Qadimgi Bobil podsholigi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	110.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Октябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Sunnatillo

Дата регистрации 11 Апрель 2025

2 Продаж

Qadimgi Bobil podsholigi

Купить

BOBIL PODSHOLIGI
MUNDARIJA:
KIRISH
ASOSIY QISM
I BOB.QADIMGI BOBIL PODSHOLIGI: TABIIY SHAROITI, AHOLISI,
DAVLATNING TASHKIL TOPISHI
I.1. Qadimgi Bobilning tabiiy sharoiti , aholisi , xo ʻ jaligi va iqtisodiyoti
I.2. Qadimgi Bobil podsholigi tashkil topishi
I.3. Xammurapi davrida Qadimgi Bobilning yuksalishi
II BOB. YANGI BOBIL PODSHOLIGI
II.1. Yangi Bobil podsholigining tashkil topishi.
Navuxodonosor davrida davlatning yuksalishi
II.2. Qadimgi Bobil madaniyati: din, adabiyot, san at, me morchilikʻ ʻ
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ
2

KIRISH
KURS ISHINING DOLZARBLIGI: Bobil insoniyat tarixidagi eng
qadimiy, eng yirik shaharlardan biridir. Uning tarixini kuzatarkanmiz, urbanistik
markazlarning uzluksizligini va davomiyligini ko ramiz. Bobil va uning atrofidaʻ
juda qadimdan katta-kichik shaharlar vujudga kelgan. Bobil inqirozga
uchraganidan so ng ham uning yaqinida yirik shaharlar vujudga kelavergan. Buni
ʻ
har xil tushuntirishadi. Birinchi nuqtai nazar: shaharlar qulay geografik hududda
joylashgani bois yangi shaharlar ham uning atrofida vujudga kelaveradi. Ikkinchi
nuqtai nazar: keyingi xalqlar oldingi xalqlar yaratib ketgan tayyor infrastrukturani
o zlashtirib, davom etadi. Vallestrayn aytganiday, imperiyalar dunyo-
ʻʻ
iqtisodiyotlar bir-biri bilan iqtisodiy jihatdan bog liq viloyatlar va davlatlardan
ʻ
iborat kichik “dunyo”lar yaratadi; imperiyalar yo q bo lsa ham bu dunyolar uzoq
ʻ ʻ
vaqt saqlanadi yillar, asrlar davomida bir-biri bilan iqtisodiy va madaniy aloqada
bo lgan xalqlar bu aloqalarni davom ettiradi. Bu yaqinlikdan foydalangan holda
ʻ
mana shu hududda yangi imperiyalar yaratish mumkin. Yangi imperiyalar
yaratilmasa, bu yaqinlik sekin-asta yo qolib boradi. Bu jihatdan Ahamoniylar
ʻ
davlati ham, undan keyingi davlatlar ham Bobilning davomidir, ya ni Bobil
ʻ
saltanatining infrastrukturasi, an anasi, merosi Ahamoniylar tomonidan
ʻ
o zlashtirilgan va davom ettirilgan: davlat tuzumi, byurokratiya, yozuv, hatto til.
ʻ
Bobil atrofida ko p siyosiy voqealar ro y bergan; Aleksandr Makedonskiy ham
ʻ ʻ
Bobilni o z poytaxti deb e lon qilgan va shu yerda vafot etgan. Uning
ʻ ʻ
merosxo rlari ham Bobilni markazlardan biri deb bilgan Parfiya hukmdorlari
ʻ
Bobilni egallab, o zlarini Bobil shohlari deb e lon qilishi ham eski an anaga, Bobil
ʻ ʻ ʻ
dunyo-iqtisodiyotiga merosxo r ekanini ko rsatishga qaratilgan qadam edi. Lekin u
ʻ ʻ
paytga kelib Bobil anchayin tushkunlikka kelib qolgani bois uning yaqinidagi Upi
(Opis) shahri poytaxtga aylantirildi. Opis Selevkiylar imperiyasi davrida Selevkiya
deb qayta nomlangan edi. Parfiyaliklar unga Ktesifon nomini berdi. U Parfiya
imperiyasining poytaxtiga aylandi.Sosoniylar Parfiyani qulatgach, ular ham
Ktesifonni o zlariga poytaxt qilib tanladi. Ya ni ular ham parfiyaliklar da vo qilgan
ʻ ʻ ʻ
3

Bobil dunyo-iqtisodiyotiga merosxo r sifatida siyosat sahnasiga chiqishdi. Forslarʻ
davrida Ktesifon jahonning eng yirik shaharlaridan biriga aylandi.
Ktesifonning o zi bir paytlar Bobil atrofida o sib chiqqan kichik
ʻ ʻ
shaharlardan biri bo lganiday, endi uning atrofida shaharlar o sib chiqdi:
ʻ ʻ
Valashobod (Parfiya shohi Valash qurdirgan), Veh-Ardahshir (eski nomi
Selevkiya,
Sosoniylar sulolasi asoschisi Ardahshir nomiga qayta nomlangan), Veh-Antioki
Xusrov (eski Antioxiyani Sosoniy Xusrov qayta nomlagan), Aspanbor.Arab
xalifaligining birinchi sulolasi – Ummaviylar Abbosiylar tomonidan ag darib
ʻ
tashlagach, xalifa Abu Ja far al-Mansur 762- yil 30-iyulda eski Ktesifon (arablar
ʻ
Madoyin deydi) va Bobil xarobalaridan uzoq bo lmagan yerda yangi shahar –
ʻ
Bag dodga asos soladi va xalifalik poytaxtini Damashqdan yangi shaharga
ʻ
ko chiradi. Poytaxt nomiga qarab Arab xalifaligi ba zan ikki bosqichga bo linadi:
ʻ ʻ ʻ
Damashq xalifaligi va Bag dod xalifaligi. Abbosiylar uzoq asrlar mobaynida
ʻ
Bag dod xalifalari bo lib qoladi. Boshida ular ulkan imperiya hukmdorlari bo lsa,
ʻ ʻ ʻ
keyinchalik ko p jihatdan Sharq siyosatida Yevropadagi Rim papalariga o xshash
ʻ ʻ
rolni bajaradi: faqat Bag dodga egalik qilib, diniy nufuzidan foydalangan holda u
ʻ
yoki bu sulolalarni, davlatlarni bir-biriga to qnashtiradi, turli musulmon
ʻ
viloyatlariga ta sir o tkazadi va hokazo. Turli sulolalar o z vaqtida Bag dodni
ʻ ʻ ʻ ʻ
egallab, amalda uni boshqaradi, lekin Abbosiylar sulolasini diniy hayot rahbarlari
sifatida saqlab qoladi. 1258 yilda mo g ul xoni Xulokuxon qo shinlari Bag dodni
ʻ ʻ ʻ ʻ
egallab, vayron qilishi qariyb 3,5 ming yil hukm surgan Bobil dunyo-iqtisodiyotiga
chek qo yadi. Bag dod shahri saqlanib qoladi, lekin ortiq ilgarigi nufuzga ega
ʻ ʻ
bo lmaydi va dastlab Elxoniylarning, oxirida Usmonlilarning bir viloyati markazi
ʻ
vazifasini bajaradi. Lekin iqtisodiy-madaniy an ananing uzoq yashashini e tirof
ʻ ʻ
etmay ilojimiz yo q. Bobil judayam go zal va tom ma noda ulkan shahar bo lgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
U barchani ulkanligi, rang-barangligi, kosmopolitligi, bag rikengligi va o ta
ʻ ʻ
zamonaviyligi bilan hayratda qoldirgan. Yahudiylarda, xristianlarda, yunonlarda u
hashamat, boylik va axloqiy buzuqlik ramziga aylangan. Insoniyat taraqqiyotining
mazmunini ochib beradigan, o tmishning mantiqini, his-tuyg ularini tushunishga, 4
ʻ ʻ
4

ming yillik madaniy va insoniy xilma-xillikni tushunishga ko mak beradiganʻ
tarixni va ayni paytda poetik hissiyotlarni o zida jamlaydi.
ʻ 1
Shunday sharoitda
Mesopotamiya markazidagi Bobil shahar-davlati asta-sekin kuchaya boshlaydi. Bu
shahar har jihatdan qulay geografik muhitga ega bo lib, shahardan har tomonga
ʻ
ham quruqlik va ham suv savdo yo llari kesib o tgan edi. Bobil o z davrining yirik
ʻ ʻ ʻ
iqtisodiy, madaniy va hunarmandchilik markazi ham bo lgan.
ʻ
1 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2017-y 120 b
5

I BOB.QADIMGI BOBIL PODSHOLIGI: TABIIY SHAROITI, AHOLISI,
DAVLATNING TASHKIL TOPISHI
I.1. Qadimgi Bobilning tabiiy sharoiti, aholisi, xo jaligi va iqtisodiyotiʻ
O z nomiga ko ra, Daryo oralig i tarixiy-geografik hududda ikki Daryo —
ʻ ʻ ʻ
Frot va Dajla o rtasida joylashgan bo lib, ular o z suvlarini Fors ko rfazi havzasiga
ʻ ʻ ʻ ʻ
olib borishgan. Suv toshqini paytida suv havzalari tuproqni namlantirdi, bu esa
ushbu yerlarning joylashishiga va iqtisodiy faoliyatning rivojlanishiga yordam
berdi. Daryolarning yaqinligi har doim ham ijobiy natijalarga olib kelmadi. Ba zida
ʻ
katta toshqinlar sodir bo lib, ekinlar va uylarni vayron qildi va qum bo ronlari
ʻ ʻ
ekinlarni qum bilan qopladi. Vaqt o tishi bilan odamlar to g onlar va sug orish
ʻ ʻ ʻ ʻ
kanallarini qurishni o rgandilar, bu esa hosilning o sishi va iqtisodiy o sishga
ʻ ʻ ʻ
xizmat qildi. Qadimgi Bobilning tabiiy sharoitlari nafaqat donli ekinlarni, balki
injiq mevali ekinlarni ham etishtirishga imkon berdi. Qishloq xo jaligidan tashqari,
ʻ
mahalliy aholi baliqchilikni rivojlantirgan. Daryo oralig i bir necha sohalarga
ʻ
bo lingan — yuqori va pastki. Birinchisi Shimoliy qismida joylashgan bo lib,
ʻ ʻ
Ararat tog lari bilan chegaralangan va Ossuriya deb nomlangan, ikkinchisi Fors
ʻ
ko rfaziga tutashgan va turli vaqtlarda bir nechta nomlarga ega bo lgan — Akkad,
ʻ ʻ
Shumer va Bobil. Mesopotamiya imperiyasi paydo bo lgan hududlar hozirda Iroq,
ʻ
qisman Turkiya va Suriya tomonidan egallab olingan 2
.
Qadimgi Bobil Shohligi aholisining asosiy mashg uloti dehqonchilik edi.
ʻ
Katta chorvachilik, avvalgidek, faqat janubda, botqoqli joylarda katta yaylovlar
mavjud bo lgan dengiz bo yidagi hududlarda rivojlangan
ʻ ʻ 3
.
Dala ekinlaridan asosiy o rinni bug doy, arpa va sesame (sesame) — moyli
ʻ ʻ
ekinlar egalladi. Bog dorchilik ekinlaridan eng muhimi xurmo madaniyati bo lib
ʻ ʻ
2 Дьяков В.Н. «Никольский Н.М. История Древнего мира» Учебник для учителей институтов. М ., 1952 с . 90-
3 Abdullayev.U.A “Jahon tarixi” (Qadimgi dunyo tarixi) – T.: 2017-y. 540-541 b
6

qoldi. Dala dehqonchiligi normal sharoitlar haqida yuqori hosil berdi, bu nafaqat
aholining ehtiyojlarini qoplabgina qolmay, balki Qirollik va Ma bad qutilarigaʻ
tabiiy soliqlar shaklida va ichki bozorda sotiladigan katta ortiqcha hosil berdi. Chor
ma baddagi non zaxiralari ham savdo (Arab qabilalari bilan savdo operatsiyalari
ʻ
paytida) kiritilgan. Shuning uchun, don kunjut asosiy qishloq xo jaligi almashinuv
ʻ
qadriyatlari edi.
Qadimgi Bobil shohligidagi barcha yerlarning oliy egasi, avvalgidek, shoh
edi. Ammo xususiy yer egaligi bu davrda yanada rivojlandi nafaqat oldingi
davrlarga, balki keyingi davrlarga nisbatan ham o zining eng yuqori darajasiga
ʻ
erishdi. Shunga qaramay, xususiy yer egaligining xususiy xo jalik qadimgi Bobil
ʻ
shohligi iqtisodiyotida yetakchi rol o ynamagan. Xususiy yer egaliklari kichik edi:
ʻ
barcha xususiy mulklarning 90 foizi 8,5 gektardan ortiq bo lmagan maydonga ega
ʻ
edi, bir necha o n gektarlik mulklar birliklardan iborat edi, sizga ma lum bo lgan
ʻ ʻ ʻ
eng yirik xususiy mulk esa 31,5 gektar maydonga ega edi.barcha xususiy
mulklarning umumiy maydoni, ehtimol, o sha paytdagi Bobilning butun ekin
ʻ
maydonining atigi 1-2 foizini tashkil etardi. Yerning asosiy qismi — kamida
8090% - jamoalar egaligida bo lgan; qolgan yerlar shohning bevosita ixtiyorida va
ʻ
ibodatxonalardan foydalanishda bo lgan
ʻ 4
.
Don va kunjutning asosiy ishlab chiqaruvchilari, avvalgidek, jamoa a zolari
ʻ
edi. Xususiy yer egalari asosan xurmo bog larini yetishtirishgan. Bundan tashqari,
ʻ
xususiy yer egalari o z dalalari va bog larining katta qismini kichik ishlab
ʻ ʻ
chiqaruvchilarga kichik uchastkalarda ijaraga berishgan. Ijarachilar * / 8 ta meva
hosilini to lashlari kerak edi. Xususiy yer egalarining don xo jaligi odatda faqat
ʻ ʻ
egasining o zi, uning qullari va yollanma askarlarini saqlash ehtiyojlarini qoplaydi.
ʻ
Barcha xususiy egalar bir vaqtning o zida qirol amaldorlari, ruhoniylar yoki
ʻ
tamkarlar, ya ni yirik savdogarlar va sudxo rlar edi. Ularning boyligini tashkil
ʻ ʻ
etgan asosiy daromadlar ular tomonidan yerdan emas, balki xizmatdan (Qirollik va
Ma bad) yoki savdo va sudxo rlik operatsiyalaridan olingan. Shoh saroyida va
ʻ ʻ
4 В . Н . “ Никольский мира ”
Дьяков Н.М. История Древнего Учебник для учителей институтов. М., 1952 с. 90-
91.
7

shoh ma muriyatida xizmat qilgan ba zi shoh amaldorlari saroy hisobidan yashab,ʻ ʻ
vaqtivaqti bilan shohdan katta sovg alar olishgan. Bundan tashqari, ular o zlariga
ʻ ʻ
bo ysunadigan aholini talon-taroj qilishdi
ʻ 5
. Ruhoniylar, birinchidan, Qirollik
xazinasidan ibodatxonalarni saqlashga, ikkinchidan, Ma bad
ʻ
xo jaligidanchorvachilik va sudxo rlik operatsiyalaridan, uchinchidan, xususiy
ʻ ʻ
shaxslar va jamoalar tomonidan xudolarga qurbonlik qilish uchun to lanadigan
ʻ
to lovlardan olingan ulkan Ma bad daromadlarini taqsimlashda ishtirok etdilar.
ʻ ʻ
Shunday qilib, III ming yillikda bo lgani kabi, qadimgi Bobil jamiyatining
ʻ
bu ekpluat - tor qatlami bir tomondan kommunal dehqonlar, ikkinchi tomondan
qullar ekspluatatsiyasi hisobiga yashagan. Ushbu ikki ekspluatatsiya shaklining
kombinatsiyasi qadimgi Sharqda quldorlik jamiyatining o ziga xosligini ifoda etdi.
ʻ
Xususiy yerdan foydalanish, xizmat uchun shohlik mukofotlari asosida,
qadimgi Bobil Shohligida III ming yillik Shumer davlatlariga qaraganda boshqacha
tus oldi. Podshohning ixtiyorida bo lgan bo sh yer mablag lari sezilarli darajada
ʻ ʻ ʻ
kamaydi va shuning uchun podshohning obro li kishilariga va boshqa harbiy
ʻ
bo lmagan ishchilarga “boqish” uchun er uchastkalarini berish kamdan-kam holga
ʻ
aylandi va boqish uchun berilgan uchastkalarning hajmi 12-15 gektargacha
kamaydi. ammo boshqa tomondan, podshohning doimiy qo shinlari askarlariga
ʻ
xizmat qilish uchun kichik uchastkalarni berish keng 5 gektar. Endi bu joylar endi
ovqatlanish emas, balki boshqa atama — “ilku” deb nomlanadi, bu xizmat, burchni
anglatadi. Jangchi xo jaliklari chneto iste mol, mehnat xo jaliklari edi.
ʻ ʻ ʻ
Bobilda jamiyatning ahvoli ancha mustahkam edi. Jamiyatdan qochish
qoralangan va jamoadan chiqarib yuborish jinoyatlar uchun jazo sifatida
qo llanilgan. Jamiyatning be vosita egaligidan, shoh xo jaligidan va xizmat
ʻ ʻ ʻ
uchastkalaridan tashqarida bo lgan yer uchastkalari xususiy mulk bo lib, sotilishi
ʻ ʻ
va meros bo lib o tishi mumkin edi. Uch yil davomida soliqlarni to lamaslik mulk
ʻ ʻ ʻ
huquqini yo qotishiga olib keldi
ʻ 6
.
5 Abdullayev U.A.”Jahon tarixi”(Qadimgi dunyo tarixi) – T.: 2017-y.543-544 b.
6 В.Н., Никольский мира.
Дьяков Н.М. История Древнего Учебник для учителей институтов. М., 1952 с. 90-
91.
8

Qirol Xammurapi kodeksi Bobilda amalda mavjud bo lgan qullikni qonuniyʻ
ravishda tasdiqladi. Qul xo jayinining to liq mulki sifatida tan olingan va uning
ʻ ʻ
bolalari qul egasining mulki sifatida ko rilgan. Bobil nafaqat qarzdorlarning
ʻ
o zlari, balki ularning farzandlari ham qarz qulligining keng rivojlanishi bilan
ʻ
ajralib turardi. Shu bilan birga, ushbu qonunlar to plami nafaqat qul egalarining
ʻ
huquqlarini himoya qildi, balki qarz qulligini uch yil bilan chekladi. Chet ellik
qullar ham bor edi. Qullik patriarxal xarakterga ega edi, qullar mol-mulkka ega
bo lishlari va erkin odamlar bilan turmush qurishlari mumkin edi.
ʻ
Markazlashgan qirol hokimiyati mamlakatning butun iqtisodiy hayotini
nazorat qilish va tartibga solishga harakat qildi. Shifokorlar, quruvchilar, kema
quruvchilar, hunarmandlar, mehnatkashlar mehnatiga haq to lash uchun majburiy
ʻ
tariflar belgilandi, foiz stavkasi va savdo bitimlari tartibga solindi.
Iqtisodiyotning rivojlanishi va ishlab chiqarish mahsuldorligining o sishi
ʻ
almashinuvning rivojlanishiga olib keldi. Buni qishloq xo jaligi mahsulotlari,
ʻ
hunarmandchilik, shuningdek, yer uchastkalari va uylarni sotish to g risidagi
ʻ ʻ
shartnomalar matnlari tasdiqlaydi. Savdo munosabatlarining rivojlanishi kredit
operatsiyalarini amalga oshiradigan banklarning (miloddan avvalgi II ming yillik)
yaratilishiga olib keldi. Agar qarz oluvchining mulkiy holati ishonchli bo lsa, unda
ʻ
kredit foizi 20 dan 30% gacha bo lgan, agar bo lmasa, bank uning mulkini nazorat
ʻ ʻ
ostiga olgan 7
.
I.2. Qadimgi Bobil podsholigining tashkil topishi
Mil. avv. II ming yillik boshlarida Mesopotamiyadagi ijtimoiy-iqtisodiy va
siyosiy inqiroz amoriy qabilalarini shimoldan jadal kirib kelishi uchun sharoit
varatdi. Mil. avv. XVIII asrlar boshida Mesopotamiyani Larsa, Bobil, Eshnunna,
Ashshur, Mari, Issin shahar-davlatlari o zaro bo lib olgan edilar. Ularning
ʻ ʻ
aksariyatida amoriy qabilalaridan chiqqan podsholar hukmronlik qilar edi Mil. avv.
7 Галай.Ю.Г История Государства и Права Зарубежных Стран (курс лекций) – Нижний Новгород: 2007.c
5657
Дьяков Н.М. История Древнего Учебник для учителей институтов. М., 1952 с. 90-
91.
9

1895-yilda amoriylaming yaxrurum qabilasi sardori Sumuabum (mil. avv.
1895188l-yy), Bobil taxtini qo Iga kiritadi va I-Bobil sulolasiga asos soladiʻ 8
. Uning
8 В.Н., Никольский мира.
Дьяков Н.М. История Древнего Учебник для учителей институтов. М., 1952 с. 90-
91.
10

davrida Bobil mudofaa devorlari bilan o rab olinadi. Shahar aholisi ehtiyoji uchunʻ
kanallar qaziladi. Kish shahri bilan do stona munosabatlar o rnatiladi.
ʻ ʻ
Sumuabumdan keyin uning jiyani Sumulael (mil. avv. 1881-1845-yy) Bobil
taxtiga chiqadi. Bobil o sha zamonda hali uncha yirik shahar davlat bo lmaganligi
ʻ ʻ
manbalarda keltiriladi. U janubiy Mesopotamiyadagi Marada va Kazallu shahri
hokimi Alumbiumu bilan urushlar olib boradi, ammo muvaffaqiyatsizlikka
uchragach himoyalanish uchun u ham Bobilni mudofaa devorlari bilan o rashga
ʻ
majbur bo ladi. Mil. avv. 1869- yilda Bobil podsholigi Kish shahrini bosib oladi.
ʻ
So ngra Sippar va Uruk shahar-davlatlari bilan ittifoq tuziladi. Hukmronligining
ʻ
so ngida Sumulael Larsaliklardan mag lub bo ladi. Bobil davlati Mesopotamiyada
ʻ ʻ ʻ
gegemon bo lishga intilishni vaqtincha qo ldan chiqaradi.
ʻ ʻ
Podsho Sumulaelning o g li Sabium (mil. avv. 1845-1831-yy) davrida Bobil
ʻ ʻ
Yuqori Mesopotamiyani eng kuchli shahar-davlatlari Issin va larsadan
qolishmaydigan harbiy kuchga ega bo Iadi. Shu bilan birga Bobilda Marduk ilohi
ʻ
uchun E-sagilu (“Baland uy”) ibodatxonasini qurdiradi. Keyinchalik Bobil
podsholari Apii-Sin (mil. avv. 1831-1813-yy) va Sinmuballit (mil. avv. 18131792-
yy) lar Bobil hududlarini kengaytiradilar. Mesopotamiyada gegemonlik uchun
kurashda yirik nomzodlardan biriga aylanadi. Sinmuballit Bobil podsholaridan
birinchi bo lib janubga yurish uyushtiradi. Bobilliklar Uruk, Isin, Rapikum
ʻ
shaharlari va sutiy qabilalari bilan ittifoqda Larsa podshosi Rimsinga (mil. avv.
1822-1763-yy)qarshi chiqadilar. Ammo mil. avv. 1810-yilda Rimsin ushbu
kaolitsiyani tor-mor keltiradi. Bobil podsholigi Rimsinga bo ysinishga majbur
ʻ
bo ladi. Natijada Larsaning siyosiy mavqeyi oshib ketadi
ʻ 9
.
9 В.Н.”Никольский мира” 1952. c 93-
Дьяков Н.М. История Древнего Учебник для учителей институтов. М.,
11

I.3. Xammurapi davrida Qadimgi Bobilning yuksalishi
Siyosiy va iqtisodiy jarayonlar natijasida Ikki daryo oralig ida Urning IIIʻ
sulolasi qulaganidan so ng ikki yuz yildan ortiq vaqt davomida mamlakatda
ʻ
siyosiy tarqoqlik va o zaro urushlar yuz berib turgan. Buning ustiga mil.avv. XXI
ʻ
94
asrning eng oxirlarida Ikki daryo oraligiga g arb va shimoli-g arbdan amoriysemit
ʻ ʻ
qabilalari va sharq, janubi-sharqdan bostirib kirgan elamliklarning siquvi
natijasida Urning III sulolasi boshqargan davlat parchalanib ketgan va inqirozga
yuz tutgan.
Bu davrda mamlakat janubida poytaxti Larsa bo gan podsholik shimolida
ʻ
esa markazi Isin shahri bo lgan davlatlar bor edi. Shimoliy Mesopotamiyada esa
ʻ
Frot sohilidagi Mari, Dajla daryosi bo yidagi Ashshur, Dajla daryosi havzasida esa
ʻ
Eshnunna davlatlari hukmronlik qilar edilar. Bu shahar-davlatlarni amoriylarga
mansub sulola vakillari boshqarardilar 10
.
Mil.avv. XX-XIX asrlarda mazkur shahar-davlatlar o rtasida Ikki daryo
ʻ
oralig ida hukmronlikni qo lga kiritish uchun to xtovsiz jangu-jadallar olib
ʻ ʻ ʻ
borilardi. Uzoq yillik kurashlardan so ng Frot daryosining chap sohilidagi Bobil
ʻ
“Xudo darvozasi qad ko tarib yuksala boshlaydi. Bu shahar-davlat Bobil I yoki
ʻʻ ʻ
Amoriy sulolasi namoyandalari tomonidan boshqarilib, u Qadimgi Bobil davri
(Mil.avv. 1894 -1595) nomi bilan mashhur bo lgan. Bu shahar-davlatning
ʻ
asoschisi va ilk hukmdori amoriy Sumuabum bo lgan. Urushlar natijasida Ikki
ʻ
daryo oralig idagi davlatlar bir-birlarini kuchsizlantira boshlagan. Bundan
ʻ
foydalangan Elam podshosi Rim-Sin Janubiy Mesopotamiyani bosib olib. Larsa
shahrini o zining tayanch istehkomiga aylantiradi. Elam hukmdori Rim-Sin
ʻ
(Mil.avv. 1822 -1763) Janubiy Mesopotamiyada katta-kichik suv inshootlari,
kanallar qazdirib, Larsa, Ur va boshqa shaharlarda hashamatli ibodatxonalar
qurdiradi. Ibodatxonalarga Shumer va Elam xudolarining mis va oitindan
quydirilgan haykallarini qo ydiradi.
ʻ
Галай.Ю.Г История Государства и Права Зарубежных Стран (курс лекций) – Нижний Новгород: 2007 c
12

Mazkur davrda Janubiy Mesopotamiyadagi Uruk, Nippur, Isin va boshqa
shaharlar Rim-Sin qo l ostiga o tib qoladi. Larsa esa Janubiy Mesopotamiyaningʻ ʻ
yirik markazlaridan biriga aylanadi. Mil.avv. XIX-XVIII asrlarda
Mesopotamiyada sug orma dehqonchilik, savdo-sotiq rivoj topib shaharlarda
ʻ
yuksalish yuz beradi. Ammo Mesopotamiyada xo jalikning yuksakroq darajada
ʻ
rivojlanishiga mamlakatdagi notinchiik to sqinlik qilmoqda edi.
ʻ
Mesopotamiyadagi siyosiy,
10
58-59
iqtisodiy va ijtimoiy vaziyat bu yerda kuchli markazlashgan davlat barpo bo ʻl ishini
taqozo etmoqda edi 10
. Shunday sharoitda Mesopotamiya markazidagi Bobil
shahar-davlati asta-sekin kuchaya boshlaydi. Bu shahar har jihatdan qulay
geografik muhitga ega bo lib, shahardan har tomonga ham quruqlik va ham suv
ʻ
savdo yo llari kesib o tgan edi. Bobil o z davrining yirik iqtisodiy, madaniy va
ʻ ʻ ʻ
hunarmandchilik markazi ham bo lgan. Bobil esa eng yaqin qo shnilari Kish va
ʻ ʻ
Akkadning tushkunligi va vayronligidan foydalanib, iqtisodiy va siyosiy jihatdan
kuchaya boradi. Yuqorida ta kidlanganidek, daryo va karvon yo llari tutashgan
ʻ ʻ
yerda qulay joylashganligi uning yirik savdo-sotiq markaziga aylanishiga imkon
bergan. Shahar va uning atroflarida Suriya cho lidan ko plab har xil buyumlar
ʻ ʻ
keltirilgan 11 12
.
Qadimgi Bobil podsholigining tashkil topishi. Mil.avv.1894-1595-yillar
orasidagi davrda bu yerda amoriylarning mustaqil sulolasi vakillari hukmronlik
qiladi. Qadimgi Bobil podsholigining gullab-yashnagan davri Bobil I sulolasining
yirik namoyandasi Xammurapi (Mil.avv. 1792 -1750) podsholik qilgan davrga
to g ri keladi. Manbalarda yozilishicha, Xammurapi o z davrining yirik, mashhur
ʻ ʻ ʻ
davlat arbobi, uzoqni ko ruvchi ayyor diplomat, yirik strateg, dono qonunshunos,
ʻ
10 Дьяков В.Н., Никольский Н.М. История Древнего мира. Учебник для учителей институтов. М., 1952.с
9698
11
12 -61
Галай.Ю.Г История Государства и Права Зарубежных Стран (курс лекций) – Нижний Новгород: 2007 c
13

uddaburon va aqlli tashkilotchi shaxs bo lgan. U o z ittifoqchilari bilan harbiyʻ ʻ
ittifoq tuzib, xo jalik masalalarida nozik siyosat olib borib, ishi bitgach ulardan
ʻ
yuz o girgan ham. Dastlab Larsa bilan o zaro ittifoq tuzib, janubdagi Uruk,
ʻ ʻ
so ngra Isinni o ziga qaratib olgan. Xammurapi o zining navbatdagi diplomatik
ʻ ʻ ʻ
amaliyotini shimolga, endigina Ossuriya asoratidan qutilgan Mari davlatiga
qaratib, uning podshosi Zimrilim bilan do stona munosabat o rnatgan. Mari
ʻ ʻ
ittifoqiga tayanib, Bobil shahridan shimolda joylashgan kuchli Eshnunna ustiga
qo shin tortib, bu davlat qo shinlarini tor-mor etgan. Navbatdagi zarbani o zining
ʻ ʻ ʻ
sobiq ittifoqchisi Larsaga bergan. Jangda Elam shohi Rimsin qo shinlari
ʻ
mag lubiyatga uchrab, Elamga qoshilib ketgan. Xammurapi qo shinlari Shumerni
ʻ ʻ
bosib olib, uni ham o z podsholigiga qo shib olgan. Shu voqealardan keyin
ʻ ʻ
Mesopotamiyada kuchli davlat vujudga keladi. Shuni aytish joizki, “Shimol” va
“Janub” mamlakatlarining podsholari, ya ni Zimrilim va Xammurapi butun
ʻ
Mesopotamiyada mutlaq hukmdor bo lish uchun shiddatli kurash boshlaydilar.
ʻ
Mari Bobil uchun kuchli va dahshatli raqib bo lib, Shimoliy Mesopotamiyadagi
ʻ
ko pgina shaharlarni va Suriya-Mesopotamiya dashtidagi ko chmanchilarni o z
ʻ ʻ ʻ
nazoratiga olgan edi. Mari O rtayer dengizi sohilidagi Bibl, Ugarit, Karxemish,
ʻ
Yamxad davlatlari, dengizdagi Krit va Kipr orollari bilan qizg in savdo va
ʻ
diplomatik aloqalar olib borardi. Zimrilim davrida Marida 2,5 gektar maydonni
egallagan 300 xonali muhtasham saroy va xo jalik binolari qurilgan edi. Saroy
ʻ
devorlari bir-biridan go zal, chiroyli rasm tasvirlar bilan bezatilgan bo lib, unda
ʻ ʻ
ajoyib podsho taxti qad ko tarib turardi
ʻ 13
. Bu saroy o z davrining “me moriy ʻ ʻ
mo jizasi” hisoblangan. Bu ajoyib saroyni ko rish uchun Ugarit, Bobil va
ʻ ʻ
Yamxaddan vakillar kelib. uning mo jizakor ko rinshidan lol qolganlar. Zimrilim
ʻ ʻ
ham Xammurapi kabi dono siyosatchi va uzoqni ko ruvchi davlat arbobi edi.
ʻ
Shuni ta kidlash lozimki, Bobilda Zimrilimning diplomat va ko plab xufyalari
ʻ ʻ
faoliyat ko rsatib, u yerdagi siyosiy va harbiy voqealarni sinchiklab kuzatib borgan
ʻ
va bu haqida o z hukmdorlariga ma lumot yuborib turganlar. Bu voqealar
ʻ ʻ
haqidagi tafsilotlar Zimrilim saroy arxivlarida saqlanganligini arxeologlar
Галай.Ю.Г История Государства и Права Зарубежных Стран (курс лекций) – Нижний Новгород: 2007 c
14

topishgan. Xammurapining Mariga nisbatan siyosati salbiy tomonga
o zgarganligini sezgan Zimrilim ittifoqchisiga yuborgan qo shinlarini Larsadanʻ ʻ
chiqarib olgan. Xammurapi ham Zimrilimning bu siyosatini payqab Mil.avv.
1759-yilda o zining katta qo shini bilan Mari devorlari ortida paydo bo lib.
ʻ ʻ ʻ
shaharni qamal qiladi va uni bosib oladi, shimoliy Mesopotamiyadagi bu kuchli
davlatni o ziga itoat ettiradi. Ammo Zimrilim Xammurapiga itoat etishni
ʻ
xohlamay, unga qarshi qo zg olon ko taradi. Xammurapi qo shinlari ikkinchi
ʻ ʻ ʻ ʻ
marta Marini qamal qilib uni vayron etganlar, janglarda shahar aholisining
aksariyati qirib tashlangan. Maridagi “mo jizakor” shoh saroyi yoqib yuborilgan.
ʻ
Bu mag lubiyatdan so ng
ʻ ʻ
Mari davlati barham topgan. Zimrilimning ittifoqdoshi hisoblangan Nineviya,
13
62-63.
Галай.Ю.Г История Государства и Права Зарубежных Стран (курс лекций) – Нижний Новгород: 2007 c
15

Ashshur va boshqa shaharlar ham birin-ketin Bobil davlatining vassaliga aylangan.
Xammurapi o zining 42 yillik podsholigi davrida butun Mesopotamiyani o z ichigaʻ ʻ
olgan kuchli, yirik, mustabid davlat tuzishga muvaffaq bo lgan. Mazkur davrda
ʻ
Bobil Mesopotamiyadagi davlatlardan kichik bir shahar, yangi mustabid davlatning
poytaxti bo libgina qolmay, balki Old Osiyodagi qudratli davlatga aylanib, eng
ʻ
yirik iqtisodiy, siyosiy va madaniy markaz bo lib qoladi. Ammo ko plab
ʻ ʻ
g alabalariga qaramay qudratli bo lib ko ringan Bobil podsholigi mayda davlatlami
ʻ ʻ ʻ
kuch bilan ushlab, uyushtirib turgan saltanat edi. Bu esa podsholikning negizi ham
u qadar mustahkam emasligini ko rsatar edi.
ʻ
1901 yil dekabr va 1902 yil yanvar oylarida dioritning uchta katta bo lagi
ʻ
(qora tosh) topilgan bo lib, ular qadimgi yaqin Sharq tsivilizatsiyasining mavjud
ʻ
qarashlarini o zgartirgan yozuvlar bilan yozilgan. Ma lum bo lishicha, fransuz
ʻ ʻ ʻ
arxeologlari tomonidan suz qazish paytida topilgan bu uchta tosh qoldiqlari
(qadimgi davrlarda u Janubiy Forsdagi Elam poytaxti bo lgan) bitta yodgorlikni
ʻ
tashkil qiladi. Bu miloddan avvalgi 1750-yilgacha bo lgan davrga tegishli bo lgan
ʻ ʻ
Xammurapi qonunlari yozilgan mashhur stela edi. Uning Suza shahrida bo lishi,
ʻ
ehtimol, elamitlar uni bosqinlaridan birida urush o ljasi bilan birga olib
ʻ
ketishganligi bilan bog liq, chunki uning tarkibidan u dastlab vaviloniyada, ehtimol
ʻ
Bobilning o zida ishlab chiqarilganligi va o rnatilganligi aniq, ammo ba zi olimlar
ʻ ʻ ʻ
buni isbotlaydilar u sippardan edi 14
.
Hozirda Luvrda joylashgan Xammurapi stelasi taxminan 7 fut 6 duym
balandlikda. Yodgorlikning yuqori qismida Quyosh xudosi (Aka adolat xudosi)
tasvirlangan bo lib, unga Shoh Xammurapi sharaf beradi. Yozuv matni quyida
ʻ
o yilgan harflar gorizontal ravishda ajratilgan chiziqlar bilan yuqoridan pastgacha
ʻ
boradi. Ushbu yozuvda qonunlarning o zi o rtada, prolog va epilog o rtasida
ʻ ʻ ʻ
joylashgan. Muqaddima xudolar Xammurapini “adolatni er yuzida ko rinadigan
ʻ
qilib ko rsatishga, yomon odamlarni va yovuz odamlarni yo q qilishga, kuchlilar
ʻ ʻ
kuchsizlarni xafa qilmaslikka” chaqirgan degan da vodan kelib chiqadi. Pro-logda
ʻ
Xammurapi xudolarga sodiqligi va ularning shaharlari va ziyoratgohlariga bo lgan
ʻ
Галай.Ю.Г История Государства и Права Зарубежных Стран (курс лекций) – Нижний Новгород: 2007 c
16

14
63-64.
g amxo rligi bilan maqtanadigan bir qator satrlar mavjud. Epilogda ushbu qonunlarʻ ʻ
yozilgan maqsad haqida gap boradi: bu “yetim, beva ayol va jabrlanuvchi uchun
yaxshi” bo lishdir. Bundan tashqari, keyingi hukmdorlarga Xammurapi
ʻ
chaqirayotgan xudolarning la natiga duchor bo lish qo rquvi ostida
ʻ ʻ ʻ
Hammurapining so zlarini o qish tavsiya etiladi. Qonunlarning o zi dastlab
ʻ ʻ ʻ
taxminan 280 ta moddadan iborat bo lib, ulardan 35 ga yaqini qadimgi davrlarda
ʻ
stela bilan yo q qilingan, shubhasiz, yodgorlikni Suza shahriga ko chirgan
ʻ ʻ
bosqinchi yaxshiyamki, yo qolgan matnning taxminan yarmi hozirda qisman
ʻ
shunga o xshash boshqa yodgorlikka tegishli bo lgan ba zi diorit parchalari va
ʻ ʻ ʻ
qisman Xammurapi qonunlarini o z ichiga olgan turli davrlardagi loy lavhalar
ʻ
orqali tiklanishi mumkin 13
.
Qonunlarning joylashuvi materialni tizimlashtirishga qaratilgan puxta
o ylangan urinishdan dalolat beradi: hayotning o xshash tomonlariga oid qonunlar
ʻ ʻ
birlashtirilgan. Shunday qilib, yolg on ayblovlar, yolg on guvohlik berish va
ʻ ʻ
sudyalarni sotish to g risidagi qonunlarni o z ichiga olgan dastlabki beshta
ʻ ʻ ʻ
moddada ularning umumiy aloqasi - Odil sudlovni amalga oshirish mavjud.
Qisqacha aytganda, barcha qonunlarni quyidagicha guruhlash mumkin:
Odil sudlovni amalga oshirish (5 ta maqola).
Mulkka qarshi jinoyatlar (20 ta modda).
Yer egaligi (50 ga yaqin modda).
Savdo va tijorat operatsiyalari (deyarli 40 ta maqola).
Oila ijtimoiy institut sifatida-bo limning 68 ta moddasi zinokorlik, nikoh, nikohdan
ʻ
tashqari yashash, oilani tark etish, ajralish, qarindoshlik, farzand asrab olish, meros
kabi masalalarni qamrab oladi.
Hujum uchun jazo (20 modda).
13 Abdullayev U.A“Jahon tarixi” (Qadimgi dunyo tarixi) – T.: 2017-y.545-546 b.
История Государства и Права Зарубежных Стран (курс лекций) – Нижний Новгород: 2007 c
17

Professional xizmatlar-bo limning 16 moddasi xizmat vazifalarini qoniqarliʻ
bajarganlik uchun to lov miqdori va ularni qoniqarsiz bajarganlik uchun jazolar
ʻ
bilan bog liq.
ʻ
Qoralama buqalar-bo limning 16-moddasida ish haqi, ijaraga berilgan buqalar
ʻ
bilan bog liq bo lmagan holatlar, xavfli buqalar kabi masalalar tartibga solinadi.
ʻ ʻ
Qishloq xo jaligi va cho ponlar-bo limning 11 moddasida ishchilar va
ʻ ʻ ʻ
cho ponlarning ish haqi miqdori va insofsizlik holatlari kabi masalalar mavjud.
ʻ
Hayvonlarni, vagonlarni yoki qayiqlarni yollash: ishchilar va hunarmandlarning ish
haqi (10 yuz).
Qullarga egalik qilish va qullarni sotish (5 ta maqola).
Shaxsiy qonunlarni ular paydo bo lgan ijtimoiy vaziyatni hisobga olmagan
ʻ
holda keltirish chalg itishi mumkinligini ta kidlash qiyin, ammo bu oldingi
ʻ ʻ
hurmatni hisobga olgan holda biz Xammurapi stelasida yozilgan qonunlarning
namunalari sifatida quyidagi qonunlarni taklif qilamiz 14
.
3, 4-bandlar. SOXTA GUVOH
Agar biror kishi sudda bo lmagan narsaning guvohi sifatida harakat qilsa va
ʻ
o z so zlarini bajara olmasa va agar bu ish bo yicha o lim jazosi nazarda tutilgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lsa, unda bu odam o lishi kerak. Agar u don yoki kumush bilan bog liq biror
ʻ ʻ ʻ
narsa haqida guvohlik bergan bo lsa, unda u "bu holatda · qo llaniladigan" jazoga
ʻ ʻ
tortilishi kerak.
16-band. O G IRLIK
ʻ ʻ
Agar biror kishi yo qolgan qulni yoki podshohga yoki biron bir fuqaroga
ʻ
tegishli bo lgan qulni o z uyida yashirgan bo lsa va uni (yoki uni) topilmani oshkor
ʻ ʻ ʻ
qilishi uchun xabarchiga olib kelmasa, uy egasi o lishi kerak. Qullikka bo lgan
ʻ ʻ
munosabati “Tom amaki kabinasi” xotiralari bilan rang-barang bo lganlar uchun
ʻ
shuni ta kidlash kerakki, qulni yashirgan odam, albatta, jamoat instituti sifatida
ʻ
qullikka qarshi “faol harakatlar” bilan o z noroziligini bildirmoqchi emas edi. Bu
ʻ
shunchaki firibgar edi, u o z topilmasi haqida jim bo lib, o zini boshqa birovning
ʻ ʻ ʻ
quliga ega bo lishga umid qildi.
ʻ
14 Галай.Ю.Г 65-
66.
18

25-band. TALONCHILIK
История Государства и Права Зарубежных Стран (курс лекций) – Нижний Новгород: 2007 c
19

Agar biron bir odamning uyida yong in chiqsa va uni o chirish uchun kelganʻ ʻ
boshqa odam uy egasining mulkiga tushib, uni uydan olib chiqsa, u odamni olovga
tashlash kerak.
48-band. QIYINCHILIKLAR YUZAGA KELGANDA TO LOVLARNI
ʻ
KECHIKTIRISH
Agar biror kishi qarzni foizlar bilan to lashi kerak bo lsa va adad (ob-havo
ʻ ʻ
xudosi) o z dalasini to ydirgan bo lsa yoki toshqin uning hosilini yuvgan bo lsa
ʻ ʻ ʻ ʻ
yoki namlik etishmasligi tufayli dalada don hosil qilmagan bo lsa, u o sha yili
ʻ ʻ
donni kreditoriga qaytarmasligi kerak. U o z belgisini [so zma-so z: “qo llash”]
ʻ ʻ ʻ ʻ
o chirib tashlashi va bu yil uchun foiz to lamasligi kerak.
ʻ ʻ
128-band. XOTINNING MAQOMI SHARTNOMAGA BOG LIQ
ʻ
Agar erkak o z xotinini olgan bo lsa, lekin u uchun shartnoma tuzmagan
ʻ ʻ
bo lsa, unda bu ayol uning “qonuniy” xotini emas. [Ko rib chiqilayotgan
ʻ ʻ
shartnoma qandaydir murakkab shaklga ega bo lishi shart emas edi.
ʻ
Xammurapidan ikki asrdan ko proq vaqt oldin Urning uchinchi sulolasi davriga
ʻ
oid bitta shartnomada shunday deyilgan: “Puzurxayya Ubartumni o z xotiniga
ʻ
oldi. U shoh oldida qasam ichdi (bunday va shunga o xshashlarning to rtta
ʻ ʻ
guvohlari). Enamgalanna er yuzidagi inanna xudosining vakili bo lgan ruhoniyga
ʻ
aylangan yili.]
129, 132-bandlar. ZINO
Agar olijanob xo jayinning xotini boshqa odam bilan yotgan holda topilgan
ʻ
bo lsa, unda ikkalasini ham bog lab, suvga tashlash kerak. Agar xo jayin o z
ʻ ʻ ʻ ʻ
xotiniga hayot qoldirsa, u holda shoh o z xizmatkoriga hayot qoldirishi kerak.
ʻ
Agar olijanob xo jayinning xotini boshqa odam tufayli barmog i bilan ishora
ʻ ʻ
qilingan bo lsa, lekin u boshqa odam bilan yotgan holda topilmasa, u eri uchun
ʻ
muqaddas daryoga shoshilishi kerak. Bu yerda bu majburiy o z joniga qasd qilish
ʻ
emas, balki suv sinovida ayolning aybsizligini aniqlash demakdir 15
.
141-band. ISROFGAR XOTIN BILAN MUOMALA QILISH
15
Галай.Ю.Г 67-68.
История Государства и Права Зарубежных Стран (курс лекций) – Нижний Новгород: 2007 c
20

Agar erining uyida yashovchi zodagon xo jayinning xotini tashqarigaʻ
chiqishga qaror qilsa [ehtimol bu erda u xarid qilish va pulni isrof qilishdan ko ra,
ʻ
alohida uyni jihozlashni anglatadi] va pullarini sarflab, mol-mulkini talon-taroj
qilsa va erining ahvolini kamaytirsa, buni isbotlash kerak. Agar eri bundan keyin u
bilan ajrashmoqchi ekanligini aytsa, u bilan ajrashishi mumkin va ajrashgandan
keyin u hech qanday narsani olmaydi. Agar er ajrashish istagini bildirmasa, u
boshqa ayolga uylanishi mumkin va o sha ayol [ya ni birinchi xotin] erining uyida
ʻ ʻ
xizmatkori sifatida qolishi kerak.
146, 147-bandlar. NIKOHDAN TASHQARI BIRGALIKDA YASHASH
Agar erkak naditum ruhoniyiga uylangan bo lsa va u eriga qulni olib kelgan
ʻ
bo lsa va qul bola tug gan bo lsa, keyin qul bola tug ganligi sababli o zini bekasi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bilan tenglashtira boshlagan bo lsa, u holda uning bekasi uni kumushga sotmasligi
ʻ
mumkin, lekin unga qulning belgisini qo yishi va uni boshqa qullarga, agar u
ʻ
farzand ko rmagan bo lsa, styuardessa uni kumushga sotishi mumkin.
ʻ ʻ
153-band. “ABADIY UCHBURCHAK”
Agar olijanob ayolning eri boshqa erkak tufayli o ldirilgan bo lsa, unda bu
ʻ ʻ
ayolni ustunga qo yish kerak.
ʻ
157-band. QARINDOSHLIK
Agar erkak otasining o limidan keyin onasi bilan jinsiy aloqada bo lsa,
ʻ ʻ
ikkalasini ham yoqish kerak 16
. 223-band. NAFS
“Agar erkak kasal bo lsa yoki vafot etgan bo lsa va uning rafiqasi uyidan
ʻ ʻ
biron bir narsani o g irlab, uni erkin erkakka, erkin ayolga yoki boshqa birovga
ʻ ʻ
bergan bo lsa, unda xotin ham, oluvchilar ham o limga mahkum etilishi kerak, va
ʻ ʻ
agar eri sog lig i yaxshi bo lgan turmush qurgan ayol erining uyidan biron bir
ʻ ʻ ʻ
narsani o g irlab, uni erkin erkakka, erkin ayolga yoki boshqa birovga topshirgan
ʻ ʻ
bo lsa, unda bu odam xotinini ayblashi va jazolashi kerak; va oluvchi ...
ʻ
o g irlangan narsani qaytarishi kerak va er o z xotinini olgan jazo oluvchiga ham
ʻ ʻ ʻ
tegishli bo lishi kerak”.
ʻ
16
Галай.Ю.Г 69-70.
История Государства и Права Зарубежных Стран (курс лекций) – Нижний Новгород: 2007 c
21

II BOB. YANGI BOBIL PODSHOLIGI
II.1. Yangi Bobil podsholigining tashkil topishi. Navuxodonosor davrida
davlatning yuksalishi
Bobilning keyingi afsonalarida aks etgan Bobilning eng katta farovonligi
va ulug vorligi davri Navuxodonosor hukmronligi davri edi (miloddan avvalgiʻ
605-562). Ushbu davrda nafaqat Injil va yunon urf-odatlaridan, balki
Navuxodonosorning o z qurilish yozuvlaridan va uning hukmronligi davridagi
ʻ
savdo, huquqiy va ma muriy hujjatlardan ham ushbu shahar haqida juda ko p
ʻ ʻ
ma lumotlarga ega bo lish baxtiga muyassar bo ldik. Muhim ma lumotlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
shaharning o zini qazish paytida, ayniqsa nemis Robert tomonidan olib borilgan
ʻ
qazishmalarda ham olingan Koldevey 1899 va 1917 yillar orasida birgalikda
olingan bu topilmalar bizga Navuxodonosor II davrida Bobil poytaxtidagi
hayotning juda ajoyib rasmini beradi, garchi, albatta, biz hali bilmagan juda ko p
ʻ
tafsilotlar bor va biz hech qachon bilmasligimiz mumkin 17
.
Navuxodonosor II davrida Bobil shahri Frotning ikkala qirg og iga
ʻ ʻ
cho zilgan. Biz eski shahar deb atashimiz mumkin bo lgan narsa daryoning
ʻ ʻ
Sharqiy qirg og ida joylashgan edi va shaharning bu qismi qarama-qarshi
ʻ ʻ
qirg oqdagi yangi shahardan biroz kattaroq edi. Bu-Sharqiy qirg oqqa va umuman
ʻ ʻ
shahar markazida Etamananka, “jin va er bo lmagan poydevor uyi”, ulkan yetti
ʻ
qavatli zikkurat yoki Ma bad minorasi bor edi, u allaqachon juda qadimgi, ammo
ʻ
o sha paytda ajoyib tarzda qayta qurilgan edi. Ehtimol, u Bobil minorasi haqidagi
ʻ
Injil hikoyasida (Ibtido kitobi, 11: 19) yodda tutgan bo lishi mumkin, garchi,
ʻ
albatta, Injil afsonasi Navuxodonosordan ikki ming yildan ko proq vaqtni
ʻ
anglatadi 18
. Tepasida kichik Ma bad bo lgan bu ulkan minora qariyb 300 fut
ʻ ʻ
17 Urakov. D Jahon tarixi (Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi) / o‘quv qo‘llanma / _T.: “Navro‘z”
2018. 52-53 b
18 Всемирная история. Энсиклопедия. Том 1. Под ред. Ю.Н.Франсева. М., 2000 г c 78-79
22

balandlikka ko tarilib, tekislikdan yuqoriga ko tarilib, milya bo ylab ko rinibʻ ʻ ʻ ʻ
turardi. Uning o lchamlari turli xil o zgarishlar bilan har xil edi, ammo qazishmalar
ʻ ʻ
shuni ko rsatadiki, uning poydevori maksimal o lchamlari bilan yon tomoni
ʻ ʻ
taxminan 300 fut bo lgan kvadrat hosil qilgan. Zikkuratning asosiy qismi siqilgan
ʻ
loydan qurilgan, ammo qalinligi qariyb 50 fut bo lgan kuygan g isht qoplamasi
ʻ ʻ
ham bor edi. Taxminan 30 fut kenglikdagi zinapoya birinchi va ikkinchi qavatlarga
olib bordi, balandroq qavatlarga qanday etib borishi noma lum, ammo zinapoyalar
ʻ
yoki lampalar ham yuqoriga ko tarilgan. Etamanka g ishtdan qurilgan doimiy
ʻ ʻ
binolar yoki ikki qavatli devorlar bilan o ralgan devor bilan o ralgan joyda turardi.
ʻ ʻ
Ushbu xonalarning ba zilari, albatta, omborxona edi. Boshqalar, ehtimol ruhoniylar
ʻ
va ibodat qilish bilan shug ullanadigan boshqa odamlarning uylari yoki (ba zilar
ʻ ʻ
taxmin qilganidek) ziyoratchilar uchun uy-joy bo lgan.
ʻ
Etemenankaning o ralgan hududidan janubda, u bilan chambarchas bog liq
ʻ ʻ
bo lgan esagila ibodatxonasi majmuasi, “boshni ko tarish uyi” joylashgan edi. Bu
ʻ ʻ
yerda nafaqat Marduk shahri xudosining bosh muqaddas joyi (aks holda belgi
“Xudo” deb ataladi), balki Mardukning o g li Nabu va boshqa bir qator
ʻ ʻ
xudolarning muqaddas joylari ham joylashgan. Bizda qadimgi yunon
mualliflaridan ham, mixxat yozuvlaridan ham olingan Esagil va Etemenanka
haqidagi hikoyalar mavjud. Eng so nggi planshetlardan biri ikkala binoning aniq
ʻ
o lchamlarini beradi
ʻ 19
.
Esagilaning ichida 66 futdan 132 futgacha bo lgan zal bo lgan Marduk
ʻ ʻ
xudosining asosiy ziyoratgohi bor edi. Ehtimol, u ko zni qamashtiradigan
ʻ
hashamatli xona edi, chunki Agar biz Navuxodonosorning o z-o zidan yozilgan
ʻ ʻ
yozuvlaridan faqat bitta tafsilotni keltirsak, u butun ichki qismini, shu jumladan
nurlarni oltin bilan qoplashni buyurganini bilib olamiz. Kapella ichidagi
balandlikda Marduk va uning rafiqasi Tsarpanituning oltin butlari turgan, xudolar
xizmatkorlarining oltin tasvirlari esa ilohiy juftlikning har ikki tomonida
joylashgan. Ular orasida sartarosh Tsarpanitu, Butler, novvoy, darvozabon, itlar
bor. Kerubu (bizning “karubim” so zidan kelib chiqqan) deb nomlangan qanotli
ʻ
19 Urakov. D Jahon tarixi (Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi) / o‘quv qo‘llanma / _T.: “Navro‘z”
2018. 53 b
23

Su-shestlarning haykallari kirish joyini qo riqlagan. Ushbu haykallarning barchasiʻ
oltin va qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan va hashamatli kiyimlarda kiyingan,
ammo hovlidan tashlangan ravon qarashlardan tashqari, oddiy bobilliklar buni
boshqalarning so zlaridan imonga qabul qilishlari kerak edi, chunki
ʻ
Navuxodonosor davrida podshohdan boshqa birov, valiahd shahzoda
aniqlangan.Bu davrga kelib Bobilning keyingi shohlari davrda ham davlat qayta
o nglanmadi.
ʻ
II.2. Qadimgi Bobil madaniyati: din, adabiyot, san at, me morchilik
ʻ ʻ
Mil.avv. XII asrda kassitlar Bobiliga Elam halokatli zarba berdi. Elam bir
necha bosqinlardan keyin Mil.avv. 1150-yillar atrofida kassitlar sulolasi
hukmronligini tugatadi. Navuxodonosor I (Mil.avv. 1124—1108-yillar) II Issin
sulolasi davrida elamliklar Bobildan haydab yuboriladi. Elamga shunday zarba
beriladiki, u haqda uch asr (Mil.avv. 821-yilgacha) biror-bir matn xabar
bermaydi 20
. Bobilni keyingi tarixida Dajla, Frot daryolari, Fors qo ltig i qirg og i
ʻ ʻ ʻ ʻ
va janubiy Mesopotamiyaning shaharlari oralig ida joylashgan xaldey qabilalari
ʻ
muhim o rinni egalladilar. Ular yarim ko chmanchi chorvador va dehqonlar edilar.
ʻ ʻ
Xaldeylar Mil.avv. IX asrda Bobilni janubiy qismini bosib oladilar va Bobil
madaniyatini qabul qiladilar. Bobilning oliy xudosi Mardukka sig inadilar.
ʻ
Mil.avv. 729-yilda Bobilni Osuriya bosib oladi. Osuriyaliklar Bobilda Mil.avv. VII
asrgacha hukmronlik qiladilar. Yangi Bobil podsholigini paydo bo lishi eramizdan
ʻ
avvalgi 629-yilga to g ri keladi. Lashkarboshi Nabopalasar Bobilda yangi
ʻ ʻ
xaldeysulolasiga asos soldi. Navuxudonosor II ning hukmronlik yillari Bobilning
gullab-yashnagan (Mil.avv. 605-562-yillar) davri bo ldi. Bobil 200 ming aholisi
ʻ
bo lgan qadimgi sharqning eng yirik shahriga aylandi.
ʻ
Shahar Frot daryosining ikki qirg og ida joylashgan bo lib, uzunligi 123
ʻ ʻ ʻ
metr, kengligi 5-6 metr bo lgan ko prik bilan birlashtirilgan. Shaharda ulkan
ʻ ʻ
20 Urakov. D Jahon tarixi (Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi) / o‘quv qo‘llanma / _T.: “Navro‘z”
2018. 54 b
24

podsho saroyi, sun iy tepalikda Bobilning muqaddas ibodatxonasi Esagilaʻ
joylashgan edi. Ibodatxonaning har bir tomoni uzunligi 400 metrni tashkil qilgan.
Undan janubda balandligi 91 metr bo lgan yetti qavatli Etemenanki («osmon
ʻ
va yerning markazidagi ibodatxona») deb atalgan zikkurat ibodatxona qurilgan. U
qadimgi yetti mo jizaning biri deb hisoblangan. Shahar ikki qator devor bilan
ʻ
o ralib, uning aylanasi 8 km.ni tashkil qilgan va 8 darvozadan shaharga kirilgan
ʻ 21
.
Navuxodonosor II vafotidan so ng Bobil zaiflashadi Mil.avv. 553 -yilda
ʻ
Bobilni Eron podshosi Kayxusrav II bosib oldi. Bobil eramizdan avalgi
33Iyilgacha Ahmoniylar davlati tarkibiga kiradi, keyin esa makedoniyalik Iskandar
davlatiga, uning yemirilishidan so ng Salavkiylar davlati tarkibiga kiradi. Bizgacha
ʻ
Bobil tarixini mil.avv. VII—VI asrlariga doir ma muriy matnlar, yozuvlar, podsho
ʻ
farmonlari va farmoyishlari yetib kelgan. Bobil to g risida ayrim antik mualliflar
ʻ ʻ
ma lumotlari mavjud. Hujjatlarga ko ra, bu davrda qullarning soni ko paygan.
ʻ ʻ ʻ
Ibodatxona xo jaligida yuzlab qullar ishlagan, boylarning yerlarida 3— 5 qul,
ʻ
tadbirkor uylarda o nlab qullar mehnat qilganlar. Yirik yer egalari erkin kishilarga
ʻ
va qullarga yerni ijaraga bir xil shartlarda berganlar 22
.
Yollanma ishchilar, kam yerli yoki yersiz kishilar ko pchilikni tashkil qilgan.
ʻ
Yangi Bobil podsholigi davrida savdo-tadbirkorlik uylari keng tarqalgan. Arxiv
ma lumotlariga ko ra Egibi va Murashu uylari katta-katta yerlarni ijaraga
ʻ ʻ
berganlar. Ibodatxonalar ham tovar-pul munosabatlariga tortilgan. Ular yer va
qullarni ijaraga berganlar. Mil.avv. I ming yillikda podsho xo jaligi sezilarli rol
ʻ
o ynamagan. Podsho yerlari ham ijaraga berilgan. Ibodatxona va xususiy
ʻ
xo jaliklar yetakchi o rinni egallaydilar. Bobil xalqaro savdoda Sharqiy O rtayer
ʻ ʻ ʻ
dengizi qirg og i mamlakatlari va Mesopotamiyadan janubiy-sharqda turgan
ʻ ʻ
viloyatlar o rtasida savdoda vositachilik qilgan. Misr, Suriya, Elam va Kichik
ʻ
Osiyo bilan gavjum savdo qilingan. Bobil ahmoniylar viloyatlariga g alla, kiyim-
ʻ
kechak va jun, gazlama yetkazib beradigan asosiy markaz bo lgan. Bobil Fors
ʻ
21 Авдиев.В Военная история ЕгиптаT. I964. с 563-565.
22 Rajabov R. dunyo “O‘zbekiston”, 2016. 91-93 b
Qadimgi tarixi. – T.:
25

davlatining eng boy satrapliklaridan biri edi, u har yili xazinaga 1000 talant (30
tonna) kumush bilan davlat solig ini to laganʻ ʻ 23
.
Mesopotamiya — jahon sivilizatsiyasi va qadimgi shahar madaniyati ning ilk
o choqlaridan biri. Bu madaniyatning ilk asoschilaridan biri shumerlar bo lib,
ʻ ʻ
ularning yutuqlarini bobilliklar va osuriyaliklar o zlashtirib, davom ettirdilar.
ʻ
Mesopotamiya madaniyatining manbalari Mil.avv. IV ming yillikda shaharlar
paydo bo lishi bilan boshlandi. Uning uzoq yashash davrida unga xos ichki birlik,
ʻ
an analarni merosiyligi, uning unsurlarining ajralmas aloqasi saqlanib qoldi.
ʻ
Mesopotamiya madaniyatining boshlang ich davri o ziga xos yozuvning
ʻ ʻ
shakllanishi bilan belgilanadi. Keyinchalik bu yozuv mixxatga aylanadi. Mixxat
Mesopotamiya sivilizatsiyasining asosiy ildizi bo lib, uning barcha jihatlarini
ʻ
birlashtirgan an analarini saqlab qolish imkoniyatini berdi.
ʻ
Mil.avv. IV— III ming yilliklarda shumer yozuvi paydo bo ldi. Taxminlarga
ʻ
ko ra bu yozuv shumerlar Mesopotamiyaga kelganga qadar noma lum xalq
ʻ ʻ
tomonidan kashf qilingan. Shumerlar bu yozuvni sivilizatsiya xizmatiga qo ydilar.
ʻ
Dastlab shumer yozuvi piktografik shaklda alohida buyumlar, tasvirlar tarzida
ifodalangan. Shunday yozuvdan eramizdan avvalgi III ming yillikdan boshlab
foydalanilgan. Piktografiya juda sodda bo lib, haqiqiy yozuv emas edi, u so zlarni
ʻ ʻ
ifodalamas edi 24
.
Sekin-asta u mixxatga aylandi. Mixxatga 600 belgi bor edi. Mil.avv. XXV
asrda ilk batafsil yozilgan shumer matnlari paydo bo ldi. Akkad tili janubiy
ʻ
Mesopotamiyada Mil.avv. Ill ming yillikning ikkinchi yarmida paydo bo ldi.
ʻ
Shumer va akkad tillari bir-biridan ko pgina so zlarni o zlashtirib oldi. Mil.avv. III
ʻ ʻ ʻ
ming yillikning oxirida qadimgi Shumer-akkad lug atlari tuzilgan. Shumer yozuvi
ʻ
keyinchalik shumer-akkad yozuvini butun Old Osiyo xalqlari o zlashtirib oldilar.
ʻ
Akkad tili Old Osiyo xalqaro diplomatiya tiliga aylandi. Qadimgi
Meosopotamiyada loy mo l-ko l edi. Loy taxtacha yozuv uchun asosiy manba
ʻ ʻ
bo lib, xizmat qildi. Taxtacha loydan yasalib tuzlardan kuydirish yo li bilan
ʻ ʻ
23 https://studfile.net/preview/5188325/page:3/
24 https://studfile.net/preview/5188325/page:3/
26

tozalangan. Mesopotamiyada o rmon bo lmaganligi sababli, faqat eng muhimʻ ʻ
matnlar yozilgan loy taxtachalar (podsho yozuvlari, kutubxonada saqlanishi lozim
bo lgan asarlar) kuydirilgan
ʻ 25
.
25 Rajabov R. dunyo “O‘zbekiston”, 2016. 97-98 b
Qadimgi tarixi. – T.:
27

Qolgan taxtachalar oftobda quirtilgan. Odatda, taxtachalar yetti-to qqiz smʻ
uzunlikda bo lgan. Yozuvlar ba zida tosh va metall taxtachaga ham yozilgan
ʻ ʻ 26
.
Mil.avv. I ming yillikda bobillik va osuriyaliklar yozuv uchun teri va chetdan
keltirilgan papirusni ishlata boshlaganlar. Shu vaqtni o zida Mesopotamiyada
ʻ
yog ochdan qilingan uzun taxtachaga mum surtib mixxat belgilarini tushirganlar.
ʻ
Mil.avv. VII asrdan boshlab oromiy tili va yozuvi kirib kelgan paytda mixxat
yozuvlari o limga yuz tutdi. Kutubxona Bobil va Osuriya madaniyatining eng
ʻ
muhim yutuqlaridan biri kutubxonalar edi. Mil.avv. II ming yillikdan boshlab Ur,
Nippur shaharlarida adabiy va ilmiy matnlardan iborat ilk kutubxonalar paydo
bo ladi. Qadimgi Sharqning eng mashhur kutubxonasi Ashshurbanapalning
ʻ
(Mil.avv.669—635-yillar hukmronlik qilgan) Nineviya shahrida to plangan 20.000
ʻ
taxtachadan iborat kutubxonasi bo lgan. Loy taxtachalarga podsho an anallari,
ʻ ʻ
muhim tarixiy voqealar xronikasi, qonunlar to plami, adabiy asarlar va ilmiy
ʻ
matnlar yozilgan 29
.
Ashshurbanapal kutubxonasining alohida ilmiy qimmati shundaki, bu
kutubxonada dunyoda birinchi marta kitoblar tizimli to plangan va ma lum
ʻ ʻ
tartibda joylashtirilgan. Ko pgina kitoblar bir necha nusxada mavjud. Katta
ʻ
matnlar bir xil hajmdagi loy taxtachalarda bayon qilingan. Shunday matnlar
qirqdan yuztagacha taxtachaga yozilgan. Har bir taxtachada undan foydalangandan
so ng o z o rnida qaytarish imkonini bergan tartib raqamlari qo yilgan. Arxivlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
Qadimgi Mesopotamiya arxivlar makoni bo lgan. Eng qadimgi arxivlar Mil.avv.
ʻ
III ming yillikning birinchi choragiga tegishli. Bu davrda arxiv ma lumotlari
ʻ
yozilgan taxtachalar namlikdan saqlash uchun mumlangan savatlarda saqlangan.
Mil.avv. XIX asrga oid Ur shahri arxivi maxsus xonada yog och tokchalarida
ʻ
saqlangan 27
.
Mil.avv. XVIII asrga oid boy arxiv Mari podshosi saroyidan, Uruk shahridan
Mil.avv. VIII-VI asrlarga oid 2500 xo jalik hujjatlari arxivi topilgan. Maktablar
ʻ
26 https://old.bigenc.ru/world_history/text/1893609
/ page/5 29
Авдиев.В Военная история Египта T. I964. с
570-572.
27 Kabirov A. Sharq “Tafakkur”, 2017-y, 60-b
Qadimgi tarixi. – T.:
28

Qadimgi Shumer va keyingi Bobil maktablarida asosan davlat va ibodatxonalar
uchun kotiblar tayyorlangan.
Maktablar ta lim va madaniyat o chog i bo lgan. Maktabda asosan shumerʻ ʻ ʻ ʻ
tili va adabiyoti o qitilgan. Yuqori sinf o quvchilari kelajakda tor
ʻ ʻ
mutaxassislashuvga qarab grammatika astronomiya va matematikadan bilim
olganlar. O zini fanga bag ishlamoqchi bo lgan o quvchi bo lsa huquq,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
astronomiya, tibbiyot va matematikani o rgangan.
ʻ
Maktabda jismoniy jazo keng qo llanilgan. Mesopotamiya maktablari
ʻ
o quvchilarining sinf xonasida fanlarni o rganish uchun loy taxtachalarda yozgan
ʻ ʻ
mashq matnlari bizgacha yetib kelgan. So z janri Shumer adabiyotiga oid epik
ʻ
asarlar, afsonalar, madhiya, doston, ertak va maqollar to plami bizgacha yetib
ʻ
kelgan. Shumer shahrini qo shni qabilalar hujumlari natijasida halokati to g risida
ʻ ʻ ʻ
ma lumot beradigan asarlar alohida o rin tutadi. «Ur shahri aholisining falokati
ʻ ʻ
motam yig isi» (Mil.avv. XX asr oxiri) asarida ayollar, qariyalar va bolalarning
ʻ
ochlikdan qiynalishi, yong indan qolgan uylarda halok bo lganlarni tafsilotlari
ʻ ʻ
batafsil tavsiflagan. Shumer adabiyotining eng mashhur namunasi afsonaviy
qahramon Gilgamish to g risidagi epik afsonalar to plamidir. Bu asar akkad tilida
ʻ ʻ ʻ
qayta ishlangan nusxada to laroq ko rinishda Ashshurbanipal kutubxonasida
ʻ ʻ
topilgan. Mil.avv. II ming yillik oxirida Bobilda akkad tilida yozilgan falsafiy
mavzudagi «ha men donolik ilohini sharaflayman» asari saqlanib qolgan. U
aybsiz, mashaqqat chekkan kishining shafqatsiz taqdiri to g risida hikoya qiladi
ʻ ʻ 28
.
Shu mavzuga yaqin “Bobil teodisiyasi” (so zma-so z tarjimasi, «xudoni
ʻ ʻ
oqlash») poemasi Mil.avv. IX asrda paydo bo lgan. Uning muallifi podsho
ʻ
saroyida kohin bo lib xizmat qilgan, Esagil kuni Ubbib nomli kishi bo lgan.
ʻ ʻ
Asarda bobilliklarning qiziqtirgan diniy-falsafiy g oyalar o z aksini topgan. Er.av
ʻ ʻ
X asrga oid «Qul menga bo ysun» asari hayotga umidsizlik ruhida yozilgan. U
ʻ
xo jayinning o z qo li bilan dialogi tarzida yozilgan. Katta badiiy qiymatga ega
ʻ ʻ ʻ
bo lgan Osuriya annallari ossur jangchilari bo lgan begona davlatlar tabiati
ʻ ʻ
to g risida ritmik tilda yozilgan. Eng mashhur Osuri asari bu Osuriya
ʻ ʻ
28 Kabirov A. Sharq “Tafakkur”, 2017-y, 120-b
Qadimgi tarixi. – T.:
29

podsholarining dono kotibi va maslahatchisi Axikar to g risidagi qissadir. Qissaʻ ʻ
to liqroq holda suriya tilida saqlanib qolgan.
ʻ
Qadimgi tarixi. – T.:
30

Din . Qadimgi Mesopotamiya mafkuraviy hayotida din hukmron o rin egallagan.ʻ
Mil.avv. IV—III ming yilliklar chegarasida Shumerda batafsil ishlab chiqilgan,
keyinchalik Bobilda o zlashtirilib, rivojlantirilgan teologik tizim yuzaga keladi. Har
ʻ
bir shumer shahri o z xudo homiysiga ega bo lgan. Bundan tashqari, umumshumer
ʻ ʻ
shaharlari sig ingan xudolar bo lgan. Bu osmon xudosi Anu, yer xudosi Enlil, suv
ʻ ʻ
xudosi Enki yoki Ea kabi ilohlar tabiat stixiyasi kuchlarini aks ettirganlar.
Ko pincha ular koinot jismiga o xshatilgan. Har bir xudoga alohida vazifa
ʻ ʻ
yuklatilgan.
Enlil taqdir xudosi, shaharlar asoschisi hamda motiga va omoch
kashfiyotchisi, quyosh xudosi Utu (Akkad mifologiyasida Shamash), Oy xudosi
Ninnar, Enlilning o g li sevgi va hosildorlik xudosi Innana (Bobil va Osuriya
ʻ ʻ
panteonida Ishtar) abadiy hayot, tabiat xudosi Dumuzi (Bobilda-Tammuz) keng
tarqalgan. Urush xudosi kasallik va o lim xudosi Ndgal (Marsen) sayyorasiga
ʻ
o xshatilgan. Bobil bosh xudosi Marduk — Yupiter bilan Nabu (Mardukning
ʻ
o g li) donolik, yozuv va hisob xudosi Merkuriy sayyorasiga o xshatilgan
ʻ ʻ ʻ 29
.O sha ʻ
davrlarda o zini sehr-jodu ustalari deb e lon qilganlar bir vaqtning o zida sehrgar,
ʻ ʻ ʻ
olim, tabib, muallim va voiz sifatida faoliyat ko rsatganlar. Shuningdek, shaharning
ʻ
yoshini hisobga olgan holda, u sehr tushunchasi o z shaklini olgan dunyodagi
ʻ
birinchi joy bo lishi mumkin, deb ishoniladi. Haqiqiy “gunoh shahri” Muqaddas
ʻ
Kitobda bu shahar haqida bir nechta eslatmalar mavjud va ularning hech biri ijobiy
emas. Shahar Isayya, Yeremiyo boblarida va Vahiylar kitobida tilga olingan. Diniy
matnlarda aytilishicha, Xudo shaharni vayron qilgan, chunki u yovuzlik va
yovuzlik timsoliga aylangan. Ahdda Xudo shaharni halokatga mahkum etgani
haqida aytilgan. “Bobil xarobalar ko kragiga, log shoqoliga, dahshatli va shipga,
ʻ
aholisi bo lmagan narsaga aylanadi.” (Yeremin 51:37)
ʻ
Bobilning afsonaviy xudolari ko pgina
ʻ qadimgi shaharlarda
bo lgani
ʻ kabi, Bobilda ham hurmatga sazovor va sig inadigan xudolar ʻ
to plami mavjud edi. Ularning har biri o z vazifa va vakolatlariga ega bo lgan. Bu
ʻ ʻ ʻ
29 Roger.I, Beck.B, Linda Black, Larry Krieger.S, Philip Naylor.C, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of
interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P. 165-167.
Qadimgi tarixi. – T.:
31

ma naviy mohiyatlarni e zozlash uchun ibodatxonalar qurilgan. To qqista asosiyʻ ʻ ʻ
xudolar va ularning vakolatlari quyidagicha ko rinadi:
ʻ
1. Marduk: momaqaldiroq xudosi, shaharning homiysi xudosi.
2. Adad: Xudo bo ron, yomg ir
ʻ ʻ
3. Nergal: Urush, o lim va vayronagarchilik xudosi
ʻ
4. Tiamat: Xudolarning onasi
5. Ea: Hikmatli Xudo
6. Shamash: ilohiy adolat va quyosh xudosi
7. Apsu: Chuchuk suv xudosi
8. Nabu: Maktublar, hikmatlar xudosi
9. Ishtar: Sevgi, urush ma budasi
ʻ 30
Xudolardan tashqari , ko ʻ p sonli ezgulik devlariga sig ʻ inilgan . Turli xil
kasalliklar sababchisi bo ʻ lgan yovuz devlarni rahmdil qilishga harakat qilganlar .
Devlar yarim odam , yarim hayvon tarzida tasvirlanganlar . Odamlar o ʻ zlarini odam
boshli , qanotli ho ʻ kiz sifatida ifodalaganlar . - Qanotli ulkan haykallar Osuriya
podsholari saroylari kirishini qo ʻ riqlaganlar .
Shumer va akkadlar u dunyoga ishonganlar. Ularning tasavvurida u dunyo
soyalar podsholigi qaysiki, o liklar ochlik va chanqoqlikdan qiynaladilar. Loy,
ʻ
chang bilan ovqatlanadilar. Shuning uchun marhumlarning bolalari ularga
qurbonlik keltirishga majburdirlar. Ilmiy bilimlar Qadimgi Mesopotamiyada
dunyoning ilmiy bilishda ma lum yutuqlarga erishildi. Bobilda, ayniqsa,
ʻ
matematika fanlari amaliy maqsadlar uchun yuzaga kelib, yuqori darajada
rivojlanadi. Qadimdayoq, bobilliklar zikkuratlarning yuqori qavatlaridan turib
“osmon jismlarini” muntazam kuzatganlar. Ana shu ko p asrlik kuzatishlari
ʻ
natijasida matematik-astronomiya vujudga keldi. Astronomlar yulduzlar o rtasidagi
ʻ
masofani astronomik hisob-kitob qilganlar. Bobilda ko p sonli astronomik jadvallar
ʻ
vujudga kelgan.
Shu davrda Bobilda mashhur astronomlar Naburian va Kiden yashaganlar.
Naburian oy fazalarini aniqlash tizimini ishlabchiqdi. Kiden quyosh yilini 365 kun,
30 Rajabov R. dunyo “O‘zbekiston”, 2016.101-102 b
32

5 soat 41 minut va 41,6 sekund hisobladi. U yil hisobi davomiyligida bor yo g i 7ʻ ʻ
minut, 17 sekundga xato qilgan. Astronomiya astrologiya bilan bog langan edi.
ʻ
Bizgacha juda ko p Bobil tibbiyot matnlari yetib kelgan. Mesopotamiya
ʻ
shifokorlari chiqqan va singan suyak bo g inlarini davolay olganlar, lekin
ʻ ʻ
odamning ichki kasalliklarni davolay olmaganlar. Mil.avv. III ming yillikdayoq
mesopotamiyaliklar Hindistonga boradigan yo lni, Mil.avv. I ming yillikda
ʻ
Efiopiya va Ispaniyaga boradigan yo lni bilganlar. Bizgacha yetib kelgan xaritalar
ʻ
bobilliklarning o z geografik bilimlarini tizimga solishga harakat qilganliklarini
ʻ
ko rsatadi. Mil.avv. XII asrda kassitlar Bobiliga Elam halokatli zarba berdi. Elam
ʻ
bir necha bosqinlardan keyin Mil.avv. 1150-yillar atrofida kassitlar sulolasi
hukmronligini tugatadi. Navuxodonosor I (Mil.avv. 1124—1108-yillar) II Issin
sulolasi davrida elamliklar Bobildan haydab yuboriladi. Elamga shunday zarba
beriladiki, u haqda uch asr (Mil.avv. 821-yilgacha) biror-bir matn xabar bermaydi.
Bobilni keyingi tarixida Dajla, Frot daryolari, Fors qo ltig i qirg og i va j anubiy
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Mesopotamiyaning shaharlari oralig ida joylashgan xaldey qabilalari muhim
ʻ
o rinni egalladilar. Ular yarim ko chmanchi chorvador va dehqonlar edilar.
ʻ ʻ
Xaldeylar Mil.avv. IX asrda Bobilni janubiy qismini bosib oladilar va Bobil
madaniyatini qabul qiladilar. Bobilning oliy xudosi Mardukka sig inadilar. Mil.avv
ʻ
729-yilda Bobilni Osuriya bosib oladi. Osuriyaliklar Bobilda Mil.avv. VII asrgacha
hukmronlik qiladilar. Yangi Bobil podsholigini paydo bo lishi eramizdan avvalgi
ʻ
629-yilga to g ri keladi. Lashkarboshi Nabopalasar Bobilda yangi xaldey sulolasiga
ʻ ʻ
asos soldi. Navuxudonosor II ning hukmronlik yillari Bobilning gullabyashnagan
(Mil.avv. 605-562-yillar) davri bo ldi. Bobil 200 ming aholisi bo lgan qadimgi
ʻ ʻ
sharqning eng yirik shahriga aylandi 31
.
Shahar Frot daryosining ikki qirg og ida joylashgan bo lib, uzunligi 123
ʻ ʻ ʻ
metr, kengligi 5-6 metr bo lgan ko prik bilan birlashtirilgan. Shaharda ulkan
ʻ ʻ
31 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2017-y, 121-122 b.
Qadimgi tarixi. – T.:
33

podsho saroyi, sun iy tepalikda Bobilning muqaddas ibodatxonasi Esagilaʻ
joylashgan edi. Ibodatxonaning har bir tomoni uzunligi 400 metrni tashkil qilgan.
Undan janubda balandligi 91 metr bo lgan yetti qavatli Etemenanki («osmon
ʻ
va yerning markazidagi ibodatxona») deb atalgan zikkurat ibodatxona qurilgan. U
qadimgi yetti mo jizaning biri deb hisoblangan. Shahar ikki qator devor bilan
ʻ
o ralib, uning aylanasi 8 km.ni tashkil qilgan va 8 darvozadan shaharga kirilgan
ʻ 3
.
Navuxodonosor II vafotidan so ng Bobil zaiflashadi Mil.avv. 553 -yilda Bobilni
ʻ
Eron podshosi Kayxusrav II bosib oldi. Bobil eramizdan avalgi 33I-yilgacha
Ahmoniylar davlati tarkibiga kiradi, keyin esa makedoniyalik Iskandar davlatiga ,
uning yemirilishidan so ng Salavkiylar davlati tarkibiga kiradi. Bizgacha Bobil
ʻ
tarixini Mil.avv. VII—VI asrlariga doir ma muriy matnlar, yozuvlar, podsho
ʻ
farmonlari va farmoyishlari yetib kelgan. Bobil to g risida ayrim antik mualliflar
ʻ ʻ
ma lumotlari mavjud. Hujjatlarga ko ra, bu davrda qullarning soni ko paygan.
ʻ ʻ ʻ
Ibodatxona xo jaligida yuzlab qullar ishlagan, boylarning yerlarida 3— 5 qul,
ʻ
tadbirkor uylarda o nlab qullar mehnat qilganlar. Yirik yer egalari erkin kishilarga
ʻ
va qullarga yerni ijaraga bir xil shartlarda berganlar.
Yollanma ishchilar, kam yerli yoki yersiz kishilar ko pchilikni tashkil qilgan.
ʻ
Yangi Bobil podsholigi davrida savdo-tadbirkorlik uylari keng tarqalgan. Arxiv
ma lumotlariga ko ra Egibi va Murashu uylari katta-katta yerlarni ijaraga
ʻ ʻ
berganlar. Ibodatxonalar ham tovar-pul munosabatlariga tortilgan. Ular yer va
qullarni ijaraga berganlar. Mil.avv. I ming yillikda podsho xo jaligi sezilarli rol
ʻ
o ynamagan. Podsho yerlari ham ijaraga berilgan. Ibodatxona va xususiy
ʻ
xo jaliklar yetakchi o rinni egallaydilar. Bobil xalqaro savdoda Sharqiy O rtayer
ʻ ʻ ʻ
dengizi qirg og i mamlakatlari va Mesopotamiyadan janubiy-sharqda turgan
ʻ ʻ
viloyatlar o rtasida savdoda vositachilik qilgan. Misr, Suriya, Elam va Kichik
ʻ
Osiyo bilan gavjum savdo qilingan. Bobil ahmoniylar viloyatlariga g alla, kiyim-
ʻ
kechak va jun, gazlama yetkazib beradigan asosiy markaz bo lgan. Bobil Fors
ʻ
davlatining eng boy satrapliklaridan biri edi, u har yili xazinaga 1000 talant (30
tonna) kumush bilan davlat solig ini to lagan.
ʻ ʻ
34

Mesopotamiya — jahon sivilizatsiyasi va qadimgi shahar madaniyati ning ilk
o choqlaridan biri. Bu madaniyatning ilk asoschilaridan biri shumerlar bo lib,ʻ ʻ
ularning yutuqlarini bobilliklar va osuriyaliklar o zlashtirib, davom ettirdilar.
ʻ
Mesopotamiya madaniyatining manbalari Mil.avv. IV ming yillikda shaharlar
paydo bo lishi bilan boshlandi. Uning uzoq yashash
ʻ davrida unga xos ichki birlik ,
an analarni merosiyligi, uning unsurlarining ajralmas aloqasi saqlanib qoldi.
ʻ
Mesopotamiya madaniyatining boshlang ich davri o ziga xos yozuvning
ʻ ʻ
shakllanishi bilan belgilanadi. Keyinchalik bu yozuv mixxatga aylanadi. Mixxat
Mesopotamiya sivilizatsiyasining asosiy ildizi bo lib, uning barcha jihatlarini
ʻ
birlashtirgan an analarini saqlab qolish imkoniyatini berdi.
ʻ
Mil.avv. IV— III ming yilliklarda shumer yozuvi paydo bo ldi. Taxminlarga
ʻ
ko ra bu yozuv shumerlar Mesopotamiyaga kelganga qadar noma lum xalq
ʻ ʻ
tompnidan kashf qilingan. Shumerlar bu yozuvni sivilizatsiya xizmatiga qo ydilar.
ʻ
Dastlab shumer yozuvi piktografik shaklda alohida buyumlar, tasvirlar tarzida
ifodalangan. Shunday yozuvdan eramizdan avvalgi III ming yillikdan boshlab
foydalanilgan. Piktografiya juda sodda bo lib, haqiqiy yozuv emas edi, u so zlarni
ʻ ʻ
ifodalamas edi.
Sekin-asta u mixxatga aylandi. Mixxatga 600 belgi bor edi. Mil.avv. XXV
asrda ilk batafsil yozilgan shumer matnlari paydo bo ldi. Akkad tili janubiy
ʻ
Mesopotamiyada Mil.avv. III ming yillikning ikkinchi yarmida paydo bo ldi.
ʻ
Shumer va akkad tillari bir-biridan ko pgina so zlarni o zlashtirib oldi. Mil.avv. III
ʻ ʻ ʻ
ming yillikning oxirida qadimgi Shumer-akkad lug atlari tuzilgan. Shumer yozuvi
ʻ
keyinchalik shumer-akkad yozuvini butun Old Osiyo xalqlari o zlashtirib oldilar
ʻ 32
.
Akkad tili Old Osiyo xalqaro diplomatiya tiliga aylandi. Qadimgi
Meosopotamiyada loy mo l-ko l edi. Loy taxtacha yozuv uchun asosiy manba
ʻ ʻ
bo lib, xizmat qildi. Taxtacha loydan yasalib tuzlardan kuydirish yo li bilan
ʻ ʻ
tozalangan. Mesopotamiyada o rmon bo lmaganligi sababli, faqat eng muhim
ʻ ʻ
matnlar yozilgan loy taxtachalar (podsho yozuvlari, kutubxonada saqlanishi lozim
bo lgan asarlar) kuydirilgan. Qolgan taxtachalar oftobda quritilgan. Odatda,
ʻ
32 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2017-y, 123-124 b
35

taxtachalar yetti-to qqiz sm. uzunlikda bo lgan. Yozuvlar ba zida tosh va metallʻ ʻ ʻ
taxtachaga ham yozilgan. Mil.avv. XVIII asrga oid boy arxiv Mari podshosi
saroyidan, Uruk shahridan Mil.avv. VIII-VI asrlarga oid 2500 xo jalik hujjatlari
ʻ
arxivi topilgan. Maktablar Qadimgi Shumer va keyingi Bobil maktablarida asosan
davlat va ibodatxonalar uchun kotiblar tayyorlangan.
Maktablar ta lim va madaniyat o chog i bo lgan. Maktabda asosan shumer
ʻ ʻ ʻ ʻ
till va adabiyoti o qitilgan. Yuqori sinf o quvchilari kelajakda tor
ʻ ʻ
mutaxassislashuvga qarab grammatika astronomiya va matematikadan bilim
olganlar. O zini fanga bag ishlamoqchi bo lgan o quvchi bo lsa huquq,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
astronomiya, tibbiyot va matematikani o rgangan. Xudolardan tashqari, ko p sonli
ʻ ʻ
ezgulik devlariga sig inilgan. Turli xil kasalliklar sababchisi bo lgan yovuz
ʻ ʻ
devlarni rahmdil qilishga harakat qilganlar. Devlar yarim odam, yarim hayvon
tarzida tasvirlanganlar. Odamlar o zlarini odam boshli, qanotli ho kiz sifatida
ʻ ʻ
ifodalaganlar. - Qanotli ulkan haykallar Osuriya podsholari saroylari kirishini
qo riqlaganlar. Shumer va akkadlar u dunyoga ishonganlar. Ularning tasavvurida u
ʻ
dunyo soyalar podsholigi qaysiki, o liklar ochlik va chanqoqlikdan qiynaladilar.
ʻ
Loy, chang bilan ovqatlanadilar. Shuning uchun marhumlarning bolalari ularga
qurbonlik keltirishga majburdirlar.
San at.
ʻ Qadimgi Mesopotamiyaning san atini shakllanishi va keyingi ʻ
taraqqiyotiga shumerlarning badiiy an analari hal qiluvchi rol o ynaydi. Tosh
ʻ ʻ
o ymakorlik Mil.avv. III ming yillik boshlarida shakllandi. Toshga naqshlar o yish
ʻ ʻ
(gliptika) Mil.avv.I asrigacha yuksak darajada rivojlandi. Mil.avv. XXIV—XXIII
asrlarda Mesopotamiya yagona davlat bo lib, birlashgan paytda podsholarning
ʻ
ideallashtirilgan portret-tasvirlari paydo bo ladi. Mil.avv. II ming yillik boshlaridan
ʻ
qurbonlik keltirish, saroy hayoti manzaralari tasvirlangan freska san ati rivojlanadi.
ʻ
Mesopotamiya san ati Mil.avv. VIII—VII asrlarda Osuriya davlatining gullab-
ʻ
yashnagan davrida o zining yuqori cho qqisiga chiqadi. Bu asosan relyef san atida
ʻ ʻ ʻ
o z aksini topgan. Bu davrda ulug vor saroy va ibodatxonalar barpo qilina
ʻ ʻ
boshlandi.
36

Mil.avv. I ming yillikda Mesopotamiyada yirik savdo hunarmandchilik
madaniyat markazlari bo lgan katta shaharlar paydo bo ladi. Mesopotamiyadagiʻ ʻ
ossur podshosi Sinaxxreb tomonidan Mil.avv. 705—681-yillarda qurilgan,
maydoni bo yicha Old Osiyoda eng katta shahar Osuriya poytaxti Nineviya edi.
ʻ
Shahar 729,7 ga yerni egallab, shaharda 170 ming aholi yashagan.
Mesopotamiyada shisha ishlab chiqarish juda erta Mil.avv. XVII asrda boshlanadi,
temirdan foydalanish esa kechroq Mil.avv. XI asrda boshlanadi.
Mesopotamiyaning ilmiy bilimlari, san ati, me morchiligi, dini, yozuvi va
ʻ ʻ
adabiyoti, qadimda ko pgina sharq xalqlari madaniyati ravnaqining o lchov mezoni
ʻ ʻ
bo lib xizmat qildi
ʻ 33
.
33 Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. – T.: “O‘zbekiston”, 2016. 104 b
37

XULOSA
Bobil judayam go zal va tom ma noda ulkan shahar bo lgan. U barchaniʻ ʻ ʻ
ulkanligi, rang-barangligi, kosmopolitligi, bag rikengligi va o ta zamonaviyligi
ʻ ʻ
bilan hayratda qoldirgan. Yahudiylarda, xristianlarda, yunonlarda u hashamat,
boylik va axloqiy buzuqlik ramziga aylangan. Arxeolog olimlar Mesopotamiyada
qazish ishlari vaqtida ehrom, ibodatxona, saroy va boshqa xarobalar oldidan
podsho, amaldor. oddiy kishi, yarmi hayvon, yarmi odam shaklidagi tosh
haykallarni topganlar. O sha qadim zamonlarda bu haykallar ibodatxona, saroy va
ʻ
ma muriy binolarni bezatib turgan. Bu jihatdan Gilgamsh, Iku-Shamagan, Gudea,
ʻ
Ashshurbanapal II, qanotli buqa, echki, jangchi va boshqalarning haykallari
diqqatga sazovordir. Qadimgi mesopotamiyaliklar zargarlik, toshtaroshlik,
hunarmandchilik va tasviriy san atning boshqa sohalarida ham shuhrat
ʻ
qozonganlar. Qadimgi Mesopotamiyada matematika. geometriya, astronomiya,
tibbiyot. tarix va boshqa fanlarga qiziqish ancha erta boshiangan. Yer o lchash,
ʻ
kanal qazish, suv omborlari qurish, masofani aniqlash, hosilni hisoblash,
me morchilik va harbiy ishda matematika va geometriya fanlari kerak bo lgan. Bu
ʻ ʻ
fanlar chorvachilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq va boshqa xo jalik ishlarida ham
ʻ
kerak bo lgan. Qadimgi mesopotamiyaliklar son va sanashni yaxshi bilganlar. Ular
ʻ
birlik. o nlik, yuzlik va minglik sonlarni bilganlar. Bu sonlarning hammasi uchun
ʻ
alohida belgilar bo lgan.
ʻ
Mesopotamiya issiq mamlakat bo lib, odamlar tez-tez kasallikka chalinib
ʻ
turgan. Mamlakatda bo lib turadigan qonli janglar natijasida ko p odamlar yarador
ʻ ʻ
bo lgan. Kasalliklarni va jarohatlarni davolash tabobat ilmining erta rivojlanishini
ʻ
taqozo etgan. Tabiblar bemor va jarohatlaganlarni alohida guruhlarga bo lib. so ng
ʻ ʻ
davolashni boshlaganlar. Bemorning kasalini aniqlashda tomir urishi, harakat va
boshqa belgilarga alohida e tibor berishgan. Bemorlarni davolashda esa shifobaxsh
ʻ
giyoh, meva. ildiz va turli jonvorlarning ayrim qismlaridan tayyorlangan sodda va
murakkab dori-darmonlar ishlatilgan. Tabobat ishlari bilan asosan ruhoniylar
shug ullangan.
ʻ
38

Yuqorida keltirilgan madaniy sohalarning barchasi, davlatchilik tuzilishi
mil.avv. II ming yillikda qadimgi Bobilda yuksalgan. Bunday sohalarning
rivojlanganligi, qadim qadimdan Osiyo hududi davlatchilik qurilishi, madaniy,
siyosiy, iqtisodiy sohada poydevor bo lganligini anglatadi.ʻ
39

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. Abdullayev U.A. “Jahon tarixi” (Qadimgi dunyo tarixi) – T.: 2017-y.
2. Дьяков В.Н., Никольский Н.М. История Древнего мира. Учебник
для учителей институтов. М. 1952.
3. Галай.Ю.Г История Государства и Права Зарубежных Стран (курс
лекций) – Нижний Новгород: 2007.
4. Под ред.Франсева.Всемирная история. Энсиклопедия. Том 1. М.,
2000 г
5. Авдиев.В Военная история Египта T. 1964-y.
6. Urakov. D Jahon tarixi (Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim
tarixi) / o quv qo llanma / _T.: “Navro z” 2018-y.
ʻ ʻ ʻ
7. Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2017-y
8. I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia
Ibo Shabaka “World history: patterns of interaction” McDougle Little,
USA, 2009-y.
9. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. – T.: “O zbekiston”, 2016-y.
ʻ
10. http://geohyst.hrono.info/node/9858
11. https://100urokov.ru/predmety/urok-5-drevnee-mezhdureche#1
12. https://studfile.net/preview/6391633/page:61/
13. https://www.prostudenta.ru/article-
3234.html?ysclid=lvoc617r90835050775
14. https://uristinfo.net/istorija-gosudarstva-i-prava/196-istorija gosudarstva-
i-prava-zs-ki-batyr/4861-drevnij-shumer-ivavilon.pdf?
ysclid=lvobicnrmf126608401
15. https://old.bigenc.ru/world_history/text/1893609
40

Qadimgi Bobil podsholigi

Купить

Похожие документы
Yunonlar va Fors urushlari
Xristianlikning paydo bo‘lishi va tarqalishi
Shumer-Akkad sivilizatsiyasi
Rim respuplikasi qulashi va imperiya ilk davri
Rim imperiyasining oltin va so’nggi davri