Qadimgi Arabiston davlati - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	1.7MB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Октябрь 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Sunnatillo

Дата регистрации 11 Апрель 2025

2 Продаж

Qadimgi Arabiston davlati

Купить

MUNDARIJA
KIRISH.....................................................................................................3
I BOB. QADIMGI ARABISTON YARIMOROLINING TABIIY
SHAROITI VA ILK DAVLATLARNING TASHKIL TOPISH
SHART-SHAROITLARI
1.1. Qadimgi Arabistonning g eografik o‘rni, iqlimi va aholisi ………5
1.2. Qadimgi Arabiston manbalari va o‘rganilish tarixi ………………7
1.3. Shimoliy Arabistonda davlat barpo etilishi
……………………..10
II BOB. JANUBIY ARABISTONDA ILK DAVLATLARNING
TASHKIL TOPISHI VA RIVOJLANISHI
2.1. Janubiy Arabistonda ilk davlat va aholisining xo‘jaligi ………….13
2.2. Janubiy Arabistonda ijtimoiy tuzum va aholining yashash tarzi …14
2.3. Qadimgi Arabiston madaniyati va dini ……………………..…….15
XULOSA................................................................................................18
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘XATI...........................20
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Qadimgi Arabiston tarixini o‘rganish qadimgi
dunyoning boshqa o‘lkalariga qaraganda qiyinroq kechadi. Gap uning juda ham
qadimiy, juda ham ko‘hnaligida emas. Qadimgi Arabiston tarixi bobida ahvol
o‘zgacha. Xususan, yarim orolning janubi va shimolida ko‘pgina kashfiyotlar
qilingan. Qadimgi yunon va rim tarixchilari, o‘rta asr arab mualliflariga ma’lum
bo‘lmagan ba’zi qadimgi arab davlatlari xususida hozir birmuncha tasavvurga
egamiz. Ammo Arabistonning katta qismi bu sohada hali “ochilmagan qo‘riqdir”.
Qadim-qadim zamonlardan Sharq va G‘arbni bog‘lab turgan savdo yo‘llarining bir
nechtasi Arabiston yarim oroli va Fors ko‘rfazi orqali o‘tganligi uchun ham
Arabiston yarim orolida hukm surgan barcha qadimgi davlatlarning ravnaqi savdo-
sotiq bilan bog‘liq bo‘lgan.
Arabiston yarim oroli qadimiy madaniyat markazlari Misr va
Mesopotamiyadan sahrolar bilan ajralib turgan bo‘lsa-da, u yerda vujudga kelgan
qadimgi jamiyatlar batamom yangi taraqqiyot yo‘llarini bunyod qilmadilar.
Masalan, janubiy Arabiston qadimgi davlatlarini Shumer va Aqqodga, shimoliy
Arabiston qadimgi davlatlarini esa kichik va old Osiyodagi qadimgi jamiyatlarga
va nihoyat, qadimgi Makka va Madina shahar-davlatlaridagi tuzumni antik polis
tizimiga o‘xshatish mumkin 1
.
Eng muhimi, boshqa joylardan farqli ravishda Arabistonda sinfiy jamiyat va
davlat o‘zining harfli yozuviga ega bo‘lgan, arab tilida so‘zlashgan xalq orasida
vujudga keldi. Bu mulohazalar tarix fani uchun dolzarb nazariy muammolardan
biri hisoblangan davlatning paydo bo‘lishi va qaror topishi masalasini tadqiq
qilishda qadimgi Arabiston ma’lumotlarining katta ahamiyatini ko‘rsatadi.
Qadimgi Arabiston tarixining umumjahon tarixida tutgan o‘rnini aniqlash, shak-
shubhasiz, mamlakatimiz tarixining muayyan bosqichlarini chuqur o‘rganishda
bilvosita ko‘maklashadi.
Mavzuni o‘rganish darajasi: Tadqiq etilayotgan mazkur Kurs ishning qay
darajada o‘rganilgani haqida qisqacha shuni qayd qilish lozimki, qadimgi
Arabistonni ilmiy tadqiq qilish ishlari deyarli ikki asrdan beri davom etib
kelinmoqda. Hozirgi zamon tarixchisi ixtiyorida qimmatbaho ma’lumotlar mavjud:
main, sabo, hadramavt, avson, qatabon va ximyar tillaridagi janubiy Arabiston
epigrafik yozuvlari, samudiy, safoviy va lihyon singari Shimoliy Arabiston
1
Ҳасанов А. А. Қадимги Арабистон. Тошкент, 1994. 23- бет
2

yozuvlari, yunon xronograflari, siryoniy (oromiy) xatida yozilgan tarixiy va
yuridik hujjatlar, arab og‘zaki an’anasi, o‘rta asr arab tarixiy-jo‘g‘rofiy adabiyoti
va hokazolar mavjud. Afsuski, eng boy material berishi mumkin bo‘lgan
arxeologik izlanishlar endi boshlandi deyish mumkin. Keyingi davrlarda olib
borilayotgan izlanishlar, Arabiston yarim oroliga bir necha arxeologik
ekspeditsiyalar uyushtirilgan bo‘lsa-da, ularning natijalari ilmiy jamoatchilikka
to‘liq ma’lum etilgan emas.
Kurs ishning maqsadi: Kurs ishning maqsadi shundan iboratki, Arabiston
yarim oroli ham qadim sivilizitsiya o‘choqlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Bu
hududlarda bundan 40-30 ming yillik (so‘nggi paleolit davri) lardan buyon
insoniyatning yashab kelayotganligi hamda miloddan avvalgi III-II ming yillikdan
boshlab ilk sinfiy jamiyat va davlatlar vujudga kelgan tarixiy jarayonni mavzuga
doir asarlar, manbalarning ma’lumotlariga tayangan holda ob’ektiv va xolisona
yoritish 2
.
Kurs ishning vazifalari: Kurs ishning mavzusidan kelib chiqib, quyidagi
maqsad va vazifalarni amalga oshirishni belgilab oldik. Bular quyidagicha:
- Qadimgi Arabistonning tabiiy sharoiti va aholisi;
-Qadimgi Arabistonda ma’daniyat va diniy e’tiqotlar;
- Arabiston yarim orolidagi eng qadimgi jamiyatlar;
- Janubiy Arabistondagi qadimgi davlatlar.
Ushbu mavzu keng qamrovli bo‘lib, bu yo‘nalishda muammoning barcha
jihatlarini yoritish da’vosidan yiroqmiz, muammoni yoritishda Kurs ish hajmidagi
ma’lumotlarni to‘plab, shu asosda kichik ilmiy tadqiqot darajasida fikr yuritildi.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, 2 bob, 6 ta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I BOB. QADIMGI ARABISTON YARIMOROLINING TABIIY
SHAROITI VA ILK DAVLATLARNING TASHKIL TOPISH SHART-
SHAROITLARI
2
Жабборов И. Жаҳон халқлари этнологияси. Тошкент, 2008. 37-бет
3

1.1. Qadimgi Arabistonning geografik o‘rni, iqlimi va aholisi
Arabiston Osiyodagi eng katta yarim orol bo‘lib, 3 mln. Kv. Km. hududni
egalladi. Uni g‘arbda Qizil dengiz, sharqda Fors va Ommon qo‘ltiqlari suvi,
janubda Adan qo‘ltig‘i va Arabiston dengizi yuvadi. Arabistonning bepoyon
yerlari asosan sahrolardan iborat. Daryolar juda kam. Arabiston yarim oroli tabiiy
boyliklarga boy. Qadimgi Sharqda o‘zining ziravorlari va xushbo‘y moylari bilan
mashhur edi. Ziravor va xushbo‘y moylardan qadimda kosmetika va parfyumeriya,
tibbiyot, diniy marosimlarni bajarishda foydalanilar edi. Arabistonni o‘rab turgan
dengizlardan qadimdan marvarid, qizil va qora marjonlar olingan. Yarim orolda
oltin, temir, qalay, mis va surma kabi xomashyolar va tuz konlari mavjud bo‘lgan.
Janubiy-g‘arb va janubiy-sharqda qadimda oq marmar, oniks, alebastr;
qimmatbaho toshlar: zumrad, berulliy, feruza bor edi.
Arabiston yarim orolining mil. avv. IV–III ming yilliklardagi aholisi
to‘g‘risida aniq ma’lumotlar yo‘q. Shumer hujjatlarida Magan va Meluxxa (ba’zi
tadqiqotchilar, Magan Arabiston yarim orolining sharqi deb taxmin qiladilar)
mamlakatlari to‘g‘risida eslatib o‘tiladi. Arabiston yarim orolining janubiy
qismidan ilk paleolit olduvay qurollariga o‘xshash qurollar topildi. Bu topilmalar
Janubiy Arabiston Sharqiy Afrikadan boshlangan odamlarning tarqalish
yo‘llaridan biri bo‘lganidan guvohlik beradi 3
.
Qadimda Arabiston yarim oroli sersuv daryo vodiylari, boy flora va faunaga
ega bo‘lgan. Mil. avv. VIII–VII ming yilliklardan boshlab yarim orolning qariyb
butun hududida qurg‘oqchil iqlimning mutlaq hukmronligi boshlanadi. Odamlar
Arabistonni tashlab ketadilar. Faqat uning chekka janubida va sharqida bir-biri
bilan zaif aloqada bo‘lgan alohida suvli voqiylar saqlanib qoldi. Mil. avv. VII ming
yillikdan odamlar yashashi uchun qulay iqlim faqat yarim orolning sharqiy qirg‘oq
qismi (Qatar), keyin mil. avv. VII–VI ming yilliklarda Markaziy va Janubiy
Arabiston (Rub-el-Xalilning janubiy-sharqiy qismi, Shimoliy Yaman,
Xadramaut)da vujudga kelib, bu hududlarga odamlar kelib o‘rnasha boshladilar.
Arabistonning sharqiy qirg‘og‘i bo‘ylab mil. avv. V ming yillikdan El-Ubayd
madaniyati, keyin Jamdat-Nasr madaniyati odamlari joylashdilar. Sharqiy
Arabiston mil. avv. III ming yillikda, ayniqsa, Magan (Omon) Janubiy
Mesopotamiya, Baxrayn va Shimoliy-G‘arbiy Hindiston bilan dengiz savdosiga
kirishdi.
3
Sultonov A. Qadimgi dunyo tarixi. 123-bet
4

Arabiston yarim oroli orqali qadimda xalqaro savdo yo‘llari o‘tgan. Bosh
savdo yo‘li «Xushbo‘y moy yo‘li» deb atalgan. Arabistonning janubiy-sharqi ikki
yo‘nalish bilan Sharqiy O‘rtayer dengizi qirg‘og‘iga borgan: biri G‘azo va Ashdod,
boshqasi Tir va Damashqqa yo‘nalgan. Yana bir savdo yo‘li Janubiy Arabistondan
Janubiy Mesopotamiyaga boradi. Bundan tashqari, Arabiston qadimda Qizil dengiz
va Fors qo‘ltig‘i dengiz yo‘li orqali Sharqiy Afrika va Hindiston bilan savdo
aloqalarini o‘rnatdi.
Mil. avv. II ming yillikda Arabiston yarim orolining janubiy-g‘arbida somiy
tillarining janubiy arab shevasida so‘zlashadigan Saba, Mina va Kataban qabila
ittifoqlari vujudga keldi. Arabistonning shimoliy-g‘arbiy qismida mil. avv. II ming
yillikda midianit qabilalari yashagan.
Arabiston qadimgi aholisi. Arabiston yarim orolida odamlar qadim
zamondan boshlab yashab keladilar. Yarimorolning janubi-g‘arbidagi Laxja degan
joydan tosh asriga mansub qurollar topilgan. Yarimorolga aholi Sharqiy Afrikadan
kirib kelgan bo‘lsa kerak. Arxeologik qidiruv vaqtida olimlar Orqaiordaniya
hududidan qoyatoshlarga ishlangan ov manzarasi tasvir etilgan qoyatosh rasmlarini
– petrogliflarni topishgan. Tadqiqotchilarning fikrlariga ko‘ra, bu qoyatosh
rasmlari mil. avv. X-V mingyilliklarga mansub bo‘lib, mezolit va neolit davrlarida
ishlangan ekan.
Mil. avv. IV — III mingyilliklarda Arabiston yarimorolida yashagan aholi
haqida ham aniq ma’lumot yo‘q. В a’zi shumer yozuv-hujjatlarida Magan va
Maluxxa mamlakatlari haqida eslatib o‘tiladiki. U yerda yashagan aholi mil. avv.
III mingyilliklarda Ikkidaryo oraligi – Mesopotamiya bilan aloqada bo‘lganlar.
Olimlar bu ikki mamlakat yarimorolning sharqiy sohilida joylashgan bo‘lsa kerak,
deb faraz qiladilar 4
.
Mil. avv. II mingyillikda Arabiston yarimorolining janubi-g‘arbiy qismida
sabeylar, mineylar, katabanslar kabi qabilalar ittifoqi yuzaga keladi. Ular semit-
xamit til oilasining janubiy arab shevasida so‘zlashganlar. Arabiston
yarimorolining shimoli-g‘arbida yashovchi aholi esa midiya qabilalariga mansub
bo‘lishgan.
Juda ko‘p ko‘chmanchi qabilalar yarimorolning markaziy va shimoliy
hududlarida joylashgan edilar.
Mil. avv. I mingyillikda yarim orolning markaziy qismida samud, nabatey
qabilalari, shimoli-g‘arbida esa kedrelar, Suriya-Mesopotamiya dashtlarining
4
Ergashev Sh. "Qadimgi sivilizatsiyalar "Toshkent "O'zbekiston"2016. 178-bet
5

markaziy qismida va shimolida arablar yashaganlar. Shuningdek, yarimorolda
ibodid, dixran, adumu kabi qabilalar yashaganligi haqida ham ma’lumotlar bor.
Olimlar toponimik va etnonimik ma’lumotlarga asoslanib bu qabilalar semit-xamit
til oilasining janubiy va markaziy til shaxobchasida so‘zlashganlar deyishadi.
Shuni ta’kidlash kerakki, Arabiston yarimorolidagi aholining etnogenezi –kelib
chiqishi masalasi juda murakkab bo‘lib hozirgacha kam o‘rganilgan, Olimlar bu
masalada yakuniy xulosaga kelganlari yo‘q.
1.2. Qadimgi Arabiston manbalari va o‘rganilish tarixi
Qadimgi Sharqning boshqa mamlakatlari kabi qadimgi Arabiston xalqlari
tarixini o‘rganadigan o‘ziga xos manbalari bo‘lib, ular to‘rt turkumga bo‘linadi:
1) Epigrafik ma’lumotlar.
2) Moddiy buyum yodgorliklari.
3) Qadimgi arablar haqida qadimgi sharq mamlakatlaridan topilgan yozma
hujjatlar.
4) Qadimgi arablar haqida qadimgi mualliflarning ma’lumotlari.
Toshga, bronzaga va sopol buyumlarga yozilgan 5000 dan ortiq janubiy arab
yozuvlari saqlanib qolgan. Mazmun jihatidan ular ikki qismga bo‘linadi. Ularning
biri farmonlar, qonunlar to‘plami, podsholarning harbiy yurishlari, ichki siyosat
masalalari qurilish, bag‘ishlov, qabr toshlariga bitilgan yozuvlar, qarzdorlik
hujjatlari va sug‘orish inshootlariga va boshqa narsaga bitilgan yozuvlardir.
Ularning aksariyati sabeylar, mineylar, xadramaut, kataban va ausanlarga mansub
bo‘lib, ular Janubiy Arabiston yerlaridan topilgan. Ba’zilari esa Shimoliy va
Markaziy Arabistondan topilgan. Unda savdogarlar, karvonboshilar,
hukmdorlarning bu hududga uyushtirgan harbiy yurishlari haqida hikoya qilinadi 5
.
Ba’zi yozuvlar Misr, Mesopotamiya. Delos oroli, Falastin va Efiopiyadan
ham topilgan.
Bu yozuvlarning ba’zilari esa Shimoliy va Markaziy Arabiston dashtliklaridan
ham topilgan. Janubiy Arabiston yozuvlarining sanasi haqida yagona fikr mavjud
emas. Ba’zi olimlarning fikricha, bu yozuvlarning eng qadimgisi mil. avv. II—I
mingyilliklarga mansub desalar, boshqa guruh olimlar ularni mil. avv. VIII asrga
mansub deydilar. Boshqa olimlar esa bu yozuvlarning sanasi mil. avv. V asrga
taalluqli deb faraz qiladilar.
5
Васильев Л.С. История Востока. М., 1998. 428-бет
6

Epigrafik bitiklar, xususan arab yozuvlari bu hududda yashagan aholining
tarixini o‘rganishda muhim manbalardan biri hisoblanadi.
Qadimgi Arabistonning moddiy madaniyati yodgorliklari – bu shaharlar,
ibodatxonalar, turar-joylar, qal’a va sug‘orish inshoatlari daxmalar va qoya
qabrlari, dehqonchilik va hunarmandchilikka old mehnat qurollari, tasviriy san’at
asarlari, sopol va zargarlik buyumlari bo‘lib, ular sayyohlar va olimlar tomonidan
arxeologik tadqiqotlar natijasida o‘rganilgan.
Janubi-Sharqiy Suriya, Janubiy Falastin va Iordaniya orti hududlarida ko‘plab
qoyatosh suratlari ham saqlanib qolgan. U yerdan tog‘-kon sanoatiga mansub
bo‘lgan qayroq toshlar, nusxa olish qoliplari, teshgichlar, rudadan oltinni ajratib
oladigan, metallga ishlov beradigan asbob-uskunalar topilgan.
Mazkur joydan bir necha yuz nabatey qishloqlarining xarobalari, ochiq
holdagi ziyoratgohlar – ibodatxona dargohlarining qoldiqlari, shuningdek, Petri,
Xegri va boshqa nabatey shaharlarining xarobalari ham topilgan.
Bu jihatdan Janubiy Arabistondagi Sabey podsholigining bosh shahri Marib
xarobalarining qoldiqlari ajoyibdir. Shahar xarobasi kovlanganda madaniy
qatlamlardan shaharlarning tarhi – rejasi, shoh saroyining xarobalari, mudofaa
devori va minoralar, dafn etish qurilishlarining qoldiqlari va ko‘plab haykallar
topilgan. Bu jihatdan shahardan g‘arbda joylashgan ulkan Marib to‘g‘onining
qoldig‘i diqqatga sazovordir. U yerdan oy xudosi Almakaxa ibodatxonasi ham
topilgan.
Shuningdek, markaz Kataban – Timniy xarobalari ham ochib o‘rganilgan. U
yerdan qadimgi mudofaa devori, katta jamoa binolari, ibodatxonalar, dahmalar va
tasviriy san’at asarlarining namunalari topilgan. Shahar xarobasining quyi
qatlamidan yog‘och qoldig‘i topilgan. Yog‘och radiouglerod yordamida
tekshirilganida Timni shahrining paydo bo‘lishi davri taxminan mil. avv. X-VIII
asrlarga mansub ekanligi aniqlangan. Mazkur joydan Am-Adia va Kana dengiz
porti – kemalar to‘xtaydigan joyning qoldig‘i ham ochilgan 6
.
Arablar va Arabiston haqida Qadimgi Sharq dunyosi. Bibliya (Tavrot) yunon-
rim, ossur, bobil va Eron shohlari yozuvlari va yilnomalarida ba’zi qisqa-qisqa
ma’lumotlar saqlanib qolgan.
Xususan qadimgi mualliflar ham Qadimgi Arabiston haqida ma’lumotlar
yozib qoldirishgan. Ular Gerodotning (mil. avv. V asr) “Tarix”, Feofrastning (mil.
avv. IV asr) “O‘simliklar tarixi”, Strabonning (mil. avv. II – milodiy I)
6
Rajabov. R. Qadimgi dunyo tarixi. 341-bet
7

“Geografiya”, Diodorning (mil. avv. I asr) “Tarixiy kutubxona”, Arrianning (mil.
avv. I-II asrlar), “Anabasis Aleksandra” asarlaridir.
Shuningdek, Eratosfen, Agafarxid. Artemidor (mil. avv. III – I asr), Katta
Pliniy (mil. avv. I asr), Klavdiy Ptolomey (mil. avv. I asr) va boshqalarning
asarlarida qadimgi arablar va Arabiston haqida ko‘pgina ma’lumotlar uchraydi.
Qadimgi Arabiston tarixining o‘rganilishi. Qadimgi Arabiston tarixini
o‘rganish sayyohlarning ishidan boshlangan. Sayyohlar Arabistonning turli
joylaridan epigrafik va etnografik ma’lumotlar to‘playdilar, arxeologik
yodgorliklarning xarobalarini chizmaga ola boshlaydilar.
Arabiston tarixini o‘rganishda K. Nibur, I.L. Burkxardta, fransuz J. Galyavi,
avstriyalik E. Glazer, G. A. Vallinaning xizmatlari katta. J. Galyavi Janubiy
Arabistondan 700, E. Glazyer 1800 dan ortiq yozuv namunalarini to‘plashgan. I.G.
Zeetsen, G. Vassman, A. Faxri. X. Nami, A. Jamm va boshqalar ham epigrafik
yozuvlami topish, o‘qish va nashr qilish, ularning sanasini aniqlash ishlariga
o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shganlar. Xorijiy mamlakat olimlaridan M.
Lidzbarskiy, N. Rodokanakis, J. Pirenn, A. Jamm, M. Xyofner. A. Biston qadimgi
Arabiston tarixini o‘rganish ishiga katta hissa qo‘shgan 7
.
Arabistonda arxeologik tadqiqot ishlari yaxshi rivojlanmagan. Ammo
Iordaniya orti, Janubiy Falastin va Shimoli-g‘arbdagi yodgorliklar bilan N. Glyuka
boshliq ekspeditsiya katta ishlarni olib boradilar. Shuningdek, nemis, fransuz va
avstriya ekspeditsiyalarining arxeologlari Nabatey qadimiyatini o‘rganganlar. XX
asrning 50-60-yillarida Janubiy Arabistonda F.P. Olbrayt, A. Jamm kabi mashhur
arxeologlar rahbarligida amerika ekspeditsiyasi samarali ish olib bordi. Ular Sabi
poytaxti Maribda va Katabana poytaxti Timna va uning atroflaridagi yodgorlikda
arxeologik qazish ishlarini olib boradilar.
Shuni ta’kidlash kerakki, qadimgi arab tarixiga oid dastlabki asarlar XIX asr
oxirlarida yaratiladi. Bu ishlarni amalga oshirish ishiga S. Xyurgrone, E. Glazerlar
o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shganlar.
Qadimgi Arabiston tarixi bilan Belgiya, Avstriya, AQSh va boshqa
mamlakatlarning olimlari, xususan G. Visman. D. Nilsen, G.J. Rikmansi, J. Pirenn,
M. Xyofnyer va A. Bitaklar jiddiy shug‘llanganlar.
XIX va XX asrlarda rus sayyohlari, diplomatlari va olimlari ham Arabiston
tarixi bilan qiziqqanlar. Bu jihatdan I.Y. Krachkovskiy, N.V. Pigulevskaya va
boshqa olimlar arabshunoslik ishlariga o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shganlar.
7
Urakov D. Jahon sivilizatsiyalari tarixi . Uslubiy qo'llanma. T.2016. 165-bet
8

1.3. Shimoliy Arabistonda davlat barpo etilishi
Shimoliy arab qabilalari va davlat barpo etilishi. Mesopatamiya kabi yirik
davlatlar O‘rtayer dengizining sharqiy sohilidagi kichik davlatchalar chegarasida
Suriya-Mesopotamiya dashti va Shimoliy Arabistondagi keng hududda qadimda
aribi, kidri (kedrgi), nabayati (nabaten) samud va boshqa ko‘p qabilalar
ko‘chmanchilik bilan hayot kechirar edilar.
Aholining asosiy, mashg‘uloti chorvachilik bo ‘l ib , ot, eshak, yirik va mayda
shoxli chorva. shu jumladan qo‘y boqishar edi. Ular tuya ham boqishardi. Tuya
ko‘chmanchilar uchun juda zarur hayvon edi. Tuya suti, go‘shti ovqat uchun
ishlatilar, junidan esa ip tayyorlab mato to‘qir edilar. Tuya terisidan charm
tayyorlanar, chiqindisidan o‘tin sifatida foydalanganlar. Hozir ham Arabiston
yarimorolining hamma joylarida tuya go‘shti keng ko ‘l amda iste’mol qilinadi, suti
- qumron shifobaxsh ne'mat sifatida ichiladi.
Eng muhimi tuya dasht sharoitida muhim harakat vositasi edi. Shu bois tuya
“sahro kemasi” deb ataladi. Arablar ot bilan birga tuyalardan harbiy maqsadlarda
ham foydalanganlar. Ularning ko‘chmanchilik tartibi va xo‘jalik hayoti joyning
geografik muhiti bilan chambarchas bog ‘l iq bo‘lgan. Qishda yilning namgarchilik
pallasida, yomg‘ir mavsumi boshlangach. ko‘chmanchilar o ‘ z podalari bilan
cho‘lning suvga serob sero‘t soy o‘zanlari - vodiylarga borib o‘rnashganlar. U
yerda bahor boshlangach, aprel — may oylarida o‘t-o ‘l anlar tugab soy suvlari
qurigach, chorvadorlar tabiiy suv omborlari bo ‘l gan bahorgi o ‘t loqlarga ko‘chib
o‘tganlar. Arxeologlar Suriya dashti va Shimoliy Arabiston hududidan qadimgi
quduq, hovuz va suv omborlarining qoldiqlarini topib o‘rganganlar. Iyul - avgust
oylariga kelib Shimoliy arab cho ‘l -sahrolarida jazirama issiq kunlari boshlanib,
asosiy suv manbalari qurigach, chorvadorlar daryo va dengiz sohilidagi yerlarga
ko‘chib o‘tishgan. Shimoliy arab qabilalari orasida urug‘-jamoa munosabatlari
hukmron edi. U yerda qabilalar ittifoqi va kichik-kichik davlatlar tashkil topgan
edi. Aribi, Kidri (Keder) Nabayati kabi davlatlar knyazlik deb atalgan.
Bu davlatlarning hukmdorlari ossur hujjatlarida “podsho‘‘ deb tilga olingan.
Lekin ularni “shayx” deb atash to‘g‘riroq hisoblangan. Shuni aytib o‘tish kerakki,
qabilalar ittifoqi boshida podsho - malika hukmronlik qilgan. Bu hol mazkur
qabilalar ittifoqida ona urug‘i qoldiqlari saqlanganligini bildiradi.
Arab qabilalari va knyazliklarida o‘ziga xos harbiy tashkilot, taktika va harbiy
san’at shakllangan ekan. Ularda muntazam qo‘shin bo ‘lm agan, qabilalar
ittifoqining voyaga yetgan erkaklari jangchi hisoblanib, ba’zan ayollar ham jangda
9

faol ishtirok etgan. Jangchilar otliq va piyoda bo‘lib, qilich, nayza o‘q-yoy bilan
qurollanar edilar. Jang vaqtida jangchilar tuyadan ham foydalangan. Tuyaga ikki
jangchi minib biri tuyani boshqargan. ikkinchisi esa dushman bilan jang qilib, unga
qilich solgan. Nayza sanchgan va kamondan o‘q uzgan. Arab ko‘chmanchilari
urush olib borishning alohida taktikasini ishlab chiqqanlar. Ular dushmanlari ustiga
to‘satdan bostirib borib, jang qilib, o ‘l ja olgach, tezlik bilan cho‘1 ichida g‘oyib
bo‘lishgan 8
.
Ba’zan Shimoliy arab qabilalari ittifoqi, kichik davlatlari ustiga Misr
fir’avnlari, Ossuriya va Bobil qo‘shinlarining hujumi ham bo ‘l ib turgan.
Shimoliy arab qabilalarining Ossuriya bilan dastlabki to‘qnashuvlari mil. avv.
X asr o‘rtalariga to‘g‘ri keladi. Mil. vav. 953-yilda Ossur podshosi Salamansar III
qo‘shinlari Suriyaning Karkara degan joyida Suriya, Falastin, finikiyaliklarning
birlashgan qo‘shinlarining mag ‘l ubiyatga uchratadi. Bu jangda shayx Gindibu
boshliq arab va misrliklar ham ossur qo‘shinlariga qarshi kurashda ishtirok
etadilar. Ossur podsholari Tiglatpalasar III, Sargon II va Sinaxxarib davrida Ossur
qo‘shinlari g‘arb tomon bir necha bor hujum uyushtiradilar.
G‘arbga o‘tish davrida ossuriyalik qo‘shinlar bir necha bor arablar bilan ham
to‘qnashadi. Ossurlar arab qabilalarining oltin va boshqa boyliklarini talaydilar,
ularni katta miqdorda soliq to‘lashga majbur etishadi.
Ular arablar qo ‘li dagi qoramol, qo‘y-echki, ot va tuyalarni tortib oladilar.
Ossur podshosi Asarxaddon davrida shimoliy arab qabilalari va davlatlari ossur
qo‘shinlarining Misrga o‘tish yo‘lini to‘sib qo‘yadilar. Mil. avv. 675— 674-
yillarda Asarxaddon shimoliy arabiston qabilalari va davlatchalarining ayrimlarini
o‘ziga itoat ettiradi va ossiu qo‘shinlarining dashtdan o‘tishlari va Misr tomon
yo‘nalishlari uchun o‘z tuyalari bilan yordam berishga majbur qiladi.
Ashshurbanipal ossurlarning so‘nggi qudratli podshosi sifatida arab qabilalari bilan
ayniqsa Aribi, Kidri, Nabatiya davlatchalari bilan shiddatli janglar olib boradi.
Bunga qarshi o ‘l aroq arab davlatlari o‘zaro birlashibgina qolmay, balki Ossuriyaga
qarshi Misr, Bobil va boshqa davlatlar bilan ittifoq ham tuzadilar. Mil. avv. VII
asrning 40-yillarida Ashshurbanipal Shimoliy arab qabilalari ustidan o‘z
hukmronligini o‘rnatdi. Ossuriyaning mazkur qabilalari va davlatlari ustidan
hukmronligi vaqtincha, nomigagina edi. Yaqin Sharqdagi boshqa yirik davlatlar
ham Arabistonga kirib borib u yerda o‘z hukmronliklarini o‘rnatishga intilgan.
Jumladan, Yangi podsholik davrida Bobil podshosi Nabonid Shimoliy
8
Urakov D. Jahon sivilizatsiyalari tarixi . Uslubiy qo'llanma. T.2016. 177-bet
10

Arabistondagi Teymu shahrini bosib olib, bir necha yil davomida bu shaharni o‘z
qarorgohi qilib oladi.
Mil. avv. VI asrga kelib Eron davlati kuchayib atrofdagi mamlakatlarni bosib
olishga kirishadi. Buning uchun Eron podsholari yarimorolning shimolidagi
qabilalar va davlatlar bilan yaqinlashishga harakat qiladi. Eron shohi Kambiz
Misrga harbiy yurishga tayyorgarlik ko‘rar ekan. mil. avv. 526-yilda Eron
askarlarining arabnabateylar yeridan o‘tishlariga ruxsat oladi. Shartnomada ko‘ra
eroniy askarlar cho‘ldan o‘tayotgan arablar ularni suv va oziq-ovqat bilan
ta’minlashlari kerak edi 9
.
Doro I ning qoya у ozuvlarida Arabiston eroniylarning tasarrufida bo ‘l ganligi
aytiladi. Ammo Gerodotga ko‘ra “arablar hech qachon eroniylar hukmronligi
ostida bo ‘l maganlar". Ammo shimoliy arab qabilalari har yili 1000 talantdan soliq
to ‘l ab turgan va Eron shohi qo‘shinlari tarkibida bo ‘l gan. Ular mil. avv. IV asrda
yunon podshosi Makedoniyalik Aleksandrga qarshi kurashda eroniylar tomonida
turib jang qilishgan. Arab qabilalari Makedoniyalik Aleksandrning Sharqqa
yurushi davrida Gaza shahri uchun bo‘lgan jangda yunon-makedonlarga qattiq
qarshilik ko‘rsatganlar. Sharqqa yurish tugagach Makedoniyalik Aleksandr arab
qabilalarini o‘ziga itoat ettirishni rejalashtirgan edi. Ammo u bu ishni amalga
oshira olmay zaharlanish va og‘ir kasallik tufayli 323-yili Bobildagi o‘z saroyida
vafot etadi.
II BOB. JANUBIY ARABISTONDA ILK DAVLATLARNING
TASHKIL TOPISHI VA RIVOJLANISHI
2.1. Janubiy Arabistonda ilk davlat va aholisining xo‘jaligi
Janubiy Arabistonda ilk davlatlarning tashkil topishi. Arabiston
yarimorolining janubi, janubi-g‘arbiy va janubi-sharqiy hududlari geografik nuqtai
nazardan odamlar yashashi uchun birmuncha qulayliklarga ega bo‘lgan. Bu
hududda yarimorolning boshqa joylariga qaraganda dastlab ovchilik, termachilik,
so‘ngra sug‘orma dehqonchilik, hunarmandchilik, chorvachilik va savdo-sotiq
ancha erta paydo bo‘lib rivojlangan. Bu hududda ham ibtidoiy jamoa buzila borib,
odamlar orasida xususiy mulk, mulkiy tengsizlik va tabaqalanish vujudga kelgan.
9
Rajabov. R. Qadimgi dunyo tarixi. 346- bet
11

Oqibatda yarimorolning bu qismida Main, Saba, Kataban va Xadramaut kabi ilk
davlatlar tashkil topgan. Bular qadimgi Yaman sivilizatsiyasining muhim
markazlari hisoblangan. Bu davlatlarning eng shimoldagisi Main bo‘lib, dastlabki
poytaxti Nasil shahri, keyinchalik esa Karnavu bo‘lgan. Maindan janubroqda
poytaxti Marib bo‘lgan Saba davlati joylashgan edi. Sabadan janubroqda esa
poytaxti Timiva bo‘lgan Kataban davlati, undan janubroqda poytaxti Misvar
bo‘lgan Musan davlati joylashgan. Bu davlatdan sharqroqda esa poytaxti Shabva
bo‘lgan Xadramaut davlati bor edi 10
.
Qadimgi Yaman davlatlarining paydo bo‘lish davri mil. avv. IX - VIII
asrlarga mansubdir.
Mil. avv. VI-V asrlarda Main, Kataban, Ausan, Xadramaut va Saba
davlatlarining hukmdorlari hududda hukmronlikni, ustunlikni qo‘lga kiritish uchun
shiddatli kurash olib borganlar.
Saba, Kataban va Xadramaut davlatlarining birlashgan qo‘shinlari bilan
Ausan qo‘shinlari o‘rtasida o‘ta dahshatli urush bo‘lib o‘tadi. Urush maydonida
ausanliklardan 16000 kishi shafqatsizlarcha qirib tashlangan. Ausanning eng
muhim shaharlari vayron qilinib yondirib yuboriladi. Tez orada Ausan davlati
barham topib Katabanga qo‘shib olinadi. Main esa mashaqqat bilan Saba va
Katabanning hujumini qaytaradi. Mil. avv. I asrda Xadramaut o‘z mustaqilligini
saqlay olmay, Sabey podsholigiga qo‘shib yuboriladi.
Mil. avv. III—I asrlarda Kataban Arabiston janubidagi kuchli davlatga
aylanadi. Ammo mil. avv. I asrga kelib Kataban qo‘shinlari Saba va Hadramaut
qo‘shinlari tomonidan tor-mor etilib, uning yerlari Saba va Xadramaut davlati
hukmdorlari tomonidan bo‘lib olinadi.
Mil. avv. I yuz yillikda Saba podsholigi Arabiston janubidagi qudratli
davlatga aylanadi. Saba davlati o‘z qudratining cho‘qqisiga chiqqan vaqtda uning
maydoni Qizil dengizdan Xadramautgacha, Markaziy Arabistondan Hind okeani
sohillarigacha bo‘lgan yerlarni egallagan edi 11
.
2.2. Qadimgi Arabistonda ijtimoiy tuzum va aholining yashash tarzi
Janubiy Arabiston aholisining xo‘jaligi. Janubiy Arabiston davlatlarining
xo‘jaligi birinchi navbatda sug‘orma dehqonchilik va chorvachilikni
rivojlantirishga qaratilgan edi. Daryo vodiylardagi dehqonchilik vohalarida arpa,
10
Ergashev Sh. "Qadimgi sivilizatsiyalar "Toshkent "O'zbekiston"2016. 136-bet
11
Немировский А.И. История древнего мира: Античность. Ч. 1-2. - М.: ВЛАДОС, 2000 327-б e т
12

bug‘doy va bug‘doyning alohida bir navi ekib parvarish qilingan. Tog‘lik
tumanlarning yonbag‘ridagi terrassalarda uzumchilik rivojlangan. Vohalardagi
asosiy yerlar xurmozorlar bilan band edi. Dehqonlar bog‘dorchilikka ham katta
e’tibor berganlar. Sun'iy sug‘orishga asoslangan xo‘jaliklarda sug‘orish inshootlari
qurishga katta e'tibor berilgan. Marib to‘g‘oni, suv ombori Adendagi Tavil va
boshqa suv omborlari janubiy arab dehqonchiligini suv bilan ta’minlab turgan.
Marib suv inshooti juda katta bo‘lib, to‘g‘onning uzunligi 100 metr, balandligi esa
15 metr bo‘lgan. Bu to‘g‘on mil. avv. VII asrda barpo qilingan bo‘lib, ancha katta
dehqonchilik qilinadigan ekin maydonlarini sug‘organ.
Janubiy Arab davlatlari xo‘jaligida chorvachilik yuksak darajada rivojlangan
bo‘lib, chorvadorlar yirik shoxli qoramol, kalta junli dumbali qo‘y va tuvachilik
bilan shug‘illanganlar. U yerda yilqichilik ham rivojlangan bo‘lsa kerak. Tuya,
otlardan xo‘jalikda va harbiy maqsadlarda ham foydalanganlar. Jundan ip у igirib,
mato to‘qiganlar to‘qilgan matolardan yengil-bosh, uy-ro‘zg‘or buyumlari tikilgan.
Bu davlatlarda hunarmandchilik ham rivoj topgan. Toshga ishlov berish,
binokorlik ishlari yer osti ma’danlarini qazib olish, ularga ishlov berish,
temirchilik, zargarlik, kulolchilik, dengiz bo‘ylaridagi shaharlarda kemasozlik,
to‘qimachilik ancha rivojlangan edi. Arabiston yarimorolida ko‘chmanchi
chorvador qabilalari bilan janubdagi o‘troq shahar va qishloq o‘rtasida,
shuningdek, shahar va qishloqlar o‘rtasida qizg‘in savdo munosabatlari o‘rnatilgan.
Butun arab dunyosi, xususan janubdagi davlatlar Sharqiy Afrika, Misr,
Ikkidaryo oraligi, Hindiston, hatto O‘rtayer dengizi va Egey dengizi havzasidagi
xalqlar bilan ham savdo-sotiq ishlarini olib borganlar. Arab savdogarlari xorijiy
mamlakatlarga qatnashda dengiz-suv va quruqlik yo‘lidan foydalangan.
Mil. avv. II mingyillik о ‘rtalarida janubiy arab til va qabilaviy jamoalarining,
kataban va sabey kabi yirik qabilaviy ittifoqlarga bo‘linadi. Mil. avv. II mingyillik
oxiri- I mingyillik boshlariga kelib ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi
natijasida ishlab chiqarish munosabatlari o‘zgaradi. Yaman hududida ilk
qulchilikka asoslangan tabaqaviy jamiyat vujudga keladi. Jamiyatda mulkiy
tengsizlik, xususiy mulkchilik o‘sib, odamlar orasida tabaqalanish paydo bo‘ladi.
Hokimiyat boy-badavlat kishilar ixtiyoriga o‘tadi.
2.3. Qadimgi Arabiston madaniyati va dini
Qadimgi Arabiston madaniyati. Qadimgi Arabiston sivilizatsiyasining eng
katta yutuqlaridan biri yozuvning alfavit tizimi yaratilishidir. Bu yozuv farazlarga
ko‘ra, Finikiya protosinay (Sinaydan topilgan yozuvlarga ko‘ra) alfavitlaridan
13

kelib chiqqan. Shimoliy Arabiston aholisi nabateylar ham oromiy yozuvlariga
o‘xshash o‘z alfavitlarini yaratdilar. Yozuvlar toshga, qoyatoshlarga o‘yilgan;
yog‘och va loy taxtachalarga yozilgan; jez buyumga quyilgan; yumshoq
buyumlarga bitilgan. Tarixiy voqealar bayoni, qonunlarning moddalari yozilgan
bitiklar topilgan. Bag‘ishlov va qurilish matnlari, sag‘ana yozuvlari, ish
yozishmalari bizgacha yetib kelgan.
Monumental me’morchilik sohasida katta yutuqlarga erishildi. Marib, Timna,
Shabva va Karnava shaharlari xarobalariga ko‘ra, shaharlar to‘g‘ri to‘rtburchak
shaklida qurilib, balandligi 10-12 metrli tosh devorlar bilan o‘rab olinadi. Shahar
devorlarida kvadrat shaklida minoralar bunyod qilinadi. Petra shahri qoyatosh
bag‘rida bunyod qilinib, uning inshootlari qoyalarda qurilgan. Alebastr, jez va
loydan haykallar yasalgan. Hayvonlar (ho‘kiz, tuya, ot) tasviri dinamik va ifodali
tasvirlanadi.
Arabiston yarim oroli dini politeistik xususiyatda bo‘lgan. Janubiy
Arabistonda bosh xudo Astar hisoblangan. Saba qabilalarida Almakaxon oy xudosi
hisoblanib, unga ho‘kiz qurbonlik keltirilgan. Osmon, quyosh va bir necha
sayyoralarga ham e’tiqod qilingan. Nabateylar Ilaxu yoki Alloh («xudo»), Dusharg
(chaqmoq xudosi, dunyo boshqaruvchisi)ga sig‘inganlar.
Qadimgi Janubiy Arabistonning dini. Qadimgi Janubiy Arabiston dini
haqidagi bilimlarning asosiy manbai ma’lum xudolarga bag‘ishlangan
ibodatxonalarda qoldirilgan yozuvlardir. Kult marosimlari haqida gapiradigan
yozuvlar juda kam. Boshqa qadimgi Sharq madaniyatlariga xos bo lgan duolar,ʻ
marsiyalar, panegiriklar, marhamatlar umuman saqlanib qolmagan. Boshqa
tomondan , qurg‘oqchilik paytida yomg‘ir yog‘dirishi uchun diniy ziyoratlar va
taomlar, xudolarga qurbonliklar keltirilishi haqida yozuvlar mavjud. Epigrafik
manbalardan olingan ma’lumotlarning kamligi qisman tasviriy san’at bilan
to‘ldiriladi.
Janubiy arab xudolari astral tabiatga ega edi, bu ularning nomlaridan kelib
chiqadi: Shams (quyosh), Rub (oyning chorak qismi), Sahar (tong). Astar xudosi
(Veneraning mujassamlanishi) o‘z nomini barcha Janubiy Arab shohliklarining
pateonlarida saqlab qoldi. Janubiy arab xudolari ierarxiyasida u birinchi o‘rinni
egalladi. Uning ismi Mesopotamiya ma’budasi Ishtar va Kan’onlik Astarte nomi
bilan bog‘liq bo‘lishiga qaramay, bu erkak xudodir. U unumdorlik va yomg‘ir
xudosi edi.
Maribdagi Almaqah ibodatxonasi xarobalari
14

Har bir shohlik o‘zining sulolaviy xudosini hurmat qilgan. Eng qadimgi
yozuvlarda tilga olingan asosiy saba xudosi Almaka edi. Odamlar uning
farzandlari hisoblanardi, ulardan birinchisi va eng muhimi mukarrib edi.
Mukarriblar xudolar va odamlar dunyosi o‘rtasidagi aloqani saqlab qolishgan, ular
ibodatxonalar qurilishi va marosim oviga rahbarlik qilganlar. Marib vohasida
Olmakaga ikkita ibodatxona bag‘ishlangan.
Mainning eng hurmatli xudosi Vadd edi, uning ismi "sevgi" degan ma'noni
anglatadi. Janubiy Arabistondagi ma’bad yozuvlarida "Vadd - ota" formulasi
mavjud. Hadramautda sulolaviy xudo Sin bo‘lib, uning nomiga Shabva
qirolligining poytaxtidagi o‘ziga sig‘inish markazi nomidan Olim epiteti
qo‘shilgan. Hadramavtning eng yirik qishloq xo‘jaligi vohasi Shabva va Raibunda
Singa bag‘ishlangan ibodatxonalar qurilgan. Bu nom Mesopotamiya oy xudosi Sin
nomi bilan bog‘liq bo‘lishi kerak, garchi Hadramaut xudosining ramzi burgut
bo‘lsa ham, bu uning quyosh bilan aloqasini ko‘rsatadi. Quyoshning ayol xudosi
Zat-Himyam, erkak - Shams edi. Katabanda Amm xudosi eng hurmatga sazovor
edi 12
.
Uzoq vaqt davomida gipoteza mavjud edi, unga ko‘ra yagona Janubiy
Arabiston panteonini oy xudosi (otasi) boshchiligidagi xudolar triadasi
boshqargan. Quyosh ma’budasi ona hisoblangan va Venera Astar xudosi ularning
o‘g‘li edi. Hozirda bu gipoteza so‘roq qilinmoqda.
Janubiy Arabistonning eng ardoqli ziyoratgohi Avvom - Maribdagi Almaqah
ibodatxonasi bo‘lib, oval shaklidagi keng hovlisi, 32 ta monolit ustunlar bilan
o‘ralgan. Uni o‘rganish 1950-yillarda boshlangan. XX asr, ammo ma’bad
atrofidagi ko‘plab binolarning maqsadi hali aniqlanmagan. Bu Janubiy
Arabistondagi eng katta qo‘riqxona. Uning devorlarining balandligi 13 m ga etgan.
Janubiy Arabistonda inson qurbonligi noma’lum, faqat urush asirlari haqida
bo‘lganidan tashqari. Qoya graffitilarida sehrli belgilarning tarqalishiga qaraganda,
sehr Janubiy Arabistonning diniy g‘oyalarida muhim o‘rin tutgan. Oxiratga
ishonish ham ularga xos xususiyat edi.
IV asrdan boshlab Janubiy Arabistonda yahudiylik va nasroniylik tarqala
boshlaydi. Bu vaqtga kelib, yozuvlarda ma'lum bir "yagona xudo" ga havolalar
mavjud bo‘lib, bu diniy hayotda monoteistik tendentsiyalarning mavjudligini
taxmin qilishga asos beradi.
12
Boynazarov F.B. Qadimgi dunyo tarixi. 1 62- bet
15

Birinchi monoteistik yozuv miloddan avvalgi IV asr o‘rtalariga to‘g‘ri keladi.
V asrga kelib Astral xudolarga ishoralar deyarli yo‘q bo‘lib ketadi, garchi qadimgi
etiqodlar uzoq vaqt davomida, hatto islom paydo bo'lgan davrda ham saqlanib
qolgan.
Xulosa
Umumjahon tarixi va xususan Yaqin Sharq tarixi uchun bir xil kechgan ko‘p
jarayonlarning qadimgi Arabiston tarixida ham uchragan holatlari va shakllari
o‘zaro qanchalik o‘xshash bo‘lmasin keyingisi o‘ziga xosdir. Birinchi navbatda
bunday o‘ziga xoslik boshqa mintaqalardan farqli ravishda qadimgi Arabistonda
bir necha taraqqiyot yo‘llarining deyarli bir paytda sodir bo‘lganida o‘z ifodasini
topdi.
Arabiston yarim orolida esa tipologik jihatdan u yerda bir necha asrlar
davomida qabilalar ittifoqi (Kinda), nisbatan kuchli monarxiyalar (Himyar,
Laxmiylar va G‘assoniylar davlatlari) va nihoyat, xuddi antik taraqqiyot yo‘liga
o‘xshagan bosqichni o‘tagan Makka va Madina shahar-davlatlari singari turli
tipdagi davlat birliklari hukm surib keldi.
16

Arabiston yarim orolining barcha o‘lkalarini o‘zida mujassamlagan,
markazlashgan davlat-imperiya tuzish davr taqozosi bo‘lib qolgandi.
Arabiston arxeologiyasi ham hali o‘z "so‘zini" aytgani yo‘q. Uning hozirgi
holati bundan yuz yil avval Mitanni va Xett kabi buyuk davlatlar batamom
noma’lum bo‘lgan paytlarda boshlangan birinchi arxeologik qazilmalarni eslatadi.
Shumer va Bobil afsonalarida Dilmun va Magan (hozirgi Saudiya
Arabistonining Sharqiy viloyati, Bahrayn, Birlashgan Arab amirliklari, O‘mon)
jannatmakon joy sifatida tarannum qilinishiga qaraganda, bu yerlarning madaniyati
shu paytgacha eng qadimgi deb xisoblanib kelgan Shumer va Aqqod
madaniyatidan ham ko‘hnaga o‘xshaydi. Bu fikrni faqat keyingi davrdagi olib
borilayotgan keng ko‘lamdagi arxeologik izlanishlar tasdiqlashi mumkin. Eng
quvonchlisi, oxirgi paytlarda Saudiya Arabistoni, Yaman, Suriyada arxeologik
ishlarning olib borilayotganligi. Arabistondagi arxeologik izlanishlarning samarasi
nafaqat yarim orolning qadimgi tarixi, balki sharqiy Afrika, Hindiston, Yaqin
Sharq va hatto Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlarining qadimgi tarixi uchun ham
ko‘plab ma’lumotlar berishi mumkin.
Arabiston arxeologiyasi ham hali o‘z "so‘zini" aytgani yo‘q. Uning hozirgi
holati bundan yuz yil avval Mitanni va Xett kabi buyuk davlatlar batamom
noma’lum bo‘lgan paytlarda boshlangan birinchi arxeologik qazilmalarni eslatadi.
Shumer va Bobil afsonalarida Dilmun va Magan (hozirgi Saudiya Arabistonining
Sharqiy viloyati, Bahrayn, Birlashgan Arab amirliklari, O‘mon) jannatmakon joy
sifatida tarannum qilinishiga qaraganda, bu yerlarning madaniyati shu paytgacha
eng qadimgi deb xisoblanib kelgan Shumer va Aqqod madaniyatidan ham
ko‘hnaga o‘xshaydi. Bu fikrni faqat keyingi davrdagi olib borilayotgan keng
ko‘lamdagi arxeologik izlanishlar tasdiqlashi mumkin. Eng quvonchlisi, oxirgi
paytlarda Saudiya Arabistoni, Yaman, Suriyada arxeologik ishlarning olib
borilayotganligi, Arabistondagi arxeologik izlanishlarning samarasi nafaqat yarim
orolning qadimgi tarixi, balki sharqiy Afrika, Hindiston, Yaqin Sharq va hatto
Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlarining qadimgi tarixi uchun ham ko‘plab
ma’lumotlar berishi mumkin.
Qadimgi Arabiston tarixini o‘rganish umumbashariyat tarixini to‘g‘ri idrok
qilishga ko‘maklashadi. Arabiston tarixining qadimgi davri shunchaki tarixiy
taraqqiyotning bosqichlaridan birigina bo‘lib qolmaydi. Uning ko‘p belgilari
bugungi kunda ham ko‘zga tashlanadi.
17

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Boynazarov F.B. Qadimgi dunyo tarixi. A.Qodiriy nomidagi xalq mеrosi
nashriyoti. 2004 y.
2. Ergashev Sh. Qadimgi sivilizatsiyalar. –Toshkent, 2016.
3. Rajabov. R. R. Qadimgi dunyo tarixi. ( Sharq, Yunoniston, Rim ). T., "Fan
va texnologiya", 2009-y.
4. Urakov D. Jahon sivilizatsiyalari tarixi / Uslubiy qo'llanma. T.2016.
5. Sultonov A. "Qadimgi dunyo tarixi" Toshkent "Sharq" 2010.
6. Аshirov A. Etnologiya. Toshkent, 2014.
7. Ҳасанов А. А. Қадимги Арабистон. Тошкент, 1994.
8. Васильев Л.С. История Востока. М., 1998.
18

9. Историки античности. II том. М., 1991
10. Немировский А.И. История древнего мира: Античность. Ч. 1-2. - М.:
ВЛАДОС, 2000
11. Источниковедение истории Древнего Востока. — М., 1984.
Internet saytlar
1. www.anc-greece.narod.ru
2. http://www.greecancient.ru
3. http://www.greekroman.ru
4. www.antica.lt.
5. www.ellada.spb.ru.
6. www.countries.ruG‘libraryG‘ant .
ILOVALAR
19

QADIMGI ARABISTONNING XARITASI
20

ARAB QO‘SHINLARI
QADIMGI YAMAN SHAHRI
21

MAHALLIY AHOLI
ARAB SAVDOGARLARI
22

DEHQONCHILIK
DEHQONCHILIK
23

Qadimgi Arabiston davlati

Купить

Похожие документы
Yunonlar va Fors urushlari
Xristianlikning paydo bo‘lishi va tarqalishi
Shumer-Akkad sivilizatsiyasi
Rim respuplikasi qulashi va imperiya ilk davri
Rim imperiyasining oltin va so’nggi davri