Qadimgi Eron. Ahamoniylar davlati - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	794.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Октябрь 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Sunnatillo

Дата регистрации 11 Апрель 2025

2 Продаж

Qadimgi Eron. Ahamoniylar davlati

Купить

Reja:
Kirish …………………………………………………..………………………..3-6
I.BOB. Qadimgi Eron hududida dastlabki davlat chilik asos lar i ning tashkil
topishi .
I.1. Eronning tabiati va qadimgi aholisi ...........… …… .................…................7-10
I.2. Qadimgi Eron manbalari va tarixnavisligi .............… …… ..................…...10-13
I.3. Qadimgi Elam davlatining tashkil topishi va Midiya podsholigi ....…... …13-17
II.bob Ahamonivlar davlatida ijtimoiy-iqtisodiy va ma’daniy hayot .
II.1. Doro I davrida Eron podsholigi ...............… … ........................................18-19
II.2. So‘nggi ahamonivlar davrida Eron ....… … ..............................................19-20
II.3. Zardushtiylik - Eron va O’rta Osiyo xalqlari ma’naviy madaniyatining
tarkibiy qismi sifatida .....................………......……........................................20-25
II.4. Qadimgi Eronning xo’jaligi va madaniyati ........….................................25-29
Xulosa . .............................................................................................................30-32
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ...................................................................33
Ilovalar ............................................................................................................34-36

Kirish
Bizlarni doimo o’ylashga majbur qiladigan yana bir masala borki – bu
farzandlarimizningning xulq-atvori, muomalasi, bir so’z bilan aytganda,
dunyoqarashi bilan bog‘liqdir. Dunyo bugun jadallik bilan rivojlanib bormoqda.
Bunday rivojlanishlarni hammadan ham ziyodroq tushunib yetadigan kim–albatta
yoshlar. Albatta, farzandlarimiz o’z zamonasining yutuqlari bilan hamnafas
bo’lsin. Ammo bir vaqtning o’zida o‘zligidan ham voz kechmasin. Biz kimmiz,
qanday buyuk shaxslarning farzandlarimiz, degan undov farzandlarimizning
ko’nglida har doim jaranglab, o‘zligini unutmaslikka da’vat qilib tursin. 1
Mustaqilligimiz tobora mustahkamlashib, o’zgarishlar o`zining yaxshi
natijalarga erisha boshlagan xalqimiz oldida yashash ning ma`naviy asoslaridan
paydo bo’ladigan yangi katta vazifalar bajarish kerak ki, bunday o’zgarishlarni
bajarishda tarixni bilishning , bir so’z bilan aytganda ma`naviyatning o’rni so’zsiz ,
benihoya kattadir.
Kurs ishining maqsadi. Qadimgi Eronda dehqonchilik va chorvachilik
bilan bir qatorda hunarmandchilik va savdo -sotiq rivoj topgan edi. Chunki
dehqonehilik va chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan chambarchas
bog'liq bo'lgan. Eroniylar yilqiehilikka alohida e’tibor berganlar. Makedoniyalik
Aleksandr Erondan O'rta Osiyoga o'tayotganda yaylovlarda o'tlab yurgan minglab
yilqi uyurlari va qulunlarini ko'rganligi tarixiy manbalarda yozib qoldirilgan. Eron
hunarmandchiligining eng qadimgi tarmoqlaridan biri kulolchilikdir. Qadimgi
kulollar loyni pishitib undan har xil sopol buyum lar-ko'za, xum. xumcha, qozon,
tovoq, xurmacha, piyola va tog'ora yasaganlar. Ularning ustini jimjimador naqshlar
bilan bezaganlar. Ichi va sirtini har turli bo'yoqlarga bo'yashgan. Idishlarning
sirtiga odam. hayvon, parranda va o'simlik barglarning tasvirlarini ishlaganlar.
To'qimachilik ham Qadimgi Eron hunarmandchiligining muhim tarmoqlaridan biri
bo'lgan. To'quvchilar zig'ir poyasi, jun va ipak qurti pillasidan ip yigirib maxsus
dastgohlarda har xil matolar to'qigan. Bu matolardan esa engil-bosh, uy jihozlari va
ro'zg'or buyumlari tikkanlar. Eron tog'laridan mis, qalay, qo'rg'oshin, temir va oltin
1
Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiot yo’limizni qat’iyat bilan amalga oshirib yangi bosqichga ko’taramiz: Havfsizlikka
tahdid va barqarorlik shartlari T.:Sharq, 2017, 142-bet

qazib olish ham uzoq o'tmishga borib taqaladi. Temirchi ustalar temirdan omoch
tishi, o'roq, pichoq, xanjar, ketmon, qalqon, nayza 245 nayza uchlari, kamon o'qi
paykonlari, qalqon kabi urush qurollari yasashgan. Qadimgi Eronda dehqonchilik,
chorvachilik va hunarmandchilikning rivojlana borishi natijasida ortiqcha
mahsulotlar ishlab chiqarilgan. Ortiqcha mahsulotlar mamlakatning ichki bozorida
va tashqi bozorlarida sotilgan yoki buyumlarga almashtirilgan. Mil.avv. VII-1V
asrlarda Eronda tashqi savdo ham rivoj topib. savdogarlar Ikki daryo oralig'i,
Kichik Osiyo, Misr, O'rta Osiyo. Arabiston. Kavkaz. Hindiston va 0‘rtayer dengizi
atrofidagi davlatlar bilan qizg‘in savdo olib borganlar. Ichki va tashqi savdo
ishlarida eshak, xachir, ot va tuya karvonlaridan keng foydalanganlar. Tashqi
savdo ham suv, ham quruqlik y o ii orqali olib borilgan. Eronning Suza
shahridanLidiyaning Sard shahrigacha “Shohyo'li" o‘tkazilgan edi.
Undan Eron shaharlaridan atrof mamlakatlarga savdo-karvon yo’llari
taralgan edi. Karvon yo'lining har yer, bar yerida bekatlar, mehmonxonalar,
sardoba - suv saqlagichlar, korizlar, karvonsaroylar va rabotlar bunyod etilgan.
Yo'Ilar serqatnov bo'lib, uni shohning otliq navkarlari - posbonlari doimo nazorat
qilib yurardilar. Hunarmandchilik va savdo-sotiq davlatga juda katta boylik olib
kelar edi.
Kurs ishining vazifasi. Qadimgi Eronda xilma-xil qabilalar yashagan. Shu
tufayli Eron madaniyati xilma-xil va ko'p qirrali bo'lgan. Mil.avv. Ill
mingyilliklardayoq elamliklar 150 belgi-rasmdan iborat mustaqil yozuvga ega
bo'lganlar. M. av. XXIIIXXII asrlar davomida elamliklar shumer-akkadning
mixsimon yozuvidan foydalanganlar. Keyinchalik esa 80 belgidan iborat yozuv
kashf etilgan. Ular m il. av. VI asrda shumer-akkad mixxatini o'zlashtirib va
takomillashtirib 42 belgidan iborat o‘z alifbolarini yaratganlar. Ayni paytda ular
aramey yozuvlaridan ham foydalangan. Doro I va uning o'g‘li Kserks va boshqalar
Eron mixsimon xatidan keng foydalangan. Bu jihatdan Doro I ning Behistun va
Naqshi Rustam qoyalariga mixsimon alifboda o'yib yozilgan katta xatlari muhim
ahamiyatga egadir.
Qadimgi eronliklar o'zlarining boy xalq og'zaki ijodiyoti va yozma

adabivotiga ega bo’lgan. Ular ko‘plab xalq maqollari. ertaklar, hikoyalar.
qo'shiqlar va yozma adabiyotning ajoyib namunalarini yaratganlar. Bu jihatdan
xalq og'zaki ijodiyoti bilan sug'orilgan “Avesto” va Firdavsiyning “Shohnoma”
dostoni alohida ahamiyatga ega. “Avesto” va “Shohnoma”da Eron va Turon
xalqlarining qadimgi tarixi, xo'jaligi, diniv e’tiqodi va madaniyatining ko’p
tomonlari bayon etilgan. “Shohnom a'ning ko'p dostonlari shoshlik katta dehqon
hikoyalari asosida yaratilgan. Eroniylar mavsumiy, xususan N avro'z bayramiga
ham alohida e'tibor berganlar. Ahamoniy shohlari davrida N avro‘z umumdavlat,
umumxalq bayramiga aylangan. N avro‘z bayrami vaqtida Eron shohlari bayramda
qatnashish uchun polvonlarni. chavandoz va o'yinchilarni taklif etganlar. Tasviriy
san’at. Tasviriy san'at qadimgi Eron madaniyatining ajralmas qismi hisoblanadi.
Elam. Midiya va Ahamoniy eroniylari davrida haykaltaroshlik. rassomlik.
toshga qabaitma rasmlar ishlash va naqqoshlik ham ancha taraqqiy etgan edi.
Haykaltaroshlar tosh, oltin va kumushdan xudolar, ma'budalar, shohlar,
sarkardalar, ruhoniylar va ba’zan haybatli hayvonlarning haykallarini ishlaganlar.
Me'morchilik ham Eronda erta shakllanib, ahamoniy lar davrida rivoj topdi.
Me'mor ustalar, shoh sarovlari, maktablar, ibodatxonalar, harbiy qal'alar qurib,
ularning ichi va sirtini xilma-xil naqshlar bilan bezaganlar. Bu jihatdan Elamning
Dur-Untash shahrida qurilgan 4 qavatli bino - zikkurat, Midiyadagi Xarxar qal’asi,
Pasargadda qurilgan Kayxusrav II maqbarasi. Persepoldagi shoh Doro 1 saroyi,
Kserks saroyi qadimgi Eron m e'm orchiligining ajoyib namunalaridir. Suzaning
Dur-Untash shahridagi m. av. XIII asrga oid zikkuratga kiraverishda sher, buqa,
grifon, xudo va podshohlaming oltin va kumushdan ishlangan haykallari ham
kishini hayratga soladi. Bu jihatdan Persepoldagi qabartma suratlar diqqatga
sazovordir. Saroy darvozasiga shoh saroyini qo'riqlovchi qanotli, muqaddas
buqalarning haykallari ishlangan. Saroy devorlari shohga turli xil sovg'alar olib
kelayotgan xiroj toTovchi qabilalarning qabartma suratlari bilan bezatilgan.
Kurs ishining dolzarbligi. Eronliklaming qadimgi ajdodlari dastlab tog‘-u
tosh, suv, daraxt va har xil hayvonlarni ulug'laganlar. Tabaqaviy jam iyat tashkil
topishi, xo'jalikning rivojlana borishi natijasida e ’tiqodda ham o'zgarishlar sodir

bo'la boshlagan. Xususan elamliklar Pinekyer degan xudolar onasini ulugTab, unga
e ’tiqod qilganlar. Ularda Inshushinak Suza shahri homiysi yer osti xudosi bo'lgan.
Naxunt esa quyosh va adolat xudosi hisoblangan. Eronning ко' p joylarida
totemizm, fetishizm kabi ibtidoiy din shakllari uzoq vaqtgacha saqlanib qolgan.
Midiya podshosi Astiag davrida zardushtiylik keng tarqala boshlaydi. Bu dinning
asoschisi Zardusht bo'lib, din uning nomi bilan zardushtiylik deb atalgan.
Zardushtiylik dini kitobi “Avesto" bo'lib, unda Eron va Turonda yashagan
xalqlarning tarixi, xo'jaligi, diniy e'tiqodi va madaniyati haqida ko'p m a'lum otlar
bor. Eron xalqlari Misr. Bobil. Elam xalqlari madaniyatidan bahramand bo'lib.
o'zlariga xos madaniyat yaratganlar. Bu dinda Axuramazda vaxshilik, haqiqat va
odillik xudosi hisoblangan. Axri-Manyu esa zulmat. o'lim va yomonlik keltiruvchi
xudo bo'lgan ekan. Eroniylar e ’tiqodiga ko‘ra bu ikki xudo o'rtasida kurash davom
etgan.
Eroniylar Mitra degan quyosh. Anaxita degan suv va hosildorlik,
shnuningdek, yorugTik, oy va shamol xudolariga e'tiqod qilganlar. Eron shohi
Kserks diniy islohot o'tkazib mayda xudolar. m a'budalar va dev-parilarga e ’tiqod
qilishni taqiqlagan. Axuramazda eronliklarning birdan-bir samoviy tangrisi deb
e’lon qilingan.
I. BOB. Qadimgi Eron hududida dastlabki davlat chilik asos lar i ning tashkil
topishi

I.1. Eronning tabiati va qadimgi aholisi.
Eron bepoyon tog‘li va ko‘p cho‘llardan iborat kontinental iqlimli mamlakat.
Dehqonchilik uchun qulay vodiylar, tog‘ oldi hududlari juda ko‘p. Shimolda
Elburs tog‘ tizimi va unga Turkman, Xuroson tog'lari qo'shiladi. G‘arbdan va
janubdan Zagros va janubiy Eron tog‘lari o‘rab turadi. Janubiy g'arbiy Eronda
(Xuziston) Korun va Kerxa daryolari vodiysida yuqori hosil beradigan yerlar
mavjud.
Qadimgi g‘arbiy Eronda elam, lulubey, qutiy (gutiy) va kassit hind-yevropa
tillarida so‘zlashadigan qabilalar yashagan. Eron so‘zi «ariana» — oriylar
mamlakati degan ma’noni bildiradi. Er.aw. II ming yillikda oriy qabilalari Eron,
Hindiston, Markaziy Osiyo va Kavkaz ortiga tarqalgan. Qadimgi Eron tarixi
manbalari va tarixnavisligi Eron tarixining alohida davrlari turli xil yozma
manbalarga boy. Yozuvlardan eng qadimgilari er.aw. Ill—I ming yilliklardagi
janubiy-g'arbiy Eron hududi bo‘lgan Elam tarixini yoritadi: ular podsho yozuvlari,
huquqiy hujjatlar, bag‘ishlov matnlari, davlatlararo shartnomalardir. Qadimgi fors
davlati tarixi bo‘yicha manbalar xilma-xil: bu xo‘jalik hujjatlari, tarixiy yozuvlar,
amaldorlaming rasmiy yozishmalari. Hozirgi vaqtda qadimgi fors tilida elam va
akkad tillariga taijima qilingan 200 ga yaqin (podsholar) mixxat yozuvlari chop
etilgan. 1972-yilda fransuz arxeologlari Suzada Doro I ning ulkan haykalini
topdilar. 2
Haykal qadimgi fors, elam, akkad va misr iyeroglif matnlari bilan
qoplangan. Qadimgi Eron poytaxtlari Persepol yoki Pasargadda, podsho Kserks
yozuvlari nusxalari topilgan. Persepolda er.aw. Ill ming yillikka oid elam tilida
mixxat bilan yozilgan 800 ta hujjat topilgan. Fors qabilalarini Old Osiyo
chegaralaridagi harakati to‘g‘risida er.avv. IX—VII asrlarga oid Osuriya yozuvlari
ma’lumot beradi.
2
D.J.Urakov, R.N.Tursunov, A.A.Biykuziyev, B.B. Xaynazarov “Jahon tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi
Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent. “Innovatsiya ziyo”. 2020. 293 bet.

8Tabiiy sharoiti. Mеsopotamiyadan sharq tomonda atrof itog’ tizmalari bilan
qurshab olingan bеpayon Eron qirlari yoyilib yotadi. Eronni Dajla va Frot
havzasidan Zagros tog’ tizmasi ajratib turadi. Shimol tomondagi Elburs tizma tog’i
Kaspiy d е ngizining janubiy qirg’og’i bo‘ylab o‘tadi, shimoli-g’arbda esa
Kop е tdog’ va Pomir tog’lari Eron bilan O‘rta Osiyoning ch е garasini tashkil qiladi.
Markaziy Eronning ancha qismi, sharqiy Eronning ko‘p viloyatlari s е kin-asta
cho‘lga va ba'zi joylari suvsiz sahroga aylanib borgan. Bunda ko‘chmanchi
chorvachilik ustun bo‘lgan, ammo ikki o‘rkachli tuyalar (Baqtriya tuyasi)
y е tishtirish alohida o‘rin tutgan. Bu tuyalar er.av. I ming yillikda Osuriyada ham
juda oz bo‘lsa-da paydo bo‘lgan. Dеhqonchilik o‘choqlari Eronning chеkka
o‘lkalarida, еrni soy suvlari bilan sug’orish mumkin bo‘lgan joylarda tashkil
topgan. O‘rta Osiyoda, Erondan farqli ravishda past tеkkislik kеng joyni
egallagan.
Lеkin Dajla, Frot va Nil suvlarini jilovlashdan ko‘ra Amudaryo suvini
o‘zlashtirish ancha qiyin kechgan va bunda irrigatsiya ishlari ancha kеyin (er.av. I
ming yillikdagina) boshlangan. Dеhqonchilik madaniyatining eng qadimgi
o‘choqlari Orol dеngizi bo‘ylarida emas, balki ancha janubroqda, Eronga
chеgaradosh rayonlarda, (hozirgi O‘zbеkiston tеrritoriyasida) bo‘lganligi aniqlandi.
Arhеologlar bunda er.av. V ming yillikdayoq dеhqonchilik bo‘lganidan dalolat
bеruvchi arpa, bug’doy donlari va uy hayvonlarining suyaklarini topdilar, ammo
ayni zamonda Amudaryo havzasida hali ovchilik va baliqchilik hukm surgan. 3
Eron bеpoyon tog’li va ko‘p cho‘llardan iborat kontinеntal iqlimli mamlakat.
Dеhqonchilik uchun qulay vodiylar, tog’ oldi hududlari juda ko‘p. Shimolda
Elburs tog’ tizimi va unga Turkman, Xuroson tog’lari qo‘shiladi. G’arbdan va
janubdan Zagros va janubiy Eron tog’lari o‘rab turadi. Janubi g’arbiy Eronda
(Huziston) Korun va Kеrxa daryolari vodiysida yuqori hosil bеradigan yerlar
mavjud.
Aholisi. Eron bilan O‘rta Osiyoning qadim zamondagi etnik tarkibini aniqlash
juda qiyin. Faqat bir narsani komil ishonch bilan aytish mumkinki, er.av. II ming
3
Rajabov R. “Qadimgi dunyo tarixi” Toshkent. 2009. 438 bet.

9yillikkacha bundagi tillarda na sеmit va na hind-Yevropa tillariga o‘xshashlik
bo‘lgan. Bundagi tillardan bizga ma'lum bo‘lgani elamiy tilidir, bu til Eronning
janubi-g’arbida ustunlik qilgan, ammo uzoq qadimda elamiy tili ancha nari, sharq
va sharqi-shimolda ham tarqalgan bo‘lishi ehtimoldan holi emas.
Faqat er.av. II ming yillikda, ayniqsa I ming yillikda etnogеnеz manzarasi
oydinlashib borgan. Sovet davri ilmiy adabiyotlarida O‘rta Osiyo va Eronda hind-
eron qabilalari paydo bo‘lgan. Ular shimol tomondan kеlgan dеb faraz qilinadi.
Ammo eroniy tillar shimoldan janubga kirib kelgan degan fikrlar asossizligi haqida
yangi fikrlar bor, ya’ni fors ko‘rfazi hududida eroniy tillarning dariy lahjasi
bo‘lgani haqida farazlar bor.
Er.av. I ming yillik boshlarida g’arbiy Eronda eron tilida so‘zlashuvchi
qabilalar yashagan. Buni Ossur yilnomachilaridan bizga еtib kеlgan bir qancha
rayonlarning onomastika va toponimikasi isbotlaydi. Eronda mеzolit va nеolit
davriga oid manzilgohlar, arxеologik topilmalar, kulolchilik buyumlari Suza
shahrining ilk qatlamlari yodgorliklari, Eron poytaxt shaharlari Suza, Ekbatana,
Pasargad harobalaridan topilgan ulug’vor haykallar, qoyatosh rеlеflari,
qimmatbaho mеtallardan qilingan buyumlar-riton-qadahlar, harbiy qurollar va
taqinchoq-bеzaklar topib o‘rganilgan. Yevropa olimlari J. dе Margo va Grishman
bu qadimgi shaharlar xarobalarini o‘rganib, eronshunoslik faniga muhim hissa
qo‘shdilar.
Er. av. VII -VI ming yilliklarda g’arbiy Eronda dеhqonchilik bilan
shug’ullanadigan o‘troq va chorvador qabilalar er.av. VI -V ming yilliklarda
Eronning boshqa hududiga tarqaladi. Er. av. III ming yillik boshlarida janubi-
g’arbiy Eronda Elamtu (bobil va ossur tilida «mamlakat») yoki Elam ilk davlat
birlashmasi shakllanadi. Elam Mеsopotamiya hamda shimoliy va sharqiy Eron
bilan bog’langan Korun va Kеrxa daryolari vodiylarida joylashgan. Suza shahri
poytaxtga aylandi.
Manbalar. Midiya va Eron tarixi bo‘yicha ma'lumot bеradigan manbalardan
biri bu yunon mualliflarining asarlari hisoblanadi. Gеrodot (er. av. V asr)ning
tarixi, Fukidid (er. av. V asr) tarixi, Ksеnofontning «Yunon tarixi» asari, uning

10«Anabasis» mеmuari, sitsiliyalik Diodorning «Tarixiy kutubxona»si kabi asarlar
qadimgi fors tarixiga oid boy siyosiy, ijtimoiy, harbiy-diplomatik ma'lumotlar
bеradi. 4
Eron va O‘rta Osiyoning xo‘jaligi va undagi ijtimoiy munosabatlar to‘g’risida
biz asosan arxеologiya yodgorliklaridan bilib olamiz. Uzoq o‘tmishning aks
sadolari Eronda kеng tarqalgan diniy asar – “Avеsto”ning ilk qatlamlarida
saqlangan.
Hilma-hil hujjatlardan iborat butun bir arxiv bizgacha faqat Elam davridan
еtib kеlgan. Er.av. VI asrdan boshlab Ahmoniylarning yozuvlari paydo bo‘la
boshlagan. Ko‘p masalalarni hal etishda Gеrodot, qisman Ktеsiy va boshqa antik
dunyo mualliflarining asarlari yordam bеradi.
I.2. Qadimgi Eron manbalari va tarixnavisligi.
Qadimgi Eron xilma-xil yozma manbalarga boy hujjatlari bilan ajralib turadi.
Ayniqsa, Eron saltanati tarixi bilan bog'liq yozma manbalar ko‘pchilikni tashkil
etadi. Ular orasida xo' jalik hujjatlari, tarixiy yozuvlar, podsholarning viloyat
hukmdorlariga yuborgan farmonlari, buyruqlari, ko'rsatmalari, amaldorlarning bir-
birlariga yozgan maktublari, ayrim shaxslarning xatlari, diniy. ilmiy va adabiy
matnlar shular jumlasidandir. Ularning eng qadimgilari Mil.avv. Ill—I
mingyillikka 229 oid elam tarixi haqidagi turli mazmundagi matnlarki, ular elam
va akkad tillarida yozilgan. Hozirgi kungacha 200 ga yaqin ponasimon (mixsimon)
yozuvlari orasida Kirmon shahrining sharqidagi Behistun qoyasiga o‘yib yozilgan
katta xat juda muhim ahamiyatga ega. Bu yozuvda Eron shohi Doro I Kambiz
(Kambiz) oigandan keyin mamlakatda ko‘tarilgan qo'zg'olonni qanday qilib
bostirgani, barcha isyonchilarni qanday tor-mor qilgani. saklarga qarshi qo‘shin
tortib borib, Eron davlatining yahlitligini qanday qilib tiklagani va boshqa siyosiy
voqealar mufassal ta'riflanadi. Suvaysh kanali hududida saqlangan va Misr tiliga
tarjima qilingan qadimgi Eronning ponasimon mixxati ham shu shohga mansubdir.
Doro I ning muhim yozuvlaridan biri Persepol shahridan bir necha km shimoldagi
4
3 Авдиев В.И. Кадимги Шарк тарихи. Тошкент. 1964.

11Naqshi Rustam qoyasiga yozilgan yozuvlardir. Bu yozuvda Eron shohligi tarkibida
boigan mamlakatlar va viloyatlaming ro‘yxati berilgan. Shuningdek, Suza shahrida
ham g'isht va marmar lavhalarga bitilgan ko'p yozuvlar borki, unda Doro I ning
Suza saroyi qurilishi bilan bogiiq faoliyati haqida m aium ot beriladi. 1972-yilda
fransuz arxeologlari Suzadan Doro I ning uch metr balandlikdagi haykalini
topgaular. Haykalda shohning boshi saqlanmagan qadimgi, Persepol va
Pasargaddan esa Kserks yozuvlari topilgan. Bu yozuv qadimgi eronliklarning
dinini o'rganishda katta ahamiyatga ega. Unda qadimgi qabila xudolari man etilib,
davlatga siginish rasm qilingani aytilgan.
Eroniylaming diniy e’tiqodi va qarashlarini o'rganishda zardushtiylik dinining
21 kitobdan iborat “Avesto" ham qimmatli manba hisoblanadi. Beruniy xabariga
ko'ra "Avesto” 12 ming qoramol terisiga tillo suvi bilan yozilgan ekan.
Persopoldan Mil.avv. VI—V asrlarda elam tilida yozilgan bir necha ming
ponasimon hujjatlar topilgan. Bu matnlar shox arxivining bir qismi bo'lib, unda
oziq-ovqat mahsulotlarini tashish, soliqlar masalasi, davlat amaldorlarini maosh
bilan ta’minlash kabilar haqida m aium ot beriladi. Qadimgi eroniy qabilalari
haqida Mil.avv. IX-V11 asrga mansub ossur yozuvlari ham qimmatli m aium ot
beradi. Bobilning tarixiy hujjatlarida Eron qo‘shinlarining Mesopotamiyani bosib
olishi bayon etilgan, Bu voqealar haqida akkad tilida tuzilgan silindr Kir II da ham
bayon etiladi. O'sha davrda Eron hududida oromiy tili ham keng tarqalgan edi.
Oromiy tilida yozilgan papiruslar, toshlar, terilar, muhr va tangalar uchraydi.
Bu yozuvlar Misrdagi Elefantin orasidagi. Hind daryosigacha boigan joylarda,
shuningdek Eronda ham keng tarqalgan edi. Bu hujjatlarda Eron tarixi va
madaniyati. aholining xo'jalik hayoti haqida ko'pgina m’alum otlar keltirilgan.
Eronliklar Misrni istilo qilgan va Eron shohlarining Misrda hukmronlik qilgan
paytidagi misr yozuvlari ham katta ahamiyatga ega. 5
Masalan Saisdagi ma’buda
Neytning bosh rulioniysi kohin Ujagorryasentning yozuvi ham Misrning oliy
5
D.J.Urakov, R.N.Tursunov, A.A.Biykuziyev, B.B. Xaynazarov “Jahon tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi
Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent. “Innovatsiya ziyo”. 2020. 93- bet.

12kohini bilan Eron shohi oilasidagi o'zaro munosabatni aniqlashga imkon beradi.
Demak, Erondan va unga tutash yerlarda topilgan xilma- xil yozuvlar qadimgi
Eron tarixi va madaniyatini o'rganishda qimmatli manba hisoblanadi. Qadimgi
Eron tarixi, moddiy va ma’naviy madaniyatini o'rganishda arxeologik qazishlar
natijasida topilgan buyumlar ham katta ahamiyatga ega. Eronda dastlabki
arxeologik qazish ishlari XIX asr o'rtalarida boshlangan. Arxeolog Flanden va
Kosta Persepoldagi sarovda dastlabki arxeologiya qazish ishlarini olib boradilar.
Ular bu yerdan haykaltaroshlikka oid yodgorliklarni topishga muyassar boiib,
Eron shohlarining taxt zalini tiklamoqchi bo'ladilar. XIX asrning oxirlarida esa de
Morgan Suzada ulkan arxeologik qazish ishlari oikazib, tosh qurollar ishlatilgan
eng qadimgi (arxaik) zamonlardan to Eron davlatining ravnaq topgan davrigacha,
ya'ni Suza Eronning muhim ma'muriy va madaniy markazlaridan biri boigan
davrgacha yetib kelgan bir qancha arxeologik qatlamlarni topdi. Nihoyat XX asrda
Qadimgi Eronning poytaxti Persepolda arxeologik qazish ishlari o'tkazildi.
Qazishlar natijasida bu yerdan katta bir saroyning xarobalari topib o'rganildi. Saroy
devorlariga bo'rtma-qabariq rasmlar solib bezatilgan keng zinapoyadan chiqilgan.
Katta-katta darvozalar oldiga esa shoh saroylarini qoiiqlovchi bahaybat
qanotli buqalarning haykallari ishlangan. Persepoldan topilgan ajoyib san'at
yodgorliklari orasida shohning surati, shuningdek, ilohga turli xil sovg'a-salomlar
olib kelayotgan xiroj to‘lovchi qabilalarning surati ayniqsa qiziqarlidir. Keyingi
vaqtlarda Eron arxeoiogiyasiga qiziqish kuchaydi. Arxeologlar - qadimshunoslar
Tanjedar, Tepa-Aelab degan joylarda arxeologik qazishlar o‘tkazib, mezolit va
neolit davriga mansub qishloq va qabristonlami topganlar. Bu yodgorliklaming
madaniy qatlamlaridan qadimiy sopol buyumlar Suza, Persepol. Dur-Untash va
boshqa joylardan ajoyib shoh saroyi, ibodatxona, qalin mudofaa devorlari topilgan.
Ular mahobatli haykallar. devoriy rasmlar. qimmatbaho m a’danlardan yasalgan
ritonlar, qurol-aslahalar va ziynat buyumlari bilan bezatilgan. 6
Qadimgi Eron
tarixini o'rganishda xorijiy mamlakatlarning olimlari katta yutuqlarga erishgan.
6
Abdujabborov K. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. 2016. 35- bet.

13Bular qatorida M.M.Dvakonov, R. Fray a, Dj.Kameron, V.Xini. Y.B.Yusifov,
1.M .Dуакоnov . B.A.Turayev, V.V.Struve, E.A.Granovskiy, M.A.Dandamayev,
V. I. Abayev, V.I.Avdiyev, G.Maspero, Ed.Meyer, J.Dyushen-Gilmen,
G.Videngren va boshqalarning xizmati kattadir. Shuni ta’kidlash kerakki, qadimgi
Eron tarixi. madaniyat va xo'jaligini o‘rganishdaMil.avv. V -IV asrda yashagan
yunon tarixchisi Gerodotning “Tarix” kitobi, Fukididning “Tarix” asari,
“Anabasis”, mil. av. V asrda yashagan Diadorning “Tarixiy kutubxona” asarlari
nodir manbalar hisoblanadi. Shunday qilib. olimlar qadimgi Eron tarixini
o'rganishda qadimgi ponasimon, iyeroglifda yozilgan matnlar, arxiv hujjatlari.
arxeologik yodgorliklarning madaniy qatlamlaridan topilgan ashyoviy buyumlar
hamda qadimgi mualliflarning qadimgi Eron haqida yozib qoldirgan asarlaridan
keng foydalanganlar. Shuningdek, qadimgi Elam. Midiya va Eron tarixini
o'rganishda G.Kardashin, G.Petgov, E.Zeydlya. l.P.Veynberg. M.Delafus, J. de
Morgan, R.de Mekenem. R.Grishman. E.Nechaxban, V.M.Masson va boshqa
olimlarning xizmatlari benihoya kattadir. 7
I.3. Qadimgi Elam davlatining tashkil topishi va Midiya podsholigi.
Mil. av. V l-V mingyillikda Eronning janubi-g‘arbiy burchagida xo'jalik
rivojlanib. xususiy mulk, mulkiy tengsizlik va tabaqalanish jarayoni sodir boiadi.
Mil.avv. Ill mingyillik boshlarida esa u yerda poytaxti Suza bo'lgan Elam davlati
tashkil topadi. Hozirgi Eronning Karun va Kerxi daryolari havzasi Mil.avv. V I-V
mingyilliklardayoq ibtidoiy odamlar gavjum bo'lib yashagan oikatardan biri edi.
Bu hudud aholisi Karun va Kerxi daryolari, soylari va jilg‘alari havzasida
dastlab daydib yurib, termachilik, ovchilik, baliqchilik va suv hayvonlarini tutib
yeb tirikchilik qilganlar. 8
So'ngra esa bu yerda aholi dastlabki qayr va liman
dehqonchiligi bilan shug‘ullanib, yerni motiga - chopqi bilan yumshatib bug'doy,
arpa, kunjut, tariq va boshqa ziroatchilik ekinlari ekib hayot kechirganlar. Ular
7
Abdujabborov K. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. 2016. 236- bet.
8
Rajabov R. “Qadimgi dunyo tarixi” Toshkent. 2009. 161- bet.

14asta-sekin quyr va liman dehqonchiligidan Karun va Kerxi daryo bo'ylarida
dastlabki sug'orma dehqonchilikka o'ta boshlaganlar. Tekislikdagi va tog'
yaylovlaridagi o'tloqlarda qo'y, echki, qoramol, yilqi boqqanlar. Hunarmandchilik
va almashuvga asoslangan savdo-sotiq rivoj topgan. Xususiy mulk, mulkiy
tengsizlik, tabaqalanish jarayoni sodir bo'lib. qabilalar ittifoqi shakllangan. M il. av.
XXI usrgacha Shumer va Akkad davlatlariga qaram bo'lib qoladi. M il. av. 2230-
yilda Elam hukmdori Xita Akkad podshosi Naram - Suen bilan shartnoma tuzadi.
Xita “Naram-Suenning dushmani mening dushmanim, Naram-Suenning do'sti esa
mening do‘stim ”, deb e’lon qiladi. Mil.av. XXII asr boshlarida Kutik-
lnshushinak Elamni birlashtirib, uni yagona davlatga aylantiradi. Shu vaqtda
Elamga shimoldan guteylar bostirib kirib, uni o'zlariga tobe qilib oladilar.
Ur 11 sulolasi davrida Elam Mesopotamiya hukmdorlariga tobe etiladi.
Mil.avv. XXI asr oxirida Elam yana kuchayib, mustaqillikka erishib, urni o'ziga
qaratadi va Janubiy Shumerni bosib oladi. Bobil podshosi Xammurapi esa
elamliklarni Shumerdan haydab chiqaradi. Mil. av. 1730-1700-yillarda Elam
qo'shinlari Mesopotamiyaga bostirib kirib. Akkadgacha bo'lgan yerlarni bosib
oladi. XIV asr o'rtalarigacha Elam o‘z mustaqilligini saqlab qoladi. Keyinchalik
bobilliklarga tobe bo'lib qoladi. Mil. av. 1180-yilda Elam shohi Shutruk-Naxunta I
Bobil qo'shiniarini mamlakatdan quvib chiqaradi. U Bobilga bostirib kirib bir
qancha shaharlarni bosib oladi. Katta oijalar qatori Xammurapi qonunlari yozilgan
toshni ham Suzaga olib keladi. M. av. 1155-1115-yillar Elam podsholigining
gullagan davri hisoblanadi. Mil.avv. 1115-yili elamliklar bobilliklardan yengilib,
Mil.avv. VIII asrgacha o'z mustaqilligini yo'qotadi. Mil.avv. VIII asrda Elam
mustaqilligini qaytadan tiklaydi va Bobil bilan ittifoq tuzib ossurlarga qarshi
kurash boshlaydi. Mil.avv. 720-yili elam qo'shinlari bobil qo'shinlari yetib
kelmasdan oldin Dyer yaqinidagi dahshatli jangda ossur qo'shiniarini tor-mor etadi.
Elamliklar bobilliklar bilan ittifoq tuzib ossurlarga qarshi uzoq kurashadilar.
Mil.avv. 639-yili Elam ossurlar, 596-yili bobillikiai ta’sirida bo'ladi. Nihoyat
Mil.avv. 549-yili uni eroniylar bosib oladi. Shu bilan mustaqil Elam davlati ham
barham topadi. Elamda ilk davlatlar tashkil topgandan boshlab aholi Kerxi, Karun

15daryolari. katta-kichik soy va jilg'alar bo'yini o'zlashtirib sun'iy sug‘orishga
asosolangan dehqonchilik bilan shug'ullangan. Daryo, soy va jilg'alar bo‘yidagi,
tog'lik oikalarda esa chorvachilik bilan shug'ullangan. Chorvachilikda yirik shoxli
qoramol, qo‘y-echki, ot va eshak boqilgan. Dehqonchilikda bug'doy, arpa, kunjut,
tariq yetishtirilsa, uzum, olma, nok, xurmo va boshqa sabzavotlar ham ekilgan.
Elamda temirchilik, zargarlik, kulolchilik, to'qimachilik. toshtaroshlik,
me’morchilik, miskarlik, va hunarmandchilikning boshqa tarmoqlari taraqqiy etgan
edi. Elam shohlari va savdogarlari uzoq-yaqin mamlakatlar bilan savdo-sotiq olib
borganlar.
Elamda suratli xat mustaqil ravishda yaratilib, keyinchalik bu xat
takomillashgan mixxat bilan almashtirilgan. Mixxat esa Mesopotomiyaning
qadimgi xalqlaridan olingan. Midiya Eronning shimoli-g'arbida joylashgan
qadimiy oikalardan biridir. Bu oikada qadim zamonlardan boshlab midiya
qabilalari yashaganlar. M. av. IX asrda Midiya hududida qabilalar ittifoqiga
asoslangan mavda davlatchalar mavjud bo'lib, qo'shni ossurlar bu yerga teztez
hujum uyushtirib turgan. Ossurlar midiyaliklarni talab, ulardan xiroj undirganlar,
shahar va qishloqlarga o't qo'yib. aholini qirg'inbarot qilib, bir qismini esa asir qilib
havdab ketganlar.
Mil.av. VIII asr oxirida Midiyaga kimmeriylar, Mil.avv. VII asr boshlarida
esa skif qabilalari bostirib kirgan. Ular Urmiya ko'li atrofidagi Sakasana 238
viloyatiga kelib oinashadi. Skiflar shu yerdan turib Ossuriya va Urartu ustiga
bosqin uyushtirib turgan. 9
Skiflar va kimmeriylar moliir chavandoz, usta merganlar
bo’lib. otlari katta tezlikda ketayotgan vaqtda ham dushmanlari ustiga o'q yog'dirib
borar edilar. Mil. av. 672-yili midiyaliklar Kashtariti rahbarligida ossurlarga qarshi
kurash boshlab, ularni Midiyadan haydab chiqaradi. Kashtariti Midiyadagi mayda
davlatchalarni birlashtirib yagona davlat tuzishga bel bog‘laydi va ilk Midiya
davlatini tuzishga erishadi.
Mil. av. VII asr o'rtalariga kelib Midiya Qadimgi Sharqdagi qudratli
davlatga aylanadi. M. av. 653-yili Midiya shohi Kashtariti ossurlar ustiga qo'shin
9
История древнего мира (И.С.Свенцицкая тахрири остида ) M .1983 1 – 3 том. 145- bet .

16tortadi. Ossurlar skiflami midiyaliklarga qarshi kurashga ko'ndiradi. Midiya
qo‘shinlari ossur va skiflarning ikki tomondan bergan zarbalariga bardosh bera
olmay yengiladi. liu jangda Kashtariti halok bo'lib, Midiya mil. av. 653-625-yillar
orasida skiflar ta'siriga tushib qoladi. Kiaksar va Astiag davrida Midiya. Mil. av.
625-yili Kashtaritining o‘g'li Kiaksar Midiya podshosi bo‘lgach, skiflarni
mamlakatdan quvib chiqaradi.
Kiaksar Midiyadagi mayda davlatlarni birlashtirib, uni katta kuchli
saltanatga aylantiradi. Mil. av. 614-yili Kiaksar qo'shinlari Ossuriyaga bostirib
kirib uning poytaxti Ashshurni vayron qiladi va talaydi. Midiyaliklar Ossuriyadan
behisob boylik va asirlar olib qaytadilar. Kiaksar Bobil podshosi Nabopalasar bilan
harbiy ittifoq tuzib ossurlarga qarshi jang boshlaydi. M. av. 612-609-yillarda Bobil
va Midiya qo‘shinlari ossur qo‘shinlarini yengib Ossuriyaning Nineviya va
Ashshur shaharlarini yana vayron qiladilar. Bu mag‘lubiyatdan so’ng ossur
qo‘shinlari g'arbga chekinadi. Ossurlar Misr bilan ittifoq tuzib, Bobil-Midiya
birlashgan qo'shiniga qarshi kurashga otlanadi. M. av. 605-yilda Misr-Ossur
qo’shinlari bilan Midiya-Bobil qo’shinlari o‘rtasida Karxemish yonida dahshatli
jang bo‘ladi. Jangda ossur-misr qo'shinlari tor-mor etilib, shu bilan Ossuriya
davlati ham barham topadi. Bu janglardan so‘ng shimoliy Mesopotamiyadagi
Ossuriya yerlari Midiya ixtiyoriga o‘tadi.
Kiaksar Bobil bilan do‘stlikni mustahkamlash uchun qizini Bobil podshosi
Nabopalasaming o‘g‘li Navuxodonosor I I ga nikohlab beradi. Ikki davlat o'rtasida
yaqin do'stlik hukm suradi. Kiaksar janubda Parsuani, sharqda Parfiyani, g'arbda
esa Kichik Osiyoning Galis daryosigacha bo'lgan yerlarni Midiyaga qo'shib oladi.
M il . av. 590 - 585-yillar orasida Lidiya - Midiya urushi sodir bo'ladi.
Rivoyatga ko'ra. Mil.avv. 585-yil 28 may kuni quyosh tutiladi. Bu hodisadan ikki
tomon lashkarlari vahimaga tushib qurollarini tashlab jang maydonidan qochadilar.
Shundan keyin urush to'xtab, tinchlikka asoslangan sulh shartnomasi tuziladi.
O'rtadagi gina-kuduratga chek qo'yish tnaqsadida Midiya shahzodasi Astiag
Lidiya shohi Alittaning qiziga uylanadi. M. av. 585-yili Kiaksar vafot etib. Midiya
taxtini uning o'g'li Astiag egallaydi. Astiag davrida Bobil bilan Midiya o'rtasidagi

17munosabat buzilib, qonli janglar boshlanadi. Bu urushlar har ikki tomonni
zaiflasbtiradi. Forslar Kayxusrav boshchiligida qo'zg'olon ko'tarib, m. av. 550-yili
Astiag qo'shiniarini tor-mor etadilar. Midiya davlati Eronga qo'shib olinadi.

18I. bob Ahamonivlar davlati da ijtimoiy-iqtisodiy va ma’daniy.
II.1. Doro I davrida Eron podsholigi .
Qadim zamondan boshlab Urmiya ko'lining janubiy tomonlarida parsua
qabilalari yashar edilar. M il . av. VIII—VII asrlarda ular Elamga ко 'chib ahamon
urug'idan chiqqan sardor atrofida birlashgan. Dastlabki podsholari Kayxusrav I
davrida Ossuriyaga, Kambiz davrida (600-559) Midiyaga itoat etganlar. Kambiz
bilan Midiya shohi Astiagning qizi o'rtasidagi nikohdan Kayxusrav II dunyoga
keladi. Kambiz vafot etgach, Parsua taxtiga Kayxusrav II o'tirib, m. av. 559-yilda
Pasarga shahrini qurib. uni davlat poytaxtiga aylantiradi. Mil. av. 553-549-yillar
mobaynida olib borilgan urushlarda Kayxusrav bobosi Astiag qo'shiniarini yengib,
Midiya va Elamni Parsuaga qo'shib, oladi. Shu tariqa ahamonivlar urug'i asos
solgan Parsua. ya’ni Eron davlati tashkil topadi. Kayxusrav II g'arbda Lidiya shohi
Krez qo'shiniarini, shimolda urartuliklarni yengib, butun Kichik Osiyoni bosib
oladi. Lidiya poytaxti Sardi talanib, shoh Krez asir olinadi va o'ldiriladi.
Mil. av. 545-530-yillar orasida Eron shohi 240 Bobilni ham bosib olib, Hind
daryosigacha bo'lgan yerlarni istilo qiladi. Kayxusrav II ning mil. av. 530-529-
yilda Turonga qilgan yitrishi eroniylarning massagetlardan yengilishi va
Kayxusravning o'ldirilishi bilan tugaydi. Kayxusrav II o'ldirilgach, Eron taxtiga
uning o‘g'li Kambiz II o'tiradi. Kambiz II mil. av. 529-522-yillardagi faoliyati
davrida itoat ettirilgan mamlakatlar va Erondagi isyonlarni shafqatsizlik bilan
bostiradi. Mil. av. 525-yili u Mismi bosib oladi. Uning Efiopiyaga uyushtirgan
harbiy yurishi muvaffaqiyatsizlik bilan tugaydi. Misrda ekanida Gaumata boshliq
eroniylar isyon ko'taradilar. Isyonni bostirish uchun Eronga qaytayotgan Kambiz II
mil. av. 522 -yili yoTda sirli ravishda oTdiriladi. Taxminlarga ko‘ra, shoh
Kambizga nisbatan dushmanlari tomonidan maxfiy suyiqasd uyushtirilgan. 10
Doro
I davrida Eron. Kambiz II o'ldirilgach. Gaumata Eron taxtiga o'tirib, yetti oy
podsholik qiladi. Lekin ko'p o‘tmay m il . av. 522-yil 29-sentabrda u ham fitnachilar
tomonidan o‘ldiriladi. Gaumata o'ldirilgach. Eron taxtiga ahamoniyiar sulolasidan
10
Qodirova L.B. “Jahon sivilizatsiyalar tarixi” o’quv qo’llanma. Guliston. 2015. 75- bet.

19bo'lgan Doro I o'tiradi. Doro 1 Eron saltanatini m il . av. 522-yildan 486-yilgacha -
36 yil mobaynida boshqaradi. Doro I podsholigining dastlabki yillarida Bobil,
Misr, Elam, Turon va boshqa mamlakatlarda boshiangan qo'zg'olonlarni
shafqatsizlik bilan bostiradi. Doro I itoat ettirilgan mamlakatlarda biroz
osovishtalik o'rnatgach, bir qator islohotlar o‘tkazishga kirishadi. U mamlakatni 20
ta satraplikka - viloyatga bo‘lib. ularning har biriga alohida noib tayinlaydi.
Viloyatlardagi qo'shmga harbiy sarkardalar boshchilik qilib. davlat
amaldorlari ular ustidan kuchli nazorat o'rnatganlar. Butun mamlakat
satrapliklarida „podshoning ko'zi va qulog'i” deb nom olgan nazoratchilar faoliyat
ko'rsatgan. Har bir shubhali kishi qattiq nazorat qilinib, jinoyatiga yarasha
jazolangan, hatto o'ldirilgan ham. Mamlakat vilovatlari o‘rtasidagi aloqalarni
yaxshilash uchun tosh yotqizilgan "shoh yo'li’' qurilgan. Bu yo'llar Pasargaddan
mamlakatning turli burchaklariga tarmoqlanib ketgan edi, yollarda bekatlar,
karvonsaroylar, korizlar qurilib, ularni otliq soqchilar qo'riqlab turgan.
Erondan tashqaridagi tobe mamlakatlardan xiroj solig'i undirilgan. Doro 1
Misr, Milet, Bobil, Elam, Turon va boshqa joylarda ko'tarilgan isyonlarni
shafqatsizlik bilan bostirgan va isyonchilami jazolagan. Doro 1 podsholigining
so'nggi villarida eroniylar Frakiya va Makedoniyani bosib olgan, Yunonistondagi
Afina va Sparta davlatlari eroniylarga qattiq qarshilik ko'rsatgan. Sharqda eroniylar
Hind daryosining o'rta va quyi oqimidagi yerlarni bosib olgan. Doro 1 ning Turon
va Qora dengiz shimolidagi skiflar yurtiga va Yunonistonga uyushtirgan
istilochilik yurishlari eroniylarning mag'lubiyati bilan tugagan. M. av. 486-yili
Misrda eroniylarga qarshi qo'zg'olon boshlanadi. Doro I qo'zg'olonni bostirishga
ulgurmay mil. av. 486-yili 64 yoshida vafot etadi.
II.2. So‘nggi ahamonivlar davrida Eron
Doro I vafot etgach. taxtga uning o'g'li Kserks o'tiradi. U Eronda m. av. 486-
yildan m. av. 465-yilgacha podsholik qilgan. M. av. 484-81-yillarda Misr va
Mesopotamiyada juda katta isyonlar ko'tarilib, Kserks ularni juda qiyinchilik bilan
bostiradi. M. av. 480-yilda Kserks juda katta qo'shin bilan Yunonistonga bostirib

20kiradi. Eron qo'shinlari yana Frakiya bilan Makedoniyani jangsiz bosib oladilar.
Shimoliy Yunonistonni ishg'ol qilgan eroniylar Fermopil dovoni ostonasiga kirib
keladi. Fermopil mudofaasiga Sparta podshosi Leonid boshchilik qilib, uning
qo'shinlari O'rta Yunonistonga o'tadigan yo'lni to'sib turar edilar.
Leonid o'z qo'shinlari bilan ikki kun davomida eronliklarning hujumini
qaytarib turadi. Ammo fessaliyalik bir xoin katta boylik evaziga Eton qo'shiniarini
tog‘ so'qmoqlari orqali Yunon qo'shinining orqa tomoniga olib o'tadi. Leonid 300
kishidan iborat sparta jangchilari bilan jangga kiradi. Jang ikki kecha-yu kunduz
davom etadi. Ayovsiz jangda Leonid va uning jangchilari qahramonlarcha halok
bo'ladi. Eroniylar O'rta Yunonistonga bostirib kiradi va Afinaga yaqinlashadilar.
Afina aholisi Salamin oroli va Peloponnesga ko'chiriladi. Afina eroniylar
tomonidan ishg'ol qilinib. yondiriladi. Ammo jang Salamin bo'g'ozida davom etib.
eroniylarning mag'lubivati, vunonlarning g'alabasi bilan tugavdi. Bu
mag'lubiyatdan so'ng Eroniylar Yunonistondan ketishga majbur bo'ladilar. 242-yil
Yunon-eron urushi to'xtab-to'xtab. Mil.avv. 449-yilgacha davom etib,
eroniylarning mag’ubiyati bilan yakunlanadi, Mil. av. 449-yili Suzada boigan
“Kalliy sulhi”ga binoan Eron Kichik Osiyodagi ko'p joylaridan ajralib. uning
harbiy-dengiz floti Egey dengizida suzishdan mahrum etiladi.
Mil.avv. 465-yili Kserks o'ldirilgach, Eron taxtiga birin-ketin Artakserks I
(460-424), Doro II (423-404), Artakserks II (404- 358). Artakserks III (358-336)
va Doro III (336-330) kelib ketadilar. 11
Bu davrda Eron kuchsizlanib ko’p
o'lkalarda qo'zg'olonlar avj olib ketadi. Bu qo'zg'olonlarning ba'ziiari shafqatsizlik
bilan bostiriladi. Ayni pavtda Kariva, Lidiya, Kilikiya, Hindiston, Xorazm va
boshqa mamlakatlar Eron tobeligidan chiqib ketadilar.
11
D.J.Urakov, R.N.Tursunov, A.A.Biykuziyev, B.B. Xaynazarov “Jahon tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi
Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent. “Innovatsiya ziyo”. 2020. 98- bet.

21II.3. Zardushtiylik - Eron va O’rta Osiyo xalqlari ma’naviy
madaniyatining tarkibiy qismi sifatida.
Ma’lumki “Avesto” zardushtiylik dinining muqaddas kitob. Zardusht
Mil.avv. 660-yilda Xorazmda dunyoga kelgan tarixiy shaxs. Uning otasi savodli
boiib, karomatgo'y boigan ekan. Zardusht 20 yoshidan boshlab yakka xudolikni
targib qilgan. 28 yoshlaridan xalq orasida shuhrat qozongan, lekin uning
targ'ibotlari mahalliy hukmdorlarga yoqmagan. Uni osishga hukm qilganlar.
Zardusht o'zi bilan 300 ga yaqin safdoshlarini olib hozirgi Afg'onistonga
kelib joylashadi. U bu yerda o‘z g'oyalarini targib qilib, 77 yoshida vafot etadi.
Tarixiy m aium otlarga ko'ra, zardushtiylikning paydo boiishi m. av. X asrga to 'g
'ri keladi. Zardushtiylikning muqaddas kitobi “Avesto” birdan vujudga kelgan
emas. U bir necha asrlar davomida yaratilgan. Zardusht “Avesto”ning qadimiy
nusxalarini o'rganib, to'plab bir kitob holiga keltirgan. U 30 ta kohin -- zardushtiy
ruhoniylari bilan uch yil davomida “Avesto”ning matnlarini yig'ib, bir tizimga
solgan va Abu Rayhon Beruniy ta’kidlaganidek 12 ming ho'kiz terisidan
tayyorlangan sahifaga zarhal harflar bilan yozdirgan.
Zardushtning yashagan davri, vatani, “Avesto"’ning yozilishi tarixi haqida
bir-biriga zid fikr va mulohazalar bayon etilgan. Tarixiy maiumotlarga qaraganda
zardushtiylikning muqaddas kitobi “Avesto” besh qismdan iborat boigan. Uning
birinehi qismi “Vendidad” boiib, u 22 bobdan tashkil topgan. Unda bosh xudo
Axura Mazda Yerdagi barcha mavjudotlarning yaratuvchisi ekanligi bayon etilgan.
Ikkinchi kitob “Visparad” - 24 bobdan iborat b o iib , ibodat qo'shiqlaridan tashkil
topgan. Unda zulmat kuchlariga qarshi kuchlar kuylanadi. Uchinchi kitob “Yasna”
deb nomlanib, u 72 bobdan iborat, qurbonlik vaqtidagi marosimda aytiladigan
qo'shiqlardan iborat. To'rtinchi kitob “Yasht” - 22 qo‘shiqdan iborat bo‘lib, unda
zardushtiylik ma’budalari madh etiladi. Beshinchi kitob X o'rga Avesto - Kichik
Avesto - Quyosh, oy va boshqa xudo va m a’budalar sharafiga aytilgan kichik
ibodat matnlaridan iborat. “Avesto”ning ko‘p qismi Makedoniyalik Aleksandr va
arablar istilosi davrida yo'qolib ketgan. Bizgacha yetib kelgan nusxasi 1374-yilda
ko'chirilgan bo'lib, hozir Kopengagendagi kutubxonada saqlanib kelinmoqda.

22Juda ko'p tadqiqotchilarning fikricha Zaratusbtra afsonaviy boim asdan
tarixiy shaxs hisoblanadi. U yunon manbalarida Zoroast nomi bilan eslangan.
Zaratushtira nomi qadimgi eroncha “Zara - ushtra” so'zidan kelib chiqqan bo'lib,
"Zar” - oltin, “ushtra” - tuya degan ma’nolarni bildiradi. U uch xil ma’noda “Oltin
tuyali”, “Oltin tuya egasi”, “Oltin tuya yetakiagan odam’- deb tarjimaqilinadi. U
Spitama avlodidan bo'lib, otasini Porushasp, onasini Dugdava deb atashgan.
“Avesto” taiim otiga ko‘ra, olamda ikkita kuch -yaxshilik va yomonlik, yorugiik va
zulmat, issiqlik va sovuqlik kabi qarama - qarshi kuchlar mavjud bo'lib, ular abadiv
murosasiz kurashib keladilar.
Yaxshilik va yorug'lik kuchlariga Ahuramazda (Janobi donishrnand)
boshchilik qiladi. Yomonlik, zulmat, sovuqlik va yovuzlik kuchlariga Anxro-
Manyo - Axriman rahbarlik qiladi. Bu kurashda yorug'likning zulmat,
yaxsbilikning yomonlik ustidan g'alabasiga ishonch bildiriladi. “Avesto”da mehnat
nihovatda ulugianadi. Mehnat yaxshilik, moddiy ne’matlar manbayi deyiladi. Inson
saxovatli bo'lishi uchun aw alo mehnat qilishi, o'z qo’li bilan noz-ne’matlar
yaratishi uqtiriladi. “Avesto”da “don ekkan kishi taqvodorlik urug'ini ekadi. U
mazdaga ixlosmandlik e'tiqodini olg'a suradi. iymonini oziqlantirib turadi...
deyiladi. Bunga ajnal qilish o;n ming marta ibodat qilish bilan barobar, yuzlab
qurbonlik qilishga teng. Ekin ekish. mehnat qilish, yerdagi yovuzlikni yo‘qotish
deb qaraladi. "G'alla yerdan unib chiqqanda, - deyiladi “Avesto”da, devlar larzaga
keladi, g'alla o'rib olinayotganda devlar nola-faryod chekadi, g‘alla yanchib un
qilinayotganda ular mahv bo'ladi.
“Avesto’'da inson axloq-odobi. madaniyati quyidagi uchlik: Gumata - yaxshi
fikr, Guchta - yaxshi so'z, Gvarshta - yaxshi ishda ifodalanadi. "Men yaxshi fikr.
yaxshi so'z va yaxshi iishga shon - shavkat baxsh etaman”, deb ta’kidlaydi
Axuramazda. Yaxshi fikr deganda yaqin kishilarga mehribonlik, muhtojlik va
xavf-xavotir ostida qolganda yordam berishga shaylik. kishilar baxt va saodati
uchun faol kurashishga doim tayyor turish, hamma bilan ahil va totuv yashash va
boshqalar tushuniladi. Yaxshi so'zlar deganda esa va’dasiga rioya qilish. so'zining
ustidan chiqish, savdo -sotiq ishlarida halol bo'lish, qarzni o'z vaqtida to'lash.

23o‘g'irlik va talonchilik qilmaslik, buzuqlikdan o‘zini tiyish va hokazolar
tushiniladi. Yaxshi ishlar deganda insonning o‘z xatti-harakatida yaxshi fikr va
yaxshi so'zlarda ilgari surilgan barcha ijobiy yo'l-yo'riqlarga og‘ishmay amal qilish
nazarda tutiladi. Zardushtiylik axloq-odobi hayvonlarga nisbatan ham beshafqat
boiishni qat’iyan man etadi. Hayvonlarni kaltaklash va qiynash gunoh deb
hisoblanadi. Kishilarni foydali hayvonlar haqida g'am xo'rlik qilishga. ularga o'z
vaqtida ovqat berib turishga, yirtqich hayvonlardan qo'riqlashga da’vat etadi.
Shuningdek, “Avesto"da ozodalik. poklik va tozalikka alohida e’tibor
qaratiladi. Hovuzdan yuvilmagan iflos ko'zada suv olgan kishi besh darra urib
jazolangan. Inson yashaydigan xonada yuvinish, poklanish qat’iyan qoralangan.
“Avesto”da naslning pokligi, tozaligiga ham alohida e'tibor berilgan. qarindosh-
urug', aka-ukaning quda-anda bo'Iishi qoralangan. Hozirgi tibbiyot i'ani aka-uka,
yaqin qarindoshlar o‘rtasida qudachilik munosabatlari kelajak avlodning sog‘lom.
to‘la-to'kis bo'lib tug‘ilishiga salbiy ta'sir kobrsatishini to'liq aniqlagan. Buni esa
bizning ajdodalrimiz allaqachon bilganlari hozirgi zamon kishisini lol qoldiradi. 12

Ko'rib turganimizdek, O'rta Osiyoda keng tarqalgan zardushtiylikda oila va
nikoh masalalari, inson muammosiga muhim ahamiyat berilgan. Insonning
jismoniy va ma’naviy pokligi zardushtiylik axloqining eng qadimiy talablaridandir.
Oila va nikoh yaratuvchining talabiga mos kelganligi bois uni buzish taqiqlangan.
Agarda oilada yer yoki xotin axloqsizlik, ya'ni buzuqchilik qilsa unday kishilar
tayoq bilan jazolangan. Shu orqali oila mustahkamligi uchun kurashganlar.
Zardushtiylik ta’limotiga ko‘ra oila muqaddas hisoblangan. Uni
mustahkarnlab, darz ketishiga yo‘1 qo'ymaganlar. Zardushtiylikda qabristonlar
aholi turar joyidan chetda, tepalik joyda bo'lishi kerakligi, u yerga mevali daraxt
o'tqazish, o'stirish mumkin emasligi, archa, qayrag’och kabi mevasiz daraxt
o'stirish kerakligi ta'kidlanadi. “Avesto"da aholining ko'pavishiga ham katta
ahamiyat berilgan. Qasddan erga chiqmagan qiz va uylanmagan yigit qopga solinib
50 darra urilgan. Yigitga temir kamar bog'lab yurish buyurilgan. ‘'Avesto”da
12
Rajabov R. “Qadimgi dunyo tarixi” Toshkent. 2009. 16 8 - bet.

24qadimgi tabiblarning qasamyodi va tabobat ramzi lion va Jom berilgan. Demak,
tabib qasamyodi va ramzi Gippokratdan etnas, qariyb 250-300 yil muqaddam
bizdan boshiangan ekan. Bu ham bizning madaniyatimiz qadimiyligini
ko'rsatuvchi dalillardan biridir. “Avesto”da ajdodlarimizning necha mingyillik
ma'naviy merosi izlari o'z aksini topgan. Unda johillik, zo'ravonlik, tuhmat kabi
yomon illatlar qoralanadi. Sof ko'ngilli bo'lish, bir -biriga xiyonat qilmaslik,
savdoda bir-birini aldamaslik, haqorat qilmaslik kabi ma’naviy xislatlar targ'ib
etiladi. M il . av. 336-yili Filipp II o'ldirilgach, Makedoniya taxtiga uning o 'g li
Aleksandr o'tiradi. M. av. 334-yili Makedoniyalik Aleksandr 30 000 piyoda, 5000
otliq askar va 160 harbiy kemadan iborat kuch bilan Kichik Osiyoga o'tib, Eronga
urush e’lon qiladi.
M il . av. 334 - 332-yillardagi dahshatli janglar natijasida Makedoniyalik
Aleksandr Kichik Osiyo. Kilikiya, Suriya, Finikiya va Falastin kabi davlatlarni
bosib oladi. Iss yonidagi jangdan so'ng Eron shohi xotin bola-chaqasini tashlab,
Markaziy Eronga qochib ketadi, lekin, butun oilasi Aleksandrga asir tushadi. Misr
Makedoniyalik Aleksandrga urushsiz taslim bo'ladi. Shundan so‘ng ikki daryo
oralig’i va unga tutash bolgan Bobil, Suza, Persepol, Eron poytaxti yaqinida,
Gavgamel yonidagi dahshatli jangda Eron qo‘shinlari yana tor-mor etiladi,
Pasargad yunon-makedon qo'shinlari tomonidan bosib olinadi. Doro III qolgan
qo'shinlari bilan Ekbatanga chekinadi. Makedoniyalik Aleksandr esa
eroniylarni ta’qib qilib boraveradi. Ekbatanga Makedoniyalik Aleksandr
kelayotganini eshitgan Doro III Baqtriyaga qochib ketadi. Baqtriya satrapi Bess
qarindoshi Doro III ni o'ldirib, o'zini Artakserks IV nomi bilan Eron shohi deb
e’lon qiladi. Ko‘p o‘tmay Bess Makedoniyalik Aleksandr tomonidan ushlanib
qattiq qiynoqqa solib o’ldiriladi.
M il . av. 329-327-yillarda Makedoniyalik Aleksandr Turonning bir qismini,
Mil.avv. 327-325-yillarda esa Hindistonning g'arbiy viloyatlarini bosib oladi. U
325-yili Ikki daryo oralig'iga qaytib. Bobilni buyuk saltanatining markaziga
avlantiradi. Makedoniyalik Aleksandr buyuk saltanatni ikki yildan oshiqroq
boshqaradi. Qadimgi dunyoning bu buyuk sarkardasi va shohi tez orada betob

25bo‘lib, ehtimol zaharlanib Mil.avv. 323-yilda vafot etadi. Makedoniyalik
Aleksandr tuzgan ulkan davlat mustahkam emas edi. Ayni paytda bu davlatni
boshqara oladigan aleksandrzodalar ham yo'q edi. Shu tufayli bu ulkan davlat tez
orada parchalanib, uning o‘rnida bir qancha mayda davlatchalar tashkil topdi.
Ularni Aleksandrning lashkarboshilari bo'lib oladilar. Eronda esa Salavkalar
davlati tashkil topadi. Misrda Ptalomeylar, Kichik Osiyoning g'arbiy qismida
Pergam podsholigi qaror topadi. Bu davlatlar ellin davlatlari nomi bilan tarixga
kirgan. 13

II.4. Qadimgi Eronning xo’jaligi va madaniyati
Mil. av. VIII-VI ming yilliklar orasida Eronning ibtidoiy qabilalari
termachilikdan dehqonchilikka, ovchilikdan esa chorvachilikka o‘ta boshlaganlar.
Mil. av. IV mingyillikdan boshlab esa Karun, Kerxa va boshqa daryolarning
unumdor vodiylarida yashovchi aholi sug'orma dehqonchilik bilan shug‘uillana
boshlagan. Dehqonlar omoch bilan yer haydab, motiga - ketmonchalar bilan
ekinlarga ishlov berganlar Dehqon va bog'bonlar arpa, bug‘doy, tariq, xurmo,
sabzavot, olma, nok olxo‘ri, uzum kabi meva daraxtlaridan mo‘1 hosil olganlar.
M il . av. Ill - II mingyilliklarda Eron, xususan Elam va Midiyada dehqonehilik
va chorvachilik yanada rivoj topgan. Dehqonlar tog' va soy daralariga to'g'on, suv
omborlari, korizlar qurib, kanallar qazib, ularning suvidan tejab-tergab
fovdalanganlar. Qadimgi Eronda chorvachilik ham yaxshi rivoj topgan edi.
Chorvadorlar ot va tuya sutidan shifobaxsh ichimlik qimiz va (|umron tayyorlagan.
Eron qo'shinlarining asosiy qismini ot va tuya mingan suvoriylar tashkil etgan.
Qo'shin tarkibida ot qo'shilgan jang aravalari alohida ahamiyatga ega bo'lgan.
Shuni ta'kidlash kerakki, Eron qo'shinlari qismlarida o'rgatilgan jangovar Ш
minib urushga kiradigan jangchilar ham bo'lgan. Shunday qilib, dehqonehilik va
chorvachilik Qadimgi Eron xalqlari xo'jalik hayotida alohida ahamiyatga ega
bo'lgan. Hunarmandchilik va savdo-sotiq. Qadimgi Eronda dehqonchilik va
chorvachilik bilan bir qatorda hunarmandchilik va savdo -sotiq rivoj topgan edi.
13
Геродот. История в девяти книгах / Пер. Г. А. Стратановского. М.; Л., 1972. «Памятники исторической
мысли»; репр. 1993). 265-c.

26Chunki dehqonehilik va chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan
chambarchas bog'liq bo'lgan. Eroniylar yilqiehilikka alohida e’tibor berganlar.
Makedoniyalik Aleksandr Erondan O'rta Osiyoga o'tayotganda yaylovlarda o'tlab
yurgan minglab yilqi uyurlari va qulunlarini ko'rganligi tarixiy manbalarda yozib
qoldirilgan. Eron hunarmandchiligining eng qadimgi tarmoqlaridan biri
kulolchilikdir. Qadimgi kulollar loyni pishitib undan har xil sopol buyum lar-ko'za,
xum. xumcha, qozon, tovoq, xurmacha, piyola va tog'ora yasaganlar. Ularning
ustini jimjimador naqshlar bilan bezaganlar. Ichi va sirtini har turli bo'yoqlarga
bo'yashgan. Idishlarning sirtiga odam , hayvon, parranda va o'simlik barglarning
tasvirlarini ishlaganlar. To'qimachilik ham Qadimgi Eron hunarmandchiligining
muhim tarmoqlaridan biri bo'lgan. To'quvchilar zig'ir poyasi, jun va ipak qurti
pillasidan ip yigirib maxsus dastgohlarda har xil matolar to'qigan. Bu matolardan
esa engil-bosh, uy j:ihozlari va ro'zg'or buyumlari tikkanlar. Eron tog'laridan mis,
qalay, qo'rg'oshin, temir va oltin qazib olish ham uzoq o'tmishga borib taqaladi.
Temirchi ustalar temirdan omoch tishi, o'roq, pichoq, xanjar, ketmon,
qalqon, nayza. 245 nayza uchlari, kamon o'qi paykonlari, qalqon kabi urush
qurollari yasashgan. Qadimgi Eronda dehqonchilik, chorvachilik va
hunarmandchilikning rivojlana borishi natijasida ortiqcha mahsulotlar ishlab
chiqarilgan. Ortiqcha mahsulotlar mamlakatning ichki bozorida va tashqi
bozorlarida sotilgan yoki buyumlarga almashtirilgan.
Mil.avv. VII-1V asrlarda Eronda tashqi savdo ham rivoj topib. savdogarlar
Ikki daryo oralig'i, Kichik Osiyo, Misr, O'rta Osiyo, Arabiston, Kavkaz. Hindiston
va 0‘rtayer dengizi atrofidagi davlatlar bilan qizg‘in savdo olib borganlar. Ichki va
tashqi savdo ishlarida eshak, xachir, ot va tuya karvonlaridan keng foydalanganlar.
Tashqi savdo ham suv, ham quruqlik y o ii orqali olib borilgan. Eronning Suza
shahridanLidiyaning Sard shahrigacha.,Shohyo'li" o‘tkazilgan edi. Undan Eron
shaharlaridan atrof mamlakatlarga savdo-karvon yoMlari taralgan edi. Karvon
yo'lining har yer, bar yerida bekatlar, mehmonxonalar, sardoba - suv saqlagichlar,
korizlar, karvonsaroylar va rabotlar bunyod etilgan. Yo'Ilar serqatnov bo'lib, uni
shohning otliq navkarlari - posbonlari doimo nazorat qilib yurardilar.

27Hunarmandchilik va savdo-sotiq davlatga juda katta boylik olib kelar edi. Qadimgi
Eron madaniyati. Yozuv. Qadimgi Eronda xilma-xil qabilalar yashagan. Shu
tufayli Eron madaniyati xilma-xil va ko'p qirrali bo'lgan. Mil.avv. Ill
mingyilliklardayoq elamliklar 150 belgi-rasmdan iborat mustaqil yozuvga ega
bo'lganlar. M il . av. XXIII - XXII asrlar davomida elamliklar shumer-akkadning
mixsimon yozuvidan foydalanganlar. Keyinchalik esa 80 belgidan iborat yozuv
kashf etilgan. Ular Mil.avv. VI asrda shumer-akkad mixxatini o'zlashtirib va
takomillashtirib 42 belgidan iborat o‘z alifbolarini yaratganlar. Ayni paytda ular
aramey yozuvlaridan ham foydalangan. Doro I va uning o 'g ‘li Kserks va
boshqalar Eron mixsimon xatidan keng foydalangan. Bu jihatdan Doro I ning
Behistun va Naqshi Rustam qoyalariga mixsimon alifboda o'yib yozilgan katta
xatlari muhim ahamiyatga egadir. Adabiyot. Qadimgi eronliklar o'zlarining boy
xalq og'zaki ijodiyoti va yozma adabivotiga ega bo’lgan. Ular ko‘plab xalq
maqollari. ertaklar, hikoyalar, qo'shiqlar va yozma adabiyotning ajoyib
namunalarini yaratganlar. Bu jihatdan xalq og'zaki ijodiyoti bilan sug'orilgan
“Avesto” va Firdavsiyning “Shohnoma” dostoni alohida ahamiyatga ega.
“Avesto” va “Shohnoma”da Eron va Turon xalqlarining qadimgi tarixi,
xo'jaligi, diniy e’tiqodi va madaniyatining ko’p tomonlari bayon etilgan.
“Shohnom a'ning ko'p dostonlari shoshlik katta dehqon hikoyalari asosida
yaratilgan. Eroniylar mavsumiy, xususan Navro'z bayramiga ham alohida e'tibor
berganlar. Ahamoniy shohlari davrida Navro‘z umumdavlat, umumxalq bayramiga
aylangan. Navro‘z bayrami vaqtida Eron shohlari bayramda qatnashish uchun
polvonlarni. chavandoz va o'yinchilarni taklif etganlar. Tasviriy san’at. Tasviriy
san'at qadimgi Eron madaniyatining ajralmas qismi hisoblanadi. Elam. Midiya va
Ahamoniy eroniylari davrida haykaltaroshlik. Rassomlik, toshga qabaitma rasmlar
ishlash va naqqoshlik ham ancha taraqqiy etgan edi. Haykaltaroshlar tosh, oltin va
kumushdan xudolar, ma'budalar, shohlar, sarkardalar, ruhoniylar va ba’zan
haybatli hayvonlarning haykallarini ishlaganlar. Me'morchilik ham Eronda erta
shakllanib, ahamoniy lar davrida rivoj topdi.

28Me'mor ustalar, shoh sarovlari, maktablar, ibodatxonalar, harbiy qal'alar
qurib, ularning ichi va sirtini xilma-xil naqshlar bilan bezaganlar. Bu jihatdan
Elamning Dur-Untash shahrida qurilgan 4 qavatli bino - zikkurat, Midiyadagi
Xarxar qal’asi, Pasargadda qurilgan Kayxusrav II maqbarasi. Persepoldagi shoh
Doro 1 saroyi, Kserks saroyi qadimgi Eron m e'm orchiligining ajoyib
namunalaridir. Suzaning Dur-Untash shahridagi mil. av. XIII asrga oid zikkuratga
kiraverishda sher, buqa, grifon, xudo va podshohlaming oltin va kumushdan
ishlangan haykallari ham kishini hayratga soladi. Bu jihatdan Persepoldagi
qabartma suratlar diqqatga sazovordir. Saroy darvozasiga shoh saroyini
qo'riqlovchi qanotli, muqaddas buqalarning haykallari ishlangan. Saroy devorlari
shohga turli xil sovg'alar olib kelayotgan xiroj toTovchi qabilalarning qabartma
suratlari bilan bezatilgan. Erondagi Behistun qovasidan Shoh Doro I va turli
o'lkalardan bog'lab olib kelinayotgan qabila sardorlarining qabartm a tasvirlari
bugungacha saqlanib keladi. Bularning barchasi Eronda tasviriy san’atning yuksak
darajada rivojlanganligidan darak beradi.
Qadimgi Eronda matematika, astronomiya. tarix, geografiya. tabobat,
veterinariya va boshqa bilimlar rivoj topgan edi. Ammo Eron shohlari misrlik va
yunon tabiblarini saroylarga tez-tez chorlab turganlar. Tabiblar bemorlarni
davolashda shifobaxsh. o ‘simlik va mevalardan keng foydalangan. Bemorlarni
davolashda ilon zahari qo'llanilgan. “Avesto”da jom va ilon tasviri tabobat ramzi
hisoblangan. 14
Diniy e’tiqod. Eronliklaming qadimgi ajdodlari dastlab tog‘-u tosh,
suv, daraxt va har xil hayvonlarni ulug'laganlar.
Tabaqaviy jam iyat tashkil topishi, xo'jalikning rivojlana borishi natijasida
e’tiqodda ham o'zgarishlar sodir bo'la boshlagan. Xususan elamliklar Pinekyer
degan xudolar onasini ulug’lab, unga e’tiqod qilganlar. Ularda Inshushinak Suza
shahri homiysi yer osti xudosi bo'lgan. Naxunt esa quyosh va adolat xudosi
hisoblangan. Eronning kо'p joylarida totemizm, fetishizm kabi ibtidoiy din
shakllari uzoq vaqtgacha saqlanib qolgan. Midiya podshosi Astiag davrida
14
D.J.Urakov, R.N.Tursunov, A.A.Biykuziyev, B.B. Xaynazarov “Jahon tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi
Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent. “Innovatsiya ziyo”. 2020. 123 bet.

29zardushtiylik keng tarqala boshlaydi. Bu dinning asoschisi Zardusht bo'lib, din
uning nomi bilan zardushtiylik deb atalgan.
Zardushtiylik dini kitobi “Avesto" bo'lib, unda Eron va Turonda yashagan
xalqlarning tarixi, xo'jaligi, diniy e'tiqodi va madaniyati haqida ko'p m a'lum otlar
bor. Eron xalqlari Misr. Bobil. Elam xalqlari madaniyatidan bahramand bo'lib.
o'zlariga xos madaniyat yaratganlar. Bu dinda Axuramazda vaxshilik, haqiqat va
odillik xudosi hisoblangan. Axri-Manyu esa zulmat, o'lim va yomonlik keltiruvchi
xudo bo'lgan ekan. Eroniylar e’tiqodiga ko‘ra bu ikki xudo o'rtasida kurash davom
etgan. Eroniylar Mitra degan quyosh, Anaxita degan suv va hosildorlik,
shnuningdek, yorug’lik, oy va shamol xudolariga e'tiqod qilganlar. Eron shohi
Kserks diniy islohot o'tkazib mayda xudolar. ma'budalar va dev-parilarga e ’tiqod
qilishni taqiqlagan. Axuramazda eronliklarning birdan-bir samoviy tangrisi deb
e’lon qilingan.

30Xulosa
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, Qadimgi Eron o’zining boy tarixi va
madaniyati bilan boshqa madaniyatlardan ajralib turadi. Hududda insonlar qadim
zamonlardan yashab kelayotganligi haqida nafaqat yozma manbalar balki
arxeologik topilmalar ham guvohlik berishadi. Qadimgi Eron hududida hukmronlik
qilgan ahamoniylar sulolasi vakillari esa hududda yirik bir imperiya qurishga
muvoffaq bo’lishdi. Qadimgi Eron diyorida dehqonchilik va chorvachilik bilan bir
qatorda hunarmandchilik va savdo -sotiq rivoj topgan edi. Chunki dehqonehilik va
chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan chambarchas bog'liq bo'lgan.
Qadimgi Eron hududida yashovchi xalqlar qadimdan yilqichilikka alohida
e’tibor berganlar. Tarixiy manbalarda yaylovlarda o'tlab yurgan minglab yilqi
uyurlari va bo’lganligi yozib qoldirilgan. Eron hunarmandchiligining eng qadimgi
tarmoqlaridan biri kulolchilikdir. Qadimgi kulollar loyni pishitib undan har xil
sopol buyum lar-ko'za, xum. xumcha, qozon, tovoq, xurmacha, piyola va tog'ora
yasaganlar. Ularning ustini jimjimador naqshlar bilan bezaganlar. Ichi va sirtini har
turli bo'yoqlarga bo'yashgan. Idishlarning sirtiga odam. hayvon, parranda va
o'simlik barglarning tasvirlarini ishlaganlar. Hunarmandchilikning juda ko’plab
sohalari juda yaxshi rivojlangan edi.
Qadimgi Eronda dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilikning
rivojlana borishi natijasida aholi orasida ortiqcha mahsulotlar ishlab chiqarila
boshlangan. Ortiqcha mahsulotlar mamlakatning ichki bozorida va tashqi
bozorlarida sotilgan yoki buyumlarga almashtirilgan. Miloddan avvalgi VII
asrlarda Eronda tashqi savdo ham rivoj topib, savdogarlar Markaziy osiya, Kichik
Osiyo, Misr, Arabiston, Kavkaz, Hindiston va O’rtayer dengizi atrofidagi davlatlar
bilan qizg‘in savdo olib borganlar. Tashqi savdo ham suv, ham quruqlik yo’li
orqali olib borilgan. Eronning Suza shahridan Lidiyaning Sard shahrigacha
“Shohyo'li” o‘tkazilgan edi. Undan Eron shaharlaridan atrof mamlakatlarga
savdo-karvon yoo’llari tarqalgan edi. Yo'Ilar serqatnov bo'lib, uni shohning otliq
navkarlari - posbonlari doimo nazorat qilib yurardilar. Hunarmandchilik va savdo-
sotiq davlatga juda katta boylik olib kelar edi. Shuning uchun davlat

31boshqaruvinagi hukmdorlar bu sohalarga alohida etibor qaratishadi. Savdo-sotiq
ishlari karvon yo’llari orqali amalga oshirilgan bo’lib, bu yo’llar orqali faqatgina
savdogarlar emas, olimlar, tarixchilar, sayyohlar ham sayohat qilganlar. Ular o’z
asarlarida borib ko’rgan yurtlari haqida, turli eshitgan afsona va asotirlari haqida
bayon etib ketishgan. Hozirda ular tomonidan yaratilgan asarlar bizga tarixni
yanada aniqroq qilib yaratishimizda manba bo’lib xizmat qilib kelmoqda.
Qadimgi Eronni boshqargan Ahamoniy hukmdorlar davlatni idora qilish va
rivojlartirish uchun turli islohotlatni amalga oshirishganligini ko’rishimiz mumkin.
Bunda Kir II, Doro I Kambizlarni misol qilib keltirsak bo’ladi. Ular ma’muriy,
iqtisodiy va harbiy islohotlarni o’tkazishgan. Arxitektura va qurilish sohasida ham
bir qancha yangiliklarga va yutuqlarga rishildi. Me'mor ustalar, shoh sarovlari,
maktablar, ibodatxonalar, harbiy qal'alar qurib, ularning ichi va sirtini xilma-xil
naqshlar bilan bezaganlar. Bu jihatdan Elamning Dur-Untash shahrida qurilgan 4
qavatli bino - zikkurat, Midiyadagi Xarxar qal’asi, Pasargadda qurilgan Kayxusrav
maqbarasi. Persepoldagi shoh Doro 1 saroyi, Kserks saroyi qadimgi Eron
me'morchiligining ajoyib namunalaridir.
Qadimgi Eronning Ahamoniy hukmdorlari kuchli armiyaga ega bo’lishi
bilan boshqa hududlarga bosqinchilik yurishlarini amalga oshirishadi. Natijada bu
diyorda paydo bo’lgan madaniyat boshqa yurtlarga ham o’z ta’sini o’tkazmasdan
qolmaydi. Forslar nafaqat quruqlikda kuchli armiyaga ega bo’lgan, balki, dengizda
ham kuchli dengiz flotini yaratadilar. Bu ahamoniy hukmdorlarga dengizda ham
o’z hukmronligini o’rnatishga harakat qilishiga olib keladi.
Xulosa qiladigan bo’lsak qadimgi Eron hududida yaratilgan ulkan davlat
O’rta Osiyo, Kichik Osiyo va hatto uzoq sharqqacha o’zining madaniy va siyosiy
ta’sirini o’tkazganligini ko’rishimiz mumkin.

32Foydalanilgan adabiyotlar ro’xati
1. Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiot yo’limizni qat’iyat bilan amalga oshirib
yangi bosqichga ko’taramiz: Havfsizlikka tahdid va barqarorlik shartlari
T.:Sharq, 2017, 232-bet.
2. Abdujabborov K. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. 2016. 366 bet.
3. D.J.Urakov, R.N.Tursunov, A.A.Biykuziyev, B.B. Xaynazarov “Jahon
tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent.
“Innovatsiya ziyo”. 2020. 293 bet.
4. Rajabov R. “Qadimgi dunyo tarixi” Toshkent. 2009. 438 bet.
5. Qodirova L.B. “Jahon sivilizatsiyalar tarixi” o’quv qo’llanma. Guliston.
2015. 157 bet.
6. Авдиев Е. Кадимги Шарк тарихи. T.1964 yil.
7. История Древнего мира / Под ред. И. М. Дьяконова, В. Д. Нероновой,
И. С. Свенцицкой. — М.: Наука, 1989. — Кн. 2. — 572 с.
8. История древнего мира (И.С.Свенцицкая тахрири остида )
M.1983 1 – 3 том.
9. Геродот. История в девяти книгах / Пер. Г. А. Стратановского. М.; Л.,
1972. «Памятники исторической мысли»; репр. 1993).
10. Ладынин И. А. и др. История древнего мира: Восток, Греция, Рим.
«Слово», «ЭксмоЭ-М. 2004.
11. Повесть о Петеисе III Древнеегиптская проза. Пер. M.A.
Коростевцева., 1978
12. Струве В. В. История Древнего Востока. — Л.: Госполитиздат, 1941.
-485 с.

33Ilovalar .
1- rasm .

Купить

Похожие документы
Yunonlar va Fors urushlari
Xristianlikning paydo bo‘lishi va tarqalishi
Shumer-Akkad sivilizatsiyasi
Rim respuplikasi qulashi va imperiya ilk davri
Rim imperiyasining oltin va so’nggi davri