Qadimgi Farg'ona tarixi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	94.1KB
Покупки	1
Дата загрузки	02 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

64 Продаж

Qadimgi Farg'ona tarixi

Купить

Mundarija
Kirish ……………………………………………………………………… 2-3
I – BOB. Qadimgi Farg’ona vodiysi tarixi manbalarda.
1.1 Tarixiy manbalarda Farg’ona toponimi…………………………………4-13
1.2 Xitoy manbalarida Farg‘ona haqidagi ilk ma’lumotlar ……………..14-17
II – BOB. Qadimda Farg’onda Dovon davlati.
2.1 Dovon davlatining tashkil topishi………………………..……………..18-23
2.2 Dovon davlatining boshqaruv tizimi va xo’jalik hayoti………………..24-30
III. Xulosa …………………………………………………………………….31
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………32
1

Kirish.
Mavzuning dolzarbligi. Farg‘ona vodiysi Markaziy Osiyo tarixi va
madaniyatida doimo muhim rol o‘ynagan. Bugungi kunda tarixiy meros,
tarixiy xotiraning qayta tiklanishi nafaqat O‘zbekiston Respublikasi rahbariyati
va tarixchilarining shu bilan birga keng jamoatchilikning diqqat e’tiborida
bo‘lib kelmoqda. Bu esa, O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.
Karimov tomonidan bir necha marta ta’kidlangan va O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining maxsus qarorlari bilan belgilanishi tarix
fani oldiga katta mas’uliyatni yuklaydi 1
. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston
olimlarining samarali tadqiqotlari natijasida milliy tariximizning ilgari
noma’lum bo‘lgan sahifalari ochildi, tarixiy o‘tmishimizning ko‘p jihatlari
kashf etildi. Tarixiy haqiqatni tiklash jarayonida zamonaviy yondashuvni talab
qiladigan dolzarb muammolar mavjud bo‘lib, tarixiy o‘tmishizning ko‘p
jihatlari kashf etildi. Tarixiy haqiqatni tiklash jarayonida zamonaviy
yondashuvni talab qiladigan dolzarb muammolar mavjud. Mustaqillik yillarida
Qadimgi Farg‘ona tarixiga oid shu qadar ko‘plab manbalar tarjimasi amalga
oshirildi, tarixiy – ilmiy, ilmiy – ommabop adabiyotlar yaratildiki, bu ularni
tarixshunoslik nuqtai nazaridan tizimlashtirish, ilmiy tahlil etish, yutuq va
kamchiliklarini aniqlash zarurligini ko‘rsatadi. Bu esa zamonaviy tarix uchun
dolzarb hisoblanadi.
Mavzuning maqsad va vazifalari: O‘zbekiston mustaqilligi yillarida
Qadimgi Farg‘ona tarixiga oid amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarni
tarixshunoslik doirasida ularning yo‘nalishlari va mohiyatini tahlil etishdan
iborat. Shunga ko‘ra, ishda quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:
- Mustaqillik yillarida olimlar tomonidan tarjimasi amalga oshirilgan
Qadimgi Farg‘ona tarixi davri yozma manbalarini o‘rganish, tahlil
etish, ularning ahamiyatini ko‘rsatish;
1
Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Шарқ, 1998. – Б. 5
2

- Mavzuga tegishli bo‘lgan turli soha vakillari tadqiqotlarini
umumlashtirish, tizimga solish va ahamiyatini ko‘rsatish;
- Qadimgi Farg‘ona ijtimoiy – siyosiy faoliyatiga oid ilmiy
adabiyotlarning tarixshunoslik tahlilini amalga oshirdilar.
Mavzuning ob’ekti va predmeti: Mustaqillik yillarida
Qadimgi Farg‘ona tarixiga oid amalga oshirilgan tadqiqotlar,
manbashunos tadqiqotchilarning mustaqillik yillaridagi ilmiy
izlanishlarda qayd etgan fikrlar, qarashlar, yondashuvlar.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, ikkita
bob, to‘rtta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar.
3

I – BOB. Qadimgi Farg’ona vodiysi tarixi manbalarda.
1.1 Tarixiy manbalarda Farg’ona toponimi
Farg‘ona vodiysi tog‘risidagi ma’lumotlar qadimiy Xitoy solnomalarida
eramizning II asri oxiridan boshlab keltiriladi, O‘rta asrlarda esa u
Movarounnahrning yetakchi o‘lkalaridan biri hisoblangan. Farg‘ona so‘zining
kelib chiqishi to‘g‘risida turli xil fikrlar mavjud bo‘lib, olimlar “Farg‘ona”
so‘zining bundan 12 asr ilgari sug‘d yozuvlarida “Parg‘ana”, “Prag‘ana”
shakllarida yozilganligini hamda hind – sanskrit tilida “kichik viloyat”; fors
tillarida “tog‘ oralig‘idagi vodiy”, “atrofi berk soylik” degan ma’nolarga ega
bo‘lganini ta’kidlaydilar. Farg‘ona (1907-yilgacha - Yangi Marg‘ilon; 1907-
1924-yillarda Skobelev, mahaliy talaffuzda – Iskobil deb atalgan. Podsho
Rossiyaning O‘rta Osiyoni bosib olishda va keyingi yillarda ko‘plab
qirg‘inbarotlar uyushtirgan generali M.D. Skobelev nomiga qo‘yilgan) –
Farg‘ona viloyatining ma’muriy, iqtisodiy va madaniy markazi, respublikaning
yirik shaharlaridan biri. Farg‘ona o‘zining go‘zal landshaftlari bilan mashhur
bo‘lgan olis shahar 2
. Miloddan avvalgi III ming yillikda ibtidoiy jamoa
tuzimi munosabatining parchalanishi boshlanganida, Farg‘ona vodiysida
birinchi qishloq xo‘jaligi aholi punktlari paydo bo‘ldi ( Chust, So‘x, Quva ).
Miloddan avvalgi III – II ming yillikning boshida yirik aholi punktlarida
qal’alarni yaratish jarayoni, ya’ni fortifkatsiya boshlanishi va aholi punktlarini
mustahkam shaharlarga aylantirish jarayoni sodir bo‘ldi. Farg‘ona vodiysida
o‘sha davrga mansub ko‘plab yodgorliklar saqlanib qolgan.
Miloddan avvalgi 329 – yilda Iskandar Zulqarnayn
(Aleksandr Makedonskiy) qo‘shinlari O‘rta Osiyoga hujum qiladi hamda
Farg‘ona vodiysini egallashga harakat qiladi 3
. Hozirgi So‘g‘d viloyatining
Xo‘jand shahri hududida eronliklar va So‘g‘dliklar o‘rtasida jang bo‘ib
2
Литвинский Б.А. Курганы и курумы Западной Ферганы. М., 1972. - C .42.
3
Хўжаев А. Фарғона тарихига оид маълумотлар (Қадимий ва илк ўрта аср Хитой манбаларидан таржималар
ва уларга шарҳлар). Фарғона, 2013. - B .28.
4

o‘tadi. Ushbu jangda eronliklarni Farg‘ona vodiysiga o‘tmasligi muqarrar bo‘lib,
ular o‘zining sharqdagi eng oxirgi qal’asini shu yerda qurdilar. Bu qal’a
Kiresxata nomi bilan tarixdan ma’lum. Keyinroq uning o‘rnida Aleksandriya
Esxata qad ko‘tardi. Taajubki, yunonlar ham Farg‘onaga kirolmagan edi.
Arxeologiya qazilmalari natijalariga ko‘ra,
miloddan avvalgi VII – IV asrlarda Farg‘ona uchun uch turdagi turar – joylar
aniqlangan. Qishloq xo‘jaligi ekinlari maydoni, shahar tashqi va ichki
devorlari, ark – qal ‘asi hamda yaxshi mustahkamlangan mudofaa devorlari
bo‘lgan ( masalan, Farg‘ona davlatining qadimiy poytaxti Ershi, Qubo ). O‘sha
paytda shaharlar parallel bir necha qator devorlar bilan ham o‘ralib, katta
maydonlarni egallagan. Ular aholi yashaydigan, savdo va hunarmandchilik
qiladigan joy hamda yirik binolardan holi, asosan, chorva hayvonlari saqlab
turadigan hududdan iborat edi. Eramizdan avvalgi
II – I asrarda Farg‘ona vodiysi qisman Yunon – Baqtriya ta’siridagi mustaqil
davlat edi. Katta Farg‘ona kanali qurilishi davrida ( 1939 – yil ) olib borilgan
qazish ishlari davomida Baqtriya mis tangasi topilgan bo‘lib, u Farg‘onani
Yunon – Baqtriya va Parfiya bilan aloqalaridan dalolat beradi. Miloddan
avvalgi III asrda Farg‘ona vodiysi hududida sodir bo‘lgan voqealar haqidagi
ma’lumotlar juda kam. Yunon – Baqtriya shohligining qulashi oqibatida
Markaziy Osiyo hududida yangi davlat tuzilmalari paydo bo‘ldi. Ular orasida
“ Dovon “ Farg‘ona nomi ostida paydo bo‘adi. Manbalarga, asosan, Dovonning
aholisi 60 000 oilalaridan iborat, 300 ming jon, 60 000 nafar mohir
qurollangan otliq jangchilardan iborat bo‘lgan. O‘sha davrda Farg‘ona
vodiysida 70 dan ortiq shaharlar mavjud edi. Qadimgi yodgorliklar bizning
davrimizning era boshlariga mansub manzilgohlarning ko‘pligi bilan ajralib
turadi. Farg‘ona vodiysidagi “Munchoqtepa”, “Mug‘ qal’a”,
“Teshiktepa”, “Simtepa”, “Kalamushtepa”, “Zangushtepa” va boshqa joylar
yaxshi o‘rganilgan. Ilk O‘rta asrlarda shaharlar sifatida O‘zgan, Quva,
Axsikent, Haqqulobod, Mingtepa va boshqa shaharlani ko‘rsatish mumkin. Ular
orasida qal’a va ibodatxona ham uchraydi. Ijtimoiy tizimdagi o‘zgarishlar
5

jamiyatning tabaqalanishi bilan izohlanadi. Katta Farg‘ona kanali terassasidagi
arxeologik qazishmalar shuni ko‘rsatadiki, Farg‘onadagi eng yirik va eng
muhim kanallar izlari eramizning birinchi asrlariga to‘g‘ri keladi. Eramizning
VI asrlarda Farg‘ona vodiysida turkiylashish jarayoni kuchaydi. Milodning V
asrning o‘rtalariga kelib, yarim – ko‘chmanchi Eftalitlar davlatining Markaziy
Osiyo hududida takomillashishi yakunlandi. Bu davrdagi qishloqlarda Ark –
hukmdorning qarorgohi va turar – joy va savdo – sotiq hunarmandchilik
binolari bo‘lgan shahar – Shahristondan iborat bo‘ldi.
IV – VII asralarda Koson, Quva, Ershi shaharlari vodiyning harbiy –
siyosiy, iqtisodiy markazi – Axsikent bilan bemalol raqobatlasha olardi. Ular
orasida eng rivojlangan shahar Quva shahri bo‘lib, u ko‘p madaniy qatlamli
qadimiy qal’a ustida ko‘tilgan. Quvada arxeologlar VI – VII asrlardagi turar –
joy binolari va Budda ibodatxonasi qoldiqlarini topishgan. Qazishmalarda
tangalar, jang va mehnat qurollari, zargarlik buyumlari, temir, bronza va sopol
buyumlari topilgan. Budda ibodatxonasida qadimgi Farg‘ona me’morchiligidagi
uchta san’at – rassomchilik, haykaltaroshlik va o‘ziga xos qurilish usulining
sintezini ko‘rish mumkin. Bu yerda topilgan haykal qismlari va devoriy
tasvirlarning qoldiqlari bilan uyg‘unlashib ketgan. Ushbu noyob topilma
aholining mafkuraviy qarashlari va Farg‘ona badiiy madaniyatining yuksak
holatda ekanligini ko‘rsatib beradi 4
.
Ilk o‘rta asrlarda Quva shahrida shishasozlik rivojlangan bo‘lib, topilgan
namunalar mamlakatimizning ko‘plab muzeylarida saqlanmoqda. Shuningdek,
Quva shahri buyuk astronom Ahmad al – Farg‘oniyning vatani bo‘lib,
Yevropada “Alfraganus” nomi bilan mashhur bo‘lgan. Buyuk alloma
tomonidan Misrning Nil daryosi satxini o‘lchovchi inshoot qurdirilgan. Uning
sharafiga oydagi kratelar nomi berilgan. Eramizning VII – VIII asrlarda yangi
bosqinchi arablar Markaziy Osiyo chegaralariga kirib, bu yerda qisman
joylashdi. Yangi din, hayot tarziga, moddiy – ma’naviy madaniyatga, shu
4
Горбунова Н.Г. Поселения Ферганы первых веков нашей эры (Некоторые итоги исследования) // СА. № 3.
1977. C .23.
6

jumladan, memorchilikka kuchli ta’sir o‘tkazdi. Farg‘onaliklar o‘z mamlakatini
arablardan himoya qilib, 715 – yilda Arab xalifaligining noibi Qutayba Ibn
Muslimga qarshi qo‘zg‘alon ko‘tarildi. Mazkur qo‘zg‘alonda Farg‘ona noibi
vafot etdi va dafn qilindi. Hozirgi kunga qadar uning qabri
Jalolquduq (Andijon viloyati) tumanida mahalliy aholi tomonidan
ko‘rsatimoqda. Farg‘ona vodiysi aholisi dastlab Islomni tan olmadilar va bir
necha marta Arab noiblarini quvib chiqardilar va o‘z mustaqilligini saqlab
qoldi. Arablar bir necha bor o‘z qo‘shinlarini Farg‘onaga jo‘natdilar
(Qutaybadan keyin 724 - yilda Musulmon ibn Abu Said, 738 – yilda Nasr ibn
Sayyor, 775 - yilda Ahmad ibn Assad ). Lekin, keyinchalik Farg‘ona
vodiysidagi turkiy va forsiy xalqlarning ijtimoiy – ma’naviy hayotining
ajralmas qismiga aylandi. Farg‘ona vodiysining butun hududida ko‘tarilgan
tepaliklarning aksariyati V – VII asrning o‘rta feodalizmi binolarini saqlab
kelmoqda.
Farg‘ona vodiysi Somoniylar davlatining bir qismi bo‘lib, ushbu
imperiyaning markazi Buxoro edi. Ayni paytda bu yerda sug‘oriladigan
dehqonchilik keng taraqqiy etmoqda, bug‘doy, anor, uzum, paxta va boshqa
yuqori darajadagi irrigatsiya tarmog‘i takomillashib, turli hunarmandchilik va
qurilish san’atiga erishilmoqda. Shaharlarda savdo – sanoat hududlari maxsus
devonlar bilan o‘rgangan olim Makdisning yozishicha, “Farg‘ona vodiysi
aholisi qirqta yirik shaharchalar bo‘linib ularning barchasida Jome’ masjidlar
mavjud edi”. Bu ko‘rsatma arxeologik ma’lumotlar bilan tasdiqlanadi, chunki
ko‘plab tepaliklar va turar – joylar haligacha saqlanib qolgan. O‘rta asr
Farg‘ona vodiysi shaharlari orqali IX asrlarda savdo yo‘llari o‘tgan. Ya’ni
vodiyning tekisligida joylashgan aholi yashash maskanlari orqali sharqdan
Janubiy Farg‘onadan o‘tib, Quva orqali O‘shga, undan Qoshg‘arga yo‘l olgan.
Farg‘ona viloyatining zich aholisi O‘rta Osiyoning boshqa hududlarida
bo‘lgani kabi, yo‘l bo‘yidagi karvonsaroylar tarmog‘ini ham talab qilmadi.
Ularning karvonsaroy vazifasini shahar va qishloqlar bajargan . Ammo bu
bilan, Farg‘ona vodiysida karvonsaroylar mavjud bo‘lmagan fikr ham
7

noto‘g‘ri bo‘ladi. Chunki hozirgi kunga qadar yirik karvonsaroylar bino –
inshootlari va qoldiqlari saqlanib qolgan. Keyinchalik Farg‘ona Markziy
Osiyo tarixida yangi ahamiyat kasb etdi. Agar Somoniylar davrida u iqtisodiy
va madaniy hayotda o‘z rolini ma’qullagan bo‘lsa, unda Qoraxoniylar davrida
( X – XII asrlar ) muhim siyosiy markaz bo‘lib xizmat qilgan. O‘zgan
Farg‘ona poytaxti sifatida o‘z o‘rnini saqlab qoldi va ehtimol
mustahkamlashdi. Bu tarixiy ma’lumotlar , shuningdek, arxitektura yodgorliklari
bilan tasdiqlangan. Ushbu davr me’morchilikning saqlanib qolgan
yodgorliklari – O‘zgan majmuasi ( 1152, 1187 va XII asr minoralari,
maqbaralari ) va Safedbulon qishlog‘idagi Qirg‘iziston Respublikasi Jalolobod
viloyati hududida joylashgan Shoh Fozil maqbarasi me’moriy
kompozitsiyalarni shakllantirish va Qoraxoniylar davrining badiiy – dekorativ
san’atini rivojlantirish jaroyanini yaqqol kuzatib borish imkonini beradi.
Keyinchalik Farg‘ona vodiysida Qoraxoniylar hukmronligidan
Xorazmshohlar imperiyasi tarkibiga qo‘shib olindi. Farg‘ona va uning qo‘shni
viloyatlarining mazkur davrga oid manbalar kam o‘rganilgan. O‘rta Osiyoga
mo‘g‘ullar bosqini davomida Farg‘ona vodiysida “Dovon”, “Farg‘ona
ixshidligi”, “So‘g‘d”, “Turk hoqonligi”, “Qoraxoniylar” davrida qurilgan bino,
ibodatxona, bozor, madrasa va masjidlar, yirik kutubxonalar vayron qilindi.
Aholining ziyoli qatlam vakillar Chingizxon bosqini yetib bormagan
hududlarga ko‘chib ketishga majbur bo‘ldi. Farg‘onadagi qurilish faoliyati
to‘xtatildi, shuning uchun bu davrga oid sanoqli me’morchilik yodgorliklari
saqlanib qolingan. Amir Temur Farg‘onani o‘z imperiyasiga qo‘shib
oladi, dastlab o‘z noibi sifatida Mironshohni tayinladi, Mironshohdan
Zahiriddin Muhammad Boburga qadar to‘rt avlod temuriyzodalar boshqardi.
Umarshayh va Bobur Mirzo davrida Farg‘ona yana mustaqil ulus sifatida
yuksaldi va taraqqiy etdi. Bu borada 1494 – 1504 – yillarda hukmronlik qilgan
Zahiriddin Muhammad Bobur “Boburnoma” asarida Farg‘ona vodiysining
shahar va qishloqlarini ta’riflagan. Uning eslatmalaridan o‘sha davrdagi
shaharlar, saroylar, shahar atrofidagi binolar va bog‘lar, davr madaniyati
8

haqida ma’lumot olishimiz mumkin. “Eng yirik shaharlar – Boburning
ta’kidlashicha, Andijon, O‘sh, Marg‘ilon, Isfara, Xo‘jand, kichikroq shaharchalar
sifatida Koson, Quva, So‘x va Hushyorni sanab o‘tgan edi”. Vodiyning
shimolida u “Andijondan keyin Farg‘ona shahrining boshqa shaharlaridan
kattaroq Koson va Ahsikent” ni eslatib o‘tadi. Hozirgi kunda Osh, Jalolobod,
Andijon, Namangan, Farg‘ona viloyatlarida Boburmirzo “Bobur uy – muzeyi”,
yozgi “Bobur Mirzo” qarorgohi, “Bozor maydon” dam olish uyi saqlanib
qolgan. XVI
asrda Markaziy Osiyoda Shayboniylar sulolasi o‘rnatilib, ular Buxoroni poytaxt
qilib, uning tarkibiga Farg‘ona vodiysini qo‘shib oldilar. Bu davrda Farg‘ona
qurilishida binolar hajmi biroz qisqarib, bezaklari soddalshtirild 5
i. Ustalarning
me’moriy ijodkorligi, asosan, qurilish materiallari va texnikasini mukammal
bilish uchun katta ixtirochilik ko‘rsatgan binolarning tonozi qatlamlarida
konstruktiv shakllarni yanada rivojlantirishga qaratilgan edi. Shu payt Qo‘qon
yaqinida saqlanib qolgan “Bastombuva”, “podsho Pirim’ ikki kamerali
monumental maqbaralar yaratilgan edi. Bugungi kungacha saqlanib qolgan
XVI – XVII asr yodgorliklari. Farg‘ona qurilish san’ati shayboniy davlatining
uzoq chekkasida bo‘lgan davrda ham yo‘q bo‘lib ketmadi. 1710 – yilda
Shayboniylar zaiflashganidan so‘ng Farg‘ona vodiysi hududida Qo‘qon xonligi
paydo bo‘ldi. Qo‘qon
xonlari Farg‘ona dehqonlari, hunarmandlari va savdogarlar joylashgan qal’alar
va shaharlar qurilishi bilan o‘z davlatlari sarhadlarini mustahkamlashdi 6
.
Qo‘qon xonligida hukmronligi davrida parchalanib ketgan hududni yagona
davlatga birlashtirish tendensiyasi kuzatildi. Amir Olimxon ( 1798 – 1809 –
yil ) davrida Xonlikda davlat va jamiyat vazifalari juda aniq belgilab
beriladi, u nafaqat Farg‘ona vodiysini hukmronligi ostida birlashishga, balki
Toshkent, Sirdaryo, hozirgi So‘g‘d, Chimkent va tog‘li Badaxshonga qadar
bo‘lgan yerlarni ham Qo‘qonga bo‘ysundirishga muvaffaq bo‘ldi. Qo‘qon
hukmdorlari poytaxtda va boshqa yirik shaharlarda boy dekorativ qoplamali
5
Аҳмедов А. Аҳмад ал-Фарғоний. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 1998. B .124.
6
Анарбаев А. Ахсикат – столица древний Ферганы. – Ташкент: Тафаккур, 2013. C .57.
9

mukammal binolar qurilish ishlarini olib borishdi. Bunga Qo‘qon shahridagi
Xudoyorxon o‘rdasi, Andijon, Namangan, Shahrixondagi madrasalari misol
bo‘la oladi. XIX – asrning 60 – yillarida O‘rta Osiyoni Rossiya tomon bosib
olish boshlandi va 1876 - yilda Farg‘ona vodiysi hududida Chor Rossiyaning
protektorati o‘rnatildi. Qo‘qon xonligi shaharlari bu davrda eski feodal
qiyofasini saqlab qolishdi. Markaz odatda bozor maydoni ( chorsu ) bo‘lib,
undan radiuslar bo‘ylab asosiy ko‘chalarni tarkil etgan. Ular orasida
“Turkiston muxtoriyati” fojeasi ( 1917- 1918- yil ) ga guvoh bo‘lgan son –
sanoqsiz hiyobonlar va yer to‘ladagi o‘liklarning labirinti hozirgi kunga
qadar topilmoqda.
Shahar tashqarisida bog‘lar va uzumzorlar bor edi. Qo‘qon va
Andijondagi to‘rtdan daha, har birida o‘z ma’muriy shaxslari – bitta qozi
( sudya ), bir mingboshi ( ming kishi) bor edi. Daha mahallalarga bo‘lingan –
mahallaguzar, uning boshida mahalla oqsoqollari turgan edi. Shaharning har
bir choragida masjid bor edi. Farg‘ona vodiysida ko‘plab masjid va imoratlar
saqlanib qolgan, bu davrda o‘ziga xos tartib va noyob bo‘yalgan shiftlar
( Namangan tumanidagi sirli masjidi, Shahrixon “Pansot”, Qo‘qondagi “Jome”
masjidi, Quvadagi Zayniddin boy uyi va boshqalar ) mavjud.
Qo‘qon xonligining bozor va savdo aylanmasi O‘rta Osiyoda
Buxorodan keyin ikkinchi o‘rinni egallagan edi, bozor hajmi va savdo
aylanmasi jihatidan taraqqiy etgan davlatga aylandi. Qo‘qon xonligi va Chor
Rossiyasi Farg‘ona general gubernatorligi davrida ham savdo burjuaziyaning
qatlami sezilarli darajada o‘sib, o‘rta va yirik kapitalistlarga yuzaga keldi.
Savdogarlar bank, idoralar, do‘konlar, ishlab chiqarish korxonasi, omborlar
qurishdi, o‘zlari uchun yangi uylar qurishdi, shuningdek, masjid va
madrasalarni qurish yoki qayta qurishni moliyalashtirdilar. “Oq poshsho”
davrida oddiy kichik loy ishlamali, “feym”, yoki xom binolar o‘rniga temir
tomlari bilan pishgan g‘ishtdan katta imoratlar solina boshlandi. Endilikda
binolar tez – tez ikki qavatli, sirlangan derazalar, Ovrupa shaklidagi eshiklar,
metal va quyma qismlari bilan, tashqi qaragan jabhalar jihozlangan holda
10

qurila boshladi. Aksariyat loyihalar mahalliy va tajribali rus va Ovrupa
me’mor – muhandislari tomonidan ishlab chiqilgan. Misol uchun, A. Markevich,
G. M. Svarichevskiy, V.S. Galinselma nom va boshqalar bu asosan savdogarlar
tomonidan joylashtirilgan shaharlarning Markaziy qismini sezilarli darajada
o‘zgartirdi. Shu nuqtai nazardan, zamonaviy uslubda qurilgan capitalist
sanoatchiliklarining mustahkam binolari saqlanib qolgan Qo‘qon shahrining
rivojlanishi bilan ajralib turadi. Qo‘qon shahri
markazida “ Rus – Osiyo banki “ ( hozirgi Agrobank ), P. X. Vadyayevning uyi
( hozirgi Qo‘qon shahri hokimligi ), R. T. Potelyaxov uyi ( hozirgi Qo‘qon
Aloqa bo‘limi ), A. Simxayevning uyi ( Neftgaz kolleji ), ukase m.
Simxayevning uyi ( hozirgi Qo‘qon pedagogika instituti ), aka – uka Mandalaki
uyi va ( hozirgi bolalar bog‘chasi ), Kraftlar uyi ( hozirgi 7 – sonli bolalar uyi
) va yangi uslubning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘zida mujassam etagan
boshqa XIX asr binolari. 1876 – yil Rossiya imperiyasi Qo‘qon xonligini
yo‘qotib uning hududida Farg‘ona viloyatini tuzgach, ma’muriy markaz qurish
uchun Marg‘ilondan 10 km janubida joylashgan Yormozor va sobiq Sim,
Chiringan qishloqlari o‘rnini tanladi. Shahar qurilishi loyiha bo‘yicha 1877 –
yil iyunda boshlandi.
Qurilish harajatlari, asosan, mehnatkashlar zimmasiga yuklandi ( soliq
solindi ). Bu shaharni katta maydonni qurshab olgan qal’a ichida qurish
ko‘zda tutildi. Qal’adan shimoiy – g‘arbiy va g‘arbga tomon radius shaklida
uchta uzun ko‘cha qurildi. Ulardan biri eski Marg‘ilon tomonga yo‘naldi. Bu
ko‘chalar parallel tor ko‘chalar bilan tutashtirildi. General – gubernator
shaharni Yangi Marg‘ilon deb atashni buyurdi. Shaharning qurilishi 1904 – yilda
yakunlandi. Yangi Marg‘ilon, asosan, Marg‘ilonsoyning chap sohilida joylashdi.
O‘ng sohili bozor uchun mo‘ljalandi. 1907 – yilda mustamlakachi ma’murlar
shahar nomini o‘zgartirib, Skobelev deb atadilar. O‘sha yili temir yo‘l
vokzalini ham qurish boshlandi. 1914 – yilda yana 4 ta paxta tozalash zavodi
va 8 ta pilla quritish moslamasi foydalanishga topshirildi. Shaharchada,
asosan, podsho ma’muriyati va amaldorlari, harbiylar, savdogarlar va mahalliy
11

boylar yashardi. 1913 – yilda shahar aholisi 14 ming kishiga yetdi. Shundan
o‘zbeklar atigi 3216 kishini tashkil etdi.
1917 – yil 6 – 7 dekabrda Skobelevda
hokimiyatni sho‘rolar egalladi. 1921 – yilda O‘rta Osiyo ipakchilik sanoatining
dastlabki korxonasi – pillakashlik fabrikasi foydalanishga topshirildi. 1917 –
yilgacha shaharda, quvvati 700 kVt bo‘lgan xususiy ( Lipinskiyga qarashli )
elektr stansiyasi bo‘lgan. O‘sha yildan keyin Farg‘ona vodiysida yagona
bo‘lgan issiqlik elektr stansiyasi faoliyat ko‘rsata boshlagandan keyin ular
yagona energiya sistemasiga birlashtirildi. Qishloq xo‘jaligining asosiy
tarmoqlari – paxtachilik, g‘allachilik, pillachilik, bog‘dorchilik va chorvachilik.
Haydaladigan yerlarda, asosan, obikor dehqonchilik bilan shug‘ullaniladi. Paxta,
bug‘doy, sholi, sabzavot va poliz maxsulotlari yetishtiriladi. Sug‘oriladigan
yerlar viloyat hududidan o‘tuvchi Katta Farg‘ona va Andijon kanallari, Janubiy
Farg‘ona kanali, Shohimardonsoy, Marg‘ilonsoy, So‘x, Isfayramsoy, shuningdek,
Karkidon, Qo‘rg‘ontepa suv omborlari yordamida sug‘oriladi. Farg‘ona zamini
ko‘p iste’dodlar beshigi bo‘lgan. Qo‘qon tarixiga oid ba’zi manbalarda x
asrda Farg‘onada yozma adabiyot namunalari bo‘lganligi qayd etilgan. Abu
Tayyi Ho‘qandiy ( X-XI asrlar ) ijodi haqidagi ma’lumotlar buning yaqqol
dalilidir. Biroq, o‘rta asrlar Farg‘ona viloyati adabiyoti haqidagi manbalar juda
kam. XVIII asrdan boshlab Farg‘ona vodiysi, xususan, Qo‘qonda fan, adabiyot
va san’at rivoj topganligini ko‘rish mumkin. Ushbu davrda, Qoriy, Muqimiy,
Muhayyir, Furqat, Zavqiy, G‘urbat, Rojiy, Muhsiniy, Hazniy, Yoriy, Ibrohim
Davron, Mirzoi Ho‘qandiy, Nasimiy Xo‘qandiy, Hamza Hakimzoda Niyoziy va
boshqalar samarali ijod qildilar. Bu davr adabiyotining yorqin
namoyandalaridan Muqimiy ijodidagi xalqona lirika bilan hajviy yo‘nalish
o‘ziga xos maktabni yaratgan bo‘lsa, Furqat ijodidagi serohang misralar va
ma’rifatparvarlik ruhidagi she’rlar, Haziniy ijodidagi sufiyona istilohlarga boy,
purhikmat she’rlar, Qoriy lirikasidagi jozibadorlik, Hamza ijodidagi ijtimoiy
ruh bu davr adabiyotining ravnaqidan dalolat beradi. Ayol ijodkorlardan
Dilshod Barno, Anbar Otin, Samarbonu kabi shoirlarning ijodi ham samarali
12

bo‘ldi. Farg‘ona viloyatida asosiy
hisoblangan Qo‘qon me’morchiligining shakllanishi XVIII asrdan boshlanadi.
Bu yerga dastlab Buxorodan bir guruh binokorlar taklif etildi, ular madrasa,
masjid, maqbara, karvonsaroy, ko‘prik va boshqa binolarni bunyod etdilar.
Hozirgacha shaharda saqlangan me’moriy yodgorliklardan eng qadimgisi
Madrasai Mir nomi bilan xalq orasida mashhur bo‘lgan Norbo‘tabiy
madrasasidir (XVIII asr oxiri). Bu Madrasa Qo‘qon hukmdori Norbo‘tabiy
hukmronligi davriga oid. Undan tashqari, Daxmai shohon, Daxmai Modarixon
me’moriy majmualari ( XIX asrning 20 – yillari ), Miyon Hazrat ( 1860 – yil ),
Kamol Qozi ( 1837 – yil ) madrasalari, O‘rda ( 1871 – yil, Qo‘qon xoni
Xudoyorxon tomonidan qurilgan ), Jome masjidi ( XIX asr oxiri – XX asr
boshlari ) kabi me’moriy yodgorliklar saqlangan.
13

1.2 Xitoy manbalarida Farg‘ona haqidagi ilk ma’lumotlar.
Farg‘ona – Xitoy munosabatlari qadimdan boshlangan. Farg‘onaliklar
Xitoyga, xususan, Xitoyning shimoliy o‘lkalariga borib kelganliklari uchun
miloddan avvalgi II asrda mazkur joyga oid ma’lumotlarga ega bo‘lganlar.
Lekin, bu ma’lumotlar bizgacha yetib kelmaganligi tufayli biz faqat
xitoyliklarning bergan ma’lumotlari asosida o‘sha davrni tasavvur eta olamiz.
Xitoyliklar esa Farg‘ona haqida miloddan avvalgi II asrda Xitoy elchisi
Jang Chyan sayohatidan so‘ng to‘la ma’lumotga ega bo‘ladi. Xitoy
manbalarida Farg‘ona haqida dastlabki ma’lumot “24 tarix” asarining birinchi
jildi Si Machyanning “Tarixiy xotiralar” (“Shi ji”) idan, Jang Chyanning Xitoy
xoqoniga bergan axborotidan olingan. Jangch Chyan, “ Farg‘ona Xan
( sulolasi) dan o‘n mingli 7
olisda bo‘lib, xunlarning g‘arbiy janubiga, Xan
( sulolasi ) ning aynan g‘arbiga to‘g‘ri keladi. Farg‘onaliklar avloddan –
avlodga o‘troq hayot kechirib kelgan ekan Ular dehqonchilik bilan
shug‘ullanib, sholi, bug‘doy ekar ekan. Uzum sharobi chiqarar ekan. Farg‘onada
asl otlar ko‘p bo‘lib, badanidan qizil ter tomchilari ( yaltirab ) chiqib turar
ekan. Farg‘onada shahar, qal‘a, uy – imoratlari bor, kattayu kichik 70 dan ko‘p
shahar qurilgan ekan. Bir necha yuz ming aholisi bor ekan. Bu davlat
askarlaridan o‘q - yoy, nayza ishlatar va ular otga minishga, o‘q – yoydan
foydalanishga mohir bo‘lar ekan. Shimolda Qanhqa ( Kanga ) 8
, g‘arbda
7
Si Machyan . Farg‘ona tazkirasi. Tarixiy xotiralar (“24 tarix” dagi O‘rta Osiyoga oid materiallar to‘plami).
Urumchi, 1989, 507 – bet.
8
Qangqa (Qanga, Qonqa, Kanjut, Kang jyun-Kang ju-Kan Tszyoy) – Markaziy Osiyodagi qadimiy xonliklardan
biri.Xitoy manbalaridagi “Kang jyoy” qadimda “Qamgqiya” deb o‘qilgan.Bu “Arvaliklar” degan ma’noni bildirgan
(A.Abdurasul o‘g‘li. Xunlar-uyg‘ur adabiyotida. ”Sharqshunoslik” to‘plami. Toshkent, 1993, N 4, 97-bet). Xitoy
manbalarida uning sharqi Ustun xonligi, g‘arbi Ao‘rus (Ansay)lar bilan, janubi Ulug‘ yozjilar va Farg‘ona davlati
bilan chegaralangan, Balqosh ko‘li bilan Kaspiy dengizining oralig‘ida joylashgan. Uning markazi esa, Kesh shahri
deb ko‘rsatiladi (Ban Gu. Xannoma,Urumchi 102 – 103 – bet).
14

Ulug‘janubi g‘arbida Baqtriya shimoli sharqida Ustun, sharqda Dandan o‘yliq 9
,
Udun 10
bor ekan…” – deb dastlab habar beradi. Xitoy manbalarida
“Xannoma” da: “Farg‘ona davlati markazi Go‘yshan, bu joydan Chang anga
12550 li, aholisini 60 ming oila, 300 ming kishi, lashkarlikka yaraydigani
60 ming nafar, bir nafar noibxon 11
, bir yordamchi xoni 12
bor… shimolidan
Qangqatning Beytyan 13
shahariga 1510 li, janubi – g‘arbdan Ulug‘yuejilar
xonliklari bilan tutashgan. Farg‘ona davlatining yeri, iqlimi, boyligi, urf –
odatlari Ulug‘yuejilar va Arshak 14
bilan o‘xshash. Farg‘onadan uzum sharobi
chiqadi. Boylari 10 ming kubdan 15
ko‘p miqdori sharob saqlaydi. Bu sharoblar
bir necha o‘n yil tursa – da buzilmaydi. Rus olimlari
xitoyliklar Farg‘onaga 2 marta (Miloddan avvalgi 104 va 102 – yillari)
yurishi oqibatida “Farg‘ona tulporlari” ga ega bo‘lganligi, lekin mazkur urush
natijasida ularning G‘arbga qilgan yurishlarining to‘la – to‘kis mag‘lubiyat
bilan tamomlaganligini ta’kidlashadi 16
. Xatto, O‘zbekistonda xitoyliklarning
Farg‘onaga yurishiga oid badiiy asar ham yozilgan 17
. Ammo, mazkur masala
yuzasidan xitoy manbalaridagi ma’lumotlar juda kam o‘rganilgan. Xitoyning
Farg‘onaga harbiy yurish qilishining asosiy sababini tadqiqotchilarning
ko‘pchiligi Farg‘ona hukmdorining Xitoyga asl zotli “tulpor ot” larni
bermaganligi oqibatida bo‘lganligini aytishadi. Qadimda
Farg‘onada asl zotli otlarning bo‘lganligi haqidagi ma’lumot xitoy
9
Dandan o‘ylik (Kemo) xonligi Markaziy Osiyodagi qadimiy xonliklarning (shahar xonliklari, ya’ni bekliklarning)
biri. Hududi hozirgi SHUMO‘ dagi Kiriya daryosining sharqi, Chiriya tumanining shimolidagi qumlik xarobalari
to‘g‘ri keladi. Manbalarda Uzun Tetir, Jumi, Yomi, Ningmi kabi nomlar bilan uchraydi (Si Machyani, tarixiy
xotiralar,519-bet).
10
Udun (Xo‘tan) xonligi Markaziy Osiyodagi qadimiy xonliklarning (shahar xonliklari, ya’ni bekliklarining)
biri. Hududi hozirgi SHUMO‘ dagi Xo‘tan shahar atrofiga to‘g‘ri keladi. Aholisi dehqonchilik va chorvachilik
bilan shug‘ullangan. Manbalarda Kustona, Gustona, Qarosyamoka, Udyana deb yozilgan.
11
Noibxon – Fu vang (fu wang), xonning o‘rinbosari, vaziri.
12
Yordamchi xon – Fu guo vang (fu guo wang), davlat ishlarida yordamchi xon. Chin sulolasi davrida
mazkur amalni xonning eng yaqin qarindoshlari egallagan.
13
Beytyan shahri – Beyt chu cheng (Bei [Bi] qu cheng - Bey styuy chen) Qangqatning markaziy
shaharlaridan bo‘lib, Janubiy Qozog‘istondagi qadimiy shaharlarning biri.
14
Arshak – Arsak, Parfiya – xitoycha Anshi (An xi). Miloddan avvalgi 250 yili saklarning dahosi bo‘lib,
Eronga bosib kirib, sluyukuslarning hukmronligini ag‘dargan. Arshak qurgan davlat (miloddan avvalgi 250
milodiy 224 yillari) uning nomi vilan atalgan (T. Olmos. Ulug‘ yozuvchilar. “Yengi hayat” gazetasi 1994 –
yil 6 – avgust sonida “Shinjong yoshlari” jurnalidan olingan).
15
Million jing (500 ming kg).
16
Istoriya Vostoka (v shestom tomax). Tom 1. M. 2000, C.448.
17
M. Egamberdiyev. Sariq, ajdar hamlasi (Tarixiy roman). Toshkent, 1988.
15

manbalarini o‘rganuvchilarni ko‘pdan beri qiziqtirib kelgan masalalardan
biridir. Xitoy manbalarida – Farg‘ona otlari qaddi – qomati kelishgan, chiroyli
va chopqir bo‘lganligidan “tulpor ot” deb ulug‘lanadi. Xatto, Xan sulolasining
hoqoni Udi (miloddan avvalgi 140 – 87 – yil) Farg‘ona “tulpor” lariga ega
bo‘lib, xitoy tarixida mashhur Muvong (Mutayzi, miloddan avvalgi 1001 –
947 – yillari hukmronlik qilgan Xitoy podshohi) kabi tulpor otlarga minib,
g‘arbga sayohat qilishni orzu qiladi.
Tadqiqotchilarning tahliliga ko‘ra, “Shivongmu” Shimoliy Hindiston
bilan Janubiy Turkiston zaminida 4 – 5 ming yillar muqaddam vujudga
kelgan afsonaviy naql bo‘lib, Hindistonda “Umay” deb nomlangan, boqiy
hayot ramzi, ilohiylashgan ayol yoki ona obrazi ekanligini tasdiqlashadi. Umay
onani ziyorat qilish uchun “tulporot” lar (ba’zida ajdarho deb ham
tasvirlanadi) yordamida, qushday uchib, bulutlarni yorib o‘tib, tuman
chaqirim yo‘llarini bosib, u turgan manzilga yetib borishi mumkin edi 18
.
Sababi Xun hokimligi Xitoyda
markazlashgan kuchli bir davlat vujudga kelishiga qarshi turadigan Osiyodagi
birdan bir qudlartli mamlakat edi. Ular miloddan avvalgi III asrda tashqi va
ichki sharoitlarning pishib yetilishi bilan Botur tangriqutning (miloddan
avvalgi 209 – 174 – yil) rahbarligida kuchli bir davlat bo‘lib birlashgan.
Aynan o‘sha paytda Xitoyda hokimiyat tepasiga chiqqan Xan sulolasi
hukmdori Gavdining (miloddan avvalgi 206 – 195 – yil) hunlar tazyiqiga
tushib qolishi xavfi tug‘iladi. Xan
sulolasining xoqoni o‘z mustaqilligini saqlab qolish maqsadida xunlarga
qarshi katta qo‘shin bilan yurish qiladi. Ammo, miloddan avvalgi 200 yili
320 ming qo‘shin bilan xunlarning saqlangan 400 ming qo‘shnining
qurshoviga tushib qoladi. 7 kundan so‘ng oziq – ovqattan qiynalib, tor – mor
bo‘lish arafasida turgan bir paytda harbiy qo‘mondonning ishlatgan hiylasi
18
Qurbon Vali. “Shivongmu” rivoyati haqida yangi mulohaza // Bizning tarixiy yozuvlarimiz. Urumchi, 1986,
-B.37.
16

oqibatida qurshovdan qutilib chiqib ketadi. Lekin, xunlardan mag‘lub
bo‘lganligini tan olishga majbur bo‘lgan 19
.
II – BOB. Qadimda Farg’onda Dovon davlati.
2.1 Dovon davlatining tashkil topishi
Davan davlati mil. avv. Ill - milodiy III asrlarda mavjud bo'lgan bo'lib,
boshqaruv tizimiga ko'ra podsholik hisoblangan. Aholining ko'pchiligi shaharlarda
istiqom at qilgan. Buyuk Ipak yo'lining paydo bo'lishi ham ushbu davlatning
gullab-yashnagan davriga to'g'ri keladi 20
. Xitoydan boshlangan O'rta yer
dengizigacha cho'zilgan bu yo'ldagi yirik savdoda Sharqiy Sug'diyona
chegaralaridan to Tan davridagi Xitoy im periyasigacha bo'lgan yo'lning
xavsizligini ta ’m inlashda, oziq-ovqat, yo'l ko'rsatuvchilar va tarjim onlar yetkazib
berishda Davan davlati asosiy rol o'ynagan. Podsholik boshqaruv tizimi va
oqsoqollar kengashiga asoslangan Davan davlati - o'z davrida qadimgi o'zbek xalqi
davlatchiligi taraqqiyoti an'analarini davom ettirgan davlat bo'lib, davlatchiligimiz
tarixida alohida ahamiyat kasb etadi. Keyingi olib borilajak tadqiqotlar Davan
davlati tarixi m uam m olari bilan bog'liq ko'pgina masalalarga aniqlik kiritishi
shubhasizdir. Xitoy elchisi Chjan Syan Farg'ona
davlatida bo'lib, davlatni podsho va ikkita maslahatchisi hamda Oqsoqollar
kengashi yordamida boshqaradi deb yozadi, o'zining Xitoy imperatoriga yozgan
maktubida. Demak, podsholik boshqaruv tizimi va oqsoqollar kengashiga
asoslangan Davan davlati - o'z davrida qadimgi o'zbek xalqi davlatchiligi
taraqqiyoti an’analarini davom ettirgan davlat bo'lib, davlatchiligimiz tarixida
alohida ahamiyat kasb etadi. Keyingi olib borilajak tadqiqotlar Davan davlati tarixi
19
Si Machyan. Xunlar tazkirasi. Tarixiy xotiralar. Urumchi. 1989. -B.404.
20
Valixonova.G. Qadimgi Farg'ona – Davan davlati tarixi. T. 2020. B.23.
17

muammolari bilan bog'liq ko'pgina masalalarga aniqlik kiritishi shubhasizdir 21
.
Davan davlati uning nomi qanchalik munozarali bo'lsa, uning yirik shaharlari
ayniqsa, poytaxti xususida tortishuvlar davom etmoqda. Tarixchilar,
xitoyshunoslar, sharqshunoslarning fikr va qarashlari turlicha. Ko'pchilik
tadqiqotchilar mamlakat poytaxti Ershi (hozirgi Andijon viloyatining Marham at
tumanida joylashgan) bo'lib, o'z davrining obod, ko'rkam va aholisi gavjum
shaharlaridan sanalgan. Farg'ona
vodiysidagi Qadimgi Farg'ona davlati va uning poytaxti Ershi xususidagi fikrlar
birinchi marta milloddan avvalgi II asrda tilga olinadi. Qadimgi O'zgan, Koson,
Quva, Qo'qon ham Davanning eng m ashhur shaharlaridan hisoblangan. Farg'ona
vodiysidagi eng yirik shaharlardan biri Mingtepa (M arham at tumani hududida)
bo'lib, hozirda arxeologlarning aniqlashicha, u yerda 70 dan ortiq tarixiy
yodgorliklar, ziyoratgohlar saqlanib qolgan. Qadimda Ershi ichki va tashqi
qal'adan iborat bo'lib, ichki qismi 41,2 gektar va tashqi qismi esa 300 gektardan
ortiq maydonni egallagan.
1936 yildan buyon bu hududda qazishm a va tadqiqot ishlari olib borilm
oqda. Dovon davlatining bosh shahri Ershi shahri ekani aniqlandi. Bu tarixiy
obidada arxeologlar, professorlar M.E. Masson 1939-yilda, A.N. Bernshtam 1946 -
1948 va 1950 -1952 -yillarda, Yu.A. Zadneprovskiy 1974 va 1987-yillarda,
Boqijon Matboboyev rahbarligida 1986 -1987, 2002-yillarda qazishma ishlari olib
borilgan. Ayniqsa, 2012-yildan buyon tarix fanlari doktori, professor Boqijon
Matboboyev rahbarligida O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Arxeologik
tadqiqotlar instituti hamda Xitoy Xalq Respublikasi Ijtimoiy Fanlar akademiyasi
Arxeologiya instituti arxeolog olimlari hamkorlikda arxeologik dala tadqiqot
ishlarini olib bormoqdalar. Natijada qadimiy shahardan juda qimmatli ahamiyatga
ega topilmalar, moddiy ashyolar topildi. Arxeolog olim A.N. Bernshtam o'zining
xulosalarida: "Ershining xitoy transkripsiyasi shubhasiz Urashtning nom laridan
biri hisoblanadi. Bizning fikrimizcha, u aniq bir joyda joylashgan bo'lishi mumkin,
ya'ni Aravon soyi oldidagi M arhamat xarobalariga mos keladi, chunki uning
21
Qo'ldoshev Sh. Markaziy Osiyo tarixi xitoy manbalarida. Т . 2016. B.47.
18

ustida rasm (samoviy otlar tasvirlangan - Sh.H.) solingan qoya mavjud.
Bunday mahobatli shahar (Xitoy m anbalarida tasvirlangani
kabi] Quva va O'sh oralig'ida boshqa uchramaydi... Marhamat xarobalari
mahobatlidir... Shunday qilib, biz quyidagi xulosaga keldik: Aravon soyi
qirg'og'ida joylashgan Marhamat qishlog'idagi xarobalar qadimiy Ershi shahrining
xarobalaridir", deb ta’kidlagan. Davan davlatining poytaxti Ershining qayerda
joylashganligi haqida tadqiqotchilar ichida turli fikr-mulohazalar mavjud. Ammo
shuni aytish lozimki, Qadimgi Fag'ona shaharlari "katta shaharlar" tipiga mansub
bo'lib, tuzilishi, strukturasiga ko'ra to'g'ri to'rtburchak emas, balki parallel
ko'rinishda bo'lib, mustahkam devorlar bilan o'ralgan. Devorlarning eniga qalinligi
5,45 sm, balandligi esa 6 metrdan iborat bo'lgan. Umuman, Qadimgi Farg'ona
davlati xususida tadqiqotlar olib borgan N.G. Gorbunovaning ta’kidlashicha, bu
davlat Sharqiy Farg'onada (Andijon, O'sh, Jalolobod viloyatlari hududlarida)
joylashgan degan xulosalar bor. N.Ya. Bichurin, Ershi - bu Qo'qon shahri bo'lishi
kerak, degan fikrni ilgari surgan edi. Lekin, A.N. Bernshtam esa, Ershi - bu
Andijon viloyati Marhamat tumani markazi yaqinidagi Mingtepa xarobalari
qoldig'idir, degan xulosaga keladi. Bundan
mutlaqo aks bo'lgan fikrni xitoyshunos olim A.Xo'jaev bildirib, Ershi shahrini
Davanning poytaxti degan qarashni mutlaqo asossiz deydi. O'zbek-Xitoy qo'shma
xalqaro arxeologik ekspeditsiyasi topilmalari va natijalari ham Qadimgi Farg'ona
(Davan) ning poytaxti Ershining - Mingtepa o'rnida bo'lganligini tasdiqlam oqda.
Hatto, Ershini Axsikent deb hisoblovchi A.Anarboyev ham mazkur fikrning
to'g'riligini tan oladi, deb yozadi arxeolog B.Matboboyev. Davan hududida o'ndan
ortiq yirik dehqonchilik manzillari bo'lib, ularda yerli mirishkor aholi sholi,
bug'doy va boshqa dehqonchilik ekinlari yetishtirish bilan shug'ullangan.
Arxeologik ma'lumotlarga tayanadigan bo'lsak, Davanda qadimdan ipakchilik
yo'lga qo'yilgan, bode (paxta) ham yetishtirilgan. Masalan, tarixiy solnomalarda
keltirilishicha, Davan hukm dorlari bodeni Xitoy im peratori Shi-Lyuga
jo'natishgan. Xo'jalik faoliyati, dehqonchilik taraqqiy etgan m arkazlar
sirasiga suvga yaqin bo'lgan aholi maskanlari taalluqlidir. Aravonsay, Oqbo'ra,
19

Sultonobod, Qo'rg'ontepa, Andijonsoy, Moylisoy, Ulug'nor, Yilg'insoy,
Shahrixonsoy kabi dehqonchilik m akonlari bular qatoriga kiritish mumkin, deydi
etnograf olim U.Abdullayev. Shuni ham alohida ta’kidlash o'rinliki, Davan
shaharlari lokalizatsiyasi mazkur masalaning eng muammoli tom onlaridan
sanaladi. Ilk o'rta asrlardagi Farg'ona vodiysi haqidagi xitoy manbalarida berilgan
yuqoridagi ma’lum otlarni arab manbalari ham isbotlaydi. Davan davlatining
aholisi turkiylar ekanligi xitoy manbalarida bayon etilgan. Turkiylar bilan birga
saklar ham yashagini ayrim manbalarda keltiriladi 22
. Qadimgi Farg'ona hududida
parikanlar bilan birga turli sak qabilalari yashaganlar. Biroq, ba’zi tadqiqotchilar
Farg'onada sak qabilalari joylashganligi haqidagi fikrga ham e'tiroz bildiradilar.
Xususan, Yu.A. Zadneprovskiy yozma m anbalarda Farg'onada saklar
yashaganligini tasdiqlovchi ma'lum otlar yo'qligini aytib, "sak qabilalarining
Farg'ona hududida yashaganligi haqidagi masala ochiq qoladi”, deb yozadi.
Tarixchi, arxeolog olim, akademik A.Asqarov Farg'ona vodiysi hududida yashagan
saklar haqida o'z fikrini bildirib: "Qadimgi Farg'ona saklari bronza davridayoq
buloq suvlari asosida tarkib topgan Qoradaryo tarmoqlari havzalarida sug'orma
dehqonchilik madaniyatini kashf etadilar, deb ta'kidlaydi.
Har holda, Farg'ona vodiysi sharoitida
sak qabilalari O'rta Osiyoning boshqa tum anlariga nisbatan tez o'troqlasha borib,
mahalliy o'troq aholiga qo'shilib keta boshlagan, deyish noto'g'ri emas. Qolaversa,
shuni ham aytib o'tish o'rinliki, keyingi yillarda Xitoy yozma manbalarini
atroflicha o'rganish natijasida, O'rta Osiyo hududidagi saklar haqida bir qator yangi
ma'lumotlar aniqlanmoqda. Chunonchi, xitoyshunos olim A.Xo'jayevning
tadqiqotlariga ko'ra saklar hususidagi yangi ma’lumotlar ilmiy iste'molga olib
kirilm oqda. Arab manbalarida Farg'onaning etnik tarkibi haqida deyarli hech narsa
uchramaydi. Xullas, Xitoy manbalaridagi ma’lumotlar, arxeologik va numizmatik
topilmalar hamda boshqa yozma manbalardagi ma’lumotlar bilan qiyosiy tahlillar
Farg'ona vodiysining asosiy aholisi turkiy ekanligidan dalolat beradi. Qadimgi
Farg'ona (Davan) aholisi qanday antropologik xususiyatlarga ega edi? Avvalo
22
Valixonova.G. Qadimgi Farg'ona – Davan davlati tarixi. T. 2020. B.23.
20

shuni aytish kerakki, bundan 3 - 4 ming yil muqaddam O'rta Osiyo hududida
yashagan qabilalar antropologik jihatdan yevropaoid qiyofaga mansub bo'lganlar.
Tadqiqodchilar bir qator muhim antropologik belgilar
asosida ushbu O'rta Osiyo yevropaoid irqini ikki katta guruhga - shimoliy
yevropaoid tipi va janubiy yevropaoid tipga ajratadilar. Ilmiy adabiyotlarda
shimoliy yevropaoid tipi - "protoyevropeoid tipi”, yoki "andronov tipi” nomlari,
janubiy yevropaoid tipi esa, "o'rta yer dengizi", "hind-afg'on”, “hind-o'rta yer
dengizi tipi” nomlari bilan ham ma’lum. O'rta Osiyoda bu ikki irq vakillari bronza
davrida bir-biriga qo'shni joylashganlar. Antropolok T.Xojayevning aniqlashicha,
ushbu ikki yirik guruhning chegarasi Ustyurt, Janubiy Orol, Zarafshon va Farg'ona
vodiylari orqali o'tgan. Tarixdan ayonki, antik zam onlardanoq hozirgi o'zbek va
tojik xalqlarining ajdodlari yonma-yon yashab, o'zaro iqtisodiy-madaniy va
etnogenetik aloqada bo'lganlar. Natijada ularning jism oniy-biologik (tashqi)
tuzilishida ham bir tiplilik, o'xshashlik paydo bo'ladi, ya'ni antropolog olimlar -
L.V.Oshanin, V.V.Ginzburg, TA.Trofimova va T.KXojayevlarning fikricha,
o'zbek va voha tojiklariga xos "O'rta Osiyo ikki daryo oralig'i tipi" shakllanadi.
O'zbek va voha tojiklariga xos ushbu antropologik tip fanda "pomir-farg'ona tipi"
nomi bilan ham yuritiladi. T.Xojayev tomonidan ushbu antropologik tip mil. avv. I
ming yillikning oxirlari va milodning boshlarida Sirdaryoning o'rta va quyi
oqimlariga, Farg'ona bilan Xorazm vohalariga, Zarafshon vodiysiga ko'chib
o'tganligi isbot qilingan. Arxeologik va paleantropologik
materiallarning tahlili shuni ko'rsatmoqdaki, ikki era oralig'ida Farg'ona aholisi
antropologik jihatidan Volga daryosining quyi oqimidan to Sharqiy Turkiston,
Sharqiy Qozog'istondan to Amudaryogacha bo'lgan bepoyon va keng hududlarda
yashovchi sarmatlar, alanlar, toxarlar, kanggyuylar (qangar), usunlar, saklar,
so'g'diyonaliklar, baqtriyaliklar bilan o'zaro yaqin bo'lganlar. Ayniqsa, Tyanshan
va Yettisuv aholisi bir-biri bilan bu jihatdan ancha o'xshash bo'lgan. Bevosita,
Farg'ona vodiysidan topib o'rganilgan antropologik materiallar asosida qadimgi
Farg'ona aholisi uchun xos bo'lgan quyidagi antropologik jihatlar aniqlangan:
- Qadimgi Farg'ona aholisining
21

asosiy qismi o'zida O'rta Osiyo yevropaoid irqi pomir-farg'ona tipining qadimgi
varianti hisoblangan mezo-braxikranga xos bo'lgan belgilarni mujjassam
lashtirgan; - Shu bilan birga vodiy
aholisining irqiy tarkibida o'rta yer dengizi hamda Janubiy Sibir antropologik
tipiga xos xususiyatlarga ega bo'lgan qabila vakillari ham bo'lgan, bu yerda
yevropaoidga xos antropologik tipga mansub aholining qiyofasida bir oz bo'lsa-da,
mo'g'uliy alomatlarning borligi ko'rinib turibdi. Qadimiy manbalarda qayd
etilishicha, Davanning "aholisi umuman ko'zlari ichiga botgan qalin soqolli
bo'lganlar”.
2.2 Dovon davlatining boshqaruv tizimi va xo’jalik hayoti
Davan davlati mil. avv. Ill - milodiy III asrlarda mavjud bo'lgan bo'lib,
boshqaruv tizim iga ko'ra podsholik hisoblangan. Aholining ko'pchiligi shaharlarda
istiqom at qilgan. Buyuk Ipak yo'lining paydo bo'lishi ham ushbu davlatning
gullab-yashnagan davriga to'g'ri keladi. Xitoydan boshlangan O'rta yer
dengizigacha cho'zilgan bu yo'ldagi yirik savdoda Sharqiy Sug'diyona
chegaralaridan to Tan davridagi Xitoy im periyasigacha bo'lgan yo'lning
xavsizligini ta’mшnlashda, oziq-ovqat, yo'l ko'rsatuvchilar va tarjim onlar yetkazib
berishda Davan davlati asosiy rol o'ynagan. Podsholik boshqaruv tizimi va
oqsoqollar kengashiga asoslangan Davan davlati - o'z davrida qadimgi o'zbek xalqi
davlatchiligi taraqqiyoti an'analarini davom ettirgan davlat bo'lib, davlatchiligimiz
tarixida alohida ahamiyat kasb etadi 23
. Keyingi olib borilajak tadqiqotlar
Davan davlati tarixi muammolari bilan bog'liq ko'pgina masalalarga aniqlik
kiritishi shubhasizdir. Xitoy elchisi Chjan Syan Farg'ona davlatida bo'lib, davlatni
podsho va ikkita maslahatchisi hamda Oqsoqollar kengashi yordamida boshqaradi
deb yozadi, o'zining Xitoy imperatoriga yozgan maktubida. Demak, podsholik
boshqaruv tizimi va oqsoqollar kengashiga asoslangan Davan davlati - o'z davrida
qadimgi o'zbek xalqi davlatchiligi taraqqiyoti an’analarini davom ettirgan davlat
bo'lib, davlatchiligimiz tarixida alohida ahamiyat kasb etadi 24
. Keyingi olib
23
Valixonova.G. Qadimgi Farg'ona – Davan davlati tarixi. T. 2020. B.69.
24
Qo'ldoshev Sh. Markaziy Osiyo tarixi xitoy manbalarida. Т . 2016. B.77.
22

borilajak tadqiqotlar Davan davlati tarixi muammolari bilan bog'liq ko'pgina
masalalarga aniqlik kiritishi shubhasizdir. Albatta, bular
ichida Farg'onaning tekislik qismida yashagan parikanlar nomi bilan ataluvchi xalq
eng ko'psonli bo'lgan va aynan ushbu o'troq aholi qadimgi Davan (Parkana)
davlatining asoschilari ham dirlar. Farg'onaning aholisi turkiy deb bilishimizni
ularning tilidagi umumiy xususiyatlar ham isbot etishi lozim, albatta. Bu borada,
Yu.A.Zadneprovskiy: "Bevosita qadimgi farg'onaliklarning tili haqida bizning
ixtiyorimizda hozircha aniq ma’lumot yo'q" degan fikrni bildirgan bo'lsa-da, har
holda O'rta Osiyo ikki daryo oralig'i aholisi bu davrda bir-biriga yaqin tilda
gaplashganliklari ma'lum. Bu haqda qadimgi Xitoy yozma manbalari ham
ma'lumot beradi. "Markaziy Osiyo xalqlari tarixiga oid ma’lum otlar” asarida
yozilishicha, Farg'onadan uning g'arbidagi Ansiyek (Parfiya) gacha bo'lgan joylar
aholisining tili bir-biridan farq qilsa ham, umumiy holda o'xshashlik mavjud, bir-
birini tushunadi. Ma'lumki, qator tadqiqotchilar (S.P.Tolstov, A.Yu.Yakubovskiy,
K.V.Trever, A.A.Freyman, VA.Livshits va boshqalar) O'rta Osiyo hududida antik
davrda yashagan xalqlarni Eron tiliga mansub etnoslar ekanligini ta’kidlab
o'tganlar. Biroq, shu bilan birga "antik davrlarda, uning birinchi yarmida Markaziy
Osiyo mintaqalarida turkiyzabon etnoslar ham bo'lganligi ehtim oldan holi bo'lm
asa kerak. Qadimgi Yunon va Eron mualliflari ularni ham eron tilli qabilalariga
qo'shib sak, massagetlar deb qayd qilgan bo'lishi mumkin”, deb yozgan edi
akademik K.Shoniyozov. A.Asqarov bu haqida shunday fikr bildiradi: "Yozma m
anbalarda O'rta Osiyoning qadimgi turkiy etnoslari haqida yetarli ma’lumotlar
bizgacha yetib kelmagan bo'lsa-da, ammo arxeologik materiallar antik davrda bu
o'lkada turkiy etnik guruhlar yashaganligidan guvohlik beradi”. Qolaversa, keyingi
yillarda bir emas, bir necha tadqiqotchilar tom onidan O'rta Osiyoning qadimgi
aholisining etnik mansubligini faqat eron tilli xalqlarga bog'lash to'g'ri emasligini
ta’kidlanmoqda. Albatta Farg'ona vodiysi o'sha qadim davrdayoq turli til va
lahjalararo aloqalar, o'zaro qorishuv hududi ham edi. Bu hududda yashayotgan
turkiyzabon va eronzabon aholi o'rtasida kechgan til aloqalari qadimgi
etnolingvistik jarayonlarning asosiy xarakter va xususiyatlarini belgilab bergan.
23

Ma’lumki, bugun mamlakatimizni modernizasiya qilish, faol demokratik
yangilanishlarni amalga oshirish borasida keng ko'lamli islohotlar amalga
oshirilmoqda. Ana shu buyuk o'zgarishlar jarayonida xalqimizning boy tarixi,
betakror milliy qadriyatlari, bebaho ilmiy, madaniy merosi qayta tiklanib, butun
bashariyatning noyob mulkiga aylandi. Ayniqsa, bugungi globallashuv
davrida ma’naviyat sohasida vujudga kelayotgan dolzarb muammolar, xalqimiz
ma'naviyatini asrash va yanada yuksaltirish, yosh avlodning qalbi va ongini turli
zararli g'oya va mafkuralar ta'siridan saqlash va himoya qilishda Vatanimiz tarixini
birlamchi manbalarga tayanib, har tomonlama va chuqur tadqiq etish, yosh avlodga
haqiqiy tariximizni o'qitish orqali ularni yuksak ma'naviyatli shaxslar etib
tarbiyalash dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Mustaqillik yillarida vatan tarixini,
jumladan, davlatchilik tarixini xolisona, turli manbalar asosida munozarali tarzda
aniqlik kiritib o'rganishga harakat boshlandi. Keyingi yillarda olib borilgan
tadqiqotlar natijasida Farg'ona vodiysi hududidagi yirik davlatlardan biri sanalgan
Davan davlati, uning aholisining qadimgi, antik va o'rta asrlarga oid tarixi,
xususan, etnik tarixi yangi ma’Iumotlar, ilmiy xulosalar bilan yanada boyidi.
Vatanimizning shonli o'tm ishini
o'rganishda yangicha yondashuvlar ayniqsa, tarixim izni asl manbalarga, qadim
qo'lyozmalarga tayanib tadqiq etish va xolisona, ilmiy, haqqoniy yoritishga katta
e'tibor berilmoqda. Madaniy meroslarimiz, tarixiy yodgorliklarimizni mukammal
o'rganish maqsadida olimlarimiz, tadqiqotchilarimiz, shuningdek, turli chet ellik
mutaxassislar izlanishlar olib bormoqdalar. Bunday muqaddas m askanlarning
ahamiyatini yurtdoshlarimizga keng targ'ib etish, kelajak avlodlarga yetkazish
vazifalari bugun tarixchi olimlarimiz, tadqiqotchilarim iz bilan birga shu zaminda
tug'ilib yashayotgan har bir insonning fuqaroviy burchidir. Bugunga kelib Davan
davlatining qadimgi va ilk o'rta asrlar tarixini yoritishda yozma manbalar, xususan
Xitoy manbalaridan samarali foydalanilmoqda. So'nggi tarixiy va arxeologik
manbalardan ma’lum bo'lishicha, qadimgi Davan davlati miloddan aw algi IV va
milodning V asrlarida hukm surgan o'z davrining qudratli davlatlaridan biri edi. Bu
davlat haqida, undagi xalqlar hayoti, turmush tarzi, urf-odatlari haqida juda kam
24

ma'lumot saqlanib qolgan. Bu haqdagi ilk ma’lum otlar asosan Xitoy tarixiy
manbalarida aks ettirilgan. Davan davlati, ya’ni u joylashgan Farg'ona vodiysi
hududida olib borilgan keng ko'lamli arxeologik tekshiruvlar natijasiga ko'ra
Farg'ona vodiysi odamning ilk ajdodlari yashagan, antropogenez jarayoni kechgan
hududlardan biri ekanligi isbotlandi.

Xulosa.
Milliy mustaqillik tufayli jahon ma’naviyati va ma’rifati sohasida o‘z
o‘rnilariga ega bo‘lgan piru – komil ajdodlarimizni va ular qoldirgan boy
man’aviy – ma’rifiy merosni teran angalash, o‘rganish va ulug‘lash imkoniyati
yuzaga keldi. Farg‘ona shahrining qadimgi tarixi, shaharlarining qay usulda
rivojlanishi, qanday me’moriy obidalar borligi haqidagi tadqiqot ishlari olib
borildi. Biz bugun yashayotgan Mustaqil O‘zbekiston davlatidagi tarixiy
go‘zal makonlarning ko‘pchiligi Amir Temur va teruriylar davrida vujudga
kelgan. Bu obidalarni topish maqsadida Farg‘ona vodiysida amalga oshirilgan
arxeologik ekspeditsiyalarning natijalari tarixshunoslik jihatidan tahlil qilingan.
1885 – yil fevral oyida rus arxeologi, sharqshunos, O‘rta Osiyo tarixi
va arxeologiyasi tadqiqotchisi Nikolay Ivanovich Veselovskiy tomonidan
amalga oshirilgan ekspeditsiya, 1930, 1933 – 1934 – yillarda B.A. Latinin
rahbarligida ishlagan ekspeditsiya, 1939 – yilning ikkinchi yarmida I.V. Stalin
nomidagi Katta Farg‘ona kanali qurilishida arxeologik nazorat ekspeditsiyasi,
1947 – 1948 – yillarda A.N. Bernshtam boshchiligidagi Pomir – Oloy
ekspeditsiyasi hamda 1953 – yildagi A.P. Okladnikov (1953 – yil), G.F. Debets
(1954 – 1955) tomonidan tashkil etilgan Qirg‘iziston arxeologik va etnografik
ekspeditsiyasi natijalari o‘zaro qiyoslandi va natijalari yuzasidan xulosalar
berildi. Bu kurs ishida Farg‘ona so‘zining kelib chiqishi, uning qadimgi va
25

bugungi tarixi, Xitoy manbalarda Farg‘ona haqida qanday ma’lumotlar
berilganligi, Farg‘ona va Chochning ilk o‘rta asrlarda rivojlanishi, ijtimoiy –
iqtisodiy rivojlanish an’analari, Farg‘onaning qadimgi shaharlari tarixi, Amir
Temur davrida Farg‘ona shahri va ular haqidagi ilmiy tadqiqot ishlari keng
yoritib berildi.
Foydalanilgan adabiyotlar.
I. Rahbariy adabiyotlar.
1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Шарқ, 1998.
II. Asosiy adabiyotlar.
2. Аҳмедов А . Аҳмад ал - Фарғоний . – Тошкент : Ўзбекистон миллий
энциклопедияси , 1998. B.124.
3. Анарбаев А. Ахсикат – столица древний Ферганы. – Ташкент:
Тафаккур, 2013.
4. Литвинский Б.А. Курганы и курумы Западной Ферганы. М., 1972;
5. Иванов Г. П. Фарғона ўлкашунослиги. – Фарғона, 1996.
6. Асқаров А.А. Ўрта Осиё қадимги дунёсининг асосий хусусиятлари //
ЎИФ. № 6. 1994.
7. Qo'ldoshev Sh. Markaziy Osiyo tarixi xitoy manbalarida. Т . 2016.
8. Valixonova.G. Qadimgi Farg'ona – Davan davlati tarixi. T. 2020.
9. Асқаров А.А. Ўзбек давлатчилигининг илк босқичларида қадимги
Фарғона // Фарғона водийси тарихининг долзарб муаммолари. I жилд.
Фарғона, 2000;
10. Асқаров А.А. Қадимги Фарғона тарихидан лавҳалар // Археология и
история Центральной Азии. К 70-летию со дня рождения академика
АН Республики Узбекистан Ю.Ф. Бурякова. Самарканд, 2004.
11. Хўжаев А. Фарғона тарихига оид маълумотлар (Қадимий ва илк ўрта
аср Хитой манбаларидан таржималар ва уларга шарҳлар). Фарғона,
2013.
12. Смирнова О.И. Очерки из истории Согда. М., 1970.
26

III. Qo’shimcha adabiyotlar
Бернштам А.Н. Древняя Фергана (Научно-популярный очерк). – Ташкент:
изд-во АН Уз ССР, 1951.
Горбунова Н.Г. Поселения Ферганы первых веков нашей эры (Некоторые
итоги исследования) // СА. № 3. 1977.
Абдулгазиева Б. Восточная Фергана в древности и раннем средневековье
(система расселения, районирование и типология). Текст и альбом дис…
канд. ист. наук. Архив Института археологии АН РУз. Самарканд, 1988.
27

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi