Qadimgi Frigiya va Lidiya podsholiklari - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	369.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Октябрь 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Sunnatillo

Дата регистрации 11 Апрель 2025

2 Продаж

Qadimgi Frigiya va Lidiya podsholiklari

Купить

KIRISH
ASOSIY QISM
I BOB. MILODDAN AVVALGI XII-VII ASRLARDA FRIGIYA DAVLATI
I.1.Qadimgi Frigiyaning tabiiy sharoiti va aholisi
I.2. Qadimgi Frigiyada davlatning tashkil topishi va rivojlanishi
I.2. Qadimgi Frigiyada madaniy hayot
II BOB. QADIMGI LIDIYA DAVLATI: SIYOSIY, IQTISODIY, IJTIMOIY
VA TABIIY HOLATI
II.1. Lidiya davlatining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti.
II.2. Lidiya davlati xo‘jaligi va siyosiy taraqqiyoti.
II.3. Lidiyaning yuksalishi davrida madaniy hayot
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Frigiyaning qulay tabiiy sharoiti va mehnatkash
aholisi xo'jalikning hamma tarmoqlarini rivojlanishiga imkon bergan. Gomer va
Gerodotlaming ma’umotlariga ko'ra, frigiyaliklar bog'dorchilik va yilqichilikda
shuhrat qozonganlar. Mamlakat dehqonlari va bog'bonlari arpa, bug'doy, tariq,
kunjut. anjir, olma, nok, uzum ekib, ulardan yuqori hosil olgan. Ular qo'y, echki,
xachir, eshak va ot boqib, chorvachilikka ham katta e’tibor berganlar. Ho'kiz,
eshak. xachirdan xo'jalik maqsadlarida otlardan esa harbiy maqsadlarda
foydalanilgan. Frigiya tog'lari oltin,kumush, mis, temir, qo'rg'oshin va boshqa
ma'danlarga boy bo'lgan. Shu bois u yerda tog’-kon sanoati, temirchilik,
qurolsozlik, zargarlik, me’morchilik, kulolchilik, to'qimachilik va xo'jalikning
boshqa sohalari yuksak darajada rivoj topgan edi.
Lidiya Kichik Osiyodagi quldorlik davlatlaridan biri edi. Lidiya yakka
hokimlikka asoslangan davlat boiib, davlat tepasida shoh turardi. Shoh saroyida
qarindoshlari va oliy darajadagi aslzodalarning mavqeyi ham baland edi.
Davlatning asosiy tayanchi piyoda, otliq va jangovar aravalardan tuzilgan qo'shin
edi. Shoh huzurida aslzoda va harbivlardan tuzilgan kengash faoliyat olib borar
edi. Davlat ahamiyatiga ega boigan masalalarni hal etish uchun xalq yig'ini ham
chaqirilib turilardi. Lidiyada taxt albatta otadan bolaga meros qilib qoldirilgan.
Ushbu qadimgi davlatlarning ijtimoiy tuzumi , siyosiy , iqtisodiy va madaniy
hayoti hozirgi davrdagi davlatlarning rivojlanishidagi ahamiyatini o ‘ rganish
dolzarb masalalardan biridir .
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsad va
vazifalari qadimgi Lidiya va Frigiya davlatlarining tashkil topish jarayoni, tabiiy
sharoiti, madaniy, siyosiy,iqtisodiy, ijtimoiy hayoti haqida kengroq ma’lumotlar
to‘plashdir.
Mavzuning o ‘ rganilganlik darajasi . Kichik Osiyoning g'arbidagi Troya,
Frigiya va Lidiyaning qadimgi tarixini o'rganishning asosiy manbalari moddiy
madaniyat yodgorliklari, epigrafik hujjatlar va qadimgi mualliflarining asarlaridir.
Bu jihatdan havaskor nemis arxeologi G. Shlimanning 1870-1890-yillarda
2

Gissarlik tepaligidagi Troya xarobalarida olib borgan arxeologik qazuv ishlari juda
katta ahamiyatga ega bo'ldi. Troya qazishlari natijasida topilgan ashyoviy
dalillarga asoslanib G.Shliman bu shahar tarixi haqida juda qiziqarli ajoyib kitob
yozgan. 1932-1938-yillar orasida esa K. Blegen rahbarligidagi Amerika
ekspeditsiyasi qazish ishlarini olib borib, juda ko'p moddiy madaniyat
yodgorliklarini qo’lga kiritgan. Amerikalik tadqiqotchi arxeologlar qazishmalar
o'tkazar ekanlar, tepalikdagi madaniy qatlamlarning o'zaro ketma-ketligini va
ularning sanasi, davri - xronologiyasini aniqlashga muvaffaq bo’lgan. So'nggi
yillarda M.Korfmani boshliq ekspeditsiya Trovada arxeologik qazishlar olib borib
yangi kashfiyotlarni qo'lga kiritdi. Xorijiy mamlakatlarning arxeologlari
frigiyaliklarning poytaxti Gordionda, lidiyaliklar poytaxti Sardda, shuningdek,
g'arbiy Osiyoning boshqa markazlarida ham qazishmalar olib borganlar. 1
Lidiya yozuvlarini muntazam ravishda to'plash, o'qib chiqish va nashr etish
XX asr boshlarida boshlanadi. Bu jihatdan lidiyaaramey yozuvlarining topilishi
lidiya epigrafik matnlarini o‘qilishini vengillashtirdi. XX asrning 60-yillaridan
boshlab lingvistlar (qadimgi tilshunoslar) eng qadimgi lidiy va kariy davrigacha
bo‘lgan yozuvlarni o'qish ustida qizg‘in tajribalar va bahslar olib bormoqda.
Zamonamizgacha Kichik Osiyo g‘arbida qadimgi frigiy yozuvlari, shunigdek, qabr
toshlariga yozilgan yodgorliklar saqlanib qolganligi aniqlandi. Lingvistik
maiumotlarni va epigrafik yodgorlikni o'qib chiqishda A.Seys, I.Fridrix, P.Meridji,
R.Gusman, O.Karruba, A.Xoybek va E.Laroshlarning xizmatlari kattadir. Troya,
Frigiya va Lidiya shohliklari tarixi va madaniyatini oiganishda yunon va
kichikosiyoliklarning rivoyat, doston, afsona va hikoyalari juda ko'p ma’lumotlar
beradi.
I BOB. MILODDAN AVVALGI XII-VII ASRLARDA FRIGIYA DAVLATI
1
Abdullayev U.A. “Jahon tarixi (Qadimgi dunyo tarixi)”, - T.: 2017-y. 139 bet.
3

I.1.Qadimgi Frigiya davlatining tabiiy sharoiti va aholisi
Frigiya Kichik Osiyoning markaziy va g’arbiy qismidagi qadimgi
davlatlardan biri bo’lgan. Mamlakatdan ko’p irmoqli Sangariy daryosi oqib o’tib,
Qora dengizga quyiladi. Uning iqlimi mo’tadil bo’lib, yog’ingarchilik bahor va
qish oylarida ko’proq bo’ladi, qishi mo’tadil. Qadimgi Frigiyada xettlarga
qarindosh qabilalar yashaganlar. Mil. avv. II ming yillik o’rtalarida bu yerga
Makedoniya va Frakiyadan juda ko’p qabilalar ko’chib kelib joylashganlar. Ular
o’zlarini firigiylar deb ataganlar va mahalliy aholiga qo’shilib ketganlar. Mil.avv.
II ming yillikning ikkinchi yarmida ular Frigiya podsholigiga asos soladilar.
Frigiyaliklar Troya-Yunon urushi davrida 238 troyaliklar bilan yelkama-yelka turib
Yunonlarga qarshi kurashganlar. Troya yengilgach, Frigiya uni o’z ta’siriga olgan.
Mil.avv. XII asrda Frigiya qo’shinlari sharq tomonga bir necha bor xujumlar
uyushtiradilar. Biroq ularning harbiy yurishlari Ossur qo’shinlari tomonidan
to’xtatilgan. Mil.avv. X—VIII asrlarda Frigiya podsholigi birmuncha kuchayadi.
Sangariy daryosining o’ng sohilida joylashgan Gordion shahri podsholikning
markazi edi. Frigiyaliklar oddiy dehqondan chiqqan podsholari Gordiya bilan
g’ururlanganlar. Gordiyaning o’g’li Midas davrida Frigiya podsholigi o’z kuch-
qudratini saqlab, podsholik yerlarini kengaytirish uchun Sharq tomon qo’shin
tortgan. Ammo Ossur shohi Sargon II firigiyaliklarni yengib, 3000 qal’a, 10
shahar, 2400 asir va behisob boyliklarni qo’lga kiritgan. Midas Ossuriya
hukmronligini tan olib, Ossur shohiga o’lpon to’lashga majburiyatini olgan.
Mil.avv. VIII asr oxiriga kelib Frigiya qo’shni qabilalarning shiddatli hujumi
girdobida qolgan. Frigiya qo’shinlari ketma-ket mag’lubiyatga uchragach, Midas
o’zini o’zi o’ldirgan. Mil.avv. VII asr boshlarida Frigiya kuchsizlanib, dastlab
Lidiya, Eron, keyinchalik Yunon-makedonlar, rimliklar va vizantiyaliklar ta’siriga
tushib qolgan 2
. Frigiyaning xo’jaligi va madaniyati. Frigiyaning qulay tabiiy
sharoiti va mehnatkash aholisi xo’jalikning hamma tarmoqlarini rivojlanishiga
imkon bergan. Gomer va Gerodotlarning ma’lumotlariga ko’ra frigiyaliklar
bog’dorchilik va yilqichilikda shuhrat qozonganlar. Mamlakat dehqonlari va
bog’bonlari arpa, bug’doy, tariq, kunjut, anjir, olma, nok, uzum ekib, ulardan
2
https://litresp.ru/chitat/ru/%D0%9B/ladinin-ivan-aleksandrovich/istoriya-drevnego-vostoka#sec_9
4

yuqori hosil olganlar. Ular qo’y, echki, xachir, eshak va ot boqib, chorvachilikka
ham katta e’tibor berganlar. Ho’kiz, eshak, hachir va otlardan xo’jalik
maqsadlarida esa, otlardan harbiy maqsadlarda foydalanilgan. Frigiya tog’lari
oltin, kumush, mis, temir, qo’rg’oshin va boshqa ma’danlarga boy bo’lgan. Shu
bois u yerda tog’-kon sanoati, temirchilik, qurolsozlik, zargarlik, me’morchilik,
239 kulolchilik, to’qimachilik va xo’jalikning boshqa sohalari yuksak darajada
rivoj topgan edi. Frigiya uzoq-yaqin qo’shni mamlakatlar va halqlar — Yunonlar,
misrliklar, lidiyaliklar, ossurlar, urartlar bilan qizg’in savdo-sotiq ishlarini olib
borganlar. Frigiyaliklar qo’shni xalqlar madaniyatidan bahramand bo’lib, o’zlariga
xos madaniyat yaratganlar. Ularning Gordiya va Midas kabi shohlari ilm-fan,
san’at va madaniyat homlari bo’lganlar. Frigiyaliklar Kichik Osiyo Yunonlarining
alifbosi asosida o’z yozuvlarini ham yaratganlar. Frigiyaliklar ilm-fanning turli
sohalarida, shuningdek adabiyot sohasida ham katta yutuqlarga erishganlar.
Frigiyaliklarning Darete nomi bilan mashhur bo’lgan shoiri Gomergacha Frigiya
“Iliada” sini yozganligi ma’lum. Ularda kuy, raqs, qo’shiqchilik san’ati ham ancha
rivoj topgan ekan. Frigiyaliklar xilmaxil musiqa asboblari yasash va ularni ijro
etishda shuhrat qozonganlar. Frigiyaliklar dastlab tabiat kuchlariga, buyumlarga va
ba’zi hayvonlarga e’tiqod qilganlar. Ularda ko’pxudolik totemizm, animizm,
fetishizm va boshqa diniy e’tiqodlar saqlanib qolgan edi 3
.
Qadimgi Lidiya podsholigining joylashuvi va tabiati. Qadimgi dunyo
xaritasida Frigiya Sangar daryosi sohilida joylashgan. Shtatning shimoli-g'arbida
tarixiy Gellespont viloyati, shuningdek Dardanella bo'g'ozi joylashgan. Frigiya
yerlarining Janubiy chegaralari Tavr tog'larida joylashgan Antioxiya Pisidiya
Shohligi yaqinida joylashgan. Qadimgi Frigiyaning Sharqiy chegaralari Galis
daryosi tomonidan tabiiy to'siq bilan ajratilgan, ammo uning gullab-yashnagan
davrida uning erlari Ossuriyaning o'ziga etib borgan. Qadimgi Frigiyaning janubi-
g'arbiy chegaralari Egey dengizi qirg'oqlariga, shuningdek Lidiya, Kariya va Ionia
qirolliklariga qadar cho'zilgan. Tarixchi Strabon keyinchalik Frigiyani talon-taroj
qilgan Galatiya qabilalari yashagan Galatiya ushbu davlat yerlaridan tashkil topgan
va uning tarkibiga kirgan deb hisoblagan. Shohlik hududining katta qismi tog'lar
3
Abdullayev U.A. Jahon tarixi (Qadimgi dunyo tarixi), - T.: 2017-y.138-b.
5

bilan o'ralgan, davlatning qolgan yerlarining relyefi esa o'rmonlar va yashil
yaylovlar bilan qoplangan tekisliklardir. Agar biz dunyo xaritasida qadimgi
Frigiyani ko'rib chiqsak, Qirollik kichik Osiyoning markazida joylashganligi va
uning katta qismini egallaganligi aniq.
Qadimgi Lidiya Kichik Osiyoning g’arbiy qismida joylashgan quldorlik
davlatlaridan biridir. Uning g’arbiy qismini Egey dengizining suvlari o’rab turadi.
Mamlakat hududi tog’lik va tekisliklardan iborat. Tog’lar orasidan katta-kichik
soylar oqib chiqib, ularning ba’zilarigina Egey dengiziga borib quyiladi.
Mamalakat g’arbida iqlim mo’tadil, dengiz iqlimiga yaqin. Sharqiy qismida iqlim
kontinental – qishi sovuq, yozi issiq. Yog’in-sochin ko’proq kuz, qish va bahor
oylarida yog’adi. Hayvonot va o’simliklar olami u qadar boy emas. Uning tog’lik
joylaridan oltin, kumush, mis, temir va boshqa konlar bor. Aholining asosiy qismi
240 lidiyalik va Yunonlardan iborat. Bu mamlakatda qadim zamonlardan boshlab
aholi yashab keladi. Lidiya podsholigining tashkil topishi va rivoji. Mil. avv. XIII
asrda Sardi shahri Assuva (Osiyo) mamlakatining poytaxti bo’lgan ekan. Mil.avv.
XIII asrda Assuva xett qo’shinlari tomonidan bosib olinadi, uning poytaxti Sardi
talanib, so’ng unga o’t qo’yiladi. Xettlar katta o’lja va ko’pdan-ko’p harbiy asirlar
bilan vatanlariga qaytadilar. Xettlardan keyin mamlakatni Yunonlar osonlik bilan
bosib oladilar. Mil.avv.I ming yillik boshlarida Lidiya Frigiya podsholigi
tomonidan bosib olinadi. Mil.avv.VII asr boshlariga kelib Frigiya podsholigi
parchalanib ketadi, Lidiya uning tarkibidan chiqib ketadi 4
.
Aholisi. Qadimgi Frigiyada turli millat vakillari yashagan. Bular
frigiyaliklar kelishidan oldin bu erlarda yashagan mahalliy qabilalar, bosib olingan
davlatlar aholisi va savdo va harbiy ittifoqchilar edi.
Frigiya shohligida quyidagi xalqlar yashagan:
 Yunonlar;
 Frigiyaliklar;
 Forslar;
 Rimliklar;
 Galatlar;
4
Abdullayev U.A. Jahon tarixi (Qadimgi dunyo tarixi), - T.: 2017-y.139-b.
6

 Kimmerlar;
 Ossuriyaliklar;
 Trirlar.
Frigiya davlati yerlarida ko'plab g'alabalardan so'ng, boshqa millat vakillari
soni ko'paydi, ularning aksariyati antik davrdagi tarixiy voqealar haqida ma'lumot
yo'qligi sababli noma'lum bo'lib qolmoqda.
I.2. Qadimgi Frigiyada davlatning tashkil topishi va rivojlanishi
Frigiyaning tez va muvaffaqiyatli rivojlanishining asosiy kaliti shundaki, bu
shohlikda bir vaqtning o'zida mehnatsevar va jangovar odamlar yashagan. Qo'shni
qabilalar va ossuriyaliklar bilan doimiy harbiy to'qnashuvlar birinchi kengayishga
olib keldi. Qadimgi Frigiya o'z hududiy chegaralarini kengaytirishning maksimal
chegarasiga miloddan avvalgi VIII asrda erishgan. Bu vaqtga kelib, davlat
mahalliy qabilalarga qarshi urushlardagi g'alabalar tufayli o'z erlarini sezilarli
darajada ko'paytirdi. Frigiyaning shimoli-Sharqiy chegaralari Ossuriya bilan,
Janubi-sharqida esa Urartu Shohligi bilan aloqada bo'lgan. Frigiya aholisi
Sangariya daryosi vodiylariga (hozirgi nomi Sakarya) joylashdilar. Frigiya
zodagonlarining qabrlari va qadimiy qabrlari shohlikning gullab-yashnashi va
maksimal rivojlanishini ko'rsatadigan ushbu tarixiy dalillardan dalolat beradi. Qabr
toshlarida dastlabki Frigiya tili deb hisoblangan ierolifik yozuvlar topilgan.
Qadimgi Frigiya o'z rivojlanishining eng yuqori cho'qqisiga shoh Gordiya
hukmronligi davrida erishgan. U oddiy dehqon edi, uni qadimgi shohlik aholisi
oliy Xudo — Zevs Oracle talabiga binoan tanlagan. Ma'buda Kibeladan tug'ilgan
Gordiyaning o'g'li Midas har qanday metallni oltinga aylantirish uchun sehrli
kuchlarga ega edi. Qadimgi Frigiyaning jadal harbiy va iqtisodiy rivojlanishi hali
ham kichik Osiyodagi eng yirik oltin konining mavjudligi bilan bog'liq. U Lidiya
shahri yaqinidagi Paktol daryosining og'zida joylashgan. Frigiyaliklar o'zlarining
pul birliklariga ega edilar.
Tangalar qazib olingan va eritilgan oltindan zarb qilingan, buning natijasida
qurol sotib olingan, yangi shaharlar qurilgan va armiya yollanma askarlar bilan
7

to'ldirilgan. Qadimgi Frigiya yunon polislari bilan eng rivojlangan savdo
aloqalariga ega bo'lib, ular muntazam ravishda metall va yog'ochdan tayyorlangan
buyumlar, jun, hayvon terilari, sho'r va quritilgan go'shtlarni yetkazib berishardi.
Frigiya Shohligi o'zining eng yuqori cho'qqisiga chiqib, o'zining azaliy raqibi —
Ossuriyaga duch keldi. Ma'lumki, miloddan avvalgi 717-718 yillarda Frigiya va
Ossuriya o'rtasida harbiy qarama-qarshilik kuchaygan. Qirol Midas o'z
qo'mondonlariga tanlangan Frigiya jangchilarining oldingi otryadlarini to'plashni,
ular bilan O'rtayer dengizi qirg'oqlariga borishni va Ossuriya hukmdori Sargon
nazorati ostida bo'lgan hududda o'z o'rnini egallashni buyurdi. Chet ellarga etib
kelgan frigiyaliklar dushman qo'shiniga duch kelishdi. Bu ikki qadimiy davlatning
birinchi jiddiy jangi edi. Jangning natijasi frigiyaliklarning to'liq mag'lubiyati
bo'ldi. Jangchilarning aksariyati o'ldirilgan, ularning kichik bir qismi asirlikka
olingan, shundan so'ng qullikka aylantirilgan. Jangning bunday natijasini kutmagan
Frigiya shohi Midas harbiy mojaroni rivojlantirishga va jangchilarning yangi
otryadlarini yuborishga jur'at etmadi. Bundan tashqari, qadimgi Frigiya yangi
dushman va potentsial dushmanga ega bo'lib, janubi-Sharqiy chegaralarning
bosqini bilan tahdid qilmoqda. Bular o'sha paytgacha kichik Osiyo hududiga kirib
kelgan va oltinga boy Frigiya shaharlari va aholi punktlarini nishonga olgan
kimmer qabilalaridir. Ossuriyaga qarshi muvaffaqiyatsiz harbiy kampaniyadan
so'ng, Frigiya qiroli Midas sulh tuzishga majbur bo'ldi, uning mavjudligi miloddan
avvalgi 707-yilgi yilnomalarida ko'rsatilgan 5
.
Miloddan avvalgi XII asrda Frigiya Xett davlati qulashida katta rol o‘ynadi
va uning katta qismini o‘ziga qo‘shib oldi. Shu asr oxirida esa Frigiya Ossuriya
bilan to‘qnash keldi. Tiglatpalasar I yozuvlarida Frigiya “mushklar davlati” deb
tilga olinadi (yunoncha “mosxlar”). Miloddan avvalgi X-VIII asrda Frigiya
poytaxti Gordion shahri bo‘lgan. Miloddan avvalgi IX asrda Frigiya Egey
dengizida o‘z hukmronligini o‘rnatdi. Miloddan avvalgi VIII asrda esa Frigiyaning
xalqaro mavqyei biroz yomonlashdi. Uning shimoliy va shimoliy-g‘arbiy
hududlarini Yevropadan ko‘chib kelayotgan yangi xalqlar egallay boshlashdi,
Sharqda esa Ossuriya bilan to‘qnashuvlar ko‘paydi.
5
Abdullayev U.A. Jahon tarixi (Qadimgi dunyo tarixi), - T.: 2017-y. 140 bet
8

Frigiya shohi Midas (ossuriyacha - Mita) miloddan avvalgi 717-yilda Urartu
bilan ittifoq tuzadi, lekin 713-yili Ossuriyadan bir necha marta mag‘lubiyatga
uchragandan keyin Sargon II bilan Shartnoma tuzadi va g‘olibga boj to‘lashga
majbur bo‘ladi. Frigiyaga kimmer qabilalari ham xavf solar, miloddan avvalgi VII
asrning 70-yillarida ular Frigiyaning ancha qismini bosib olgan edilar. Gerodot
so‘ziga ko‘ra frigiyaliklar Yevropada yashagan paytlarida o‘zlarini briglar deb
atashgan. Osiyoga ko‘chib kelganlaridan keyin esa o‘z nomlarini frigiyaliklarga
o‘zgartirganlar. Yozuv va ismlarga asoslangan holda aytish mumkinki, frigiyaliklar
tili hind-yevropa tillari turkumiga kirgan va yunon tili bilan bog‘liq. Xett davlati
bilan bevosita aloqadagi mahalliy aholi bilan yaqin frigiyaliklar tez orada Old
Osiyoning qadimgi jamoalariga xos bo‘lgan sivilizatsiya darajasiga yetib oldilar.
Arxeologik manbalarga,asoslangan holda aytish mumkinki, dehqonchilik Frigiya
jamoasining iqtisodiy asosi bo‘lgan. Frigiyaning hududi bo‘ylab ko‘plab
istehkomlar qurilgan edi.
Frigiyada qazishlar paytida topilgan sopol idishlar o‘tgan davrdagi
hunarmandchilik an'analarining taraqqiyot darajasini ko‘rsatadi. Unda Xett davlati,
Kichik Osiyo va hatto Kipr kulolchiligining namunalarini ko‘rish mumkin. Shoh
va amaldorlar qo‘rg‘onlarda dafn qilinib, hunarmandchilik taraqqiy etishi tufayli
tosh maqbaralar qurila boshlandi. G‘arbiy sohildagi yunon shahar-davlatlari bilan
Frigiya savdo aloqalarini o‘rnatgan bo‘lib, bu yunon va frigiya jamiyatlari
madaniyati yaqinlashuviga olib kelgan. Ossuriya va yunon manbalarida faqat ikki
Frigiya podshosi - Gordiya va Midas ismi keltiriladi. Ayrim mutaxassislar bu
ismlar emas, balki shohlik amallari nomi deb xisoblashadi. Frigiyaliklar
dehqonchilik, chorvachilik bilan, shuningdek marmar qazib olish, oltin konlarini
o‘zlashtirish, junni qayta ishlash bilan shug‘ullanishgan. Savdo-sotiq ishlari
ko‘proq yunonlar va rimliklar bilan olib borilgan. Frigiyaliklar asosan qishloq
joylarda yashashgan, lekin bir necha Gordion, Kelena, Kotiy kabi katta shaharlar
ham bo‘lgan.
Miloddan avvalgi VII asrning 70-yillarida Qirol Midas eng qo'rqqan narsa
sodir bo'ldi. Evrosiyo dashtlaridan kichik Osiyo erlariga ko'chib kelgan
ko'chmanchi kimmer qabilalari qadimgi Frigiyaga bostirib kirishdi. Cho'l
9

ko'chmanchilarining hujumidan sal oldin Frigiya Shohligi xald qabilalari va
Melitena Shohligiga qarshi harbiy harakatni boshqargan urart hukmdor rus II bilan
qonli qarama-qarshilikni boshdan kechirgan. Urart qo'shinlari bilan janglar Frigiya
qo'shinini zaiflashtirdi va uning xazinasini vayron qildi. Miloddan avvalgi 670
yilda kimmer qabilalari yagona armiyaga birlashib, qadimgi Frigiya shaharlari va
aholi punktlariga hujum qilishdi. Xuddi shu davrda bir necha asrlar davomida
mavjud bo'lgan davlat boyligi va yuqori harbiy, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi bilan
ajralib turdi, kimmerlar tomonidan mag'lubiyatga uchradi va talon-taroj qilindi.
Frigiya poytaxti Gordion uchun jang paytida qadimgi Midas davlatining shohi
halok bo'ldi. Hukmdor o'z qo'shini qattiq mag'lubiyatga uchraganini va shahar
ko'chalari dasht ko'chmanchilari bilan to'lib Toshganini anglab etgach, u o'z joniga
qasd qildi. Tarixiy ma'lumotlarga ko'ra, Qirol Midas sharmandalikka dosh
berolmay, ho'kiz qonidan mast bo'lgan. Tarixchi va faylasuf-Strabon o'z
yilnomalarida cho'l ko'chmanchilari kimmeriyaliklar o'zlarining ittifoqchilari
Trakya qabilalari bilan birgalikda keyingi 20 yil davomida mamlakatni talon-taroj
qilishgan va vayron qilishgan. Qadimgi Frigiya xazinalarida o'sha davrning qancha
oltin, ipak, mato, jun va boshqa boyliklari saqlangan. Miloddan avvalgi 6 — asr
boshlarida.e. Lidiya Qirolligining hukmdori Giges Frigiya erlarining bir qismini
Kimmeriya qabilalaridan qaytarib olishga muvaffaq bo'ldi, ammo ularni
ko'chmanchilarning doimiy reydlaridan saqlab qolish juda qiyin edi. Frigiya davlati
deyarli o'z faoliyatini to'xtatdi va avvalgi hududlarida betartiblik va
hokimiyatsizlik hukmronlik qildi. Miloddan avvalgi 6 — asr o'rtalarida.e.
frigiyaliklarning barcha sobiq erlarini Lidiyaning so'nggi qiroli Krez egallab oldi.
Uning hukmronligi davrida Frigiya avtonom viloyat maqomiga ega bo'ldi, uning
aholisi va boyligi Lidiya shohligining to'liq ixtiyorida edi. Ko'p o'tmay, qadimgi
Frigiya Fors Shohligiga jangsiz berilgan, so'ngra Agreadlar sulolasidan
Makedoniya shohi Aleksandr Buyuk tomonidan zabt etilgan. Uning o'limidan
so'ng Frigiya yerlari bir ko'zli Antigon protektorati, so'ngra uning qabul qiluvchisi
Lisimaxga o'tdi.
Salavkiylar sulolasining rivojlanishi davrida qadimgi Frigiyaning butun
hududi ularning imperiyasining bir qismiga aylandi. Miloddan avvalgi 275 yilda
10

Frigiya yerlariga galatlar armiyasi bostirib kirib, ilgari qudratli davlatning
shaharlari va qishloqlarini vayron qildi. Miloddan avvalgi 189 yilda Pergam
shohligining hokimi bo'lgan Shoh Yevmen harbiy yurishga boshchilik qildi va
frigiyani Galatiya qabilalaridan ozod qildi. Keyin qisqa vaqt ichida bu yerlar
hukmdor va harbiy boshliq Mitridat Pontiy tomonidan berilgan va tegishli bo'lgan.
Qadimgi Frigiyaning qulashi va zabt etilishining so'nggi bosqichi rimliklarning
bosqini bo'lib, ular bu erlarni o'z imperiyasining bir qismi deb e'lon qilib, alohida
maqomga ega bo'lgan hududni tashkil qildilar. Keyinchalik u harbiy yurishlar
natijasida bosib olingan boshqa barcha erlarni o'z ichiga olgan Osiyo deb
nomlangan umumiy viloyatga qo'shildi 6
.
I.2. Qadimgi Frigiyada madaniy hayot
Qadimgi Frigiya madaniyati o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Darhaqiqat,
Kichik Osiyo podsholarining ertaknamo xazinlari haqidagi rivoyatlar bekorga
to‘planib qolmagan. Azaldan bu yerlarda oltin qazib olingan va mahalliy xalq
elektrumni (oltin va kumush qotishmasi) ixtiro qilishgan. Qirg‘oq bo‘yidagi Ioniya
yunon shaharlari orqali ushbu kashfiyotlar keyinchalik ellin dunyosiga tez
tarqalgan.
Frigiya alifbosi qadimiylikda yunon alifbosidan qolishmaydi va deyarli
undart farq qilmaydi. Frigiyaliklar va yunonlar alifbosi masalasida bahs
munozaralar hozirga qadar davom etib kelmoqda. Har qanday holatda ham Kichik
Osiyo davlatlari fors bosqiniga qadar yunon dunyosi bilan qalin munosabatlarda
bo'lgan. Podsholar Delfa orakullariga (kohin-bashoratchilar) qimmatbaho sovg‘alar
jo ‘natganlar. Ular yunonlar bilan o‘sha paytda faol harbiy-diplomatik o‘yinlarda
ishtirok etganlar. Arxaik davrda (mil. avv. VIII-VI asrlar) Kichik Osiyoning
g‘arbida joylashgan Ioniya shaharlari ellin dunyosidagi eng rivojlangan markazlar
bo‘lgan. Shuningdek, Frigiya madaniyatini gullab-yashnashida Old Osiyo
dunyosining ming yillik madaniy an’analari bilan yaqinligi muhim ahamiyat kasb
etadi 7
.
6
Abdullayev U.A. Jahon tarixi (Qadimgi dunyo tarixi), - T.: 2017-y. 140 bet
7
https://litresp.ru/chitat/ru/%D0%9B/ladinin-ivan-aleksandrovich/istoriya-drevnego-vostoka#sec_9
11

Bu tabiatning onasi va Yer yuzidagi barcha tirik
mavjudotlar. Unga sig'inishgan va qirollikning barcha
katta va kichik shaharlarida ibodatxonalar qurishgan.
Frigiyaliklarning o'z tili va hunarmandchiligi bor edi.
Qadimgi Frigiya aholisining kiyimlari Haram shimlarga
o'xshash keng shimlar, qo'y junidan yasalgan qalpoq
shaklidagi baland shlyapa va tanasining tepasida uzun
tunika bor edi. Arxeologlar vaqti-vaqti bilan Frigiya
zodagonlarining qo'rg'onlari va boshqa qadimiy
qabrlarini topadilar, ularning ichida oltin zargarlik
buyumlari, yodgorliklar va artefaktlar mavjud. Toshlar va qabr toshlaridagi
yozuvlar Frigiya tilida yozilgan. Ularning aksariyati qabrni tahqirlashga jur'at
etganlar uchun la'natlar va sehrlarni o'z ichiga oladi.
Ilgari qadimgi Frigiyaga tegishli bo'lgan erlar Turkiyaning hozirgi hududidir.
Ko'plab urushlardan keyin saqlanib qolgan shaharlarda respublikaning Frigiya
davlatidan meros bo'lib qolgan quyidagi tarixiy va me'moriy diqqatga sazovor
joylari mavjud:
Nekropol-Ierapol shahrida joylashgan eng katta qadimiy dafn etish joyi;
Travertinlar-Frigiya davridan boshlangan ohaktoshning keng ko'lamli konlari
(Pamukkale nomi bilan tanilgan);
Kleopatra havzasi-mineral suvlarning faol koni;
Apollon ibodatxonasi-rimliklar tomonidan Frigiya bosib olingandan keyin qurilgan
Ma'bad majmuasining eng katta xarobalari;
Antik teatr–Frigiya davlati davrida qurilgan va bir vaqtning o'zida 12 ming
tomoshabinni sig‘dira olgan (1930-yildan 2013-yilgacha bo'lgan davrda keng
ko'lamli rekonstruksiyaning bir necha bosqichlaridan o‘tgan). Qadimgi Frigiyaning
yuqoridagi barcha diqqatga sazovor joylari ko'plab sayyohlik operatorlari
katalogiga kiritilgan va madaniy dam olish maqsadida Turkiyaga tashrif buyurgan
sayohatchilarga ushbu tarixiy ob'ektlarni o'z ko'zlari bilan ko'rish taklif etiladi.
Frigiya madaniyatining Egey dengizi atrofida yashaydigan xalqlar
madaniyati va sivilizatsiyasi bilan o‘xshash tomonlarini ko‘rish mumkin. Qadimgi
12

Frigiya alifbosi yunon alifbosining bir variant bo‘lib, Frigiya va Yunoniston
madaniyatining yaqin aloqalarini ko‘rsatadi. Kadimgi Yunon afsonalarida Frigiya
shohi Midasga katta o‘rin berilgan. Ularga ko‘ra shoh qo‘li tekkan narsa oltinga
aylangan 8
.
Sakarya (Sangariy) daryosi vohasida topilgan qadimgi Frigiya yozuvlari,
shuningdek G‘arbiy Kichik Osiyo va Kappadokiya shaharlaridan ham topilgan1.
Bularning bari, Frigiya davlati gullagan davrida uning chegaralari g‘arb va
Sharqqa tomon keng hududlarni egallaganligini ko‘rsatadi. Yunon madaniyati
Frigiyaga Germa vohasi orqali kirib kelgan. Shu yo‘l bilan Frigiya madaniyati o‘z
ta'sirini Kichik Osiyoning g‘arbiy sohilidagi yunon aholisiga o‘tkazgan. Frigiya
musiqasi yunonlar tomonidan qabul qilinib, qadimgi yunon madaniyatining
rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Miloddan avvalgi VIII asrda paydo
bo‘lgan frigiya yozuvi alifboli bo‘lib, yunon alifbosi bilan o‘xshash joylari bor edi.
Ayrim harflarning ma'nosi hali to‘liq o‘rganilmagan.
Shuningdek miloddan avvalgi VIII-VII asrlardagi qadimgi Frigiya yozuvi
Tiana, Likaoniya va Kichik Osiyoning boshqa o‘lkalaridan topilgan. Bu esa
Frigiya kimmeriylar bosqiniga qadar egallagan hududni aniqlashga yordam beradi.
Milodiy I asrlarga oid yangi Frigiya yozuvi asosan yunon harflaridan tarkib
topgan. Frigiyaliklarning dini Kibela xudosi , uning yori, o‘lib, qayta tiriladigan
xudo Attisaga e'tiqod qilish keng tarqalishi bilan ajralib turadi. Keyinchalik bu
e'tiqod Yunoniston va Rimda ham keng tarqalib ketdi. Frigiyaning boy madaniyati
Kichik Osiyoning g‘arbidagi Germa daryosi vohasida istiqomat qilgan qabilalarga
jiddiy ta'sir o‘tkazgan. Ushbu voha Frigiya davlati hududida joylashgan bo‘lishi
ham mumkin. Uning markaziy qismi Midiya tilida Sfart, yunoncha – Saru deb
nomlangan. Miloddan avvalgi VII asrda Germa vodiysi aholisini ossuriyaliklar va
yunonlar avval meonlar, so‘ng lidiyaliklar deb ataganlar. Lidiyaliklar tili xettlar
tiliga o‘xshagan bo‘lishi mumkin.
Yunonlarning dalolat berishicha, Germa daryosi vodiysi “jannatmakon” yurt
edi. U dehqonchilik va bog‘dorchilik uchun qulay va sun'iy sug‘orishga xojat
8
World and Global History : Research and Teaching / edited by Seija Jalagin, Susanna Tavera, Andrew Dilley-
Pisa: Plus-Pisa University Press, 2011
13

bo‘lmagan. Bu yerda oltin konlari ham bor edi. Lidiyada hunarmandchilik Yuqori
rivojlanganligini oltin, tosh va fil suyaklaridan yasalgan buyumlardan bilib olsa
bo‘ladi 9
.
Frigiya madaniyati bir qator muhim yutuqlarga ega. Frigiyaliklar alifbo
yozuvini yaratdilar. U yunon yozuv tizimi bilan juda ko'p o'xshashliklarga ega va
shu paytgacha fanda frigiyaliklar yunonlardan alifbo yozuvini olganmi yoki
yunonlar frigiyaliklar orqali qadimgi Sharq xalqlari alifbosi bilan tanishganmi
degan savol munozarali bo'lib qolmoqda. Frigiya adabiyoti asarlari saqlanmagan,
ammo ular haqida yunon mualliflarida eslatib o'tilgan. Frigiyaliklar dinida
xudolarning Buyuk onasi va uning sevgilisi — Attis xudosi kultlarining fanatik
hurmati ajralib turadi, bu tabiat kuchlarini, uning unumdorligini anglatadi, bu
shubhasiz xetlarning o'xshash diniy qarashlari bilan o'xshashlik va ehtimol
uzluksizlikka ega 10
.
Frigiyaliklarning moddiy madaniyati, tasviriy san'ati arxeologik qazishmalar
materiallari bilan mashhur. Tosh binolari, ayniqsa ibodatxonalar va qabrlar
qurilishi keng tarqalgan edi. Midas qabri deb nomlangan tosh toshga qurilgan va
uning jabhasi turar-joy binosi shaklida bezatilgan. San'at o'ziga xos terakota
relyeflari, yorqin ko'p rangli sopol rasmlar, muhrlar, haykallar va boshqalar bilan
ifodalanadi. Bog’azkining topilgan ohaktoshdan iborat butun haykaltaroshlik
guruhi qiziq, unda Frigiya ma'budasi tasvirlangan, unda ikki musiqachi kifar va
ikki nay chalgan. Sharqiy O'rta dengizda ular Frigiya musiqasini bilishgan va
frigiyaliklar tomonidan yaratilgan musiqa asboblaridan (masalan, fleyta)
foydalanishgan. Frigiya “modasi” (plashlar, tunikalar, bosh kiyimlar) Gretsiyada
juda mashhur edi. Ba'zi mashhur frigiyaliklar (shohlar Gordiy va Midas, Olimpda
Zevsning sharob ichuvchisi bo'lgan cho'pon bola Ganymed, fojiali ravishda vafot
etgan fleytist Marsiy va boshqalar) yunon mifologiyasining qahramonlariga
aylandilar 11
.
9
Ger’e even published on the philosophy of history: The Philosophy of History from Augustine to Hegel [Filosofija
Istorii ot Augustina do Gegelia], Varnadsky, Russian cit., p. 202.
10
https://litresp.ru/chitat/ru/%D0%9B/ladinin-ivan-aleksandrovich/istoriya-drevnego-vostoka#sec_9
11
https://studfile.net/preview/2230322/page:19/
14

II BOB. QADIMGI LIDIYA DAVLATI: SIYOSIY,IQTISODIY, IJTIMOIY
VA TABIIY HOLATI
II.1 . Lidiya davlati xo‘jaligi va siyosiy taraqqiyoti.
15

Keyinchalik Kichik Osiyoda markazi Sard shahri bo‘lgan Lidiya podsholigi
yetakchi rol o‘ynay boshladi. Lidiya hududi Kichik Osiyoning g‘arbiy qismini
markaziy hududlarini egallagan. Mil. avv. I ming yillikda Lidiya qudratli Frigiya
davlati tarkibiga kirgan, biroq u kuchsizlangani va qulaganidan so‘ng, mustaqil
davlatga aylanadi. Lidiya iqtisodiyotining asosini dehqonchilik xo‘jaligi tashkil
qilgan. Germ, Paktol, Meandr daryolaridan oqib kelgan unumdor loyqa bilan
o‘g‘itlangan Lidiya yerlari hosifdorligi bilan ajralib turgan. Vodiylarda boshoqli
ekinlar ekishgan, tog‘ yonbag‘irlarida bo‘lsa uzum, anjir va boshqa bog‘dorchilik
madaniyati rivojlangan. Ulkan yaylovlar keng miqyosli chorvachilik, ayniqsa,
yilqichilik bilan shug‘ullanish imkonini bergan. Qimmatbaho metall konlarini
mavjudligi (oltin, kumush, temir, mis, rux) metallurgiya xo‘jaligini rivojlantirish
imkonini bergan. Paktol daryosidan sof holatdagi oltin va oltin qumi qazib olingan.
Lidiyaliklar tog‘ jinslaridan oltin olishni va uni tozalash usullarini bilganlar.
Mahalliy xalqlar naqshinkor gazlamalar, hashamatli kiyimlar, ajoyib bosh va
poyabzal tayyorlashni bilishgan. Ular kulolchilik buyumlari bilan ham nom
taratgan. Ayniqsa, guldor idishlar va sirli sopol taxtachalar shular jumlasidandir.
Ular mustahkam g'isht, mineral bo‘yoqlar tayyorlashni kashf qilishadi, masalan,
mashhur sard oxrasida to‘q qizil rangli bo‘yoq ishlatilgan. G‘arb (yunon) va Sharq
dunyolari kesishuvida joylashgan Lidiya qo‘shni davlatlar bilan faol savdo-sotiq
olib borgan. “Uddaburon” Lidiya savdogarlari haqida antik mualliflar o‘z
asarlarida bir necha marotaba eslatib o‘tganliklari ham bejizga emas. Lidiya
shaharlariga kelgan savdogarlar uchun qulaylik yaratish maqsadida maxsus
karvonsaroylar qurilgan. Antik an’anaga muvofiq, Lidiyaning savdo
munosabatlarida nisbatan qulay bo'lgan tangalarni mavjud bo‘lganligi kuzatiladi 12
.
Mil. avv. VII asr podsho Giges davrida elektrum - oltin va kumushning
tabiiy qotishmasidan tangalar zarb qilingan, keyinchalik kumush tangalar, mil. avv.
VI asrga kelib, Krez davrida oltindan chiqarilagan. Lidiya tanga-pul tizimi o‘sha
davrda keng tarqalgan bo‘lib, masalan yunon Ioniya shaharlari undan keng
foydalanishgan. Lidiya jamiyatida hukmron mavqeni yirik yer egalari, ruhoniy va
harbiylar, shuningdek, savdo aristokratiyasidan iborat tabaqa tashkil qilgan.
12
https://litresp.ru/chitat/ru/%D0%9B/ladinin-ivan-aleksandrovich/istoriya-drevnego-vostoka#sec_9
16

Gerodotda qandaydir Pifiy ismli Lidiya zodagoni podsho Doro I ga sof oltindan
yasalgan buyum va uzum novdasi sovg‘a qilgani hamda Yunonistonga urushga
ketayotgan Kserks qo‘shiniga esa dabdabali qabul uyushtirgani haqidagi qiziqarli
ma’lumotlar uchraydi.
Asosiy ishlab chiqaruvchilami ibodatxona va podsho xazinasiga soliq
to‘lovchilar bo‘lgan erkin mayda dehqonlar, chorvadorlar hamda hunarmandlar
tashkil etgan. Lidiya jamiyatida ijtimoiy va tabaqaviy ierarxiyaning eng quyi
qismini xususiy va boshqa turdagi qullar tashkil qilgan. O‘zining siyosiy
tuzilishiga ko‘ra Lidiya monarxiya bo‘lgan. Davlatning tepasida podsho turgan.
Uning hokimiyat tayanchini tansoqchilar guruhi va qo‘shin tashkil qilgan.
Ayniqsa, otliqlar va Lidiya jang aravalari mashhur bo‘lgan. Lidiya podsholari
harbiy xizmatga yollanma askarlami ham jalb qilgan bo‘lib, ko‘p hollarda ular
qo‘shnilari - kariy, ioniy va likiy xalqlari safidan olingan. Podsho saroyida katta
rolni ko‘zga ko‘ringan aristokratlar urug‘idan chiqqan podsho ayonlari o‘ynagan.
Ehtimol, aristokratik kengash ham bo‘lgandir. Tashqi va ichki siyosatga doir
muhim masalalarni hal qilish uchun xalq kengashi chaqirilgan. Biroq, asta-sekinlik
bilan podsho hokimiyati kuchayib borishi natijasida u o‘z ahamiyatini yo‘qota
bordi. Lidiyaning ijtirnoiy va siyosiy hayotida qabilaga mansubligiga ko‘ra
bo‘linish, ajdodlar odatlari, qadimgi urug‘ normalari kabi arxaik ijtirnoiy
munosabatlar qoldiqlari saqlanib qolgan edi. Lidiya podsholigining taraqqiyoti mil.
avv. VII—VI asrlarda podsho Giges tomonidan asos solingan Mermnadlar sulolasi
hokimiyat tepasiga kelgan davrga to‘g‘ri keladi. U podsho urug‘idan emas, balki
zodagonlar toifasidan kelib chiqqan bo‘lib, saroy to‘ntarilishi natijasida
hokimiyatni egallaydi. Giges Lidiyaning qudratli podsholaridan biri bo‘lgan. U
Lidiyaga Frigiyaning bir qismi, Kariya, Troyada va Misiyani qo‘shib oladi.
Natijada Qora dengiz bo‘yidagi muhim savdo yo‘llari va dengiz bo‘ylariga chiqish
imkoniyatini qo‘lga kiritadilar. Lekin, savdo munosabatlarining rivojlanishi Egey
dengiziga chiqishni talab qilardi. Shuning uchun ham Giges yirik yunon shaharlari
bo‘lmish Milet va Smimaga muvaffaqiyatsizlik bilan tugagan yurishlar
uyushtirgan, biroq Kolofon va Magneziyani bosib olishni uddalagan. Shu bilan
birga, uni taxtga chiqishini qo‘llab-quvvatlagan yunon ibodatxona markazi Delfiga
17

saxiy sovg‘alar jo ‘natadi. Lidiya G‘arbda muvaffaqiyatli bosqinchilik siyosatini
olib boradi. Sharqda esa Kilikiya orqali Sharqiy O‘rtayer dengiziga chiqishga
harakat qiladi, biroq, ko‘zlagan natijasiga erisha olmaydi. Shuningdek, qiyinchilik
bilan Kappadokiyani qamal qilgan kimmeriylardan himoyalangan.
Kimmeriyaliklar bilan urushda Ossuriyadan yordamga umid qilib, ularga elchi jo
‘natadi va ulaming oliy hokimiyatini tan oladi. Bu ittifoqqa tayangan holda u
kimmeriylar ustidan g‘alaba qozonadi. Ammo, tez orada Lidiya Misr va Bobil kabi
Ossuriya hukmronligidan ozod boMishga chanqoq bo‘lgan ittifoqchilami topadi.
Mil. avv. VII asrda esa Ashshurbanipal tomonidan shafqatsizlik bilan bostirilgan
aksilossuriya harakatida qatnashadi. Lidiyaga Ossuriya qutqusi bilan kimmeriylar
qo‘shini bostirib kiradi. Ular bilan jangda Giges taxti va hayotidan mahrum
bo‘ladi, butun mamlakat poytaxt Sard bilan birga bu dahshatli ko‘chmanchilar
tomonidan bosib olinadi. Garchi bosqinchilar shahami xonavayron qilgan
boisalarda, Lidiya poytaxtining mustahkam akropolini egallashni uddalay
olmaydilar. U yerda Gigesning vorisi - yangi podsho Ardis qamalib olgan bo‘lib,
Ossuriyaning Lidiya ustidan hukmronligini tan olish evaziga kimmeriylardan
qutulishni uddasidan chiqadi. Ardis (mil. avv. VII asr) o‘zining Sharqiy
chegaralarida ehtiyotkorona tashqi siyosat olib borsada, kimmeriylar mamlakatga
xavf solib turadi. Lekin, u Sharqda Priena va Milet shaharlari bilan jang qilib, Egey
dengiziga shiddat bilan joylashib oladi. Milet bilan jang 12 yilga cho‘ziladi,
natijada Milet uchun foydali tinchlik shartnomasi bilan tugaydi 13
.
Lidiya Ossuriyaning qulashidan foydalanib, o‘zining Sharqdagi
chegaralarini kengaytirishga intiladi. Bu esa Old Osiyoning shimoliy qismidagi
Midiya bilan to‘qnashuvga olib keladi. Natijada Lidiya va Midiya o‘rtasida 5 yillik
(mil. avv. 590-585-yy) urush kelib chiqadi. Mazkur jang mil. avv. 585-yil 29-
mayda noxush alomat sifatida tan olingan quyosh tutilishi (jang vaqtida ikkala
taraf dahshatdan qurollarini tashlab yuboradi) ta’sir qilgan tinchlik shartnomasi
tuzilishi bilan yakunlanadi. Yovlashayotgan tomonlar o‘rtasidagi chegara etib
Galis daryosi tan olinadi. Shartnoma sulolaviy nikoh bilan mustahkamlanadi:
Midiya shahzodasi Astiag Lidiya malikasiga uylanadi. Lidiyaning bu davrdagi eng
13
https://litresp.ru/chitat/ru/%D0%9B/ladinin-ivan-aleksandrovich/istoriya-drevnego-vostoka#sec_9
18

katta muvaffaqiyati Kichik Osiyodan kimmeriylami haydab chiqarilishi bo‘ldi.
Lidiyaning tashqi siyosatda gullab- yashnashi podsho Krezning (mil. avv. 562-
547-yy) hukmronlik davriga to‘g‘ri keladi. U Kichik Osiyodagi yunon shaharlarini
bo‘ysundirib, ularni Lidiyaga o‘lpon to‘lashga majbur qiladi. Lidiya hukmdori
Krez, mil. avv. VI asrda o‘zining boyliklari bilan shuhrat qozongan. Fors
davlatining qudratidan xavfsiragan Lidiya ehtiyotkorlik bilan birmuncha yirik va
ta’sirli yunon markazlari: Sparta, Afina va Samos bilan aloqalar o‘rnatdi, Bobil va
Misr bilan ittifoq shartnomalarini imzoladi. Krez katta yollanma qo‘shin tuzadi,
lekin na armiya, na ittifoqchilar Lidiyani qutqarib qola olmaydi. Mil. avv. 547-
yilda Krez birinchi bo‘lib Galis daryosini kechib o ‘tadi va Kappadokiyaga bostirib
kiradi. Forslar bilan urush hech bir tarafga muvaffaqiyat keltirmaydi. Krez
qo‘shinlarini ortga, Sardga qaytarishga majbur bo‘ladi. Bundan darhol foydalangan
fors podshosi Kir II Lidiyaga bostirib kiradi va tez orada poytaxtni egallab, podsho
Krezni asir oladi. So‘ngra fors sarkardasi Xarpag Lidiyaga satrap etib tayinlanadi.
Mil. avv. 547-yildagi ushbu harbiy mag‘lubiyat bilan Lidiya podsholigining 150
yillik mustaqillik tarixi tugaydi. Lidiya fors podsholigi tarkibiga uning
satrapliklaridan biri sifatida kiradi. Lidiya madaniyati ham Kichik Osiyodagi
boshqa xalqlar madaniyati kabi o ‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Lidiyaliklar
o‘zlarining yozma alifbosini Kichik Osiyo yunonlaridan o‘zlashtirganlar. Ularda
maxsus gimnastik harbiy o‘yinlar va harbiy raqslar, kub, koptoklarda turli o‘yinlari
bilan mashhur bo‘lgan. Ularning musiqiy madaniyati yuqori darajada rivojlangan.
Lidiyada musiqa asboblari (sibizg‘a, qamish sumay, shaqildoq, timpan, kimval,
ko‘p torli liralar) qadrlangan. Lidiyada mohir tabiblar bo'lgan, doridarmonlar
haqida bilimlar yig‘ilgan.
Lidiya davlatining gullab-yashnashi miloddan avvalgi VII-VI asrlarda,
Mermnadlar sulolasi hokimiyatga kelganida, uning asoschisi Giges bo'lgan
(miloddan avvalgi 692-654 -yil lar). U aristokratik, ammo qirol bo'lmagan oilaning
avlodi edi va saroy to'ntarishi natijasida hokimiyatni egallab oldi. Giges Lidiyaning
eng qudratli hukmdorlaridan biri edi. U Frigiya va Kariya, Troada, Misiyaning bir
qismini Lidiyaga qo'shdi, natijada lidiyaliklar qora dengiz sohilidagi muhim dengiz
bo'g'ozlari va savdo yo'nalishlariga chiqdilar. Biroq, savdoni rivojlantirish
19

manfaatlari Egey dengiziga kirishni talab qildi. Ushbu rejani amalga oshirish
uchun Giges Yunonistonning yirik shaharlari Milet va Smirnaga sayohat qildi,
ammo bu muvaffaqiyatsiz bo'ldi, ammo keyinchalik u Kolofon va Magnesiyani
egallab olishga muvaffaq bo'ldi. Sharqda ishlar unchalik muvaffaqiyatli bo'lmadi.
Bu yerda lidiyaliklar Kappadokiyada joylashgan kimmerlarning hujumlarini rad
etishdi. Ossuriyaning kimmerlarga qarshi kurashda yordam berishiga umid qilib,
Giges u yerga elchixona yubordi va uning Lidiya ustidan oliy hokimiyatini tan
oldi. Ushbu ittifoqqa tayanib, u kimmerlarni mag'lub etishga muvaffaq bo'ldi.
Ammo tez orada Lidiya Ossuriya hokimiyatidan xalos bo'lishga intilgan boshqa
ittifoqchilarni - Misr va Bobilni topdi, ammo miloddan avvalgi VII asr o'rtalarida
Ossuriyaga qarshi bu harakat Ashurbanapal tomonidan bostirildi. Liviya
qo'shinlarini mag'lub qilgan kimmerlar qo'shinlari Ossuriya buyrug'i bilan Lidiyaga
shoshilishdi 14
.
Ossuriyaning qulashidan foydalanib, Lidiya o'z chegaralarini sharqqa
siljitishga harakat qildi, bu esa G'arbiy Osiyoning Shimoliy qismida Ossuriyaning
vorisi bo'lgan Midiya bilan munosabatlarning yomonlashishiga olib keldi. Ushbu
mojaroning natijasi Lidiya va Midiya o'rtasidagi tinchlik bilan yakunlangan uzoq
davom etgan (miloddan avvalgi 590-585-yillar) urush edi. Davlatlar o'rtasidagi
chegara Galis daryosi bo'ldi. Shartnoma Lidiya shahzodasi va Lidiya malikasi
o'rtasidagi sulolaviy nikoh bilan mustahkamlandi. Ushbu davrdagi Lidiya tashqi
siyosatining katta muvaffaqiyati kichik Osiyodan kimmerlarni quvib chiqarish
bo'ldi.
Tashqi siyosat. Lidiya Shohligi miloddan avvalgi II ming yillikning oxiri va
I ming yillikning boshlarida mustaqil siyosiy davlat sifatida shakllangan. Bu
vaqtga qadar uning hududi Frigiyaning boshqa kichik Osiyo davlati tarkibida
bo'lgan. Miloddan avvalgi i ming yillikning boshidan boshlab Lidiyada Markaziy
hokimiyat asta-sekin kuchayib bordi. Shu bilan birga, u qabilaviy tuzumdan
(ijtimoiy tuzilishda, qonun urf-odatlarida) ko'p narsalarni saqlab qoldi. Davlatning
xalqaro maydonda siyosiy yuksalishining boshlanishi Giges hukmronligi davriga
(miloddan avvalgi VII asr boshlari) to'g'ri keladi. U to'ntarish natijasida
14
https://litresp.ru/chitat/ru/%D0%9B/ladinin-ivan-aleksandrovich/istoriya-drevnego-vostoka#sec_9
20

hokimiyatni qo'lga kiritdi. Uning davrida Lidiya o'zining tashqi siyosatining asosiy
maqsadlaridan biriga – Egey dengizi sohillariga chiqishga erishdi. Giges qo'shini
Yunonistonning Kolofon shahrini egallab oldi. Shuningdek, u boshqa qo'shni
yerlarni ham zabt etdi (masalan, Frigiyada).
Davlat tashqi siyosatining yana bir muhim yo'nalishi Sharq edi. Bu erda
Giges Sharqiy O'rta er dengizi sohillarida o'z o'rnini egallashga intildi. Biroq,
mintaqadagi dushman ko'chmanchi kimmer qabilalari edi. Dastlab, ularga qarshi
kurashish uchun u Sharqda, Mesopotamiya, Furotning yuqori qismida joylashgan
Ossuriya davlati bilan ittifoq tuzdi. Ammo keyin u fikrini o'zgartirdi va aksincha,
Ossuriya dushmanlari Misr va Bobil davlati bilan koalitsiyaga kirdi. Bu Ossuriya
ittifoqchilari bo'lgan kimmer qabilalarining Liviyaga bostirib kirishiga olib keldi.
Ular Sardis shahriga etib kelishdi va uni Markaziy qal'adan tashqari olishdi. Giges
bu urushda halok bo'ldi. Uning vorisi Ossuriya ta'siriga bo'ysundi 15
.
Keyinchalik Lidiya hukmdorlari Egey dengizi sohilida yunon polislari
joylashgan o'z mulklarini kengaytirishga intilishda davom etishdi. Biroq, ular bu
maqsadga erisha olmadilar. Bir muncha vaqt o'tgach, Sharqiy yo'nalishda vaziyat
o'zgardi. Ossuriya davlati qo'shnilaridan mag'lubiyatga uchradi va o'z ta'sirini
yo'qotdi. Mintaqada yangi Midiya davlati shakllandi. Ushbu vaziyatdan Lidiya
hukmdorlari o'zlarining Sharqiy hududiy mulklarini kengaytirish uchun
foydalanmoqchi edilar. Ular Midiya bilan harbiy qarama-qarshilikka kirishdilar.
Biroq, miloddan avvalgi VI asrning birinchi yarmida tuzilgan shartnoma
shartlariga ko'ra, umuman olganda, bu mamlakatlar avvalgi hududlarini saqlab
qolishgan.
Krez (miloddan avvalgi VI asr o'rtalari) davlatning taniqli hukmdorlaridan
biri hisoblanadi. Uning davrida Lidiya qo'shinlari yunonlar ustidan g'alaba
qozonishdi. Ularning kichik Osiyo sohilidagi siyosatlari siyosiy jihatdan Lidiyaga
bo'ysungan. Biroq, Sharqiy yo'nalishda u mag'lubiyatga uchradi. Bu erda yangi
fors davlati shakllandi. Krez Misr va Bobil davlati bilan koalitsiyaga kirdi va uning
qo'shinlari o'sha paytda siyosiy jihatdan forslarga bo'ysungan Kapadokiya
hududlariga bostirib kirishdi. Krez armiyasi bu yerlarni egallab ololmadi. Ammo
15
https://nauka.club/istoriya/istoriya-drevnego-gosudarstva-lidiya.html
21

fors qo'shinlari Lidiyaga kirib, uni zabt etishdi. Miloddan avvalgi 547-yilda u
Forsga kiritilgan.
II.2. Lidiya davlatining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti
Lidiya hududi kichik Osiyoning g'arbiy qismini egallab olgan. Miloddan
avvalgi I ming yillikning boshlarida Lidiya Frigiya Shohligi tarkibiga kirgan,
ammo u parchalanganidan so'ng poytaxti Sarda shahrida joylashgan mustaqil
davlat. Lidiya iqtisodiyotining asosi rivojlangan dehqonchilik bo'lib, unga qulay
tabiiy sharoitlar yordam bergan. Germ, Paktol, meander daryolari bilan sug'orilgan
va loy bilan urug'lantirilgan Lidiya tuprog'i ayniqsa unumdor edi. Daryo
vodiylarida don ekinlari, tog'lar yonbag'irlarida uzum, anjir daraxtlari, bog '
ekinlari yetishtirilgan. Katta yaylovlar chorvachilik va otchilik bilan keng
miqyosda shug'ullanishga imkon berdi. Metallarning boy konlari (oltin, kumush,
temir rudasi, mis, rux) metallurgiya ishlab chiqarishni rivojlantirishga imkon
berdi 16
.
Lidiyaliklar boy naqshli matolar, hashamatli kiyimlar, chiroyli bosh
kiyimlar, poyabzallar ishlab chiqarishgan. Ularning majolika ham mashhur bo'ldi:
plitkalar va bo'yalgan idishlar. Ular, shuningdek, kuchli g'isht, ajoyib mineral
bo'yoqlar ishlab chiqarishdi, masalan, Lidiya ishlab chiqarishining qirol oxrasi
mashhur edi. G'arbiy (yunon) va qadimgi Sharq olamlari chegarasida bo'lgan
Lidiya faol xalqaro savdo bilan shug'ullangan. "Aylanma" Lidiya savdogarlari
yunonlarda bir necha bor eslatib o'tilgan mualliflar. Qadimgi urf – odatlar Lidiyani
tanga vatani deb ataydi-savdoda muomala qilishning eng amaliy vositasi. Qirol
Giges davrida oltin va Kumushning tabiiy qotishmasi bo'lgan elektrumdan tanga
ishlab chiqarila boshlandi, keyin kumush tanga zarb qilindi va miloddan avvalgi VI
asrda Krez davrida oltin tanga allaqachon zarb qilingan. Lidiya tanga tizimi keng
tarqalgan bo'lib, undan, masalan, ko'plab yunon shaharlari foydalangan.
Lidiya jamiyati qul egasi edi, hukmron sinf yer egalari, harbiy va ruhoniylar
zodagonlari, savdogarlardan iborat qul egalari sinfi edi. Aholining asosiy qismini
16
https://diletant.media/articles/45363311/
22

erkin mayda yer egalari va hunarmandlar tashkil etgan. Soliq to'lagan va
majburiyatlarni olgan. Lidiya jamiyatining sinf va jamoat zinapoyasining eng
pastki qismida qullar — Ma'bad, xususiy va boshqalar bor edi.
Lidiya shohligining boshida o'z qo'riqchilari qo'shinlari va otryadlariga
tayangan shoh turardi. Armiyaning asosini mashhur otliqlar va Lidiya yengil
aravalari tashkil etgan. Shohlar, shuningdek, asosan qo'shni davlatlardan (kariylar,
ioniyaliklar, likiyaliklar) yollanma askarlarni xizmatga jalb qilishdi. Shoh saroyida
“shoh hukmdorlari”, aristokratik nasl vakillari muhim rol o'ynagan. Ichki va tashqi
siyosatning asosiy masalalarini hal qilish uchun xalq yig'ilishi chaqirildi. Ammo,
tabiiyki, monarxiya hokimiyatining kuchayishi bilan u avvalgi ahamiyatini
yo'qotdi 17
.
Lidiya davlatining gullab-yashnashi miloddan avvalgi VII-VI asrlarga to'g'ri
keladi, Mermnadlar sulolasi hokimiyatga kelganida, uning asoschisi Giges bo'lgan
(miloddan avvalgi 692-654 yillar). U aristokratik, ammo qirol bo'lmagan oilaning
avlodi edi va saroy to'ntarishi natijasida hokimiyatni egallab oldi. Giges Lidiyaning
eng qudratli hukmdorlaridan biri edi. U Frigiya va Kariya, Troada, Misiyaning bir
qismini Lidiyaga qo'shib oldi, natijada lidiyaliklar qora dengiz sohilidagi muhim
dengiz bo'g'ozlari va savdo yo'nalishlariga chiqdi. Biroq, savdoni rivojlantirish
manfaatlari Egey dengiziga kirishni talab qildi. Ushbu rejani amalga oshirish
uchun Giges Yunonistonning yirik shaharlari Milet va Smirnaga sayohat qildi,
ammo bu muvaffaqiyatsiz bo'ldi, ammo keyinchalik u Kolofon va Magnesiyani
egallab olishga muvaffaq bo'ldi 18
.
Sharqda ishlar unchalik muvaffaqiyatli bo'lmadi. Bu yerda lidiyaliklar
Kapadokiyada joylashgan kimmerlarning hujumlarini rad etishdi. Ossuriyaning
kimmerlarga qarshi kurashda yordam berishiga umid qilib, Giges u yerga
elchixona yubordi va uning Lidiya ustidan oliy hokimiyatini tan oldi. Ushbu
ittifoqqa tayanib, u kimmerlarni mag'lub etishga muvaffaq bo'ldi. Ammo tez orada
Lidiya Ossuriya hokimiyatidan xalos bo'lishga intilgan boshqa ittifoqchilarni -
Misr va Bobilni topdi, ammo miloddan avvalgi VII asr o'rtalarida Ossuriyaga
qarshi bu harakat Ashurbanapal tomonidan bostirildi. Liviya qo'shinlarini mag'lub
17
https://diletant.media/articles/45363311/
18
https://litresp.ru/chitat/ru/%D0%9B/ladinin-ivan-aleksandrovich/istoriya-drevnego-vostoka#sec_9
23

qilgan
kimmerlar
qo'shinlari
Ossuriya
buyrug'i
bilan Lidiyaga shoshilishdi.
Ossuriyaning qulashidan foydalanib, Lidiya o'z chegaralarini sharqqa
siljitishga harakat qildi, natijada G'arbiy Osiyoning Shimoliy qismida Ossuriyaning
vorisi bo'lgan Midiya bilan munosabatlarning yomonlashishiga. Ushbu mojaroning
natijasi Lidiya va Midiya o'rtasidagi tinchlik bilan yakunlangan uzoq davom etgan
(miloddan avvalgi 590-585-yillar) urush edi. Davlatlar o'rtasidagi chegara Galis
daryosi bo'ldi. Shartnoma Lidiya shahzodasi va Lidiya malikasi o'rtasidagi
sulolaviy nikoh bilan mustahkamlandi. Ushbu davrdagi Lidiya tashqi siyosatining
katta muvaffaqiyati kichik Osiyodan kimmerlarni quvib chiqarish bo'ldi. Lidiya
shohligining siyosiy gullab-yashnashi Krez hukmronligi davrida yuz berdi
(miloddan avvalgi 562-547). U kichik Osiyodagi yunon shaharlarini bo'ysundirib,
ularni Lidiyaga o'lpon to'lashga majbur qildi.
Iqtisodiy hayot. Adres II qancha qoidalar borligi aniq ma'lum emas. Ba'zi
ma'lumotlarga ko'ra, u miloddan avvalgi 637-yilda (ehtimol, kimmerlar tomonidan
poytaxtni bosib olish paytida) vafot etgan. Boshqalarga ko'ra, taxt miloddan
avvalgi 629-yilda bo'shagan. Keyin uzoq vaqt davomida Lidiyada Gigas kabi
ahamiyatli podshohga ega emas edi. Shunga qaramay, Lidiya g'arbiy va Sharqiy
yo'nalishlarda yangi hududlar bilan o'sishda davom etdi.
24

Lidiya tangasi, miloddan avvalgi VI asr
Miloddan avvalgi 617-yilda (boshqa ma'lumotlarga ko'ra, miloddan avvalgi
635-yilda) Aliat II hokimiyatga keldi. U ota — bobolarining urf-odatlarini
o'zgartirmadi-yunonlar bilan urushni davom ettirdi va butun kuchini isyonkor
Miletga tushirdi. Biroq, u ham shaharni egallab ololmadi. Aliat II Milet bilan
foydali ittifoq tuzishga muvaffaq bo'ldi, bu bilan qarama-qarshilik tarixi
yakunlandi. Keyin shoh Lidiyaga Janubiy va Sharqdagi bir nechta viloyatlarni
qo'shdi. U kimmerlarni ham quvib chiqarishga muvaffaq bo'ldi. Bunda Lidiya
dushmanlarini mag'lubiyatga uchratgan skiflar asosiy rol o'ynashdi.
Chegaralarni Sharq tomonga kengaytirib, Aliat II Midiya yerlariga joylashdi.
Urush boshlandi. G'olibni hech qachon aniqlamagan bir nechta to'qnashuvlardan
so'ng, miloddan avvalgi 585-yil may oyida raqiblar Galis daryosi jangida
to'qnashdilar. Biroq, jangning o'rtasida quyosh tutilishi sodir bo'ldi.
Ushbu mamlakat iqtisodiyotining asosini qadimgi dunyo davridagi
xalqlarning asosiy faoliyati tashkil etgan. Bu birinchi navbatda dehqonchilik edi.
Uning uchun juda yaxshi sharoitlar mavjud edi. Lidiya kichik Osiyo yarim
orolining g'arbida joylashgan. Nil kabi yirik daryolar yo'q edi, ammo suv etarli edi,
masalan, mintaqa uchun katta Paktol daryosi oqib o'tdi. Qishloq xo'jaligi ishlari
nafaqat Daryo bo'ylarida, balki tog' yonbag'irlarida ham olib borilgan. Agar
daryolar yaqinida don etishtirilgan bo'lsa, unda tog'larda mevali daraxtlar, masalan,
uzum. Xo'jalik faoliyatining yana bir muhim turi chorvachilik edi. U tog'li erlarda
ham, tekisliklarda ham boqilgan. Mamlakatda ham yirik, ham mayda shoxli
mollar, ham otlar boqilgan 19
.
Mamlakat iqtisodiyotida hunarmandchilikning har xil turlari katta
ahamiyatga ega edi. Qadimgi Lidiyada ko'plab shaharlar, shu jumladan juda katta
shaharlar bo'lgan. Ulardan biri Sardisning poytaxti edi. Hind hunarmandlari turli
xil kiyim-kechak, mato, poyabzal ishlab chiqarishgan. Ular metallurgiya bilan juda
ko'p shug'ullanishgan. Mamlakatda ko'plab foydali metallar (masalan, temir, mis,
19
https://nauka.club/istoriya/istoriya-drevnego-gosudarstva-lidiya.html
25

kumush) mavjud edi. Paktol daryosidan oltin topilgan. Mamlakat aholisi uni
yuvish uchun texnologiyadan foydalangan. Lidiyada ko'plab qurilish materiallari
ishlab chiqarilgan. G'isht, qoplama uchun plitkalar keng tarqalgan. Bundan
tashqari, ko'plab keramika buyumlari, idishlar, turli xil bo'yoqlar ishlab
chiqarilgan. Lidiya tarixini o'rganishda olimlar uning savdosiga katta e'tibor
berishadi. Mamlakat Sharqiy mamlakatlar va yunon polislari o'rtasida geografik
jihatdan qulay mavqega ega edi. Shuning uchun uning savdogarlari mahalliy
mahsulotlarni sotib olish va sotishda ham, import qilishda ham faol faoliyat
yuritgan. Ular ko'pincha qo'shni davlatlardan savdo qilish uchun mamlakatga
kelishgan. Tangalar aynan shu mamlakatda ishlatilgan deb ishoniladi. Ular turli
metallardan yasalgan.
Mamlakat aholisining ijtimoiy tuzilishi qadimgi Sharq jamiyatiga xos edi.
Bu tabaqalanishni kuchli ko'rsatdi. Siyosiy boshqaruvni o'z ichiga olgan qatlamlar
asosan harbiy toifaga tegishli edi. Ular o'zlariga erkin jamoa a'zolari yoki qullar
ishlagan katta yer egaliklarini ham jamladilar. Shuningdek, siyosiy nufuzli
qatlamga yirik savdogarlar ham kirgan. Asosiy aholi dehqonlar, qishloq xo'jaligi
xodimlari, hunarmandchilik bilan shug'ullanadigan shaharlar aholisi edi. Ular turli
xil soliqlarni to'lashdi. Umuman olganda, bunday tuzilma fanda qat'iy ierarxiya
sifatida tavsiflanadi 20
.
Lidiyaning siyosiy tuzilishi ham qadimgi Sharq davlatlariga xosdir. Uning
boshida siyosiy hokimiyatning to'liqligiga ega bo'lgan hukmdor bor edi. U odatda
katta iqtisodiy va harbiy resurslarga ega bo'lgan yaqin yirik zodagonlarga,
harbiylarga tayanardi. Mamlakat tarixining qadimgi davrida unda xalq yig'ilishi
muayyan rol o'ynaganligi haqida ma'lumotlar mavjud. Ammo asta-sekin
hukmdorlar u bilan hisoblashishni to'xtatdilar. Ilm-fandagi bunday siyosiy tuzilma
odatda despotizm sifatida tavsiflanadi 21
.
II.3. Lidiyaning yuksalishi davrida madaniy hayot
Lidiya sivilizatsiyasining madaniy yutuqlari puxta va xilma-xildir.
20
https://uz.vogueindustry.com/17251206-lydian-kingdom-in-antiquity
21
https://diletant.media/articles/45363311/
26

Lidiyaliklar alifbo yozuvidan foydalanib, kichik Osiyo yunonlaridan qarz olishgan.
Lidiyaliklar orasida gimnastika harbiy o'yin-kulgi va raqslar, o'yinlar (zar, to'p)
mashhur edi. Ularning musiqiy yutuqlari katta ahamiyatga ega edi: hind musiqasi,
xalq qo'shiqlari, Lidiya musiqa asboblari (fleytalar, quvurlar, ratchetlar, timpanlar,
kimvallar, ko'p torli liralar) keng mashhur bo'ldi. Lidiyada mohir shifokorlar
mashq qildilar, dorilar haqida bilimlar to'plandi. Lidiyaliklar o'zlarining shohlariga
o'tib bo'lmaydigan qal'alar, monumental dafn qabrlarini qurdilar, sun'iy suv
omborlarini qurdilar. Yorqin lidiya tasviriy san'atining asarlari o'ziga xosligi bilan
ajralib turadi: ko'p rangli terakota relyeflari, tosh kristalldan yasalgan zargarlik
buyumlari, karnelian, oltin, hikoya rasmlari bilan vazalar. Lidiya sivilizatsiyasi
yunon madaniyatiga katta ta'sir ko'rsatdi va Yunonistonga bir qator o'tdi 22
.
Umuman olganda, mamlakat madaniyati juda xilma-xil tomonlar tomonidan
taqdim etilgan deb hisoblanadi. Lidiyada o'z yozuv tizimi ishlab chiqilgan. Bu
yangi davrda evropalik olimlar tomonidan hal qilingan. O'z davrida qurilish keng
rivojlangan. Lidiyaliklar qal'alar, shaharlar uchun mudofaa inshootlarini qurdilar.
Hukmdorlar uchun qabrlar qurilgan. Mamlakat zargarlik buyumlari mashhur edi.
Bu ishning Sharqiy ko'nikmalari Lidiya orqali Gretsiyaga o'tgan deb ishoniladi.
Mamlakatda san'at turli xil turlari bilan namoyish etilgan. Masalan, lidiyaliklar
dam olish paytida raqsga tushishdi, turli xil musiqa asboblarini chalishdi: shamol,
torlar. Badiiy adabiyot sohasida ular folklor qo'shiqlarini yaratdilar. Lidiyaliklar
butparast edilar, ularning turli xil butlari bor edi 23
.
Frigiyaliklar va lidiyaliklarning boy va xilma-xil madaniyati yunon ta'siriga
duch keldi, faqat moddiy hayot sohasida frigiyaliklar urartam bilan yunonlarga
qaraganda ko'proq aloqada bo'lishdi. O'z navbatida, yunonlar frigiyaliklar va
lidiyaliklar, xususan, Gable tomi ostidagi rangli frizlar, oltin tikish, devor
gilamchalari, "angora" echkilarini ko'paytirish, tasbehlar, musiqa asboblari va
boshqalar. Frigiyaliklar yangi davrdagi Evropani kulgili bosh kiyim - "Frigiya
qalpoqchasi" (ular o'zlari, ehtimol, uni kimmeriyaliklarga yoki trerivga qarz
olishgan) meros qilib qoldirdilar, bu frantsuz yakobinlarining engil qo'li bilan 18-
asr oxirida paydo bo'ldi.
22
https://uz.vogueindustry.com/17251206-lydian-kingdom-in-antiquity
23
https://diletant.media/articles/45363311/
27

Frigiyaliklar va lidiyaliklarning dini politeistik, ya’ni ko‘p xudolik edi.
Xudolarning onasi (yoki Buyuk ona) - Kibela (Kubeba) va uning sevgilisi
Attisning o'lishi va tirilishi mumkin bo'lgan mistik kultlari eng hurmatga sazovor
bo'lgan. Ushbu kultlar (ehtimol xetlardan olingan) tabiat va tug'ilishni ramziy qildi.
Ular bilan jirkanch organistik marosimlar, ruhoniylarning o'z-o'zini yoritishi
bog'liq edi. Kibela Anatoliyada ham urush ma'budasi deb hisoblanganligi
xarakterlidir.
San'at ham ikkala mamlakatda sezilarli rivojlanishga erishdi. Frigiyaliklar va
lidiyaliklar asl terakota relyeflari, bo'yalgan keramika, haykaltaroshlik, muhrlar,
yarim qimmatbaho toshlar va oltindan yasalgan zargarlik buyumlari va shunga
o'xshash narsalarni yaratdilar. Frigiyaliklar va lidiyaliklar musiqani yaxshi
ko'rishardi. Ular o'z musiqalarini ikkita fleyta, kifar (gusley turi) va boshqa
asboblarda ijro etishgan. Frigiya rejimi, frigiyaliklar va lidiyaliklarning musiqiy
asboblari yunonlar va O'rta er dengizining boshqa xalqlari tomonidan bajonidil
ishlatilgan 24
.
Afsonalar. Lidiya haqidagi asosiy ma'lumot manbai Gerodot bo'lgan.
Qadimgi yunon lidiyaliklar (ular meonlar) qadimgi zamonlardan beri kichik
Osiyoda yashagan va afsonaviy troyan urushining guvohi bo'lgan deb da'vo
qilishgan. Gerodotning versiyasiga ko'ra, birinchi shoh Manes bo'lgan. U nuklidda
turli qabilalarni birlashtirishga muvaffaq bo'ldi. Shunday qilib, Lidiya Shohligi
paydo bo'ldi.Keyingi voqealar asrlar zulmatida yashiringan va afsonalar bilan
o'ralgan. Shunday qilib, ulardan biriga ko'ra, Lidning avlodi Yard na Gerkulesga
xizmat qilgan. Mifologik qahramon go'yo mamlakatda Alkey deb nomlangan
o'g'lini qoldirdi — qirollikdagi birinchi Geraklid. Bir muncha vaqt o'tgach, Lid va
Gerakl avlodlari o'rtasida urush boshlandi. Bu Geraklidlar g'alabasi bilan
yakunlandi. Gerodotning ta'kidlashicha, ular mamlakatda hokimiyatni besh asrdan
ko'proq ushlab turishgan. Miloddan avvalgi VII asrda Geraklidlar taxt uchun
urushda mag'lubiyatga uchradilar. Oxirgi, yigirma ikkinchi Shoh Kandavl edi.
Mermnadlarning yangi sulolasiga asos solgan hukmdor Giges (yoki gig) bo'ldi. U
kimligi noma'lum. Xuddi shu Gerodotning ta'kidlashicha, faqat bitta narsa ma'lum-
24
https://diletant.media/articles/45363311/
28

Giges Daskilning o'g'li edi 25
.
Giges davlat to'ntarishi uchun ideal vaqtni tanladi. Keyin kimmerlar
shohlikni qiynashdi. Kandavl boshchiligidagi qo'shinlar ular bilan hech narsa qila
olmadilar. Ko'chmanchilar shtatning turli qismlarida og'riqli zarbalar berishdi,
shaharlarni talon-taroj qilishdi va ko'plab asirlarni olib ketishdi. Mamlakatda
tartibsizlik hukm surdi. Odamlar vahima ichida edilar. Bunday Markaziy
hokimiyat qolmadi. Giges bundan foydalanishga qaror qildi 26
.
Uning hokimiyat tepasiga ko'tarilishining uchta versiyasi mavjud. Barcha
taxminlar bir xil tarzda tugadi-Giges Kandavlni o'ldirdi va beva ayolini xotinlikka
oldi. Biroq, yakuniy maqsadga erishish yo'li boshqacha edi. Gerodotning
versiyasiga ko'ra, Kandavl Giges oldida xotini bilan maqtanib, uni yalang'och
holda ko'rsatgan. Malika uchun bu sharmandalik edi. U Gigesni erini o'ldirishga va
unga uylanishga ko'ndirdi. Daskilning o'g'li taxtdan va go'zal xotinidan voz
kechmadi 27
.
Aflotunning versiyasi yanada hayoliy. Oddiy cho'pon bo'lgan giges yoriqda
gigantning jasadini topdi. Uning barmog'ida ko'rinmas uzuk bor edi. Cho'pon
taqdirning sovg'asidan foydalandi. U saroyga kirib, malikani yo'ldan ozdirdi,
shundan so'ng Geraklning avlodi bilan muomala qildi.
Uchinchi versiya Lidiya tarixchisi Ksanfu
tomonidan bayon etilgan. Uning ta'kidlashicha, Giges
podshoh xotiniga haddan tashqari hamdardlikda gumon
qilgan harbiy odam edi. Qirolicha buni tasdiqladi. Giges
esa, hech qanday yo'l yo'qligini anglab, hukmdorni
o'ldirdi. Qanday bo'lmasin, Giges Lidiya shohi va yangi
sulolaning asoschisi bo'ldi. Va hukmdorning vazifasi qiyin
edi-uning davlati shafqatsiz kimmerlarning zarbalari
ostida qulab tushishi kerak edi. Liliya ko'chmanchilarni
yolg'iz mag'lub eta olmadi, kuchli ittifoqchi kerak edi. Va
Giges buni dahshatli Ossuriya shohi Ashurbanapalda
25
https://geohyst.ru/node/10662
26
https://nauka.club/istoriya/istoriya-drevnego-gosudarstva-lidiya.html
27
https://diletant.media/articles/45363311/
29

topdi. Biroq, o'sha vaqtga kelib kimmeriyaliklarning aksariyati Lidiya talon-taroj
qilingan yerlarini tark etishga muvaffaq bo'lishdi, Gigesning o'zi ham qoldiqlarni
engishga muvaffaq bo'ldi. U asirlikka olingan ko'chmanchilarni do'stlik belgisi
sifatida Ninevaga yubordi. 28
XULOSA
Qadimgi Sharq tarixi bizning oldimizda sivilizatsiya doirasida
mavjudligining birinchi bosqichida insoniyatning ko'p qismi tarixi sifatida paydo
bo'ldi. Qadimgi Sharq jamiyatlarining barcha etnik-madaniy xilma-xilligiga
28
https://nauka.club/istoriya/istoriya-drevnego-gosudarstva-lidiya.html
30

qaramay, Sharqning ko'plab xalqlari umumiy taqdirlarga ega edilar. Ularning
barchasi ibtidoiy davrdan sivilizatsiya rivojlanishining yuqori bosqichiga qadam
tashladilar va keyin ketma-ket kelib chiqishdan qadimgi sivilizatsiyalarning yetuk
shakllariga qadar qiyin yo'lni bosib o'tdilar. Tarixiy jarayonning umumiy
qonuniyatlari Sharqdagi tabiiy-tarixiy yashash joylari bilan bog'liq edi. Bundan
tashqari, deyarli barcha qadimgi Sharq sivilizatsiyalari subtropik iqlim zonasida
mavjud edi. Ijtimoiy tuzilma ham tipologik jihatdan bir xil bo'lib, arxaik
xususiyatlarni doimiy ravishda saqlab turdi va zodagonlarga, qoida tariqasida,
qarindoshlarga, kuch va boylikka va oddiy odamlarga ega edi. Shaharlar
mavjudligiga qaramay, qadimgi Sharqda qishloq xo'jaligi va qishloq jamoasi
hayotning asosi bo'lib, ko'p jihatdan rivojlanishning sekin evolyutsion jarayonini
va an'anaviy hayot shakllarini saqlab qolishni oldindan belgilab bergan. Qadimgi
Sharq tarixining umumiy fonida Daryo vodiylari doirasida despotizm paydo bo'ldi.
Qadimgi Sharq despotiyalari monarxning mutlaq hokimiyati va uning shaxsiyatini
muqaddaslashtirish bilan ajralib turadi, ba'zan (Misr va Xitoyda bo'lgani kabi)
ilohiylashtirishga etadi. Siyosiy tuzilishning ushbu shaklining qo'shni davlatlarga
ta'siri shu qadar muhim ediki, despotizm xususiyatlari u yoki bu darajada ko'plab
qadimgi Sharq shohliklarida namoyon bo'ldi. Bu hukmdor va jamiyat o'rtasidagi
munosabatlarning maxsus (faqat qadimgi Sharqda topilgan) shakliga olib keldi.
Uning asosiy xususiyati shundaki, huquqiy tizimlar mavjud bo'lganda, sub'ektlar
monarxdan himoya qilishning normal huquqiy kafolatlariga ega emas edilar.
Ayniqsa, qadimgi Sharqning o'ziga xos xususiyati-bu xususiy mulkning zaif
rivojlanishi (qadimgi tarixning so'nggi bosqichiga qadar) va buning aksi sifatida
turli xil qaramlik va majburiy mehnat shakllarining paydo bo'lishi. Qadimgi
Sharqda majburiy ishchilarni ekspluatatsiya qilishning eng ibtidoiy va ba'zan
qo'pol shakllari shakllangan, ular ham qabilalar, ham asirga olingan chet elliklar
edi. Turli xil nazorat shakllarida (jismoniy va mafkuraviy) harakat qilgan iqtisodiy
bo'lmagan majburlash qadimgi Sharqning barcha sivilizatsiyalarida hukmronlik
qilgan, ammo bu turli xil iqtisodiy tuzilmalarning mavjudligiga xalaqit bermagan,
ular orasida quldorlik etakchi va tarkibiy bo'lmagan. Bu haqiqat bizga qadimgi
Sharq jamiyatini quldorlik jamiyati sifatida tavsiflashga imkon bermaydi.
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Abdullayev U.A. Jahon tarixi (Qadimgi dunyo tarixi), - T.: 2017-y.
2. Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev A.A., Xaynazarov B.B. Jahon
tarixi /o‘quv qo‘llanma/. –T.: “ Innovatsiya-Ziyo”, 2020
32

3. Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y.
4. Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim). Т ., “Fan va
texnologiya”, 2009,
5. World and Global History : Research and Teaching / edited by Seija Jalagin,
Susanna Tavera, Andrew Dilley- Pisa: Plus-Pisa University Press, 2011
6. Ger’e even published on the philosophy of history: The Philosophy of
History from Augustine to Hegel [Filosofija Istorii ot Augustina do
Gegelia], Varnadsky, Russian cit.
7. Perrot G. History of art Phrygia, Lydia, Caria and Lycia. A.C.Armstrong. –
L.: 1892
8. КУЗИЩИНА В.И. ИСТОРИЯ ДРЕВНЕГО ВОСТОКА Тексты и
документы МОСКВА “ВЫСШАЯ ШКОЛА” 2002.
9. https :// litresp . ru / chitat / ru /% D 0%9 B / ladinin - ivan - aleksandrovich / istoriya -
drevnego - vostoka # sec _9
10. https :// studfile . net / preview /2230322/ page :19/
11. https :// litresp . ru / chitat / ru /% D 0%9 B / ladinin - ivan - aleksandrovich / istoriya -
drevnego - vostoka # sec _9
12. https :// nauka . club / istoriya / istoriya - drevnego - gosudarstva - lidiya . html
13. https :// uz . vogueindustry . com /17251206- lydian - kingdom - in - antiquity
14. https://geohyst.ru/node/10662
15. https://diletant.media/articles/45363311/
33

Qadimgi Frigiya va Lidiya podsholiklari

Купить

Похожие документы
Yunonlar va Fors urushlari
Xristianlikning paydo bo‘lishi va tarqalishi
Shumer-Akkad sivilizatsiyasi
Rim respuplikasi qulashi va imperiya ilk davri
Rim imperiyasining oltin va so’nggi davri