholining kichik
bir qismi bo'lib, ular qullikka sotilgan. An'anaga ko'ra, Rim qo'shinlari keyinchalik
shaharga tuz sepgan, ammo bu 19-asr ixtirosi ekanligi ko'rsatilgan.
13
Rajabov R Qadimgi dunyo tarixi.- Toshkent, 2009 -313 b.
16

Qolgan Karfagen hududlari Rim tomonidan qo'shib olindi va uning poytaxti
Utika bo'lgan Afrikaning Rim viloyatiga aylantirildi. Viloyat don va boshqa
oziqovqat mahsulotlarining asosiy manbaiga aylandi. Mavritaniyadagi kabi
ko plab yirik Punik shaharlari rimliklar tomonidan bosib olindi, ularga Punikʻ
boshqaruv tizimini saqlab qolishga ruxsat berilgan bo lsa ham. Bir asr o'tgach,
ʻ
Karfagen o'rni Yuliy Tsezar tomonidan Rim shahri sifatida qayta qurilgan ;
imperiyasi davrida Rim Afrikasining asosiy shaharlaridan biriga aylandi. Rim hali
ham Italiyaning poytaxti sifatida mavjud; Karfagen xarobalari Tunisdan 24 km (15
milya) sharqda Shimoliy Afrika sohilida joylashgan. Birinchi Puni urushi ham,
Gannibal urushi ham Karfagenni butunlay vayron qilmadi.
Ikkinchi Puni urushida karfagenliklar katta yo'qotishlardan keyin ham
ularning shahri gullab-yashnagan. Karfagen savdoni davom ettirdi va tez orada
uning yordami bilan yana katta mablag' to'pladi. Rimliklar uning sobiq harbiy
qudratini jonlantirishidan qo'rqishdi. Bu qo'rquv Uchinchi Puni urushining asosiy
sababi edi. Rim Senati o'zlarining dushman qo'shnilarini qo'llab-quvvatlab, Punga
zarar etkazish uchun har qanday yo'l bilan harakat qildi. Ikkinchi Puni urushidan
so'ng, rimliklarning homiyligi tufayli g'arbdan Karfagenga tutashgan Numidiya
qirolligi mustahkamlandi. Uning hukmdori Masinissa rimliklarning Karfagenni
yoqtirmasliklarini mohirlik bilan ifodalagan. Numid qirollarining qadimiy
huquqlari bahonasida u ko p asrlar davomida Karfagenga tegishli bo lgan ko plab
ʻ ʻ ʻ
shaharlar va gullab-yashnayotgan tumanlarni egallab oldi.
Ikkinchi Puni urushini tugatgan dunyo shartlariga ko'ra, Karfagenliklar
rimliklarning ruxsatisiz qo'shnilari bilan urush qila olmadilar. Karfageniya Senati
Rimga Masinissaning adolatsizligi haqida shikoyat qildi, lekin Rim har doim bu
masalani Numidiyaliklar foydasiga hal qildi va shu bilan ularni yangi zabtlarga
undadi 14
.
14
Rajabov R Qadimgi dunyo tarixi.- Toshkent, 2009 -315 b.
17

Rimliklar u egallab olgan Emporiyani Kichik Sirt qirg'og'idagi boy hududi
bilan Masinissadan orqada qolishi va Karfagenliklar unga ilgari nohaq egalik
qilganliklari uchun 500 talant miqdorida mukofot to'lashlariga qaror qilishdi.
Shundan so'ng darhol Masinissa Tuska shahrini va Bagrad daryosi bo'yidagi
unumdor, zich joylashgan erni egallab oldi. Shu sabablarga ko'ra Uchinchi Puni
urushi muqarrar edi. Senat Karfageniyaliklarning shikoyatlarini e'tiborsiz qoldirdi;
Scipio Nazica va boshqa xolis senatorlarning ovozlari Karfagenliklar uning
vositachiligini rad etganidan xafa bo'lib, ularning murosasiz dushmaniga aylangan
Kato Elderning nutqlaridagi taassurotni yumshata olmadi.
Karfagenning boyligi va qudrati tez tiklanayotganini ko‘rgan Katon Senatda
kuchlari kuchayib borayotgan Karfagendan Rimga tahdid solayotgan xavf haqida
tinmay gapirdi; uning fikricha, bir muncha vaqt o'tgach, Rim darvozalarida yangi
Gannibal paydo bo'lishidan qo'rqish kerak edi; u Karfagenliklarning boyligi,
arsenallaridagi ulkan qurol-yarog‘ zahiralari, kuchli dengiz floti Karfagenning hali
ham ulkan kuchini saqlab qolganligini, Karfagen qolib, uni yo‘q qilishni
rejalashtirayotgan paytda Rim xavfsiz bo‘lmasligini ko‘rsatadi, dedi; Kato o'zining
har bir nutqini shunday so'zlar bilan yakunladi: "Bundan tashqari, men Karfagenni
yo'q qilish kerakligiga ovoz beraman" va Afrikada yangi uchinchi Puni urushini
ochishga chaqirdi.
Rim savdogarlari Karfagenliklarning boy savdosiga havas bilan qarab,
o'zlarining Karfagenlik raqiblari savdosini meros qilib olish uchun milliy nafratni
qo'zg'atishga harakat qilishdi. Ularning bu istagi Punlar bilan yangi urushning yana
bir muhim sababi edi. Afsuski, Karfagen uchun etuk keksalikka qadar aqliy va
jismoniy kuchning yangiligini saqlab qolgan va xizmatkorlik bilan Rimning
nufuzli odamlarining marhamatiga ega bo'lishni bilgan Masinissa, Rim
homiyligiga umid qilib, jasorat bilan o'zining shuhratparast rejalarini amalga
oshirishga bordi 15
.
15
Сергеев М.С. Қадимги Рим тарихи бўйича иншолар. М:. ОГИЗ. 829с
18

Nihoyat, Rimda adolat topishdan umidini uzgan Karfagenliklar o'z mulklarini
Rimning o'zi bilan kelishuvga binoan tan olgan qurollar bilan himoya qilishga
qaror qildilar. G'azablangan xalq ommasining yordami bilan vatanparvarlar
partiyasi, uning rahbarlari Xasdrubal va Kartalon bo'lib, hukumatda ustunlikka ega
bo'ldi va darhol Masinissaning zo'ravonlik harakatlarini kuch bilan qaytarish
niyatida ekanligini ko'rsatdi.
Liviya shahzodasi Arkobarzan, Sifaxning nabirasi, Karfagen xizmatiga qabul
qilindi; hukumat urushga tayyorgarlik ko'rdi, Masinissa va Rim tarafdorlari
hisoblangan 40 kishini haydab chiqardi va xalq yig'inidan ularni hech qachon
qaytib kelmaslikka qasamyod qildi; Bu haqda Masinissaning o'g'li Gulussadan
xabar topgan rimliklar urushga tayyorgarlikni to'xtatish va flot uchun yig'ilgan
materiallarni yo'q qilishni talab qilish uchun Karfagenga elchixona yubordilar.
Hukumat bu talablarga bo'ysunmoqchi edi, lekin g'azablangan xalq majlisi qarshi
chiqdi. Rim elchilari haqorat va o'limdan zo'rg'a qutulishdi - va faqat ularga qarshi
zo'ravonlik Uchinchi Puni urushining boshlanishini yaqinlashtirdi. Otalari nomidan
haydalgan izdoshlarini qaytarishni talab qilish uchun Karfagenga ketayotgan
Masinissaning o'g'illari shaharga kiritilmadi, ularning mulozimlaridan bir necha
kishi ularni kutib olish uchun darvozadan yugurib chiqqan Karfagen askarlari
tomonidan o'ldirildi.
Masinissa Karfagenga qarshi qo shinni boshqargan. Hasdrubal unga qarshiʻ
chiqdi. Masinissadan norozi bo lgan ikki numidiyalik knyazlar 6000 otliq askar
ʻ
bilan uning qarorgohidan Karfagenga ko chib o tdilar. Bundan ruhlangan
ʻ ʻ
Hasdrubal dushmanga jang qilishni taklif qiladi; Masinissa uni qabul qildi.
Masinissa g'alabasi bilan yakunlangan uzoq davom etgan qonli jang bo'ldi. U bu
jangga, qadimgi yozuvchilardan biri, Rimning ispan armiyasida harbiy tribuna
bo'lgan Scipio Aemilianning so'zlari bilan aytganda, "Idadan Zevs kabi" tepadan
qaradi 16
.
16
Сергеев М.С. Қадимги Рим тарихи бўйича иншолар. М:. ОГИЗ. 829с
19

Mag'lubiyatga uchragan Karfagenliklar muzokaralarga kirishdilar, bahsli
hududlarni tark etishga, Masinissaga katta tovon to'lashga rozi bo'lishdi, lekin
uning surgun qilingan tarafdorlarini Karfagenga qabul qilishga rozi bo'lishmadi;
chunki muzokaralar buzilib, janglar qaytadan boshlandi. Uchinchi Puni urushiga
aniq intilayotgan rimliklar o'z mijozlariga to'liq iroda qoldirdilar. Masinissa behuda
va o'rtamiyona odam bo'lgan Gazdrubal qo'shinini o'rab oldi, oziq-ovqat
ta'minotini to'xtatdi; Hasdrubal ochlikdan charchagan Karfagen armiyasi uchun
chekinish erkinligini qo'lga kiritish uchun eng qiyin shartlarga rozi bo'lishga
majbur bo'ldi.
Hasdrubal surgun qilinganlarning qaytishiga ruxsat berilishini, barcha
dezertirlar topshirilishini va Karfagen Numidiya qiroliga 50 yil uchun 100 talant
soliq to'lashini va'da qildi. Karfagen jangchilari qurollarini tashlab, bo'yinturuq
ostida yarim yalang'och holda borishlari kerak edi.Ular qurolsiz, holdan toygan,
Karfagenga borganlarida, Gulussa otliq qo'shinlari bilan ularning orqasidan quvib
ketishdi va Karfageniyaliklardan olingan haqorat uchun qasos olish uchun ularni
o'ldirishni buyurdi. Faqat bir nechtasi Karfagen darvozalariga etib borishga
muvaffaq bo'ldi. Rimda ular Karfagen qo'shini yo'q qilingani haqidagi xabarni
mamnuniyat qabul qilishdi.
Rimning ruxsatisiz Masinissa bilan urush boshlab, Karfagenliklar
shartnomani buzdilar va shu tariqa Rim Senatiga ularga Uchinchi Pun urushini
e'lon qilish uchun kerakli bahonani berdilar. Bekorga ular o'limga mahkum etib,
bo'ronni o'zlaridan qaytarishni xohladilar vatanparvarlar partiyasi rahbarlari,
Kartalon va Hasdrubal urush aybdorlari sifatida, davlatni oqlash, urushni qisman
qo'yish uchun Rimga elchixona yubordilar. Masinissada, qisman Kartalon va
Hasdrubalda; Agar ular risolani buzishda mutlaqo begunoh bo'lsalar ham, rimliklar
o'zlarining uzrlarini rad etishadi, ayniqsa, ular Rimga jo'natganlari uchun,
Rimliklarga mukammal itoatkorlik izhori bilan vakolatli bo'lgan Utika, eng katta
va eng qudratli shaharlar. Karfagenga.
20

Elchilar Rimning niyatlarini tushuntirmagan, ammo uning talablari juda qattiq
bo'lishini aniq ko'rsatgan noaniq javob bilan ishdan bo'shatildi. Karfagenliklar 30
nafar zodagon fuqarolardan iborat ikkinchi elchixonani yubordilar; unga cheksiz
vakolatlar berildi; lekin u Rimga yetib borgunga qadar Uchinchi Puni urushi
allaqachon e'lon qilingan va boshlangan edi va Rim floti 80 000 piyoda va 4 000
otliq qo'shin bilan Lilybaeumga u yerdan Afrikaga suzib ketdi; bu dahshatli
ekspeditsiyani boshqargan konsullarga Karfagen vayron bo'lgunga qadar
boshlangan Uchinchi Puni urushini to'xtatmaslik buyurildi.
Karfagenning Rimning barcha talablarini bajarishga tayyorligini bildirgan
elchilarga, agar Karfagenliklar 30 kun o'tmasdan 300 nafar bolani yuborgan bo'lsa,
Rim Senati Karfagen xalqiga o'z mustaqilligini, mintaqasini, mulkini qoldirishga
rozi bo'ldi, deb javob berishdi. eng olijanob fuqarolar Sitsiliyaga garovga olingan
va konsullarning barcha buyruqlarini bajarishgan. Bu buyruqlar nimadan iborat
bo'lishi haqida senat jim turdi, lekin Rim boshlangan Uchinchi Puni urushida
nimaga intilayotgani va konsullar nimani talab qilishini tushunib turgan odamlarga
tushunarli edi, chunki senat faqat Karfagen xalqi haqida gapirdi.
Karfagen shahrini eslatib o'tadi. Bu fikr shunchalik dahshatli ediki,
Karfagenliklar buni tushunishni xohlamadilar. Ular Karfagen shahrining halokatga
mahkumligiga ishonishmadi. Ular so'zsiz rimliklarga garovga olinganlarni
yubordilar va Afrika qirg'oqlariga qo'shinlarning tushishiga qarshilik ko'rsatishga
urinmadilar. Konsullar Karfagen komissarlaridan Utikaga kelishlarini talab
qildilar, ularni butun ulkan armiya oldida o'z tribunalari va legatlari bilan o'ralgan
holda kutib oldilar. Konsullarning birinchi talabi qurol-yarog', harbiy do'konlar va
kemalar jihozlarining barcha aksessuarlarini berish edi. Elchilar kamtarlik bilan
unga o'lim hukmidan qochib, 20 000 qo'shin yig'ib, Karfagenga hujum qilish bilan
tahdid qilgan Hasdrubalni qanday qaytarish mumkinligini so'rashga jur'at etdilar.
Konsullar qisqacha javob berishdi, rimliklar buni hal qiladilar 17
.
17
Разин Э.А. Ҳарбий санъат тарихи: 2 жилдда. Т.1. М .: нашриёт уйи. Полигон
Разин Э.А. Ҳарбий санъат тарихи: 2 жилдда. Т.1. М .: нашриёт уйи. Полигон
21

Komissiya a'zolari talabni qondirishdi. Bir muncha vaqt o'tgach, Karfagen
senatorlari Rim lageriga qurol-yarog', harbiy buyumlar, mashinalar olib kelgan
uzun karvon bilan kelishdi; 200 000 kishi uchun to'liq qurollangan edi. Ammo agar
Karfagenliklar bu qurbonlik bilan Rimni o'zlari bilan yarashtirishlariga va uni
Uchinchi Puni urushini to'xtatishga ko'ndirishlariga ishonishgan bo'lsa, ular
aldangan. Konsul konvoyni qabul qilib, Karfagenliklarning itoatkorligini maqtadi
va so'ng oxirgi halokatli hukmni qattiq e'lon qildi: Karfagen shahri vayron bo'lishi
kerak, uning aholisiga o'zlari uchun xohlagan joyda yangi shahar qurishga ruxsat
berildi, lekin dengizdan 80 bosqichdan (14 verst) yaqinroq emas. Bu talab qanday
taassurot bilan qabul qilinganini tasvirlab bo‘lmaydi; yig'lash, g'azab faryodi bilan
uzilgan nola; ba'zilari o'likdek yiqildi; boshqalar ko'zlarini pastga tushirib,
harakatsiz turishdi.
Rimliklarga bag'ishlangan partiyaning boshlig'i Xanno shafqatsiz jazoni
iltijolar bilan yumshatishga va Uchinchi Puni urushini kamroq shafqatsiz shartlar
bilan tugatishga harakat qildi. Ammo konsulning qattiq yuzi o'zgarishsiz qoldi;
senat shunday qaror qildi, senatning irodasini bajarish kerak, dedi. Elchilar qayg'uli
sukunatda ularni kutib turgan xalqqa dahshatli xabarni yetkazish uchun qaytib
kelishdi; ularning ko'plari og'ir burchdan qutulish uchun yashirinib ketishdi. Undan
chetga chiqmaganlar Karfagen senatiga zerikarli borishdi; ularning qayg'uli
ko'rinishi ko'chalarda gavjum bo'lgan odamlarga yomon xabar olib kelganini
taxmin qilishlariga imkon berdi; lekin haqiqat eng qorong'u bashoratlardan ham
dahshatliroq bo'lib chiqdi.
Senat tomonidan xalqqa halokatli hukm chiqarilgach, butun shahar bo'ylab
o'limli qayg'u faryodlari eshitildi. Karfagen mudofaasi - Biroq, ko'p o'tmay, qayg'u
o'rnini dahshatli g'azab egalladi, odamlar aqldan ozgandek ko'chalarda yugurishdi,
garovga olinganlarni va qurollarni topshirishga rozi bo'lishni maslahat bergan
oliyjanoblar oldiga yugurishdi, halokatli xabar bilan qaytgan elchilarni
kaltaklashdi, o'ldirishdi. Shaharda bo'lgan italiyaliklar. Shafqatsiz talabga
22

bo'ysunish haqida gap yo'q edi. Karfagenliklar o'z shaharlarini va dengiz qirg'og'ini
tark etishdan ko'ra, uylari vayronalari ostida o'lishni afzal ko'rishadi. Uchinchi Puni
urushining boshida ular ko'rsatgan kamtarlik Karfagenni qutqara olmadi. Endi ular
hech bo'lmaganda undan qasos olishni va Karfagenni himoya qilish paytida o'lib,
dushmanlarini yo'q qilishni xohlashdi. Finikiyaliklar bir chekkadan ikkinchisiga
osonlik bilan yugurishlarini, umidsizlik ko'pincha jasoratga o'tib ketganini ko'p
marta ko'rganmiz; endi milliy xarakterning bu xususiyati karfagenliklarda ulug'vor
tarzda namoyon bo'ldi. Qurolsiz ular o'zlarini himoya qilishga qaror qilishdi.
Olijanob va oddiy odamlar, erkaklar va ayollar Uchinchi Puni urushining so'nggi
nafasigacha qahramonona davom etishi haqida bir fikrga to'la edi. Ular
Karfagenning yaqinlashib kelayotgan mudofaasida qatnashadigan jangchilar safini
to'ldirish uchun qullarni ozod qildilar.
Umidsiz surgunlar va liviyalik yollanma askarlardan iborat armiyani yollagan
va Karfagen atrofida hukmronlik qilgan Gazdrubalga o'z vatandoshlarining o'z
oldidagi ayblarini unutish haqida iltimosnoma yuborilgan, halok bo'lgan vatanga
yordam berishdan bosh tortmagan; shaharni himoya qilish boshqa bir Hasdrubalga,
Masinissa qizining o'g'liga topshirildi. Karfagenliklar mashinalar va temir
panjaralarni olish uchun uylarni buzdilar.
Devorlarga ko'plab katapultlar o'rnatilgan bo'lib, ular uchun bu erda tosh
uyumlari, katta o'qlar va o'qlar to'plangan. Ayollar mashinalar uchun arqon yasash
uchun sochlarini qirqadilar. Vatan himoyasi uchun hamma narsa qurbon qilindi.
Bunday ishtiyoq bilan jonlangan odamlarga hatto Rim legionlari ham barcha jang
san'atlari bilan qarshilik ko'rsata olmadilar. Nihoyat konsullar armiyani hujumga
boshlaganlarida, devorlar qurollangan fuqarolar va ko'plab harbiy mashinalar bilan
qoplanganini ko'rib hayron bo'lishdi. Uchinchi Puni urushini tezda va osonlik bilan
tugatish umidi, ular shaharning mustahkam istehkomlarini diqqat bilan ko'rib
chiqishganda, ularning kuchi va mudofaa uchun qulayligi va aholisi Karfagenni
himoya qilishga tayyor ekanligiga ishonch hosil qilganlarida yo'q bo'lib ketdi 18
.
18
Rajabov R Qadimgi dunyo tarixi.- Toshkent, 2009 -317 b.
23

Jasorat bilan. Konsullardan biri Manilius qal'aga yaqinlashdi, ikkinchisi
Tsensorin flot bilan shaharning janubi-sharqidagi Tunes ko'lida turib, qirg'oqdan
va burnidan devorlarni qo'chqorlar bilan urdi. Ammo Karfagen fuqarolari tunda
jang qilishdi, qamal istehkomlarining bir qismini vayron qilishdi va rimliklar
hujumga o'tganlarida, ularni katta yo'qotish bilan qaytarishdi. Faqatgina yosh
Scipio Aemilianus, Aemilius Paulusning o'g'li, u Publius Skipio Africanusning
o'g'li tomonidan asrab olinishi tufayli Scipios oilasiga asrab olingan, rimliklarni
o'zining ehtiyotkorlik bilan to'liq mag'lubiyatdan qutqarib qolishi mumkin edi.
Uzoq vaqt davomida uchinchi Puni urushi. Skipio Aemilianus o'sha paytda
harbiy tribuna edi. Hujum yengishini oldindan bilgan holda, u o'z kogortalarini
zaxirada qoldirdi va ular bilan devordan kaltaklanganlarning parvozini qopladi.
Shu bilan birga, ko'lning narigi tomonida Gazdrubal va otliqlarning jasur boshlig'i
Ximilkon Famey o'rmonni kesish uchun u erga yuborilgan otryadga katta zarar
etkazdilar. Bu muvaffaqiyatsizliklarga yana bir musibat qo'shildi. Yozning
jaziramasida turg'un suvning zararli bug'lari Rim lagerida epidemiyani keltirib
chiqardi; konsul Censorinus armiya va flotni dengiz qirg'og'iga olib chiqishni zarur
deb topdi; bir muncha vaqt o'tgach, u saylov paytida bo'lishi kerak bo'lgan Rimga
jo'nadi. Uning o'rtog'i unchalik qobiliyatli emas edi va u ketganidan keyin vaziyat
avvalgidan ham yomonlashdi. Rimliklar Utikadan va undan ham uzoqroq
shaharlardan oziq-ovqat olishlari kerak edi: Hadrumet, Leptida va boshqalardan;
etkazib berish qiyin edi, Masinissa harakatsiz edi va norozi edi: Rim Senatining
Uchinchi Puni urushi orqali shaharni Rim mulkiga aylantirishga qaror qilgani
yoqmadi, u o'zi uzoq vaqtdan beri egallab olmoqchi edi. Bularning barchasi
rimliklarning mavqeini juda mashaqqatli qildi. Uning otryadi chekinishdan uzildi,
lekin u qahramonlarcha o'z askarlarini umidsiz vaziyatdan olib chiqdi va
xursandchilik bilan lagerga olib bordi.47 Ximilkon Fameyni rimliklar tomoniga
o'tishga ko'ndira oldi 19
.
19
Rajabov R Qadimgi dunyo tarixi.- Toshkent, 2009 -318 b.
24

Buning yordamida rimliklar endi juda ko'p engil otliqlarga ega edilar,
ularning etishmasligi Uchinchi Puni urushining boshida ularga katta zarar etkazdi.
Armiya Skipio Aemilianusni butparast qila boshlagan bo'lsa, uni o'z iste'dodlari
bo'yicha buyuk Scipio Africanusga o'xshatishini topib, xudolarning marhamati va
baxtiga meros bo'lib qolganligi ajablanarli emas. Scipio Aemilianus armiyaning
qo'riqchisi hisoblangan va u ketganidan keyin baxt va shon-shuhrat rimliklarni tark
etganday tuyulganda, unga bo'lgan hurmat yanada ortdi.
147-146 yillar qishida Miloddan avvalgi Scipio Karfagenni blokadada ushlab
turishdan mamnun edi; gavjum shahar bilan oziq-ovqat zahiralari tez orada
tugashiga umid qildi. Shu bilan birga, u dalada joylashgan Karfagen qo'shinlariga
qarshi yurish qildi va endi, Hasdrubal Diogen qo'mondonligi ostida shaharda bosh
qo'mondon bo'lganidan keyin. Gulussaning yordami bilan Scipio Neferisdan
mustahkamlangan Karfagen lagerini oldi va u erda bo'lgan barcha qo'shinni yo'q
qildi; halok bo'lganlar soni 70 mingga yetgani aytildi; 10 000 kishi asirga olindi.
Shundan so'ng rimliklar Liviya bo'ylab erkin yurishlari mumkin edi. Qamal
qilingan Karfagenda ochlik va epidemiya kasalliklari avj ola boshladi; uning
qulashi va Uchinchi Puni urushining tugashi yaqin edi. Qishki ob-havo to'xtagach,
Scipio Karfagenni egallashga kirishdi va Uchinchi Puni urushining natijasi uchun
ichki shaharga hal qiluvchi hujumni boshladi. Ochlikdan charchagan Hasdrubal
jangchilari zaif qarshilik ko'rsatdilar; karfagenliklar qurollarining kuchidan ko'ra
ko'proq devorlarining balandligi va mustahkamligiga tayangan 20
.
2.2.RIMNING SHARQIY O’RTAYER DENGIZIDAGI ISTILOLARI
III Puni urushidan so’ng Rim G’arbiy O’rtayer dengizining eng qudratli
davlatiga aylandi. Rim Italiyadan tashqari Sitsiliya, Sardiniya va Korsika- ga
egalik qildi. Mil.avv. 241-yil Sitsiliya birinchi rim provinsiyasi (qaram yer) boldi,
20
Сергеев М.С. Қадимги Рим тарихи бўйича иншолар. М:. ОГИЗ. 829с
25

mil.avv. 227-yil Sardeniya, Korsika, mil.avv. 197-yil Iberiya hududida (Rimliklar
uni Ispaniya deb atadilar) ikki provinsiya tashkil etildi.
Rim senati mil.avv. 215-yil Pergam, Etoliya ittifoqi va boshqa yunon-sha-
harlari bilan ittifoq tuzib, Makedoniya bilan urush olib bordi. Bu urush 206-yil
Rimning g’alabasi bilan tugadi. Rim o’zini yunon shahar-davlatlarini Makedoniya
zulmidan ozod qiladigan xaloskor deb e‘lon qildi. Amalda Makedoniya
Yunonistondan haydab chiqarilganidan so’ng, Bolqon Yunonistoni Rimga qaram
bo’ldi. Makedoniya Salavkiylar bilan ittifoq bo’lib, mil.avv. III asr oxirida Misrga
qarashli Egey orollari, Kichik Osiyo va Suriya hududlarini bo’lib olmoqchi bo’ldi.
Pergam, Rodos va boshqa yunon davlatlari Rimdan yordam so’radilar. Mil.avv.
200-yilda Rim Makedoniyaga qarshi urush boshladi.
Fessaliyadagi mil. avv. 197-yil hal qiluvchi jangda Makedoniya mag’lub
bo’ldi. II makedon urushidan so’ng sharqda Rimga qarshi ittifoq tashkil etishga
uringan Salavkiylar hukmdori Antioxni zaiflashtirish uchun rimliklar bor
kuchlarini ishga soldilar. Antiox III saroyidan panoh topgan Gannibal Antioxga
Rimga qarshi yunon-davlatlari bilan ittifoqini tuzib, Italiya hududida urush olib
borishni taklif qildi. Lekin Antiox yunonlarning yordamiga umid qilib, urushni
Yunonistonda boshladi. Faqat Etoliya va Beotiya ittifoqlari Antioxga bir qadar
yordam berdilar. Kichik Osiyodagi Magnesiya yonida mil.avv. 190-yilda hal
qiluvchi jangda Antiox III qo’shinlari yengildi 21
.
Salavkiylar Yevropadagi va Osiyodagi bir qism hududlaridan mahrum
bo’ldilar. Bu vaqtda makedon podshosi Persey Rimga qarshi ittifoqni tashkil
etishga urinib ko’rdi. U Salavkiylar va Vifiniya bilan sulolaviy aloqalarni
mustahkamlashga urindi. Xalq ommasining yordamini olish uchun qarzlardan
kechishga, qamalganlarni amnistiya qilishga va‘da berdi. Lekin Persey Rimga
qarshi ittifoq tuza olmadi. Mil.avv. 171-yil III Makedon urushi boshlanganda faqat
odrislar podshosi Kotis Makedoniyaning ishonchli ittifoqchisi bo’ldi. Mil.avv.
21
Qadimgi dunyo tarixi. Kuzishin tahriri ostida. II jild, 1974. -291 b.
26

168-yilda Pidna yonidagi jangda Rim qo’shinlari Makedoniya qo’shinlarini tor-
mor qildi. Rim Makedoniyaning tarafdorlaridan shafqatsiz o’ch oldi 22
.
Epirning shahari talanib vayron qilindi. Ularning 150 ming aholisi qul qilib
sotib yuborildi. Bosib olingan hududlarda Makedoniya provinsiyasi tashkil topdi
(mil.avv. 148-yil). Persey ustidan g’alabadan so’ng Rimga garovga olingan 100
ming yunon olib kelindi. Ularning ichida mashhur tarixchi Polibey ham bor edi.
Perseyning kutubxonasidagi nodir kitoblar Rim konsulining o’gillariga sovg’a
qilindi. Tez orada Yunonistonda rimliklar zulmiga qarshi harakat boshlandi.
Rimliklar bu harakatni shafqatsiz bostirdilar va mil.avv. 146-yilda Korinf shahrini
vayron qildilar. Yunonistonda Axey provinsiyasi tashkil qilindi. Mil.avv. 133-yil
Kichik Osiyoda Pergam podshosi vafot etdi va o’z pod- sholigini Rimga vasiyat
qildi. Rimliklar bu yerda yana bir Osiyo provinsiyasini tashkil qildilar 23
.
Rim ijtimoiy hayoti. Klassik qulchilik munosabatlari Rim-italiya xo'jaligida
klassik qulchilik munosabatlarini kirib kelishi chuqur o'zgarishlaiga olib keldi.
Qishloq xo'jalik rivojlanishida o'sish boshlandi. Uzumchilik, zaytun daraxtlari
o'stirish, bog'dorchilik-sabzavotchilik rivojlandi. Yunoniston Kichik Osiyo va
Afrikadan uzumning yangi navlari, mevali daraxtlar keltirildi, qishloq xo'jalik
mehnat qurollari turlari ko'paydi. G'allachilik takomillashdi, sifatli bug'doy ekilib,
hosildorlik o'sdi. Yerlarga ishlov berish, o'g'itlash va boshqa agrotexnika
qoidalariga rioya qilina boshlandi. Chorvachilikda ham muhim o'zgarishlar yuz
berdi. Chorvachilik va parrandachilik o'sha vaqtda eng daromadli sohalaiga
aylandi. Qishloq xo'jaligini o'sishining asosiy sabablari qulchilikni keng tatbiq
qilinishi, tovar ishlab chiqarish xo'jaligini tashkil qilinishi, kichik xo'jaliklardan
katta ekin maydonlarida xo'jalik yuritish edi. Qishloq xo'jaligida bu davrda
xo'jalikni asosiy yetakchi turi bir necha yuz yuger yer va unga 10, 20 qullar
ishlaydigan quldor xo'jaligi edi. Bular o'rta quldor xo'jaligi hisoblanib bozorga
22
Qadimgi dunyo tarixi. Kuzishin tahriri ostida. II jild, 1974. -292 b.
23
Rajabov R Qadimgi dunyo tarixi.- Toshkent, 2009 -318 b.
27

mahsulot ishlab chiqarar edi (villa). Villalar bilan bir qatorda erkin qishloq
dehqonlari kichik xo'jaligi keng tarqalgan edi. Dehqon 10—30 yuger yerga o'z
oilasi bilan ishlab, ba’zida bir yoki ikki qul mehnatidan foydalanar edi. Italiyada
hunarmandchilikning gullab-yashnashi er. avv. II—I asrlaiga to'g'ri keladi. Rim va
boshqa shaharlarda kichik ustaxonalar (eigasteriylar)da 10—20 hunarmand ishlar
edi.
Qul mehnatidan keng foydalanila boshlandi. Hunarmandchilikda ozod
qo'yilgan qullar mehnati ham sezilarli o'rinni egalladi, ularning o'zlari ham uncha
katta bo'lmagan ustaxonalaiga ega edilar. Hunarmandchilikning rivojlanishi metall,
tosh, yog'och, jiin, teri, shisha va qurilish materiallariga bo'lgan ehtiyojni
kuchaytirdi. Sardiniya va Ispaniyada temir qazib chiqarish keng yo'lga qo'yildi.
Tog'-kon va metall quyishda yangi texnik o'zgarishlar amalga oshirildi. Shaxtalar
150 m.gacha chuquriikda ishlana boshlandi. Ventilatsiya, Arximed vinti, kondan
suvni qochirish g'ildiragidan foydqalanila boshlandi. Yunonistondan marmar,
Misrdan granit impor: qilindi, Italiyani o'zida, shimoliy Etruriyada marmar qazib
olina boshlandi. Qurulish materiallari taqchil bo'ldi, arzon, qulay, mustahkam
qurilish materialiga ehtiyoj o'sdi. Er. avv. II asrda rimliklar bu talablarni
qondiradigan qurilish xomashyosi betonni kashf qildilar. Rimliklar pishirilgan
g'isht ishlab chiqarishni keng yo'lga qo'ydilar. Er. avv. II—I asrlarda ma’lum ishlab
chiqarishga ixtisoslashgan yirik hunarmandchilik markazlari shakllandi: Putiola—
temirni qayta ishlash, Kapuya—jez va qo'rg'oshin quymalari bilan, Minturin va
Kaliy—qishloq xo'jalik qurollarini tayyorlash, Arretsiy—kulolchilik, Tarent,
Kanuziy—jun mahsulotlari ishlab chiqarish bilan shuhrat qozondilar. Rimliklar
fuqarolik va muhandis me’morchiligini rivojlantiidilar. Rim suv
quvurlari,ko'priklari, termalari,' amfiteatrlari, portlar, rimdagi ko'p etajli uylar
me’morchilik va qurilishning eng yaxshi yutuqlari asosida bunyod qilindi 24
.
24
Rajabov R Qadimgi dunyo tarixi.- Toshkent, 2009 -320 b.
28

O'rtayer dengizi savdosi gullab-yashnadi. Rim Putiola, Sirakuza eng yirik
savdo markazlari bo'lib qoldilar. Kemasozlik, dengizchilik rivojlandi, 200
tonnagacha yuk ortiladigan savdo kemalari paydo bo'ldi. Qo'shimcha yelkanlar,
kema boshqaruvi, mayoqlar, gavanlar qurildi. Dengiz savdosi bilan hatto savdo
qilish man etilgan nobillar ham shug'ullana boshladilar. Ular qonunhi chetlab o'tib
dengiz savdosi bilan vositachilar va o'zlarining ozod qo'yilgan qullaridan
foydalandilar. Quruqlikdagi savdo ham katta ahmiyatga ega bo'ldi. Shahar va
qishloqlar o'rtasida O'nten almashuv maxsus qurilgan shahar bozorlarida,
viloyatlararo yarmarkalarda O'ntensi oshirildi.
Viloyatlar o'rtasida aloqalami mustahkamlanishi Italiyada puxta qurilgan
qurilish san’atining noyob yutuqlari bo'lgan yo'llami qurilishiga sabab bo'ldi.
Yo'llar tosh to'shalgan mustahkam to'g'ri bunyod qilinib, boshida Italiyani
keyinchalik provinsiyalarni qamrab oldi. Rim shahridan o'tadigan eng yirik yo'liar
Italiyaning barcha viloyatlari va undan tashqari cho'zilib ketdi. Rim forumida oltin
suvi yuritilgan ustun qo'yilib, undan Italiyani bosh yo'llarini masofasini hisoblash
boshlandi. Ana shu yerdan «barcha yo'liar Rimga boradi» aforizmi tug'ildi. Rim
savdosining o'sishi tanga miqdorini ko'paytirishni talab qildi. Rimning sestersiy va
denariy kumush tangalari tezda O'rtayer dengizi havzasida asosiy valuta o'rnini
egallab, boshqa tangalami siqib chiqardi.
Qul asosiy ishlab chiqaruvchiga aylandi. Quldorlik xo'jaligi bozor uchun
mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashib tobora ko'proq mahsulot ishlab chiqarish
uchun qul mehnatidan keng foydalandi. Qullarning ijtimoiy va huquqiy ahvoli
yomonlashdi. Qul buyumga, hayvonga tenglashtirildi. Xo'jayinning mutlaq
hukmronligiga o'tib, qulni o'ldirish, yirtqich baliqlar va yowoyi hayvonlarga yem
qilish mumkin edi. Rim jamiyatida qullaiga bo'lgan ehtiyoj muntazam bo'lib, u
turli xil manbalardan to'ldirildi. Ko'pgina urushlar Rimga 100 minglab asirlarni
olib kelishga sabab bo'ldi 25
.
25
Rajabov R Qadimgi dunyo tarixi.- Toshkent, 2009 -320 b.
29

XULOSA
Ming yildan ko'proq vaqt oldin, vaqt tarixidagi eng katta va eng yirik
urushlardan biri sodir bo'lgan edi. Italiya yarim oroli uchun Rim va Karfagen
o'rtasidagi Punik urushlari. "Punic" atamasi lotincha "Punicus" so'zidan kelib
chiqqan bo'lib, Karfagen degan ma'noni anglatadi. Bu juda qiziqarli voqea edi,
chunki bu uch marta sodir bo'lgan! Va uch marta ham bu urushlarda Rim g'olib
30

bo'lgan. Bu hatto butun dunyo bo'ylab ko'plab tarixchilarning qiziqishlarini
uyg'otdi va ularni ko'proq ma'lumot olishga vasvasaga soldi. Urushlar yuz yildan
ortiq davom etgan. Rim g'alaba qozongan birinchi Puni urushidan so'ng, ikkinchi
urush Karfagen Rimdan qasos olmoqchi bo'lganligi sababli boshlandi. Karfagen
ikkinchi Puni urushida mag'lub bo'ldiyana shu qadar xo'rlangan va g'azablanganki,
ular uchinchi Puni urushini boshlab, o'ch olishdi va ular ham yutqazdilar.
III Puni urushidan so’ng Rim G’arbiy O’rtayer dengizining eng qudratli
davlatiga aylandi. Rim Italiyadan tashqari Sitsiliya, Sardiniya va Korsika- ga
egalik qildi. Mil.avv. 241-yil Sitsiliya birinchi rim provinsiyasi (qaram yer) boldi,
mil.avv. 227-yil Sardeniya, Korsika, mil.avv. 197-yil Iberiya hududida (Rimliklar
uni Ispaniya deb atadilar) ikki provinsiya tashkil etildi.
Rim-italiya xo'jaligida klassik qulchilik munosabatlarini kirib kelishi chuqur
o'zgarishlaiga olib keldi. Qishloq xo'jalik rivojlanishida o'sish boshlandi.
Uzumchilik, zaytun daraxtlari o'stirish, bog'dorchilik-sabzavotchilik rivojlandi.
Yunoniston Kichik Osiyo va Afrikadan uzumning yangi navlari, mevali daraxtlar
keltirildi.
Qul asosiy ishlab chiqaruvchiga aylandi. Quldorlik xo'jaligi bozor uchun
mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashib tobora ko'proq mahsulot ishlab chiqarish
uchun qul mehnatidan keng foydalandi. Qullarning ijtimoiy va huquqiy ahvoli
yomonlashdi. Qul buyumga, hayvonga tenglashtirildi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Источниковедение истории Древнего Востока. — М., 1984.
2. Uraqov. Qadimgi dunyo tarixi.- Toshkent, 2009
3. Источниковедение истории Древнего Востока. — М., 1984.
4. Карпюк С. Г. Лекции no нстории ДревнеЙ Греции / С. Г. Карпюк. - М.:
Ладомнр, 1997
31

5. Rajabov R Qadimgi dunyo tarixi.- Toshkent, 2009
6. Qadimgi dunyo tarixi. Kuzishin tahriri ostida. II jild, 1974.
7. Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т .: 2004.
8. Сергеев М.С. Қадимги Рим тарихи бўйича иншолар. М:. ОГИЗ. 829с
9. Разин Э.А. Ҳарбий санъат тарихи: 2 жилдда. Т.1. М .: нашриёт уйи.
Полигон
10. Разин Э.А. Ҳарбий санъат тарихи: 2 жилдда. Т.1. М .: нашриёт уйи.
Полигон
11. Историки античности. II том. М., 1991
12. Немировский А.И. История древнего мира: Античность. Ч. 1-2. - М.:
ВЛАДОС, 2000
13. Бикерман Э. Хронология Древнего мира : Ближний Восток и
античность / Э. Биккерман; пер. с англ. И. М. Стеблин Каменского ;
отв. ред. М. А. Дандамаев. - М: Наука, 19
INTERNET ILOVALAR
14. www.anc-greece.narod.ru
15. http://www.greecancient.ru
16. http://www.greekroman.ru
17. www.antica.lt.
18. . www.ellada.spb.ru.
19. www.countries.ruG‘libraryG‘ant.
32

ILOVALAR
RIMNING KARFAGENNI QAMAL QILISHI
II- PUNI URUSHLARI GANIBAL G’ALABASI
33

Puni urushlari

Купить

Похожие документы
Yunonlar va Fors urushlari
Xristianlikning paydo bo‘lishi va tarqalishi
Shumer-Akkad sivilizatsiyasi
Rim respuplikasi qulashi va imperiya ilk davri
Rim imperiyasining oltin va so’nggi davri