Qadimgi davlatlarning Xitoy bilan munosabatlari. Davan davlati

MUNDARIJA:
KIRISH ........................................................................................................ ..... 2-4
I BOB. Qadimgi Dovon davlatining tashkil topishi va bashqaruv tartibi.
1.1 Dovon davlatining tashkil topishi   ……………………………………….. 5-10
1.2   Dovon   davlati   hukmronligi   yillarida   davlat   boshqaruvi   va   o‘ziga   xos
xususiyatlari………………………………………………………………….11-14
II   BOB.   Dovon   davlatining   Xitoy   bilan   olib   borgan   iqtisodiy   –   siyosiy
munosabatlari.
2.1   Dovon   davlatining   Xitoy   bilan   olib   borgan   munosabatlarining
shakillanishi…………………………………………………………………15-22
2.2 Dovon davlatining Xitoy bilan olib borgan  iqtisodiy   aloqlari…………..23-28
XULOSA ..................................................................................................... .. .29-30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................ .. . ..31-32
ILOVALAR …………………………………………………………………33
1 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi.   Milliy   istiqlolga   erishganimizdan   keyin   o‘zbek
xalqining   etnologiyasi,   etnik   tarixini   o‘rganish,   haqqoniy   yoritish   tarix   fanining
muhim va dolzarb masalalaridan biriga aylandi. Negaki, mustaqillik sharofati bilan
xalqimizning   o‘z   yurti,   tili,   madaniyati,   qadriyatlari   tarixini   bilishga,   o‘zligini
anglashga   qiziqishi   o‘sdi.   Farzandlarimiz   tarix   ijodkori   bo‘lgan   o‘z   ajdodlari
kimlar   bo‘lganligini,   o‘zbek   xalqi   qachon   va   qanday   shakllanganligini   chuqur
anglashni, bilishni xohlaydi.
O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimovning «Tarixiy
xotirasiz kelajak yo‘q» asarida ta’kidlanganidek: «Har qaysi inson men shu millat
farzandi ekanman, mening ajdodlarim kimlar bo‘lgan, millatimning ibtidosi qayda,
uning   oyoqqa   turish,   tiklanish,   shakllanish   jarayoni   qanday   kechgan,   degan
savollarni o‘ziga berishi  tabiydir… Tarixiy ildizini izlagan odam, albatta, bir kun
mana shunday savollarga duch keladi va aminmanki, to‘g‘ri xulosalar chiqaradi» 1
.
Ko‘plab ishonchli tarixiy ma’lumotlar, manbalar, ashyoi dalillar barcha xalqlarning
etnik   shakllanishi   uzoq   davrlar   davomida,   murakkab   tarixiy   shartsharoitlar   va
omillar ta’sirida sodir bo‘lganligini tasdiqlaydi. O‘zbek xalqining shakllanishi ham
uzoq   tarixiy   jarayon   mahsuli   bo‘lib,   uning   o‘q   tomirlari   shu   yurt   zaminida   azal-
azaldan   yashab,   uni   o‘ziga   makon   tutib,   chuqur   ildiz   otib,   muttasil   moddiy   va
ma’naviy   madaniyat   namunalarini   yaratib   kelgan   qadimiy   urug‘,   qabila   va
elatlarga   borib   qadaladi.   Shu   o‘rinda   urug‘,   qabila,   xalq   tushunchalari   to‘g‘risida
ham   bir   qadar   to‘xtalib   o‘tmoqlik  joiz   bo‘ladi.   Negaki,   ular   haqida   aniq  tasavvur
hosil   qilish,   nazarimizda,   etnik   jarayonlar   o‘zgarishining   mazmun-mohiyatini
to‘g‘ri tushunishda g‘oyatda muhimdir. Qadimdan qon-qarindoshlik rishtalari bilan
bog‘langan,   bir   tomirga   borib   taqaladigan,   turmush   tarzi,   yashash   sharoiti   bir   xil
bir   necha   oilalar   birikuvidan   urug‘lar   hosil   bo‘lgan.   Urug‘   jamoasining   o‘z
etakchisi - oqsoqoli bo‘lgan. Urug‘ jamoasi hamma narsada, har bir masalayu sa’y-
harakatlarda oqsoqolning izmida bo‘lgan. 
1
 Karimov. I. A - Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. – Toshkent.  Sharq. 1998 . – B.26.
2 Yurtboshimiz Sh.M.Mirziyoyev: “Milliy ma’naviyatimizni rivojlantirish, uni
xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz hayotiga singdirishda ijtimoiy-gumanitar fanlarning
ahamiyati juda katta.   Afsus, bu fanlar rivoji zamondan ortda qolmoqda. Xususan,
biz   uchun   nihoyatda   dolzarb   bo‘lgan   tarix   fani   ham   bundan   mustasno   emas.
Tarixga   oid   ilmiy   tadqiqot   ishlari   asosan   bayonchilik,   publitsistik   usulda   olib
borilmoqda.   Natijada,   olis   va   yaqin   o‘tmishimizdagi   ko‘pgina   voqealar   mohiyati,
ularni   yuzaga  keltirgan  omillar   va  tarixiy  qonuniyatlar   ochilmasdan  qolmoqda”  –
deb ta’kidlaydi 2
. 
Kurs   ishida   Dovon   davlatining   Xiyoy   bilan   aloqlari   to‘grisida   batafsil
to‘xtalib o‘tishga harakat qilindi. Buning natijasida o‘zim bilmagan ko‘plab yangi
ma’lumotlarga   ega   bo‘ldim.   Davr   nuqtai   nazaridan   kelib   chiqib,   har   bir   tarixiy
hodisalarga   tarixchi   sifatida   baho   berishga   harakat   qildim   va   bunga   qisman
erishdim. Zamonaviy yangi adabiyotlarda ushbu davr bo‘yicha kerakli ma’lumotlar
to‘liq shakllantirilmaganligi  bois ishni  o‘rganish  jarayonida biroz qiyinchiliklarga
duch keldim. Asosiy foydalanilgan adabiyotlar arab va xitoy tilida yozilgan, ularni
hozirgi kunda o‘zbek tiliga hali tarjima qilinmagan.
Kurs   ishining   predmeti   Davan   davlatining   tashkil   topishi   va   Xitoy   bilan
munosabatlarining tashkil etilishi tadqiqotning predmeti etib bergilandi.
Kurs   ishining   obyekti.   Davan   davlatining   tashkil   topishi   va   Xitoy   bilan
munosabatlarining tashkil etilishidir.
Kurs   ishining   maqsadi   Davan   davlatining   Xitoy   bilan   munosabatlarini
o’rganish asosiy maqsad etib bergilandi.
Kurs ishining vazifalari  esa quyidagicha
-  Dovon davlatining tashkil topishini o’rganish; 
-   Dovon   davlati   hukmronligi   yillarida   davlat   boshqaruvi   va   o‘ziga   xos
xususiyatlarini yoritib berish; 
-   Dovon   davlatining   Xitoy   bilan   olib   borgan   munosabatlarining
shakillanishini o’rganish; 
-   Dovon   davlatining   Xitoy   bilan   olib   borgan   iqtisodiy   aloqlarini   tahlil
2
 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent: “O‘zbekiston” nashriyoti, 2021. – B.464.
3 qilishdan iborat.
Tadqiqotning   usullari.   Tadqiqotni   yoritishda   tarixiylik,   ilmiylik,
xronologik, hududiy yondoshuv kabi usullardan foydalanilgan.
Mavzuning   o’rganilganlik   darajasi   Qadimgi   davan   davlatining   tashkil
topishi   va   Xitoy   bilan   olib   borgan   iqtisodiy,   siyosiy   munosabatlar   tarixini
o’rgangan   tarixchi   olimlarni   biz   ikki   guruhga   bo’lamiz.   Birinchi   guruhga   rus
tarixchilarining   olib   borgan   tadqiqotlari   kiradi.   Ushbu   davrni   o’rgangan   tarixchi
olimlardan   B.A.   Litvinskiy,   G.   Ivanov,   A.N.   Bernshtam,   N.G.   Gorbunova,   N.V.
Kyuner, L.A. Borovkovya, N.Y.   Bichurin lardir 3
.  
Ikkinchi   guruhga   esa   mahalliy   tarixchi   olimlarimiz   tomonidan   yaratilgan
tadqiqotlar, monografiyalar, maqolalar to’plamlari kiradi. Qadimgi Davan va Xitoy
munosabatlari   tarixini   o’rgangan   olimlardan   А .   Анарбаев ,   А .   Асқаров ,   A.
Хўжаев ,   Б .   Абдулгазиева ,   K.   Shoniyozov,   B.   Eshov,   Azamat   Ziyo,   M.
Rahimovlardir.   Xususan   Qadimgi   Davan   va   Xitoy   o’rtasida   olib   borilgan
munosabatlar tarixini Proffessor A. Xo’jayev tadqiqot ishlarini olib borgan. Uning
tadqiqot   ishida   Davan   davlatining   vujudga   kelishi,   Xitoy   bilan   olib   borilgan
siyosiy   jarayonlar,   o’zaro   urushlar   haqida   ham   bayon   etilgan.   K.   Shoniyozov
tomonidan   yozilgan   ilmiy   monografiyada   esa   Davan   davlatining   vujudga   kelishi,
boshqaruv taritiblari, etnik holati haqida ham manbalar uchraydi 4
.
Kurs   ishining   tuzilishi.   Kirish,   uch   bob,   xulosa,   foydalanilgan   manba   va
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
3
 Бичурин Н.Я. (Иакннф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Аэии в древние времена. В 3-
х томах. Алматм, 1998-1999. Кюнер Н.В. Китайские известия о народах Южной Сибири, Центральной Азии
и Дальнего Востока. Москва, 1961. Боровковя Л.А. Залад Центральной Азии. Москва, 1989. Литвинский Б.А.
Курганы   и   курумы   Западной   Ферганы.   М.,   1972.   Иванов   Г.   П.   Фарғона   ўлкашунослиги.   –   Фарғона,   1996.
Смирнова О.И. Очерки из истории Согда. М., 1970. Бернштам А.Н. Древняя Фергана (Научно-популярный
очерк). – Ташкент: изд-во АН Уз ССР, 1951. Горбунова Н.Г. Поселения Ферганы первых веков нашей эры
(Некоторые итоги исследования) // СА.  № 3. 1977.
4
  Анарбаев   А.   Ахсикат   –   столица   древний   Ферганы.   –   Ташкент:   Тафаккур,   2013.   Асқаров   А.А.   Ўзбек
давлатчилигининг илк босқичларида қадимги Фарғона // Фарғона водийси тарихининг долзарб муаммолари.
I   жилд.   Фарғона,   2000   Асқаров   А.А.   Қадимги   Фарғона   тарихидан   лавҳалар   //   Археология   и   история
Центральной   Азии.   К   70-летию   со   дня   рождения   академика   АН   Республики   Узбекистан   Ю.Ф.   Бурякова.
Самарканд,   2004.   Хўжаев   А.   Фарғона   тарихига   оид   маълумотлар   (Қадимий   ва   илк   ўрта   аср   Хитой
манбаларидан   таржималар   ва   уларга   шарҳлар).   Фарғона,   2013.   Абдулгазиева   Б.   Восточная   Фергана   в
древности и раннем средневековье (система расселения, районирование и типология). Текст и альбом дис…
канд.   ист.   наук.   Архив   Института   археологии   АН   РУз.   Самарканд,   1988.   Azamat   Ziyo   O‘zbek   davlatchiligi
tarixi   (   eng   qadimgi   davrdan   Rossiya   bosqiniga   qadar)   –T.:   Sharq,   2000.   Shoniyozov   K.   Dovon   davlati   va
Dovonli k lar. – Toshkent, 1995.  
4 I BOB. Qadimgi Dovon davlatining tashkil topishi va bashqaruv tartibi.
1.1 Dovon davlatining tashkil topishi
Farg‘ona   qadimiy   tarixga   ega   bo‘lib,   o‘ziga   xos   sivilizatsiyani
shakllantirgan.   Farg‘onaning   qadimgi   davrdagi   tarixi   keyingi   yillarda   ayniqsa,
mustaqillik   yillarda   olib   borilgan   tadqiqotlar   natijada   yanada   oydinlashgan.
Qadimgi   Farg‘onaning   tarixini   yoritishda   Y.A.Zadneprovskiy,   G.Gorbunova,
X.Matboboyev, A.Anarboevlar ishlari diqqatga sazavordir. 
Farg‘ona   haqida   dastlabki   yozma   manba   Gerodotning   "Tarix"   asarida
uchraydi. Unda Sug‘diyonaning shimoli-sharqida "parikaniylar yurti" bo‘lganligini
eslatib o‘tiladi. Geradot malumotlariga ko‘ra, Xaumavarka saklari parikaniylarning
ajdodi   bo‘lib,   «parikaniylar   yurti»   paxlaviy   tekstlarida   «Parkan   davlati»   deb
yuritilgan» 5
. 
Farg‘ona   so‘zi   so‘g‘d   manbalarida   “Fraganik”   shaklida   yozilib,   “tog‘lar
orasidagi   vodiy,   atrofi   berk   soylik”   ma’nosini   anglatadi.   Xitoy   manbalarida
“Dayyuan,   ya’ni   Dovon”   deb   yuritilgan.   Dayyuan   ham   “tog‘lar   orasidagi
vodiy”ma’nosini beradi.
Farg‘ona   haqida   ko‘plab   ma’lumotlar   Xitoy   manbalarida   uchraydi.
Xitoyda   yilnomalar   tuzish   an’anasi   miloddan   avvalgi   III   asrdan   keyin   ya’ni
Xitoydagi mayda davlatchalar birlashgandan keyin shakllanadi.  Unga ko‘ra har bir
imperator   devonxonasida   maxsus   bo‘lim   bo‘lib,   uni   xodimlari   davlat   boshqaruvi
bo‘yicha   hujjat-materiallarni   to‘plashgan.   Keyinchalik   ular   har   bir   imperatorning
hukmronlik   davri   yilnomasiga   asos   bo‘lib   xizmat   qilgan.   Ulardan   birortasi   hali
xitoy   tilidan   boshqa   tillarga   to‘liq   tarjima   etilmagan.   Yevropa   tillaridan   tashqari
rus   tiliga   N.Y.Bichurin,   N.V.Kyuner,   V.S.Taskin,   A.G.Malyavkin   kabi
xitoyshunoslar   (sinologlar)   tarjimalari   ma’lum   va   mashhur.   Mamlakatimizda
keyingi   paytlarda   A.Xo‘jaev,   A.Abdurasul   o‘g‘li   tarjimalari   va   izohlaridan
foydalanilmoqda. 
5
  Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998. – B.36.
5 Yilnomalar ichida :
1. Sima   Syanning   “Tarixiy  xotiralar”-   Shi-szi   (afsonaviy   davrlardan   to  miloddan
avvalgi II asr oxirigacha voqealar tafsiloti),
2. Ban Gu (Min Gyan)ning “Ilk Xannoma” – Xan shu (miloddan avvalgi I asrdan
to eramizning 25 yilgacha voqealar bayoni) 
3. Fan Ye (Yuy-Szun)ning “Keyingi Xannoma” – Xouxan shu (milodiy 25 yildan
to 220 yilgacha tarixiy jarayonlar tafsiloti) 
4.   Ilk   o‘rta   asrlar   tarixi   Bey-shu   (   7   asr)   va   Tan-shu   (10   asr)   yilnomalarida
yozilgan.
Bular   ichida   Sima   Syanning   “Tarixiy   xotiralar”   asari   katta   ahamiyatga   ega 6
.
Ushbu asarning 123-bobi Markaziy Osiyoga ikki marta (miloddan avvalgi 136-128
va   115   yillari)   tashrif   buyurgan   elchi   Chjan   Szyanni   hisoboti   asosida   bitilgan.
Aynan   shu   shaxsning   Xitoydan   Farg‘ona   orqali   Markaziy   Osiyoga   tashrifi
paytidan e’tiboran – mil. avv. II asrdan Buyuk ipak yo‘liga rasman asos solinadi.
Chjan   Szyan   o‘z   hisobotida   “g‘arbiy   o‘lkalar”   –   Ustrushona,   Sug‘d,   Baqtriya,
Choch   va   b.   to‘g‘risida   ma’lumotlar   bergan.   Xitoylik   sayyoh   Farg‘ona   vodiysi
haqida   ham   yozib   qoldirgan.   U   ma’lumotlarda   Dovon   yoki   Dayuan   yuksak
rivojlangan   dehqonchilik   va   hunarmandchilik   mamlakati   ekanligini,   Farg‘ona
vodiysida 70 dan ortiq katta-kichik shaharlar mavjudligi va ulardan Ershi, Yuchen,
Guyshuan (Guyshan) muhim markazlar bo‘lganligi ta’kidlanadi.   Xitoy sayyohi va
elchisi   Chjan   Syan   qadimgi   Farg‘o na   xalqi   bilan,   uning   xulq-atvori,   urf-odatlari,
kuch   va   qudrati,   tabiati   va   hayvonot   dunyosi   yoritilgan.   Xitoy   manbalarini
o‘rganishda   Bichurinning   tarjimasi   muxim   ahamiyatga   ega.   Ko‘pgina
tadqiqotchilar qadimgi davr tarixini yortishda uning asaridan keng foydalanadilar.
Bichurin   Nikita   Yakovlevich   (Iakinf)   1777   -   1853,   hoz.   RFning   Chuvashiya
muxtor  respublikasi  Chebok-sari  tumani  —1853.11.5, Peterburg)  — xitoyshunos.
Peterburg   FA   muxbir   a’zosi   (1828   y.dan),   14   yil   (1807—21)   Pekindagi   rus   liniy
missiyasini   boshqargan.   Rossiya   Tashki   ishlar   vazir-ligida   tarjimon   bo‘lib
ishlagan. B. ning ilmiy ishlari mo‘g‘ul va turkiy-zabon xalklar tarixi, geografiyasi
6
  Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”.  –T.:  Sharq, 2010. – B.72.
6 va   etnografiyasiga   oid.   Uning   Turon   xalq-lari   qad.   tarixiga   bag‘ishlangan
«Qadimgi   davrda   O‘rta   Osiyoda   yashagan   xalklar   haqida   ma’lumotlar   to‘plami»
nom-li   uch   qismdan   iborat   asari   katta   ilmiy   qimmatga   ega.   Bugungi   kunda
O‘zbekistonda ham xitoy manbalari tarjimasi bilan shug‘ullanayotgan olimlarimiz
bor. 
Ular A.Xo‘jaev va Abdurasul o‘g‘lidir. Ular «24 tarix»ning Markaziy Osiyoga
tegishli   barcha   boblarini   «Qadimgi   Farg‘ona   tarixidan»   risolasida   tarjima   qilib
chop etishgan. Ana shu «24 tarix»ning 1-3 jildlaridagi Markaziy Osiyoga tegishli
qismlari   1987   yildan   boshlab   uyg‘ur   tiliga   tarjima   qilina   boshlandi.   Natijada
Farg‘ona-Xitoy munosabatlariga doir yangi malumotlar olish imkoniyati tug‘ilgan.
Xitoy   manbalarida   Farg‘ona   Dovon-Dayuan   (Da-Van-katta   Van)   tarzda   berilgan.
1756-1758   yillarda   fransuz   xitoyshunos   olimi   M.   Degin   dastlab   Dovonining
Farg‘ona ekanligini isbotlab bergan. 
Keyingi   davrlardagi   tadqiqotlar   ham   buni   tasdiqlagan.   Xitoy   manbalarida
Farg‘ona turli davrlarda turlicha nomlangan. Milodiy 5 asrda –Lona yoki Polona,
6-7   asrlarda   Baxon,   VII-VIII   asrlarda   Ninyuan.   Tadqiqotlar   davomida   bu
nomlarlarning barchasi Farg‘ona bilan bog‘liq ekanligini isbotlangan. Milodiy VII
asrga   oid   xitoy   manbasi   Bey-shida   qadimgi   Farg‘ona   –   “Pakanna”,   “Boxan”,
"Feyxan"   nomlari   bilan   tilga   olinadi.   Bey-shida   Feyxan   bekligi   poytaxtining
aylanasi   4   li   (1   li   576   m.ga   teng)   deyilgan.   Bey-shida   "xukmdor   taxti   oltin
qo‘chqor  qiyofasida  ishlangan"  deb  tarif   beriladi.  Boshqa  bir   xitoy  manbasi  Tan-
shuda   (X   asr)   "Mamlakatni   milodiy   III   asrdan   to   VII   asrgacha   bir   sulola
boshqargan"ligi   qayd   qilinadi.   Demak,   oltin   qiyofasida   ishlangan   taxtda   o‘tirgan
xukmdor   mahalliy   dehqonzodalardan   biri   bo‘lib,   to‘rt   asr   davomida   Farg‘ona
mulkini   boshqarib   kelgan   va   nihoyat   VII   asrdan   boshlab   Farg‘ona   mulki   turk
sulolalari tomonidan boshqarila boshlagan 7
.   
Arab tarixchilari  Yaqut  va Kudamolarning xabar  berishiga qaraganda ilk o‘rta
asrlarda   nafaqat   Farg‘ona   mulki,   balki   uning   bosh   shahri   ham   Fraganik   deb
yuritilgan,   aniqrog‘i   viloyat   uning   bosh   shahri   nomi   bilan   yuritilgan.   Dovon
7
 Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar)  –T.:  Sharq, 2000. – B.18.
7 davlatning   chegaralari   to‘liq   aniqlangan   emas.   Chjan   Szyanning   ko‘rsatmasiga
binoan, uning shimoli g‘arbida Qangyuy bilan, janubda yuechjilar bilan, shimolda
usunlar bilan chegaradosh bo‘lganligi yozib qoldirilgan. Dovon Xitoy poytaxtidan
10 000 li uzoqda joylashgan. 1 li 576 m.ga teng
  Farg‘ona xududida ilk davlatchilikning shakllangan davrni mil.avv. V-IV
asrlar   bilan   bog‘lashadi.   Chunki   xuddi   shu   davrga   oid   arxeologik   yodgorlik   –
Shurabashatda   ilk   davlatchilik   elementlari   topilgan.   Shurabashad   O‘zgan   shahri
yaqinida  joylashgan.   70  gektar  maydonni  egallagan.   Chust   madaniyatining  oxirgi
bosqichida esa, ilk davlatchilik elementlari - Chifdom shakllangan 8
. 
Dovon   haqida   ilk   ma’lumot   mil.avv.II   asrga   oid   bo‘lsa,   oxirgi   ma’lumot
mil.  III  asrga oid. Mil. 280-289 yillarda Xitoy elchisi Farg‘onaga kelgan. Shundan
keiyn   ma’lumotlar   uchramaydi.   Faqatgina   imperator   Vey   Du   Van   436   yilda
Polonaga   elchisini   yuborganligi   qayd   etilgan.   Bu   davrda   qadimgi   Farg‘onada
siyosiy   vaziyat   o‘zgargan.   Dovon   davlati   400-500   yil   davomida   mavjud   bo‘lgan.
yozma   manbalarga   qaraganda   aholisining   25   %   shaharlarda   iste’qomat
qilgan.Qadimgi   Farg‘ona  podshosini   –Van  deb  atashgan.  Bir  necha   hukmdorning
ismlari saqlanib qolgan- Mosay, Chan Fin, Mugua, Yanlyu. 
Davlatni   boshqarishda   oqsoqollar   kengashi   muxim   o‘rin   egallagan.
Oqsoqollar Kengashi hukmdor faoliyatini muhim masalalarda nazorat qilib borgan.
Oliy Kengash oldida hukmdorning huquqi cheklangan. Ayniqsa, urush va tinchlik,
diplomatik masalalarda hal etuvchi kuch va huquqiy oliy Kengash qo‘lida edi. Oliy
Kengash   hukmdorni   hokimiyatdan   tushirishi,   uning   urniga   yangisini   saylashi
mumkin   bo‘lgan.Hattoki   hukmdorning   taqdirini   ham   hal   etishgan.   Urushdagi
mag‘lubiyati uchun van Mosay aybdor deb topilib, qatl etilgan.   X itoy elchisi ham
jahl ustida oltin ot halkalini otib yuborganda oqsoqollarning jahlini chiqaradi. Uni
ham o‘limga mahkum etadilar. 
Dovon   davlatining   siyosiy   tuzumi   shahar-davlat   yoki.   voha-davlatlarning
erkin   ittifoqidan   tashkil   topgan   konfederatsiya   edi.   Har   bir   shaxarni   mustaqil
faoliyat yurituvchi hokim boshqargan.
8
  Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998. – B.36.
8 Miloddan avvalgi II-I asrlarda, Xitoy manbalarida qoldirgan ma’lumotlarga
ko‘ra, Dovonda dehqonchilik madaniyati avj olgan, yilqichilik rivojlangan. Chjan
Syanning   ma’lumoticha,   Dovonda   70   ga   yaqin   katta   va   kichik   shaharlar   bo‘lgan.
Ularning har biri mustaqil o‘z xukmdoriga ega. Dovonda 60 ming (300 ming kishi)
oila yashaydi, ulardan 60 ming yaxshi qurollangan otliq askar to‘planadi. Ular otda
turib   kamon   otishda,   nayza   sanchishda   mohir   jangchi   bo‘lishgan.   Qadimgi
Farg‘onada qishloq xo‘jaligi taraqqiy qilgan. Shaharlar sug‘orish sistemasi mavjud
xududlarda shakllangan va rivojlangan.  Farg‘ona aholisi eroniy tilda so‘zlashgan 9
.
Dovon   aholisi   sug‘orma   dehqonchilik   va   bog‘dorchilik   bilan
shug‘ullangan.   Ular   savdoda   mohir   va   uddaburon,   yilqichilikda   "qanotli"
arg‘umoqlar   еtishtirishga   katta   e’tibor   beradilar.   Marhamat   yaqinida   joylashgan
Aravon   yaqinida   xitoylar   ta’rif   bergan   «uchqur   (samoviy)   otlar»   tasviri   solingan
qoya tosh suratlari topilgan. Xitoy manbalariga ko‘ra esa bunday uchqur tulporlar
aynan Dovon podsholigida еtishtirilgan.
Bog‘dorchilik,   birinchi   navbatda   uzumchilik   keng   rivojlangan.   Uzumdan
sharbat qilish yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Boy еr egalarining еrto‘lalarida bir necha 10
yillar   avval   tayyorlangan   vinolar   saqlanadi,   deydi   Chjan   Syan.   Biroq   ularda
Parfiya,   Baqtriya,   Xorazm,   So‘g‘dda   bo‘lgani   singari   tanga   pullar   zarb   etish
bo‘lmagan. Savdoda pulsiz mol ayirboshlash keng yo‘lga qo‘yilgan. 
  Antik   davrda   Farg‘onada   hunarmandchilik   keng   rivojlangan.
To‘qimachilik  va   kulolchilik  rivojlangan.  Ijtimoiy  va   siyosiy   hayotda   ayollarning
o‘rni katta bo‘lgan. Ularga nisbatan hurmat kuchli bo‘lgan. Xitoy tarix chilarining
yozishicha,   agar   ayol   eriga   biror   topshiriq   qilsa,   er   topshiriqni   bajarmaslikni
xayoliga ham kelti ra olmagan. Xitoy tarixchilari qadimgi Farg‘ona aholi sini tashqi
qiyofada   Dovonarlarga   o‘xshab   ketadi.   Ular   cho‘ziq   yuzli   va   qalin   soqolli
bo‘lganlar,   deb   tariflay di.   Chjan   Syan   Dovondan   (Farg‘onadan)   to   An’se
(Parfiya)gacha bo‘lgan hududlarda yashovshi aholining tili xar xil bo‘lsa-da, ammo
ular   bir-   birlarini   tushunishini,   ularning   urf-odatlari   ham   bir-birlariga   o‘xshash
bo‘lganligini ta’kidlaydi.
9
  Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998. – B.39.
9 Dovon 60 ming qo‘shinga ega edi. Piyoda askarlar oddiy qurollangan, otliq
qo‘shin   harbiy   mahoratda   tengi   yo‘q   bo‘lgan.   Ularning   chopar   ot   ustida   turib,
orqaga   qayrilib   kamondan   uzgan   o‘qlari   dushmanni   dog‘da   qoldirardi.   Ularning
ayollari ham kamondan o‘q uzishda erlaridan qolishmagan.
Xitoy yilnomalarida tilga olingan shaharlarning o‘rni qaerda bo‘lganligi va
uning   poytaxti   masalasi   uzoq   yillar   davomida   tarixchi   arxeolog   olimlar   o‘rtasida
ko‘plab baxslarga sabab bo‘lgan. Bugungi kunda bu masallarga oydinlik kiritilgan
bo‘lsa,   ba’zi   tarixiy   asarlarda   ularning   turli   xil   talqini     uchraydi.   X.   Matboboev
ularning   chuqur   taxlil   qilgan.   Shaxarlarning   joylashuvini   ham   arxeologik   ham
yozma   manbalarni   solishtirgan   holda   isbotlab   bergan.   Dovon   davlati   poytaxti
masalasi   o‘zoq   yillar   davomida   bahslarga   sabab   bo‘lgan .   Manbalarda   biron   bir
shahar   poytaxt   deb   tilga  olinmagan.   Sababi   xitoyliklar   poytaxt   deganda   faqat   o‘z
poytaxtini tushunganlar 10
. 
Qolgan davlatlarni poytaxtlarini du – qarorgoh (rezidensiya) deb ataganlar
degan   fikrni   qoldirgan   Bichurin.   Bichurin   yozma   manbalar   asosida   uni   Guyshan
deb yozgan. Guyshan shahrining o‘rni haqida ham bir fikr yo‘q. Ya’ni u Mug‘qala
(hozirgi Kosonsoy) (Bernshtam A.N., Zadneprovskiy Y.A.), O‘ratepa (Tojikiston),
O‘sh   (Qirg‘iziston)   shaharlari   (Borovkova   L.A.),   Namangan   viloyati
To‘raqo‘rg‘on   tumanidagi   Munchoqtepa   (Matboboev   B.)   va   Axsiket   (Anarboev
A.) bilan taqqoslanadi. Ushbu tadqiqotchilar keltirayotgan dalil-isbotlarning kuchli
tomonlari   ham   bo‘sh   tomonlari   ham   mavjud.   Ammo,   bir   narsa   aniqki,   Guyshan
vodiy   shimoliy   hududida   joylashgan   bo‘lishi   va   miloddan   avvalgi   birinchi   asrda
bosh   shahar   bo‘lgan.   Sharqshunos   A.Xo‘jaev   yaqinda   e’lon   etilgan   maqolasida
poytaxt shahar deb Yuan-cheng degan shahar nomini keltiradi. 
1.2 Dovon davlati hukmronligi yillarida davlat boshqaruvi va o‘ziga
xos xususiyatlari
10
  Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”.  –T.:  Sharq, 2010. – B.73.
10 XX   asrning   70-80-yillarida   Sankt-Peterburglik   farg‘onashunos   Y.A.
Zadneprovskiy   yozma   manbalarni   diqqat   bilan   o‘rganib,   Dovonda   xuddi   qo‘shni
Kanguy   davlatiga   o‘xshab   ikkita   poytaxt   mavjud   edi   va   ulardan   biri   qarorgoh
(rezidensiya)   bo‘lishi   kerak   degan   fikrni   bildirgan   (Zadneprovskiy   Y.A.,   2000).
Kanguyda   yozgi   va   qishki   qarorgohlar   mavjudligi   tarixiy   fakt.   Shu   nazardan
qaraganda   Yuan-cheng   qarorgoh   bo‘lishi   mumkin.   Chunki,   tadqiqotchilar
N.Y.Bichurin   tarjimalarida   Yuan-cheng   toponimi   “rezidensiya   Dovonskoy”   yoki
“Dovonskaya rezidensiya” deb olinganini ta’kid etadilar (Xo‘jaev A., 2011. S.26).
Yuan-cheng   shahri   haqida   qiziqarli   g‘oyani   ilgari   surayotgan   A.   Xo‘jaev   uni
Andijon   o‘rnida   bo‘lishi   mumkin   degan   fikrni   bildiradi.   Eski   shahar   qismidan
aniqlanayotgan   arxeologik   topilmalar   buni   tasdiqlaydi.   Hozirda   Andijon
shahrining100   sm.gacha   va   undan   ziyod   qalinlikdagi   quyi   qatlamlaridan   2400-
2600   yillik   arxeologik   kompleks   topib   o‘rganildi   (Matbabaev   B.X,   Mashrabov
Z.Z., 2011). Qadimgi davrda Dovonning poytaxti Ershi shahri bo‘lgan 11
. Ershi bu
Andijon viloyatining Marhamat shahri yonida joylashgan Mingtepa yodgorligidir.
1.   Mingtepa   arxeologik   kompleksi   (mudofaa   devorlari,   ichki   va   tashqi
shahar, sopol buyumlari) davriy jihatdan Xitoy yilnomalarida keltirilgan vaqt (mil.
avv.   II)   –   miloddan   avv.   136-115   yillarga   to‘g‘ri   keladi   va   ular   salmog‘i   ham
еtarlicha.
2.   Xitoy   manbalari   xabar   bergan   Ershining   «o‘rta   shahri»   qoldiqlari   (bu
haqda   qarang:   Bichurin   N.Ya.,   1950.   S.   165)   faqat   Mingtepada   saqlangan
(maydoni   yangi   ma’lumotlarga   ko‘ra40   gektar).   O‘rta   shahar   ikki   qator   kuchli
mudofaa devorlari bilan o‘ralgan, ular arxeologik jihatdan qayd etilgan (Bernshtam
A.N., 1948. S. 155-161, ris. 2).
3.   Ershi   xitoyliklarni   vodiyga   kirib   kelishdagi   Yu   (Yuchen)dan   keyingi
shahar edi. Yodgorlikning yana bir muhim jihati uni geostrategik muhim nuqtada
joylashgan .
  Hozirda   bu   shaharning   faqat   15-20   foizigina   saqlanib   еtib   kelgan,   xolos.
2011 yildagi samodan olingan surat va o‘tgan asrdagi ma’lumotlar solishtirilganda
11
  Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”.  –T.:  Sharq, 2010. – B.76.
11 yodgorlikning maydoni 150-160 gektar bo‘lgan. Ichki qal’a 40 gektarni egallagan.
To‘rtburchak   shaklidagi   burjlar   bilan   mustahkamlangan   mahobatli   mudofaa
devorlari  bilan o‘ralgan edi. Ichki  shahar  markazida hukmdor qarorgohi bo‘lmish
ark   qad   ko‘targan   edi.   1985-1986   yillardagi   arkdagi   qazishmalarga   ko‘ra   unda
mahobatli   binolar   qoldig‘i   aniqlangan.   Arxeologik   ma’lumotlarga   qaraganda   u
miloddan avvalgi III asrda bunyod etilgan ikki qator mudofaa devori bilan o‘ralgan
ichki hamda tashqi shaharlardan iborat edi. Yodgorlik rejasini o‘rganishda yaqinda
muhim yangilik qo‘lga kiritildi. 2011 yili samodan olingan suratlar tahlil etilganda
Mingtepa   ichki   shahrini   rejasi   shu   vaqtgacha   kitoblardagi   to‘g‘ri   to‘rtburchakli
emas,   balki   parallelogramma   ko‘rinishdagi   ekanligi   ayon   bo‘ldi.   Uning   rejasida
ko‘plab   belgilariga   ko‘ra   ilk   temir   davrinng   eng   yirik   yodgorligi   Eylatan   bilan
o‘xshash   tomonlari   aniqlangan.   Buni   keng   o‘rganish   yodgorlikning   ko‘pgina
tarixiy jihatlari yanada aniqlashtiriladi. Shu maqsadda Xitoy Farg‘ona xalqi ustiga
qo‘shin tortib borishga bahona qidirardi. Miloddan avvalgi 104 yilda bahona ham
topildi. Dovon davlati hukmdori  va Hun hoqonligi  tangriquti  o‘rtasida qudachilik
munosabatlari o‘rnatilgan. Shu tufayli xitoylar hunlar ustidan g‘olib chiqib, ularni
o‘z   joyidan   siqib   chiqarganida,   hun   hoqoni   o‘z   avlodi   bilan   Dovon   davlatiga
ko‘chib kelgan.
Dovon davlatining ko‘chmanchi aholisi chorvachilik, shaharlar va ularning atrofida
yashagan   o‘troq   aholi   esa   dehqonchilik,   hunarmandchilik   va   savdo-sotiq   bilan
shug‘ullangan 12
.
Milodiy   V   asrning   2-yarmida   Dovon   davlati   parchalanib,   uning   hududida
Shosh   (Xitoy   manbalarida   Shi),   Samarqand   (Kan),   Maymurg‘   (Mi),   Shahrisabz
(Shi), Kattaqo‘rg‘on (Xe), Usrushona  (Tsao)  kabi  kichik davlatlar  tashkil  topgan.
Bu hudud asta-sekin Dovoniylar davlati tarkibiga qo‘shib olingan.
VIII va IX asr boshlarida qarluq, o‘g‘uzlar tazyiqi va arab istilosi natijasida
Dovonli   qabila   ittifoqi   batamom   emirilib,   bir   necha   qismga   bo‘linib   ketadi.   Bir
qismi shimoli sharqqa - Talas va Chu daryolari oralig‘iga kelib joylashadi. Ikkinchi
qismi   Kaspiy   dengizining   shimolidagi   Yoyiq   (Ural)   daryosi   atrofidagi
12
  Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”.  –T.:  Sharq, 2010. – B.80.
12 yaylovlardan   makon   topadi.Uchinchi   qismi   esa   Orol   dengizining   janubi   sharqiy
sohillarida, Sirdaryoning quyi oqimlarida qolib, o‘g‘uzlarga tobe bo‘ladilar.
XII   -   XIII   asrlarda   Dovonlilar   Xorazmning   siyosiy   hayotida   muhim   rol
o‘ynaganlar.   Shu   davrda   Talas   va   Chu   vodiylarida   yashovchi   Dovonlilardan   60
ming   kishi   Xorazmga   ko‘chib   keladi.   Mo‘g‘ullar   bosqini   arafasida   Xorazmda
Dovonlilardan   tuzilgan   qo‘shinning   soni   90   minggga   etgan.   Xorazmshoh   Tekesh
Dovonli   beklaridan   birining   qizi   -   Turkon   xotunga   uylanadi.   Keyinchalik   bu
ayolning   mamlakat   siyosiy   hayotiga   aralashuvi,   kaltabinligi   mo‘g‘ul   bosqiniga
qarshi kurashda kuchlarni birlashtirishga to‘sqinlik qilgan.
Qanglilarning   bir   guruhi   XII   -   XIII   asrlarda   Sibir   erlariga   borib   o‘rnashadi
hamda bu erdagi Oltoy, Enisey turklari va yoqutlarga aralashib ketadi. Ikkinchi bir
qismi   Zarafshon   vodiysiga   ko‘chib   keladi.   Mo‘g‘ullar   hujumi   arafasida
Samarqandda 30 ming qangli bo‘lgan.
Keyingi asrlarda Dovonlilar o‘zbek, qozoq va qoraqalpoq xalqlari tarkibiga
kirgan.   Xorazm,   Qoraqalpog‘iston,   Toshkent,   Qashqadaryo   va   boshqa
viloyatlardagi “Dovonli” so‘zi bilan bog‘liq etnotoponimlar bu fikrni tasdiqlaydi.
Dovon   davlati   davriga   oid   yodgorliklar   Xorazm   vohasidagi   Jonbosqal’a,
Qo‘yqirilgan   qal’a,   Kichik   Qirqqiz,   Qo‘narli   qal’a,   Oq   tepa   va   boshqa   qal’alar
qazilmalaridan   topilgan.   Davlatchilik   tarixi   bo‘yicha   hali   kashf   qilinmagan
masalalar   anchagina.   Qadimgi   Farg‘ona   tarixida   (Xitoy   manbalarida   bu   o‘lka
Dovon   nomi   bilan   tilga   olinadi,   boshqa   manbalarda   Parkana   deyilgan.   (Bu haqda
keyinroq batafsil to‘xtalamiz R.Sh, Sh.K.) Tarixchilar   uchun muhim bo‘lgan uning
tashkil   topgan   va   inqirozga   yuz   tutish   yillari   aniqlanmagan.   Bu   davlat,   taxminan
miloddan   avvalgi   III   asrdan   to   milodiy   II   asrgacha   mavjud   bo‘lib,   Farg‘ona
vodiysida   joylashgan.
Bundan   ko‘rinib   turibdiki   Farg‘ona   vodiysining   qadimgi   davr   tarixi   yеtarli
darajada   o‘rganilmagan.   Tarixiy   yozma   manbalarda   ham   bu   haqda   dеyarli   hech
qanday   ma’lumotlar   uchramaydi.   Xitoy   manbalarida   ba’zi   bir   qisqa,   uzuq-yuluq
ma’lumotlar   uchrab   turadi.   Buning   sababi   Farg‘ona   vodiysining   Xitoy   bilan
hududiy   jihatdan   chеgaradosh   va   qo‘shni   bo‘lganligida   dеb   tasavvur   qilish
13 mumkin.  Yuqoridagi   sabablar   taqozosi   bilan   darslik   qo‘llanma   va   adabiyotlarda
Farg‘ona   vodiysining   qadimgi   davri   tarixi   haqida   maxsus   so‘z   yuritilmagan.
Akadеmik   A.Asqarov   «O‘zbеkiston   tarixi»   kitobida   bu   kamchilikni   tuzatish
bo‘yicha   dastlabki   qadamni   qo‘ygan 13
.
Qadimgi   Farg‘onaning   tarixi   haqida   Xitoy   manbalarida   Dovon   davlati
bo‘lganligi   tilga   olinadi.   Ammo   bu   davlatlar   qachon   paydo   bo‘lganligi   va
inqirozga   yuz   tutib,   qachon   tarix   sahnasidan   tushganligi   masalasida   hеch   narsa
dеyilmagan.   Biz   bu   davlatning   miloddan   avvalgi   II–I   asrlarda   qudratli   davlat
uyushmasi   bo‘l-   ganligini   bilamiz,   xolos.
Akadеmik   A.Asqarov   fikricha,   miloddan   avvalgi   VI–IV   asrlarda   O‘rta
Osiyoning   Baqtriya,   Parfiya,   Marg‘iyona,   Sug‘d,   Xorazm   kabi   o‘lkalari   Eron
ahamoniylari   tomonidan   bosib   olinganda   qadimgi   Farg‘ona   bunday   tobеlikdan
ozod   bo‘lgan.   Bu   davlat   Xorazm   davlati   singari   makеdoniyalik   Aleksandrga   ham
tobе bo‘lmagan.
II BOB. Dovon davlatining Xitoy bilan olib borgan iqtisodiy – siyosiy
munosabatlari.
13
  Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998. – B.45.
14 2.1 Dovon davlatining Xitoy bilan olib borgan munosabatlarining
shakillanishi
O‘rta   Osiyoning   Sharqida,   Sirdaryoning   Yuqori   havzasida   joylashgan
qadimgi Farg‘ona antik davr  o‘zbek davlatchiligi  tarixida muhim ahamiyatga ega
bo‘lgan edi. Farg‘ona haqida Yunon-rim  mualliflari  ma’lumotlar  bermaydilar. Bu
davlat   haqidagi   Yozma   ma’lumotlar   asosan   Xitoy   manbalarida   –   CHjan   Syan
ma’lumotlarida,   Sima   Syanning   «Tarixiy   xotiralar»,   Ban   Gunning   «Birinchi   xan
sulolasitarixi»   asarlarida   beriladi.   Bu   manbalarda   ushbu   davlat   «Dayuan»   yoki
«Dovon»   nomi   ostida   eslatiladi.   Farg‘ona   so‘zi   Sug‘d   manbalarida   «Fragonik»
shaklida   yozilib   «tog‘lar   orasidagi   vodiy,   atrofi   berk   soylik»   ma’nosini   beradi.
Xitoy manbalaridagi Dayyuan ham «tog‘lar orasidagi vodiy» ma’nosini beradi 14
. 
Qadimgi   Farg‘ona   aholisi   bronza   davridayoq   buloq   suvlari   birlashuvidan
paydo   bo‘lgan   Qoradaryo   tarmoqlari   havzalarida   o‘ziga   xos   sug‘orma
dehqonchilik madaniyatini yaratadilar. 
Tadqiqotlar   natijalariga   ko‘ra,   mil.avv.   III   asrdan   boshlab   butun   Farg‘ona
vodiysida   Shaharsozlik   madaniyati   keng   yoyiladi.   Aynan   mana   shu   davrda
Farg‘ona   vodiysi   orqali   o‘tgan   Buyuk   ipak   yo‘li   tarmoqlari   bo‘ylab   Axsikent,
Marhamat,   Kubo,   Marg‘ilon,   Bob   (Pop)   kabi   ko‘hna   Shaharlar   paydo   bo‘ladi.
Shuning uchun ham mil.avv. II asrga oid Xitoy manbalari Farg‘onada 70 ta katta-
kichik Shaharlar borligi haqida ma’lumot beradi.
Sima   Syanning   «Tarixiy   xotiralar»   asarida   Dovonning   ikkita   poytaxti   –
Ershi   va   Yuchen   bo‘lganligi   haqida   xabar   beriladi.   Bu   Shaharlarning   joylashuvi
masalasida olimlar orasida yagona fikr yo‘q. Ular O‘zgan, Mingtepa (Marhamat),
Qo‘qon, Koson, Axsikent, O‘ratepa yoki Jizzax o‘rnida joylashtiriladi.
Eng qadimgi Yozma manbalar O‘rta Osiyodagi ayrim ilk davlat uyushmalari
haqida   ma’lumotlar   bersada,   Farg‘ona   haqida   bunday   ma’lumotlar   uchramaydi.
Shunga   qaramasdan   Y.A.Zadneprovskiy   Qadimgi   Farg‘ona   (Dovon)
podsholigining mavjud bo‘lganligini taxmin qiladi. 
14
  Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998. – B.40.
15 A.Asqarovning   fikricha,   mil.avv.   I   ming   yillikning   o‘rtalaridan   oldingi
davrdagi   Farg‘ona   haqida   so‘z   yuritilganda   odatda   faqat   «chifdom»   (voha)
shaklidagi   qadimgi   davlat   asoslarining   paydo   bo‘lishi   anglashiladi.   Olimning
fikricha, mana shu holatni  hisobga olib Farg‘onada davlatchilik, aftidan, mil. avv
V-IV asrlarda paydo bo‘lgan bo‘lishi mumkin.
B.Matboboevning fikricha, A. Asqarovning bu xulosasi ikkita tarixiy dalilga
asoslangan.
Birinchisi,   aynan     mana     shu     davrga     oid     arxeologik     topilmalar
(SHo‘rabashot     madaniyati)     ishlab     chiqarish   kuchlarining   rivojlanganligi
(mahsulot  ishlab  chiqarish  va  savdo  sotiqning  o‘sishi)  haqidagi   taxminlarni   ilgari
surish   imkonini   beradi.   Ikkinchisi,   mil.avv.   II   asrdayoq   Farg‘onada   ko‘p   sonli
Shaharlar mavjudligi haqida ma’lumotlar bor.
Mil. avv II asrdan boshlab Qashg‘ardan Dovonga Shimoliy yo‘ldan karvon
yo‘li   harakati   boshlanadi.   Bu   yo‘ldan   ipak   va   boshqa   mahsulotlarning   xalqaro
tranzit   savdosi   amalga   osha   boshlaydi.   Bu   paytga   kelib   Dovon   aholisi   ko‘paya
boshlaydi va ko‘plab mustahkamlangan aholi manzilgohlari paydo bo‘ladi. Savdo
yo‘lida Dovon muhim  ahamiyatga  ega bo‘lib boradi. Tadqiqotchilarning fikricha,
Yassa   va   Qoradaryo   vohalarida   ko‘pgina   qal’alar   savdo   yo‘lini   qo‘riqlash
maqsadida barpo etiladi 15
.
Dovon   davlati   ma’lum   bir   siyosiy   uyushmani   tashkil   etgan   bo‘lib,   davlatni
boshqaruvchihukmdor   manbalarda   «Van»   (podsho)   unvoni   bilan   ish   yuritgani
eslatiladi.   Manbalarda   «Van»   unvoniga   ega   bo‘lgan   Motsay,   CHan   Fin,   Mug‘ua,
YAn’lyu kabi hukmdorlarning nomlari saqlanib qolgan. YAgona hukmdor bo‘lgan
podsho,   Ya’ni,   «Van»   davlat   ahamiyatiga   molik   bo‘lgan   ishlarni   oqsoqollar
kengashiga suyangan holda olib borgan.
Manbalarning ma’lumot  berishicha,  podshoga  Yaqin kishilar  (odatda  uning
qarindoshlari)   orasidan   yordamchilar   –   bita   katta   yordamchi   (Fu   van)   va   bitta
kichik yordamchi (Fu-go- van), tayinlangan. 
15
  Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”.  –T.:  Sharq, 2010. – B.78.
16 Davlat hukmdori yoki podsho mamlakatning siyosiy va diniy hayotida katta
ahamiyatga   ega   bo‘lgan.   Bu   jarayonda   oqsoqollar   kengashining   ham   ahamiyati
kam bo‘lmagan. 
Tadqiqotchilarning fikricha, Dovon davlati mil.avv. III – milodiy III asrlarda
mavjud bo‘lgan bo‘lib, boshqaruv tizimiga ko‘ra podsholik hisoblangan. Aholining
ko‘pchiligi Shaharlarda istiqomat qilgan. Buyuk Ipak yo‘lining paydo bo‘lishi ham
ushbu davlatning gullab-yashnagan davriga to‘g‘ri keladi.  
Xitoydan   O‘rta   er   dengizigacha   cho‘zilgan   bu   yo‘ldagi   qit’alararo   savdoda
Sharqiy   Sug‘diyona   chegaralaridan   to   Tan   davridagi   Xitoy   imperiyasigacha
bo‘lgan   yo‘lning   xavsizligini   ta’minlashda,   oziq-   ovqat,   yo‘l   ko‘rsatuvchilar   va
tarjimonlar etkazib berishda Dovon davlati asosiy rol o‘ynagan 16
.
Demak,   podsholik   boshqaruv   tizimi   va   oqsoqollar   kengashiga   asoslangan
Dovon   davlati   –   o‘z   davrida   qadimgi   o‘zbek   xalqi   davlatchiligi   taraqqiyoti
an’analarini   davom   ettirgan   davlat   bo‘lib,   davlatchiligimiz   tarixida   alohida
ahamiyat   kasb   etadi.   Keyingi   olib   borilajak   tadqiqotlar   Dovon   davlati   tarixi
muammolari bilan bog‘liq ko‘pgina masalalarga aniqlik kiritishi shubhasizdir.  
  Farg‘onaliklar   tomonidan   Xitoy   fuqarosi   She   Linning   o‘ldirilishi   ularga
Dovonga qo‘shin tortib borishga bahona bo‘ldi. Qo‘shinga bosh qo‘mondon qilib
Li   Guangli   tayinlangan.   Xitoyliklar   Dovon   ustiga   birinchi   bor   harbiy   urushi,
mag‘lubiyatga   uchrab,   miloddan   avvalgi   102   yilda   Xitoyga   qaytadilar.     Birinchi
yurishda   Xitoy   istilochilari   Ershi   shahrigaga   еtmasdanoq   qo‘shinlarining
anchasidan   ayrilgan.   Yo‘lda   charchagan,   och   qolgan   qo‘shin   O‘zgan   shaxriga
bo‘lgan   xujumda   katta   talafot   ko‘rgan.   Li   Guangli   qolgan   kuchlari   b-n
Dungxuangga qaytib kelgan. Xitoy qo‘shinining Fargonaga 1-yurishi 2 yil da-vom
etgan. l-hujum Xitoy askarlari-ning mag‘lubiyati b-n tamom bo‘lgan. 
U-dining farmoniga binoan, zudlik b-n qaytadan urush tayyorgarligi kurilib,
bir   yildan   so‘ng,   miloddan   avvalgi   101   yilda   60   ming   kishilik   qo‘shin   bilan
Farg‘ona   yurtiga   ikkinchi   marta   xarbiy   yurish   uyushtiradi.   Bu   safar   urushga
maxsus tayyorgarlik ko‘rildi. Bu yurishda xitoyliklar 60 ming askar, hamda ularni
16
 Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar)  –T.:  Sharq, 2000. –B.21.
17 oziq-ovqat   va   qurol-yaroq   bilan   ta’minlab   turish,   shuningdek,   urushda
ko‘maklashish uchun yana 130 ming kishi jalb qilingan edi. Qo‘shinga 50dan ortiq
tajribali   lashkarboshilar   boshchilik   qilgan.   Armiyaga   shaharlar   qamal   holatga
o‘tganda   suvsizlikdan   taslim   etish   choralarini   ko‘ruvchi   mutaxassislar   arg‘umoq
otlarni   tanlay   oladigan   mutaxassislar   jalb   etildi,   otlar   uchun   quruq   еm-xashak
g‘amlandi.   Birinchi   jangdayoq   xitoyliklarning   qo‘li   baland   kelib,   Dovonliklar
chekinadilar.   Yerli   aholi   ko‘p   sonli   Xitoy   askarlari   bilan   ochiq   maydonda   jang
qilishdan qochib, mayda-mayda guruhlarga bo‘linib qal’alarga yashirinadilar.
Tashqi   shaharni   bosib   olgach,   ichki   shaharga   bostirib   kira   boshlaydilar.
Nihoyat   Xitoy   qo‘shinlari     Ershini   qamal   qiladilar.   40   kuncha   davom   etgan
qamaldan   so‘ng   dushman   shahar   tashqi   devorini   buzib,   shahar   ichiga   kiradi   va
uning bir qismini egallaydi. Ammo mudofaachilar ham bo‘sh kelmaydilar. Dovon
podsholigining   oqsoqollar   Kengashi   o‘z   vakillarini   xitoyliklar   huzuriga   yuborib,
dushman   oldiga   o‘z   shartlarini   qo‘yadilar.   Ular,   agar   Xitoy   armiyasi   xarbiy
harakatni   to‘xtatsa   o‘z   hukmdori   qaysar   Muguani   o‘ldirishni   hamda   bir   necha
“samoviy   otlarni”   va   Xitoy   armiyasi   uchun   еtarli   oziq-ovqat   berishlarini   va’da
qiladilar. Agar bu shartlarga ko‘nmasa mudofaachilar qarshilik ko‘rsatishni davom
qildirishini   va   oldindan   kelishuvga   ko‘ra,   ularga   Dovonuy   qo‘shinlari   yordamiga
yaqin kunlar ichida kelishini xabar qiladilar 17
. 
Xitoy   qo‘shini,   o‘zlariga   eng   yaqin   hisoblangan   Usun   xonligidan   yordam
kelmagandan so‘ng, Dovon davlati qo‘shini Farg‘onaga yordamga ke lib qolishidan
xavotirlanib,   farg‘onaliklar   qo‘ygan   shart   b-n   sulh   tuzishga   majbur   bo‘lganlar.
Holdan   ketib,   tinkasi   qurigan   xitoyliklar   bunga   rozi   bo‘lib,   bir   necha   arg‘umoq
otlar va 3ming boshqa turdagi otlar olib qaytadilar. Xitoy tarixchisi Sima Syanning
xabariga  ko‘ra,   Mugua   o‘ldirilib,   uning   o‘rniga   Farg‘ona   davlatining  sobiq   keksa
hukmdori Mosay taxtga o‘tqaziladi. Shundan so‘ng ikki oradagi urush tuxtaydi va
Xitoyning   qoldiq   askarlari   yo‘l-yo‘lakay   kutilmagan   to‘sqinliklarga   uchrab,
Sharqiy   Turkistonga   yo‘l   oladilar.   O‘zgan   aholisi   xitoyliklar   qoldirib   ketgan
qo‘shinni oziq-ovqat va еm-xashak bilan ta’minlashdan bosh tortib, butun otryadni
17
  Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998. – B.43.
18 qirib tashlaydi. Buni  eshitgan Xitoy qo‘shini  yana orqaga qaytib, O‘zganni  qattiq
jang   bilai   qo‘lga   kiritadi.   Dovon   davlatiga   qochib   ketgan   shahar   hokimi
xitoyliklarga topshirishni talab qiladi va uni qo‘lga kiritgach boshini tanasidan judo
etadi. Biroq bu tadbirlar еrli aholini tinchitmaydi. Xitoy armiyasi Dovondan chiqib
ketishi   bilanoq aholi   Mosayni  taxtdan  tushi rib,  Muguaning  inisini,  hukmdor   qilib
ko‘taradi.   O‘rta   Osiyo   hududlarida   Dovonitlar   davlati   qaror   topgach,   qadimgi
Farg‘ona davlati o‘z mustaqilligini yo‘qotgan.
Atoqli   olim   K.   Shoniyozovning   fikricha,   Dovon   davlati   sharqda   Farg‘ona
(Dovon,   Dayyuan),   shimoli-sharqda   Usun(Uyshun)   davlatlari,   shimoli-g‘arbda
Sirdaryoning   quyi   oqimi   bilan   chegaralangan.   Xitoy   manbalariga   ko‘ra,   Dovon
davlati   hududiga   Toshkent   vohasi,   Talas   va   Chu   daryolari   vodiysi   kirgan.   Ayrim
davrlarda hozirgi Samarqand, Buxoro, Shahrisabz, Kattaqo‘rg‘on, Urganch shahri
va   atroflari   ham   qaragan   bo‘lib,   chegarasi   Amudaryogacha   borgan.   Aholisi   esa
taxminan 120 ming oila yoki 600 ming kishidan iborat bo‘lgan.
Ba’zi manbalarda u Kengaras davlati ham deb qayd etilgan. Ammo olimlar
bu so‘z “Dovonar-as”, ya’ni Dovon davlati ahli degan ma’noni bildiradi, deydilar.
O‘zbek   urug‘lari   ichidagi   “kenagas”lar   nomi   o‘sha   qabila   nomi   bilan   bog‘liq,
degan   taxminlar   bor.   Ko‘k   tangriga   e’tiqod   qilgan   bu   davlat   aholisini   asosan
qangli, kengaras, qipchoq, bajnoq urug‘lari tashkil etgan. Shuningdek, bu hududda
qarluq va o‘g‘uz qabilalari ham yashagan. Turkiy yozuv amalda bo‘lgan.
Kushon   podsholigi   tashkil   topishi   va   uning   hududi   kengayishi   munosabati
bilan   Dovon   davlatining   janubiy   chegaralari   o‘zgargan.   Uning   qitttki   poytaxt
shaharlari   Xitoy   solnomalarida   Bityan   va   Sushie   deb   ko‘rsatilgan.
K.Shoniyozovning fikricha, Bityan qadimgi sharq manbalarida uchraydigan Qanxa
shahri bo‘lib, u Sirdaryoning o‘ng irmoqlaridan biri - Ohangaron(hozirgi Angren)
daryosining   quyi   oqimida   joylashgan.   Mo‘g‘ullar   davridagi   manbalarda   bu   daryo
Ilek deb atalgan. Sushie esa hozirgi Parkent tumanidagi So‘qoq (Sukeeke) o‘rnida
bo‘lgan   degan   taxminlar   bor.   Davlatning   yozgi   qarorgohlari   Issiqko‘l   sohilida,
hozirgi Qoraqo‘l (Prjevalsk) yonida bo‘lgan.
19 Dovon davlatining qo‘shini 80-90 ming jangchidan iborat bo‘lgan. Bu davlat
aholisining urf-odatlari hunlarnikiga o‘xshash bo‘lgan. Dovon davlati hukmdori va
Hun   hoqonligi   tangriquti   o‘rtasida   qudachilik   munosabatlari   o‘rnatilgan.   Shu
tufayli xitoylar hunlar ustidan g‘olib chiqib, ularni o‘z joyidan siqib chiqarganida,
hun hoqoni o‘z avlodi bilan Dovon davlatiga ko‘chib kelgan.
Dovon davlatining ko‘chmanchi aholisi chorvachilik, shaharlar va ularning atrofida
yashagan   o‘troq   aholi   esa   dehqonchilik,   hunarmandchilik   va   savdo-sotiq   bilan
shug‘ullangan 18
.
Milodiy   V   asrning   2-yarmida   Dovon   davlati   parchalanib,   uning   hududida
Shosh   (Xitoy   manbalarida   Shi),   Samarqand   (Kan),   Maymurg‘   (Mi),   Shahrisabz
(Shi), Kattaqo‘rg‘on (Xe), Usrushona  (Tsao)  kabi  kichik davlatlar  tashkil  topgan.
Bu hudud asta-sekin Dovoniylar davlati tarkibiga qo‘shib olingan.
VIII va IX asr boshlarida qarluq, o‘g‘uzlar tazyiqi va arab istilosi natijasida
Dovonli   qabila   ittifoqi   batamom   emirilib,   bir   necha   qismga   bo‘linib   ketadi.   Bir
qismi shimoli sharqqa - Talas va Chu daryolari oralig‘iga kelib joylashadi. Ikkinchi
qismi   Kaspiy   dengizining   shimolidagi   Yoyiq   (Ural)   daryosi   atrofidagi
yaylovlardan   makon   topadi.Uchinchi   qismi   esa   Orol   dengizining   janubi   sharqiy
sohillarida, Sirdaryoning quyi oqimlarida qolib, o‘g‘uzlarga tobe bo‘ladilar.
XII   -   XIII   asrlarda   Dovonlilar   Xorazmning   siyosiy   hayotida   muhim   rol
o‘ynaganlar.   Shu   davrda   Talas   va   Chu   vodiylarida   yashovchi   Dovonlilardan   60
ming   kishi   Xorazmga   ko‘chib   keladi.   Mo‘g‘ullar   bosqini   arafasida   Xorazmda
Dovonlilardan   tuzilgan   qo‘shinning   soni   90   minggga   etgan.   Xorazmshoh   Tekesh
Dovonli   beklaridan   birining   qizi   -   Turkon   xotunga   uylanadi.   Keyinchalik   bu
ayolning   mamlakat   siyosiy   hayotiga   aralashuvi,   kaltabinligi   mo‘g‘ul   bosqiniga
qarshi kurashda kuchlarni birlashtirishga to‘sqinlik qilgan.
Qanglilarning   bir   guruhi   XII   -   XIII   asrlarda   Sibir   erlariga   borib   o‘rnashadi
hamda bu erdagi Oltoy, Enisey turklari va yoqutlarga aralashib ketadi. Ikkinchi bir
qismi   Zarafshon   vodiysiga   ko‘chib   keladi.   Mo‘g‘ullar   hujumi   arafasida
Samarqandda 30 ming qangli bo‘lgan.
18
  Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”.  –T.:  Sharq, 2010. – B.80.
20 Keyingi asrlarda Dovonlilar o‘zbek, qozoq va qoraqalpoq xalqlari tarkibiga
kirgan.   Xorazm,   Qoraqalpog‘iston,   Toshkent,   Qashqadaryo   va   boshqa
viloyatlardagi “Dovonli” so‘zi bilan bog‘liq etnotoponimlar bu fikrni tasdiqlaydi.
Dovon   davlati   davriga   oid   yodgorliklar   Xorazm   vohasidagi   Jonbosqal’a,
Qo‘yqirilgan   qal’a,   Kichik   Qirqqiz,   Qo‘narli   qal’a,   Oq   tepa   va   boshqa   qal’alar
qazilmalaridan   topilgan.   Davlatchilik   tarixi   bo‘yicha   hali   kashf   qilinmagan
masalalar   anchagina.   Qadimgi   Farg‘ona   tarixida   (Xitoy   manbalarida   bu   o‘lka
Dovon   nomi   bilan   tilga   olinadi,   boshqa   manbalarda   Parkana   deyilgan.   (Bu haqda
keyinroq batafsil to‘xtalamiz R.Sh, Sh.K.) Tarixchilar   uchun muhim bo‘lgan uning
tashkil   topgan   va   inqirozga   yuz   tutish   yillari   aniqlanmagan.   Bu   davlat,   taxminan
miloddan   avvalgi   III   asrdan   to   milodiy   II   asrgacha   mavjud   bo‘lib,   Farg‘ona
vodiysida   joylashgan.
Bundan   ko‘rinib   turibdiki   Farg‘ona   vodiysining   qadimgi   davr   tarixi   yеtarli
darajada   o‘rganilmagan.   Tarixiy   yozma   manbalarda   ham   bu   haqda   dеyarli   hech
qanday   ma’lumotlar   uchramaydi.   Xitoy   manbalarida   ba’zi   bir   qisqa,   uzuq-yuluq
ma’lumotlar   uchrab   turadi.   Buning   sababi   Farg‘ona   vodiysining   Xitoy   bilan
hududiy   jihatdan   chеgaradosh   va   qo‘shni   bo‘lganligida   dеb   tasavvur   qilish
mumkin.  Yuqoridagi   sabablar   taqozosi   bilan   darslik   qo‘llanma   va   adabiyotlarda
Farg‘ona   vodiysining   qadimgi   davri   tarixi   haqida   maxsus   so‘z   yuritilmagan.
Akadеmik   A.Asqarov   «O‘zbеkiston   tarixi»   kitobida   bu   kamchilikni   tuzatish
bo‘yicha   dastlabki   qadamni   qo‘ygan 19
.
Qadimgi   Farg‘onaning   tarixi   haqida   Xitoy   manbalarida   Dovon   davlati
bo‘lganligi   tilga   olinadi.   Ammo   bu   davlatlar   qachon   paydo   bo‘lganligi   va
inqirozga   yuz   tutib,   qachon   tarix   sahnasidan   tushganligi   masalasida   hеch   narsa
dеyilmagan.   Biz   bu   davlatning   miloddan   avvalgi   II–I   asrlarda   qudratli   davlat
uyushmasi   bo‘l-   ganligini   bilamiz,   xolos.
Akadеmik   A.Asqarov   fikricha,   miloddan   avvalgi   VI–IV   asrlarda   O‘rta
Osiyoning   Baqtriya,   Parfiya,   Marg‘iyona,   Sug‘d,   Xorazm   kabi   o‘lkalari   Eron
ahamoniylari   tomonidan   bosib   olinganda   qadimgi   Farg‘ona   bunday   tobеlikdan
19
  Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998. – B.45.
21 ozod   bo‘lgan.   Bu   davlat   Xorazm   davlati   singari   makеdoniyalik   Aleksandrga   ham
tobе bo‘lmagan.
2.2 Dovon davlatining Xitoy bilan olib borgan iqtisodiy aloqlari
Farg‘ona   vodiysining   qadimda   salavkiylar   davlati   tarkibida   bo‘lganligi   haqida
ham   hеch   qanday   ma’lumot   yo‘q.   Bundan   chiqadiki,   Farg‘ona   qadimgi   davrda
ahamoniylar   va   yunonlar   hukmronligi   davrida   siyosiy   erkini   o‘z   qo‘lida   saqlab
qola   olgan.   Yunon   manbalarida   salavkiylarning   lashkarboshisi   Dеmodam
22 miloddan   avvalgi   280-yilda   Yaksart   (Sirdaryo)dan   o‘tib,   yunon   xudosi   Appolon
shaniga   altar   (mеhrob)   (olovxona)   o‘rnatdi,   dеgan   xabardan   bo‘lak   hеch   narsani
qoldirmagan. Bundan tashqari, antik   tarixchilar Yunon-Baqtriya podsholaridan biri
Sharqiy   Turkistonga   Farg‘ona   orqali   bir   marta   qo‘shin   tortib   borganligini   qayd
qilish   bilan   chеklanadi.   Bu   fikr-mulohazalar   asosida   xulosa   qiladigan   bo‘lsak
qadimgi   Farg‘ona   davlati   —   Dovon   miloddan   avvalgi   II   asrda   emas, balki ancha
ilgariroq,   taxminan   IV   yoki   III   asrlardayoq   tarix   sahnasida   bo‘lganligi   ma’lum
bo‘ladi.   U   paytda   bu   davlat   Parkan   dеb   atalgan.   Dovon   nomi   esa   xitoyliklar
tomonidan   berilgan   nomdir.
Ba’zi   bir   xitoy   yozma   manbalarining   guvohlik   berishicha,   miloddan   avvalgi   II–
I   asrlarda   Dovon   aholisi   ko‘p,   dеhqonchilik   va   hunarmandchilik   xo‘jaliklari
yuksak   darajada   rivojlangan,   shaharlarga   boy   va   kuchli   qo‘shinga   ega   bo‘lgan
mamlakat   edi.   Buni   boy   arxеologiyaga   oid   topilmalar   ham   tasdiqlaydi.   Dovon
tarixining   bu   davri   Sho‘rabashad   bosqichi   dеb   ham   ataladi.   Sho‘rabashad   O‘zgan
yaqinida   joylashgan   bo‘lib,   vodiyning   yirik   shaharlaridan   biri   bo‘lgan,   uning   yer
maydoni   70   gеktarga   tеngdir.
Dovonda   miloddan   avvalgi   II   asrda   bo‘lgan   Xitoy   e’lchisi   Chjan   Syan   bеrgan
ma’lumotlarga   qaraganda   bu   davlat   kuchli   siyosiy   tizimga   e’ga   bo‘lgan.   Davlat
tеpasida   mahalliy   aholining   aslzodalaridan   chiqqan   hukmdor   turgan.   Manbalarda
ularning   nomlari   xitoycha   Mugua,   Chan   Fin,   Yanlyu   dеb   tilga   olinadi.   Hukmdor
o‘zining   yonida   eng   yaqin   ikkita   qarindoshini   yordamchi   sifatida   tutib   davlatni
boshqargan. U davlat ishlarini olib borishda   oqsoqollar   kеngashiga   suyangan.   Bu
kеngash   hukmdor   bilan   birgalikda   davlat   ahamiyatiga   molik   ijtimoiy,   siyosiy   va
diniy   muammolar bilan shug‘ullangan va ularni hal etgan. Ayni paytda   oqsoqollar
kеngashi   hukmdor   faoliyatini   ba’zi   bir   muhim   masalalarda   nazorat   ham   qilib
turgan.   Bu   oqsoqollar   kеngashi   oldida   hukmdor   huquqi   cheklanganligini
ko‘rsatadi.   Xususan,   urush,   tinchlik   e’lchilik   masalalarida   hal   e’tuvchi   kuch   va
huquq   bu   kеngash   qo‘lida   bo‘lgan.   Oliy   kеngash   zarur   bo‘lsa   hukmdorni
hokimyatdan   chetlatishi,   uning   o‘rniga   yangisini   saylashi   ham   mumkin.   Hatto
o‘zga   davlatlar   bilan   bo‘lgan   janglarda   Dovonliklarning   mag‘lubiyati   uchun   oliy
23 hokimiyat   egasi   —   hukmdor   oqsoqollar   kеngashi   qarori   bilan   o‘lim   jazosiga
tortilganligi   ham   manbalarda   qayd   etiladi.
Dovon   davlatining   siyosiy   tuzumi   ilk   shahar-davlat   yoki   voha-davlatlarining
e’rkin   ittifoqiga   tayanardi.   Bunday   davlat   tizimining   shakllanishida   ilk   temir
davrida   (miloddan   avvalgi   XI—VIII   asrlarda)   qaror   topgan   dеhqonchilik   vohalari
va   ular   nеgizida   tashkil   topgan   qadimgi   shaharlar   asos   bo‘lgan   edi.   Bunday
dеhqonchilik   vohalarining   soni   arxеologiyaga   oid   izlanishlar   ma’lumotlariga
qaraganda   10   dan   ortiq   bo‘lgan.   Bular   Aravonsoy,   Akbura,   Sultonobod,
Qo‘rg‘ontеpa,   Andijonsoy,   Qorabosh,   Tеntaksoy,   Maylisoy,   Ulug‘nor,
Shahrixonsoy, Akman, Yilg‘insoy   va boshqalardir. Ularning har birida o‘nlab antik
davr   yodgorliklari   mavjud.   Bu   vohalar   asosan   so‘nggi   bronza   davrida
o‘zlashtirilgan,   miloddan   avvalgi   IV–I   asrlarga   kelganda   esa   ular   zamirida
shaharlar   qad   rostlaganini   ko‘ramiz.
Xitoy   sayyohi   va   elchisi   Chjan   Syanning   ta’kidlashicha,   qadimgi   Farg‘ona
bilan   Xitoy   o‘rtasida   doimiy   suratda   siyosiy,   iqtisodiy,   savdo va madaniy aloqalar
bo‘lib   kеlgan.   Xitoy   hukmdorlari   doimo   Farg‘ona   vodiysi   boyliklariga,   uning
samoviy uchar otlariga hasad   bilan qaraganlar va shu nеgizda ikki o‘rtada tеz-tеz
urushlar ham   kеlib chiqqan. Ularning ba’zilari haqida yuqoridagi mavzularda fikr
yuritilgan   edi.   Dovonliklar   o‘z   erki   va   ozodliklari   uchun   hamisha   dushmanlarga
qarshi   shafqatsiz   kurashib   kelganla 20
r.
Xitoy   manbalarida   qoldirilgan   ma’lumotlarga   qaraganda   mi-   loddan   avvalgi
II–I   asrlarda   Dovonda   dеhqonchilik   madaniyati   va   yilqichilik   yuksak   darajada
rivojlangan.   Chjan   Syan   bu   davrda   hammasi   bo‘lib   70   ta   obod   shaharlar
bo‘lganligini,   unda   bir   nеcha   yuz   ming   aholi   yashaganligini   yozadi.   Voha   aholisi
yerga   ishlov   berishda   o‘ta   mirishkor   bo‘lgan.   Ular   sholi,   bug‘doy   va   boshqa
ekinlarni   ekib   dеhqonchilik   qilganlar.   Farg‘ona   vodiysida   qadimdan   uzumchilik
kеng   rivoj   topgan,   undan   sharbat   tayyorlash   yaxshi   yo‘lga   qo‘yilgan.   Boylarning
yerto‘lalarida   o‘n   yillab   saqlangan   sharoblar   bo‘lgan.   Ammo   bu   yerda   Parfiya,
Baqtriya,   Xorazm,   Sug‘dda   bo‘lgani   singari   tanga   pullar   zarb   etilmagan.   Savdo
20
 Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar)  –T.:  Sharq, 2000. –B.31.
24 asosan   pulsiz   mol   ayiriboshlash   yo‘li   bilan   olib   borilgan.   Antik   Farg‘onada
hunarmandchilkning   qator   tarmoqlari   kеng   rivoj   topgan.   To‘qimachilik   va
kulolchilik sohalari   bundan   mustasno   emas.
Qadimgi Farg‘onaning ijtimoiy va siyosiy hayotida ayollarning   o‘rni   salmoqli
edi.   Ayollarga   nisbatan   hurmat,   tavozе   kuchli   bo‘lgan.   Yozma   manbalarning
guvohlik   berishicha,   agar   ayol   eriga   biror   topshiriq   buyursa,   er   topshnriqni   so‘zsiz
bajarishi   lozim   bo‘lgan.   Antik   Farg‘ona   aholisinnig   tashqi   qiyofasi   qang‘arlarga
o‘xshab   kеtishi Xitoy manbalarida ko‘rsatiladi. Ular chuqur ko‘zli va qalin   soqolli
bo‘lganlar.   Chjan   Syan   Dovondan   (Farg‘onadan)   to   Ansi   (Parfiya)gacha   bo‘lgan
hududlarda   yashovchi   aholi   til   jihatdan   har   xil   bo‘lsada,   ular   bir-birlarini
tushunganlar,   ularning   urf-odatlari   ham   bir-birlariga   o‘xshash   bo‘lgan,   dеb
ta’kidlaydi.
Chjan   Syanning   Dovon   davlatining   harbiy   qudrati   haqidagi   ma’lumotlari   ham
e’tiborlidir.   Bu   davlat   60   ming   qo‘shinga   ega   bo‘lgan.   Piyoda   askarlar   oddiy
qurollar   bilan   qurollangan,   otliq   qo‘shinning   harbiy   mahoratda   tеngi   bo‘lmagan.
Dovon   suvoriy-   larining   chopar   ot   ustida   turib   orqaga   qayrilib   kamondan   uzgan
o‘qlari   har   qanday   dushmanni   ham   dog‘da   qoldirgan.   Vodiyning,   hatto   ayollari
ham kamondan o‘q uzish va mohirlikda erkaklardan   qolishmagan.
Qadimgi   Dovon   davlatini   milodning   dastlabki   yuz   yilliklari   davomida   mahalliy
aslzodalar   sulolasi   boshqargan.   Buni   Xitoy   manbalari   tasdiqlaydi.   Bu   manbalarda
ko‘rsatilishicha,   qadimgi   Farg‘onani   419-yilgacha   bir   sulola   vakillari   uzluksiz
idora   qilganlar.   O‘rta   Osiyo   hududlarida   Dovoniylar   davlati   qaror   topgach,
qadimgi   Farg‘ona   davlati   ham   o‘z   mustaqilligini   yo‘qotib,   ana   shu   Dovoniylar
davlati   tarkibiga   kirgan   edi.
B.Eshovning   «O‘zbеkiston   davlatchiligi   tarixi.   I   qism»   o‘quv  qo‘llanmasida	
O‘zbеkistondagi	 eng	 qadimgi	 davlatlarning	 shakllanish	 
va   rivojlanish   bosqichlari,
davlatchilik   tushunchasi,   qadimgi   Baqtriya,   Xorazm   va   Sug‘diyona,   O‘rta
Osiyodagi   ahamoniylar   davridagi   boshqaruv,   Qang‘,   Dovon,   Kushon   davlatlari,
antik   davr   shaharsozlik   an’analari,   Avеsto   davlatchilik   tarixini   o‘rganishdagi
muhim   manba   masalalari   o‘z   aksini   topgan.   Shuningdеk,   asarda   Dovoniylar,   Turk
25 xoqonligi,   Arab   xalifaligi   davridagi   boshqaruv   tizimi   faktik   matеriallar   asosida
tahlil   qilingan.   Ayniqsa,   Tohiriylar,   Safforiylar,   Somoniylar,   Qoraxoniylar,
G‘aznaviylar,   Saljuqiylar,   Xorazmshohlar   davlatlari   boshqaruv   tizimlari   va   bu
davlatlardagi   ijtimoiy,   iqtisodiy   va   madaniy   hayot   taraqqiyoti   umumlashtirilgan.
Muallif davlatchilik tarixi masalalari bo‘yicha so‘nggi yillarda nashr   qilingan ilmiy
adabiyotlar   hamda   yordamchi   fanlar   tadqiqotlaridan   kеng   foydalangan.
Qo‘llanmada   ilk   davlatlar   paydo   bo‘lishi   va   rivojlanishining   davrlarga   bo‘linishi,
davlat   boshqaruvida   siyosiy,   mulkchilik va harbiy tizim, shuningdеk, boshqaruvda
mansablar va   xizmatlar   chizma   (sxema)lar   orqali   kеng   ko‘lamda   yoritilgan.
Xitoy   bilan   Qang‘uy   (Qang‘)   o‘rtasidagi   adovat   miloddan   avvalgi   II–I   asr
boshlarida   boshlangan   edi.   Xitoy   ma’murlari   qang‘uylarning   (qang‘arlarning)
ashaddiy   dushmanlari   —   usunlar   bilan   do‘stona   aloqa   o‘rnatib,   g‘arbda   miloddan
avvalgi   104-yili   Dovonga birinchi bor harbiy yurish boshlaydilar. Ammo bu yurish
uncha   muvaffaqqiyatli   chiqmaydi.   Ular   hozirgi   O‘zgan   shahrini   egallagach,   juda
ko‘p   jangjilardan   ajralib   orqaga   chekinadilar 21
.
Miloddan   avvalgi   102-yilda   Xitoy   qo‘shinlari   Farg‘onaga   ikkinchi   marotaba
yurish   qiladilar.   Bu   yurishda   qurol-aslaha   va   oziq-   ovqat   bilan   yaxshilab
ta’minlangan   60   minglik   qo‘shin   ishtirok   etadi.   Oziq-ovqat,   qurol-aslaha   va
boshqalar 100 ming ho‘kizga, 30 ming   otga   va   10   ming   eshakka   yuklangan.
Xitoy qo‘shinining Dovonga ikkinchi marta yurishidan maqsad,   bu   viloyatning
markaziy   shahri   bo‘lgan   Guyshanni   (Kosonni)   zabt etish, so‘ngra boshqa shahar
va   qishloqlarni   egallab,   g‘arbga   Sug‘diyonaga   yo‘l   ochish   edi.   Bosqinchilarning
Guyshanga   yaqin-   lashib   kеlayotganligidan   xabar   topgan   guyshanliklar
qang‘arlar-   ga   chopar   yuborib,   ularni   voqeadan   xabardor   qiladilar   va   ulardan
yordam   so‘raydilar.
Guyshanliklar   Xitoy   qo‘shini   bilan   to‘qnashadilar   va   yеngilib,   chеkinadilar.
Ular   qo‘rg‘onga   (Guyshanga)   kirib,   uni   mudofaa   qiladilar.   Xitoy   qo‘shini
qo‘rg‘onni   qamal   qiladi.   Ular   qo‘rg‘onni   osonlik   bilan   ololmasliklariga   ko‘zlari
yеtgandan   kеyin   shaharni   suv bilan ta’minlaydigan to‘g‘onni buzadilar. Natijada
21
 Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar)  –T.:  Sharq, 2000. – 
B.34.
26 qamaldagilar   suvsizlikdan   qiynaladilar,   shunga   qaramay   urush   qirq   kun   davom
etadi.   Xitoy   qo‘shinlari   tashqi   dеvorni   buzib,   shaharga   kiradilar,   shahar
amaldorlaridan   bir   nеchasini   asir   oladilar.   Qamal   paytida   qahramonlik
namunalarini ko‘rsatgan guyshanlik sarkardalarni   va shahar himoyasini  boshqarib
turgan   Dovon   podshosi   Muguanni   qatl   etadilar.   Xitoy   qo‘shinlari   qamal   qilish
bilan bir vaqtda yaqin   oradagi qishloqlarni va chorvador aholini ham talar edilar 22
. 
Chorasiz   qolgan   Guyshan   oqsoqollari   yig‘ilib,   maslahat   qiladilar.   Ularning
fikricha,   Dovon   podshosi   Muguan   tomonidan   birinchi   yurish   davrida   Xitoy
elchisining   o‘ldirilishi   va   Dovon   otlarini   bosqinchilarga   bermasdan   yashirib
qo‘yilishi   Xitoy   qo‘shinlarining   ikkinchi   marta   bostirib   kеlishiga   sabab   bo‘lgan.
Endi   «Dovon   arg‘umoqlari   ularga   taqdim   etilsa,   xitoyliklar   urushni   to‘xtatishlari
mumkin», dеydilar.  
Agar   xitoyliklar   bosqinchilik   urushini   to‘xtatishmasa,   o‘lguncha   kurashishni
asosiy   maqsad   qilib   qo‘yadilar.   Xitoy   qo‘mondonligi   bilan   muzokara   olib   borish
uchun   Guyshanning   obro‘li   oqsoqollaridan   birini   elchi   qilib   yuboradilar.   Elchi
Xitoy   sarkardasi   Li   Guanli   huzuriga   borib,   oqsoqollar   yig‘inida   bo‘lgan   gaplarni
unga   aytib   «...arg‘umoqlardan   tashqari   farg‘onaliklar   Xitoy   qo‘shinini   yеtarli
darajada   oziq-ovqat   bilan   ham   ta’minlaydi.   Agar   bu   shartlar   qabul   qilinmasa,
Dovonliklar   barcha   arg‘umoqlarni   o‘ldiradilar,   shu   orada   qang‘uylardan
kutilayotgan   yordamchi   kuch   ham   yеtib   kеladi»,   dеb   Xitoy   armiyasining
qurshovda qolganligini bildiradi. 
Ayni shu   vaqtda qang‘uylarning shaharga yaqinlashib kеlayotganligidan xabar
topgan   Xitoy   qo‘mondonligi   tеzlikda   harbiy   maslahat   chaqiradi   Li   Guan-li
Guyshan elchisining qo‘ygan shartlarini ma’lum qiladi va   qurshovni   davom   ettirish
foydasiz,   dеb   topadi.   Xitoy   qo‘shinlari   shaharni   qamal   qilishni   to‘xtatib,   orqaga
chеkinadilar.
Shunday   qilib,   xitoyliklarning   Farg‘onaga   qilgan   navbatdagi   yurishi
muvaffaqiyatsizlik   bilan   tugaydi.   Bu   yurish   Xan   imperatorligi   saroyiga   juda
qimmatga   tushadi.   Harbiy   yurishga   otlanganda   (miloddan   avvalgi   102-y.)   60   ming
22
  Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998. – B.54.
27 jangchi   qatnashgan   bo‘lsa,   orqaga   (miloddan   avvalgi   101-y.)   10   ming   kishi,   30
ming   otdan   faqat   mintaga yaqini qaytgan edi. Xitoyliklarning Dovonga o‘z ta’sirini
o‘tkazish   rеjasi   barbod   bo‘ladi.   Farg‘onaliklar,   xususan,   ularning   markaziy   shahri
Guishan   aholisi   o‘z   ona   yerlarini   qattiq   turib   himoya   qiladilar.   Ularning   bu
kurashlari   Farg‘ona   bilan   do‘stona   aloqada   bo‘lib   kеlgan   qang‘arlar   uchun   ham
ayni   muddao   edi.  
28 XULOSA
  O‘zbekiston   istiqlolga   erishgandan   so‘ng   jamiyat   ijtimoiy   siyosiy
hayotining   barcha   jabhalarida   keng   o‘zgarishlar   davri   boshlandi.   Bu   jarayon
intelektual   sohada   ham   o‘z   aksini   topdi.   Eng   asosiy   ijtimoiy   gumanitar   fan
hisoblangan   tarix   fani   oldiga   hal   etilishi   lozim   bo‘lgan   dolzarb   muammolarni
ko‘ndalang   qilib   qo‘ydi.   Oqibatda   sovet   tarixshunosligi   nuqtai   nazaridan
o‘rganilgan   mavzular   qaytadan   ilmiy   tadqiqot   sifatida   o‘rganila   boshlandi.   Buning
isboti   sifatida   birinchi   prezidentimiz,   “Tarixiy   xotira   tuyg‘usi   to‘laqonli   ravishda
tiklangan   xalq   bosib   o‘tgan   yo‘l   o‘zining   barcha   muvaffaqiyat,   yo‘qotish   va
qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina
chinakam tarix bo‘ladi”, deb aytgan fikrlari nihoyatda o‘rinlidir.       Bundan tashqari
tarixning   “oq   dog‘lari”   sifatida   o‘rganilmagan   mavzularni   tadqiq   qilish
imkoniyatiqo‘lga kiritildi. “Dunyo xaritasida yangi mustaqil davlatlar paydo bo‘ldi,
ularhozirgi   til   bilan   aytganda   sotsialistik   o‘tmishga   ega   bo‘lgan   o‘z   siyosiy
mustaqilligini   tinch   yo‘l   bilan   qo‘lga   kiritgan   davlatlardir.   Bu   davlatlar   mustaqil
rivojlanish   va   ijtimoiy   munosabatlarni   yaxshilash   yo‘liga   qadam   qo‘ydi.   Ular
dunyodagi   boshqa   mamalakatlar   orasida   o‘z   mavqeini   mustahkamlashga
intilmoqda”.
Kurs   ishi   mavzusi   doirasida   o‘rganilgan   mavzu   ya’ni,   Dovon   davlati
mavzusiga   oid   ko‘plab   ma’lumotlar   bilan   tanishib   chiqdik.   Ushbu   ma’lumotlarga
tayangan holda Farg‘ona vodiysida ilk o‘rta asrlarda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy va
iqtisodiy   munosabatlar   to‘g‘risidagi   ma’lumotlarni   mazkur   kurs   ishida   bayon   qilib
o‘tdik.
Xulosa   qilib   aytganda   mamlakatimiz   tarixini   o‘rganishda   (asosan   qadimgi
davr,   ilk   o‘rta   asrlar   va   o‘rta   asrlar   tarixini)   arab   va   Xitoy   tarixchi   olimlarining
ahamiyati   beqiyosdir.   Chunki   aynan   ular   tomonidan   yozib   qoldirilgan   adabiyotlar
orqali   biz   ma’lum   bir   davr   to‘g‘risida   to‘liq   ma’lumotga   ega   bo‘lamiz.   Ushbu
adabiyotlarni tahlil qilish orqali biz o‘z tariximizga xolisona baho berish imkoniga
ega bo‘lamiz. 
29 Mamlakatimizning   o‘rta   hamda   ilk   o‘rta   asrlar   tarixiga   oid   manbalarning
aksariyat   qismi   arab   tarixchi   olimlari   tomonidan   yaratilgan   bo‘lib,   ushbu   asarlar
hozirgi   kunda  o‘zining  xolisligi  bilan  ajralib  turadi.  Albatta  tarixchi   sifatida ushbu
asarlarni   tahlil   qilish   orqali   ma’lum   bir   davr   yoki   ba’zi   bir   tarixiy   shaxslar
to‘g‘risidagi   ma’lumotlarni   analiz   qilib,   xolislik   prinsipi   asosida   bir   to‘xtamga
kelishimiz mumkin.
Ushbu   kurs   ishi   ma’lumotlaridan   o‘rta   ta’lim   maktablari   va   oily   ta’lim
muassasalarida tarix fani mashg‘ulotlarida foydalanish mumkin.
30 Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
1. Mirziyoyev Sh.M. ,,Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz’’T.:,,O‘zbekiston’’ 2016.
2 .   Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., 1998.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. –
Guliston, 1998.
2. Анарбаев А. Ахсикат – столица древний Ферганы. – Ташкент: Тафаккур,
2013. 
3. Асқаров   А . А .   Ўзбек   давлатчилигининг   илк   босқичларида   қадимги
Фарғона   //   Фарғона   водийси   тарихининг   долзарб   муаммолари .   I   жилд.
Фарғона, 2000 
4. Асқаров   А.А.   Қадимги   Фарғона   тарихидан   лавҳалар   //   Археология   и
история Центральной Азии. К 70-летию со дня рождения академика АН
Республики Узбекистан Ю.Ф. Бурякова. Самарканд, 2004. 
5. Абдулгазиева Б. Восточная Фергана в древности и раннем средневековье
(система расселения, районирование и типология). Текст и альбом дис…
канд. ист. наук. Архив Института археологии АН РУз. Самарканд, 1988. 
6. Azamat   Ziyo   O‘zbek   davlatchiligi   tarixi   (   eng   qadimgi   davrdan   Rossiya
bosqiniga qadar) –T.: Sharq, 2000. 
7. Shoniyozov K. Dovon davlati va Dovonliklar. – Toshkent, 1995. 
8. Хўжаев   А .  Фарғона   тарихига   оид   маълумотлар  ( Қадимий   ва   илк   ўрта   аср
Хитой   манбаларидан   таржималар   ва   уларга   шарҳлар ).  Фарғона , 2013. 
31 Ilovalar
Qadimgi Davan Davlatiga tegishli ot haykalcha
Davan davlatiga kelgan Xitoylik elchilar
32