Дата регистрации 11 Апрель 2025
2 ПродажQadimgi Hindiston madaniyati
![QADIMGI HINDISTON MADANIYATI
MUNDARIJA:
KIRISH.
I BOB. QADIMGI HIND MADANIYATINING SHAKLLANISHI
I.1. Proto-hind (Xarappa) sivilizatsiyasi
I.2. Qadimgi Hindiston dini va madaniy hayoti
II BOB. QADIMGI HINDISTON SAN'ATI VA FANI
II.1. Qadimgi Hindistonda adabiyot, teatr, musiqa va raqs
II.2. Qadimgi Hindistonda arxitektura va haykaltaroshlik
II.3. Ta’lim, fan va tibbiyotning rivojlanishi
XULOSA
FOYDA LANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
[ 1 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_1.png?v=1)
![KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Qadimgi Hindiston madaniyati o ziga xos vaʻ
ulug‘vor madaniyatlardan biridir sayyoramizda mavjud bo lgan madaniyatlar.
ʻ
Rivojlanish darajasi bo yicha ishlab chiqarish kuchlari, metall asboblardan
ʻ
foydalanish, rivojlangan dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilikning
mavjudligi, shuningdek yozuv, badiiy va ma’naviy madaniyat qadimgi Hindiston
emas u mavjud bo lgan birinchi sinf jamiyatlari va sivilizatsiyalaridan past edi.
ʻ
Qadimgi Hindiston ortda qoldi bizga beradigan ko plab adabiyotlar, me’moriy
ʻ
yodgorliklar uning madaniyati rivojlanishini tasavvur qilish imkoniyati.
Hind madaniyati Sharqning birinchi madaniyatlaridan biri bo lib, u o z
ʻ ʻ
faoliyatini to xtatmagan, balki qadim zamonlardan to hozirgi kungacha tirik
ʻ
madaniyat bo lib qolmoqda. U eng qadimgi an'analar va zamonaviy qarashlarni
ʻ
ajoyib tarzda birlashtiradi. Hindiston, shuningdek, turli xil san'at turlari va
yo nalishlari muvaffaqiyatli birlashtirilgan mamlakatdir. Hindistonda mavjud
ʻ
bo lgan urf-odatlar va san'at yo nalishlari endi dunyoning boshqa mamlakatlarida
ʻ ʻ
mavjud emas. Din Hindiston madaniyatining shakllanishiga katta ta’sir ko rsatdi.
ʻ
Hindistonda ko plab dinlar amal qilgan. Ular hinduizm, Islom, buddizm va
ʻ
boshqalar bo lib, dinlar o z an'analarini madaniyatni rivojlantirishga qoldiradilar,
ʻ ʻ
Hindiston madaniyatida diniy urf-odatlar bir-biri bilan chambarchas bog‘liq u
yerda mavjud. Va bu Hindiston madaniyatini dunyodagi boshqa madaniyatlardan
farqlaydi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Ishning asosiy maqsadi mavjud
bilimlar asosida qadimgi Hindistonda madaniyat rivojlanishini ko rsatishga
ʻ
urinishdir. Mos ravishda yotoq ishning maqsadlari quyidagi vazifalarni ajratish
mumkin:
qadimgi hind madaniy yutuqlarini namoyish eting;
qadimgi Hindiston madaniyatida dinning rolini aniqlang;
qadimgi hind madaniyati boshqalarning madaniyatiga qanday ta’sir qilganini
aniqlash.
Mavzuning o rganilganlik darajasi.
ʻ Qadimgi hind adabiyotini ilmiy
tekshirish ishiga rus filologlari I.P.Minayev, Y.A.Kosovich va boshqalar ham ko p
ʻ
[ 2 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_2.png?v=1)
![hissa qo shdilar. Sanskrit tilidagi yodgorliklarning o rganilishi. tarjima qilinishi,ʻ ʻ
nashr etilishi Hindistonning uzoq o tmishini o rganish va bilib olish uchun asos
ʻ ʻ
bo ldi. Hindiston tarixini o rganishga Yevropa mamlakatlarining ko pgina
ʻ ʻ ʻ
universitetlari va olimlari qiziqadilar. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab
Hindistonga bir qancha yirik tarixchilar yetishib chiqdi. Bularga Rajendrala Mitrini
kiritish mumkin. U bir qancha maxsus asar yozish bilan bir qatorda o zining faol
ʻ
ishtiroki bilan “Osiyo jamiyati”da hindshunoslik rivojlanishiga katta hissa qo shdi.
ʻ
U 1885-yilda jamiyatning birinchi hindistonlik prezidenti bo ldi. Hind tarix
ʻ
fanining asoschilaridan biri R.G.Baxandarkar (1837-1925) hisoblanadi. Uning
Hindiston tarixiga oid ko plab asarlari hali ham o 'z ahamiyatini yo qotmagan.
ʻ ʻ
Yirik hind tarixchilaridan R.Ch.Dattning “Qadimgi Hindiston
sivilizatsiyasining tarixi” (1893) asari ham katta ahamiyatga ega. Hindiston o z
ʻ
mustaqilligini qo lga kiritganidan keyin turli fanlarning, shu jumladan tarix
ʻ
fanining rivoj lanishi uchun keng yo l ochildi. Bir qancha ilg‘or fikrli tarixchi
ʻ
olimlar yetishib chiqib, Hindiston tarixi xalqona tarzda o rganila boshlandi. Bunga
ʻ
S.A.Danganing
“Hindiston ibtidoiy jamoadan to urug‘chilik tuzumining buzilishigacha" asari
misol bo la oladi. Rus olimlaridan G.M.Bongard-Levin. G.F.Ilinning “Qadimgi
ʻ
Hindiston’’ asari. A.M.Osipovning “Hindiston tarixining X asrgacha bo lgan
ʻ
qisqacha ocherki" asari va D.A.Sleykinning “Hindiston tarixini davrlarga bo lish
ʻ
masalasi’’ kabi ishlari shular jumlasidandir.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi 2 bob, 5 ta mavzudan iborat.
[ 3 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_3.png?v=1)
![I BOB. QADIMGI HIND MADANIYATINING SHAKLLANISHI
I.1. Proto-hind (Xarappa) sivilizatsiyasi
Bundan besh - olti ming yil oldin yer yuzida eng qadimgi sivilizatsiyalar
paydo bo lgan. Tarixchilar va arxeologlarning ta’kidlashicha, shaharlar vaʻ
monumental inshootlarni quradigan, yozuvni yaratadigan va rivojlantiradigan
jamiyatlar bo lgan. O sha uzoq davrda qilingan birinchi sivilizatsiyalarning
ʻ ʻ
kashfiyotlari — texnik va ijtimoiy, falsafiy va estetik — insoniyatning keyingi
tarixida katta rol o ynadi. Zamonaviy dunyo haqli ravishda faxrlanadigan ko plab
ʻ ʻ
yutuqlar ularga qaytadi; ko p asrlar davomida bizdan ajralib chiqqan madaniy
ʻ
g‘alabalarni butun hozirgi sivilizatsiyaning asosi deb hisoblash mumkin. Uzoq vaqt
davomida dunyoning ushbu ulkan o zgarishlarining eng qadimgi kelib chiqishi
ʻ
faqat ikkita yirik jamiyat — Nil vodiysida shakllangan Misr va Dajla va Frot
daryolari oralig‘ida rivojlangan Mesopotamiya harakatlarida ko rilgan
ʻ 1
.
Mil. avv. III ming yillikda Gang vodiysida dastlabki manzilgohlar qoldiqlari
topilgan. U yerda istiqomat qilgan aholi asosan ov va baliq ovlash kabi
mashg‘ulotlar ustuvor bo lgan ibtidoiy xo jalik sharoitida vashagan bo lsalarda,
ʻ ʻ ʻ
misdan mehnat quroli sifatida foydalanishni bilganlar. Keyinchalik esa
dehqonchilikni o zlashtirganlar. Hind daryosi havzasida ilk aholi maskanlari
ʻ
madaniy qoldiqlari topilgan edi. Uning eng kattasi Xarappa madaniyati
hisoblanadi. Xarappa bilan bir qatorda xuddi shunday ahamiyatga ega bo lgan
ʻ
Mohenjo-Daro (“marhumlar tepaligi”) manzilgohi ham e’tiborga loyiq. Tez orada
Moxenjo-Daro va Xarappa yirik shaharga aylanib boradi. Ikkala qadimgi
shahardagi uylar har xil shakl va kattalikdagi pishiq g‘ishtdan qurilgan. Uylar bir-
biri bilan zich tutashgan bo lib, ko p hollarda ikki qavatli bo lgan. Mohenjo-Daro
ʻ ʻ ʻ
va Xarappaning aholisini kelib chiqishi hamda qaysi tilda so zlashganliklari
ʻ
masalasi hozirga qadar munozarali bo lib kelmoqda. Ammo g‘arb olimlarining
ʻ
fikricha, bu yerda negroid yoki dravid irqiga mansub odamlar yashaganligi
ta’kidlanadi. Ushbu shahar-davlatlar tuzilishiga ko ra ikki qismga bo lingan: qal’a
ʻ ʻ
1
D . Urakov , R . Tursunov , A . Biykuziyev , B . Xaynazarov . Jahon tarixi ( Qadimgi Sharq , Qadimgi Yunoniston va Rim
tarixi ) T .: “ Innovatsiya - Ziyo ”. 2020- y . 100- b .
[ 4 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_4.png?v=1)
![(sitadel) quyi shahaming turar joy dahalaridan baland bo lib, alohida ajralib turgan.ʻ
Mohenjo-Daro va Xarappa xalqi dehqonchilik, chorvachilik hamda
hunarmandchilik bilan shug‘ullanganlar. Bu yerda jamoat imoratlar va katta don
ombori ham mavjud edi. Shaharning tuzilishi keng, bir-biri bilan to g‘ri burchak
ʻ
bilan kesishuvchi daha va ko chalarga ajratilgan. Shu bilan birga metalga ishlov
ʻ
berishni ham bilishgan. Topilgan muhrlarda yozuv shakllari saqlanib qolgan.
Bularning hammasi Xarappa madaniyatini ibtidoiy madaniyatlarga emas, balki
sivilizatsiya davriga tegishli deb hisoblash imkonini beradi. Bu shaharlami alohida
hokimlar boshqargan chunki Mohenjo-Darodan topilgan soqolli kishini haykali,
uning bosh kiyimi va yelkasida boy bezakli keng ustiboshi borligi hamda
muhrlarda hukmdor suratining mavjudligi mulkiy tabaqalanish bo lganligidan
ʻ
dalolat beradi. Shaharda askarlar turar joyi, xizmatkorlar uchun mo ljallangan
ʻ
xonalarga o xshash qator imoratlar bor edi. Ma’lum bir vaqt Xarappa va Mohenjo-
ʻ
Daro mazkur madaniyatning ikkitagina shahri hisoblanib kelingan. Biroq hozirgi
vaqtda Xarappa madaniyatiga tegishli yetmishdan ortiq shaharlari aniqlangan. Ular
Hind daryosining etagidan shimoliy irmoqlarigacha hamda Sutkagen-Dordan
Sharqroqda joylashgan o lkadan Narmada
ʻ
daryosigacha deyarli uzluksiz zanjir singari joylashgan. Xarappa madaniyati daryo
bo ylab taxminan yarim million kvadrat milyani egallagan
ʻ 2
.
Yirik shaharlar atrofida joylashgan omborxonalar taxminan o ttiz ming
ʻ
odamning kun kechirishiga yetar edi. Bu shaharlarda yashagan odamlar gigiyenaga
katta ahamiyat berganlar. Ko chalar suv yetkazib berish va oqova suvlami
ʻ
chiqarish tizimiga ega bo lgan. Uylar odatda katta cho milish hovuzlari bilan
ʻ ʻ
ta’minlangan, ularning atrofida esa kiyim almashtirishga mo ljallargan kichik
ʻ
xonachalar bo lgan.
ʻ
Xarappa aholisiga xos bo lgan tozalikka intilish diniy odatlarga bog‘liq bo lgan
ʻ ʻ
bo lishi mumkin. Juda katta hududda joylashgan Xarappa shaharlari hayron qolarli
ʻ
darajada bir-biriga o xshashdir. Ular go yoki yagona reja asosida qurilgan bo lib,
ʻ ʻ ʻ
qal’a (sitadel) turar joy daxalaridan ajratilgan va ularga nisbatan g‘arb tomonda
joylashgan. Ko chalar aniq to g‘ri shimoldan janubga yoki g‘arbdan Sharqqa
ʻ ʻ
2
Avdiyev V . Qadimgi Sharq tarixi . – T .: “ O ’ rta va oliy maktab ”, 1964- y . 655- b .
[ 5 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_5.png?v=1)
![yo naltirilib qurilgan. Xarappaning madaniyati asosan ko p sonli qisqa ieroglifikʻ ʻ
yozuv, tasvirli tosh tamg‘alar yoki ularning loyga tushirilgan nushalari topilmalari
tufayli bizgacha etib kelgan. Relyeflarda nafis ishlangan bo rtma naqshlarda
ʻ
muqaddas hayvonlar va daraxtlarga sajda qilish manzaralari, shuningdek mifologik
syujetlar o z aksini topgan
ʻ 3
.
Mil. avv. 1750 va 1700-yillar oralig‘ida Mohenjo-Daro aholisi o z uylarini
ʻ
tashlab keta boshlaydi. Arxeologik qazish ishlari davomida ko chalarda
ʻ
ko milmagan holatda yotgan inson suyaklari topilgan. Butun bir oila o z
ʻ ʻ
xonadonida o ldirilgan va yerga ko milmasdan tashlab ketilgan. U yoki bu yerda
ʻ ʻ
yonib, qulab tushgan uylar qoldiqlari uchraydi. Qochib ketayotgan aholi
qimmatbaho buyumlarini (uy-ro zg‘or anjomlari, zargarlik buyumlari va kumush)
ʻ
shoshilinchda
tashlab ketganlar. Xarappaning shimolida ham xuddi shunday ahvol kuzatiladi.
Arxeologik izlanishlar shuni ko rsatadiki Xarappa aholisi dushman bostirib kelishi
ʻ
natijasida qirilib ketmagan. Xarobalarda topilgan qurollar, shuningdek muntazam
ravishda uylarning buzilganligi, shahar mudofaa istehkomlari atrofida jang va
boshqa shunga o xshash kurash alomatlari topilmagan.
ʻ
Arxeologik qatlamlami o rganish natijasida, Hind daryosi qadimda
ʻ
muntazam ravishda toshgan va o zidan keyin hosildor tuproqlar qoldirgan, lekin
ʻ
toshqinlami oldindan bashorat qilib bo lmasdi. Xarappa shaharlarida aniqlangan
ʻ
vayronagarchiliklami faqat shahar devorlari balandligidagi to lqin keltirib
ʻ
chiqargan bo lishi mumkin edi. Gidrolog R. I. Reykening fikricha, Hind daryosi
ʻ
oqimi bo ylab Xarappadan yuqoridagi to g‘onlar unumdor loyqani to sib turishi
ʻ ʻ ʻ
dalalarda hosildorlikni kamaytirgan. Natijada ocharchilik yuzaga kelgan so ngra
ʻ
yig‘ilib qolgan suv to g ‘onni yorib o tib shaharni suv bosgan. Biroq Xarappaning
ʻ ʻ
ikkita yirik shaharlaridagi madaniy qatlamlami o rganilishi, biron-bir toshqin
ʻ
bo lgani haqida guvohlik beradi
ʻ 4
.
3
D . Urakov , R . Tursunov , A . Biykuziyev , B . Xaynazarov . Jahon tarixi ( Qadimgi Sharq , Qadimgi Yunoniston va Rim
tarixi ) T .: “ Innovatsiya - Ziyo ”. 2020- y . 101- b .
4
D . Urakov , R . Tursunov , A . Biykuziyev , B . Xaynazarov . Jahon tarixi ( Qadimgi Sharq , Qadimgi Yunoniston va Rim
tarixi ) T .: “ Innovatsiya - Ziyo ”. 2020-y. 102-b.
[ 6 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_6.png?v=1)
![Shunisi aniqki, ushbu sivilizatsiyaga qandaydir tabiiy ofat yopirilgan, buning
oqibatida u tanazzulga yuz tutgan. Aholi anchagina qisqargan, lekin shunga
qaramasdan shaharlar butunlay huvillab qolmagan. Odamlaming bir qismi
shaharda qolgan, yana bir qismi shahar atrofidagi qishloqlarda yashaganlar.
Xarappa ustida yotgan madaniy qatlamlami qazish chog‘ida bu yerning aholisi
turmush sharoiti past darajada bo lganligini ko rsatdi. Arxeologlar bu qatlamniʻ ʻ
qo pol kulolchilik buyumlari ishlab chiqarilgan qishloqqa bag‘ishlab Jxukar
ʻ
madaniyati (yoki Xarappadan keyingi) deb nomlaydilar. “Jxukar madaniyati”ni
Xarappa xarobalarida yashab kelgan odamlar tashkil qilgan edi. Mil. avv. 1575-
1500-yillargacha shimoliy
Hindistonga ko chmanchilar bostirib kelmaganligi tufayli Xarappa va Mohenjo-
ʻ
Daroda aholi yashashni davom etgan. Biroq taxminan mil. avv. 1500-yilda
shimoldan ko chmanchi “oriy” qabilalari kirib keladilar. Ular o ‘sha davming
ʻ
mukammal qurollari bilan qurollanganlar. Oriylaming otlari, jang aravalari,
bronzadan ishlangan boltalari va o q-yoylari bor edi. Biroq ular Hind vodiysini
ʻ
darhol zabt etishga kirishmadilar, balki janub va Sharqqa tomon safarga
jo nashdan avval yetti daryo hududida kamida bir asr davomida yashadilar. Ular,
ʻ
Xarappa shaharlari tomon yo l ochgan vaqtda mahalliy sivilizatsiya yo q bo lib
ʻ ʻ ʻ
ketgan edi. Ehtimol, o ‘sha vaqtda shu yerda yashagan odamlaming tarqoq
guruhlari ularga qarshilik ko rsatgan bo lishi mumkin, ammo ko chmanchilar
ʻ ʻ ʻ
uyushgan qarshilikka duch keimadilar. Ko chmanchi qabilalar madaniyati nafis va
ʻ
yuqori darajada tashkil qilingan Xarappa sivilizatsiyasini tez o ‘zlashtira olmadilar.
Davlatni boshqarish
tajribasiga ham ega emas edilar. Lekin ularga notanish bo lgan muhitga osonlik
ʻ
bilan moslashdilar.
I.2. Qadimgi Hindiston dini va madaniy hayoti
Qadimgi Hindistonda juda ko p urug‘-qabila va elatlar yashagan. Ularning
ʻ
xo jaligi, turmush tarzi har xil bo lganligi uchun diniy e’tiqodlari ham turlicha
ʻ ʻ
bo lgan. Hindistonda yashagan aholi hayotida tabiat hodisalariga, ajdodlari ruhiga,
ʻ
[ 7 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_7.png?v=1)
![tog‘-toshlarga, hayvonlarga, suv va daraxtlarga sig‘inish uzoq davom etgan. Ularda
oy. quyosh va olovga sig‘inish keng tarqalgan edi. Hindlar Agni olov, Indra
momaqaldiroq, Aditinani esa hosildorlik xudosi deb bilganlar 5
.
Hindistonda diniy e’tiqodlaming kelib chiqishi ham boshqa xalqlar kabi
ularning turmush tarzi va xo jaligi bilan bog‘liq bo lgan. Davlatlar vujudga kelishiʻ ʻ
munosabati bilan Hindistonning ko p joylarida braxman dini keng yoyilgan. Bu
ʻ
din m.av. IX-VIII asrda vujudga kelib, uning xudosi Braxma b oigan. Bu dinning
ruhoniylari braxmanlar deyilgan. Ularning ta’limoti bo yicha Braxma olam va
ʻ
odamning yaratuvchisi hisoblangan. Aditinani “hammaning onasi”, “hamma
narsaning mohiyati”, “abadiyat”, “yaratilgan va yaratuvchi” kabi nomlar bilan
ulug‘laganlar. Dastlab momaqaldiroq, hosildorlik xudosi hisoblangan Indra
keyinchalik hokim, hukmdor va podsholar homiysiga aylangan. Indra so zining
ʻ
o zi
ʻ
ham podsho, hokim, hukmdor kabi ma’noni anglata boshlagan. Hindistondagi
diniy e ’tiqodlardan yana biri buddizm bo lgan. Bu din m.av. VIII-VI asrlarda
ʻ
vujudga kelgan. Dinning asoschisi shahzoda Siddhartha Gautama bo lgan. U
ʻ
Budda- „Ma’rifatparvar” laqabi bilan o 'z taiimotini mamlakat bo ylab 40 yil
ʻ
davomida targ‘ib qilgan. U braxman xilidagi kasta-tabaqalarga bo linishni qoralab,
ʻ
jamiyatdagi barcha kishilar xudo oldida teng huquqqa egadirlar, deb ta’lim bergan.
Keyinchalik buddiylik davlat dini darajasiga ko tarilib, Turonning janubiy
ʻ
hududlari, keyin Xitoy va Markaziy Osiyoga yoyiladi. Shuni ham aytib o tish
ʻ
joizki, Qadimgi Hindistonda zardushtiylik dinining an’analari ham saqlanib qolgan
va hozir ham ular hududning g‘arbida faoliyat ko rsatar ekanlar. Qadimgi
ʻ
Hindistonda xudolar pog`onasi mavjud emas. Xudolar samoda yashaydi. Oriylar
xudolar tasviriga sig`inganlar. Qurbonlik keltirish, olovga moy quyish, arpa
donini tanlash bilan ifodalangan, guyeki qurbonlik tutun bilan samoga
ko`tarilib, xudolar qurbonlikdan to`yib yerdagi bandalariga ovqat yuboradilar 6
.
Qadimgi Hindiston xalqlari o zlariga xos boy madaniyat yaratganlar.
ʻ
Keyinchalik hind madaniyatidan jahon xalqlari bahra olganlar. Hindistonda
keyingi vaqtda olib borilgan arxeologik va ilmiy tadqiqotlar ba’zi g‘arb
5
Kabirov A. Qadimgi sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y.291-b
6
Topildiyev O.R. Madaniyat tarixi (O’quv-uslubiy majmua), - Namangan: 2021-y. 21-b.
[ 8 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_8.png?v=1)
![olimlarining hindlar hech qanday madaniyat yaratmaganlar degan fikrlarini
chippakka chiqardi. Ta’bir joiz bo lsa hind xalqlari ilm-fanning ba’zi sohalaridaʻ
yevropaliklardan o tib ketishgan
ʻ 7
.
Hidiston tarixini mil. avv. II ming yillik oxiri – I ming yillikning birinchi
yarmiga oid davrini “Veda davri” deb ataydilar. Chunki Vedalar ushbu davmi
o rganishning asosiy yozma
ʻ manbasi hisoblanadi. Vedalar, oriylarning hind guruhi
(hind ariylari) yaratgan muqaddas adabiy yodgorliklaridir. Tili va mifologiyasi
bo yicha ular
ʻ Avestoga juda yaqin turadi. “Veda” so zi rus tilidagidek “vedat”, ʻ
ya’ni “bilish” (muqaddas bilim) so zi bilan bogiiq. Vedalarning to rt
ʻ ʻ asosiy
to plami va ularga qilingan son-sanoqsiz sharhlar matnlari
ʻ saqlanib qolgan.
Vedaning asosiy mazmuni diniy marosimlar bilan bog‘liq edi. Sharhlar esa keyingi
davrlarda Vedalarga asoslangan adabiyotlar tarkibini tashkil qiladi.
Qadimgi hind madaniyatining muhim tarkibiy qismi Vedalar — “Muqaddas
qo shiqlar va qurbonlik formulalari” to plamlari, tantanali madhiyalar va
ʻ ʻ
qurbonliklar paytida sehrli afsunlar — Rigveda, Samaveda, Yajurveda va
Atharvaveda edi. Vedik diniga ko ra, etakchi xudolar hisoblangan: osmon xudosi
ʻ
Diaus, issiqlik va yorug‘lik, yomg‘ir va bo ron xudosi, Koinotning xo jayini Indra,
ʻ ʻ
olov xudosi Agni, ilohiy mast qiluvchi ichimlik xudosi Soma, Quyosh xudosi
Surya, yorug‘lik va kun xudosi Mitra va tun xudosi, abadiy tartibni saqlovchi
Varuna. Vedik xudolarining barcha marosimlari va ko rsatmalarini bajargan
ʻ
ruhoniylar braxmanlar deb nomlangan. Biroq, qadimgi hind madaniyati
kontekstida "brahmana" tushunchasi keng edi. Braxmanlar, shuningdek, vedalarga
oid marosim, mifologik tushuntirishlar va sharhlar bilan matnlar deb nomlangan;
braxman ham mavhum deb nomlangan mutlaq, qadimgi hind madaniyati asta-sekin
tushungan eng yuqori ma’naviy birlik.
Vedalarning eng qadimgisi - Rigveda (asl ma’nosi “madhiyalar vedasi”)
oriylar xudolariga bag‘ishlangan madhlardan tarkib topgan. Uning asosiy
qahramoni - Indra xudosi hisoblanadi. U momaqaldiroq singari quroli - “vajra”
bilan, shaklsiz va dahshatli samoviy suvlami (bu suvlar sigirlar podasiga
qiyoslangan) ushlab turadigan yovuzlik timsoli Vritrani sanchib nobud qiladi.
7
Kabirov A. Qadimgi sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y.293-b
[ 9 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_9.png?v=1)
![Indra g‘alabasidan so ng suvlar shiddat bilan oqadi va sigirlar suvloqlar tomonʻ
yuguradi. Koinotdagi tartibsizlik o mini samoviy tartib egallaydi. Shu kabi
ʻ
afsonalar oriylar jamiyatining dastlabki diniy tasavurlari haqida ma’lumot beradi 8
.
Qadimiy veda adabiyoti, oriylar yarim ko chmanchi tarzda turmush kechirganligini
ʻ
ta’kidlaydi. Ularning asosiy mashg‘uloti yirik qoramol boqish va yaylovlarda o t-
ʻ
o lan kamayguniga qadar bir
ʻ
yerdan boshqa joyga ko chib yurishgan iboratligi aytib o tiladi. Oriylaming
ʻ ʻ
ijtimoiy munosabatlari patriarxal urf-odatlarga qurilgan edi. Xarappa aholisi
madaniyatidan farqli o laroq hindoriylar xudolarining aksariyati erkaklar timsolida
ʻ
gavdalangan. Chunonchi, Rigveda madhiyalarida xudolaming alohida odamga xos
jihatlari o z aksini topgan. Ammo bular sof she’riyatga xos obrazlardir (“Indraning
ʻ
baquvvat qo llari”, “quyoshli xudoning tillo sochlari”). Hindoriylaming xudolari
ʻ
deyarli mavhum tarzda idrok etilgan. Ular olov mehrobida qurbonliklar qilib,
xudolar o tga tashlangan go sht, yog‘, sut, arpa yoki bo g‘doy urug‘lari hidiga
ʻ ʻ ʻ
to yinadilar deb ishonganlar
ʻ 9
.
Rigvedada ikki ijtimoiy toifa alohida o rin egallaydi. Birinchisi - “rishi”lar
ʻ
(bashoratchilar) bo lib, ular diniy marosimlarda alohida o ringa ega bo lganlar.
ʻ ʻ ʻ
Ikkinchi toifaga qabilalar boshliqlari yoki sardorlar kirgan. Ular chorva podalarini,
sermaysa yaylovlar uchun yuzaga keladigan harbiy to qnashuvlarda
ʻ
qabiladoshlariga bosh bo lganlar. Ammo yakka hukmdor emas edilar.
ʻ
“Rigvedaning” keyingi nushalari paydo bo lishi davriga kelib, oriylaming
ʻ
kohinlari xudolar bilan muloqot qiluvchi bo libgina qolmay, balki ularning kasbi
ʻ
nasldan naslga o tadigan sinfiga aylanadi. Kohinlaming o ‘g ‘illari kohin bo ladilar
ʻ ʻ
va boshqa kohinlar qizlariga uylanadilar. “Rigveda”ni kohinlar o zib qoldirgani
ʻ
uchun ular aslzodalar hisoblangan.
Hind-oriylar Varuna - osmon xudosi, Ratri - tun ruhi, Agni - olov xudosi;
Parjana - “daraxtlarni sindiruvchi” hamda sigirlar, otlar va odamlarga suv
quyuvchi yomg‘ir xudosi va Indra quyosh xudosiga sig‘inganlar. Hind-oriy
jamiyatida (“kasta” yoki “vama”) braxmanlar bir qator ustunliklarga ega bo lgan.
ʻ
Unga hech kim zulm o tkazmasligi, tahqirlashi va unga jismoniy jazo berilishi
ʻ
8
https://www.bibliofond.ru/download.aspx?id=76251
9
Kabirov A. Qadimgi sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y.295-b
[ 10 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_10.png?v=1)
![mumkin emas edi. Aks holda qilingan qurbonlik befoyda bo ladi, xudolar uniʻ
qabul qilmaydilar deb ishonganlar. Bundan tashqari, braxmanni xafa qilish xavfli
hisoblangan. Braxmanlar bilimlari avloddan avlodga o tgan. Olim braxman
ʻ
atrofida doim shogirdlari bo lgan, ular balog‘atga yetguncha uning uyida
ʻ
yashayganlar, ustoziga xizmat qilganlar va undan ilm olganlar.
Braxmanlardan keyingi ikkinchi toifani “kshatriy”lar tashkil qilgan. Ular
qabila sardorlaridan chiqqan harbiylar sinfi (zodagonlar) edi.
Uchinchi tabaqaga qabila jamoasining to la huquqli vakillari “vayshiy”lar
ʻ
kirgan. Ular chorvachilik va dehqonchilik bilan shug‘ullangan ozod kishilar edi.
Yuqorida keltirilgan uch tabaqa vedalar bilan bog‘liq diniy marosimlarda ishtirok
etish va veda matnlarini o qish huquqiga ega bo lganlar. Ular “ikkinchi marta
ʻ ʻ
tug‘ilgan” lar sinfiga kirgan,
Aksincha, to rtinchi tabaqa vakillari “shudra”lar hech qanday vaziyatda
ʻ
“ikkinchi marta tug‘ilish” marosimidan o tishi va veda marosimida ishtirok etishi
ʻ
mumkin emas edi. Barcha begonalar va to la huquqli bo lmaganlar shudra
ʻ ʻ
hisoblangan. Hindistonda tabaqa-kasta tuzumi “karma” (hayot davomida qilingan
ishlar, xatti-harakatlar, qilmishlar) ta’limotiga bog‘liq bo lgan. O sha davrda
ʻ ʻ
mavjud bo lgan tasavvurlarga ko ra, tirik jon o limidan so ng butunlay yo q bo lib
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ketmasdan, qayta tug‘iladi va oldingi hayoti davomida qilgan ishlariga muvofiq
ravishda yangi ko rinishga ega bo ladi. Yaxshiroq ko rinishda qayta tug‘ilishga
ʻ ʻ ʻ
sazovor bo lgan hayvon, odam bo lib tug‘ilishi mumkin, shudra esa braxman,
ʻ ʻ
braxman esa xudo (xudolar ham tirik mavjudotlarning bir turi, shuning uchun ular
ham karma qonuniga bo ysunadilar deb ishonganlar) sifatida tug‘ilishi mumkin
ʻ
edi.
Tirik mavjudotlar guruhlarining har biri – jati (asl ma’nosi – “tug‘ilish”)
hisoblangan. Chorva jatisi (zotlari), o simliklar jatis (turlari), odamlar jatisi (kasta
ʻ
va vamalar) mavjud deb ishonishgan. Hindlar uchun kastani o ‘zgartirish masalasi,
xuddi qo yning
ʻ filga aylanishi masalasi singari bema’ni hisoblangan. Kastadan
tashqaridagi nikohlar dastlab munkin bo lmagan. Shu tariqa hind-oriy jamiyati
ʻ
shakllanib borgan.
[ 11 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_11.png?v=1)
![Miloddan avvalgi I ming yillikning o rtalariga kelib, Hindistonning ijtimoiyʻ
hayotida katta o zgarishlar yuz berdi. Bu vaqtga kelib, bu erda o nlab yirik
ʻ ʻ
davlatlar mavjud bo lib, ular orasida Magadha ko tariladi. Keyinchalik Maurya
ʻ ʻ
sulolasi butun Hindistonni birlashtiradi. Ushbu fonda vayshilar tomonidan qo llab-
ʻ
quvvatlanadigan kshatriylarning braxmanlarga qarshi kurashi kuchaydi. Ushbu
kurashning birinchi shakli bhagavatizm bilan bog‘liq. Bhagavat-Gita –
Mahabharata qadimgi hind epik hikoyasining bir qismi. Ushbu kitobning asosiy
g‘oyasi insonning dunyoviy vazifalari va uning ruhni qutqarish haqidagi fikrlari
o rtasidagi munosabatni ochib berishdir
ʻ 10
.
Jaynizm. Braxmanizmga qarshi kurashning ikkinchi shakli jaynistlar
harakati edi. Braxmanizm singari, jaynizm ham Samsara, karma va mokshani inkor
etmaydi, lekin mutlaq bilan birlashishga faqat ibodatlar va qurbonliklar orqali
erishish mumkin emas deb hisoblaydi. Jaynizm Vedalarning muqaddasligini inkor
etadi, qonli qurbonliklarni qoralaydi va braxman marosimlarini masxara qiladi.
Bundan tashqari, ushbu ta’limot vakillari Vedik xudolarini inkor etib, ularni
g‘ayritabiiy mavjudotlar — jinlarga almashtiradilar. Keyinchalik jaynizm ikki
mazhabga bo lindi — mo tadil (“oq kiyingan”) va haddan tashqari (“bo sh joy
ʻ ʻ ʻ
kiygan”) 11
. Ular asketik turmush tarzi bilan ajralib turadi, oiladan tashqarida,
ma’badlarda, dunyoviy hayotdan uzoq, o z tanaviyligini mensishmaydi
ʻ 12
.
Hinduizm. Hinduizm asosini qadimgi Hindistonning arxaik e’tiqodlari
daraxtlar, tog‘, suv havzalari, ilon, sigir va maymun kabilarga sig‘inish tashkil
etadi.
Hozirgi kunda ham hinduizmda, qadimgi davrdan boshlab ma’buda onaga sig‘inish
katta rol o'ynaydi. Hinduizmda bosh yaratuvchi — xudo g'oyasi mavjud. Bu xudo
Vishna bo‘lib, u hayvonlar sirtlon, baliq, tosh-baqalar, yoki insonlar odatda qora
tanli podsho, yoki cho‘pon (krishnalar) qiyofalarida namoyon bo‘ladi. Vishna
boshqa kichik xudolar timsoliga kirishi mumkin. Vishna odatda podsho tojida,
ba’zida dunyo iloniday yastanib yotgan holda tasvirlanadi. Boshqa hinduistlar bosh
xudo deb sopol parchalarini osgan asket (davrish) yoki raqqos qiyofasida
10
https://travel-in-time.org/puteshestviya-vo-vremeni/drevnyaya-indiya-harappskaya-tsivilizatsiya/#a3
11
https://www.bibliofond.ru/download.aspx?id=76251
12
Индуизм, джайнизм, сикхизм. Словарь. – М.:1996 г . С тр .51
[ 12 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_12.png?v=1)
![ifodalanadigan Shivani hisoblaydilar. Shivaga ko'pincha unga bag‘ishlangan
muqaddas ho‘kiz hamkorlik qiladi. Qadimgi davr oxiri va hozirgi kunlarda
hinduistlar Vishna va Shivaga e’tiqod qiluvchilarga bo'linadi. Hinduistlarning
muqaddas matnlari vedalar hisoblanadi. Hinduizmda ibodatxonada toat-ibodat
qilish rasm bo‘ldi. Bayram tantanalarining eng muhim qismi tantanali yurishlar,
namoyishlar bo‘lib, xudoning tasviri olib yurilgan. Ibodatxona oldida uning
xizmatchilari kohinlar, raqqoslar, musiqachilar yashagan. Hinduizm mafkurasining
asosiy belgilari “Bxagavadgita” (“Xudo qo'shiqlari”) poemasi bo‘lib,
“Maxabxarat” tarkibiga kiritilgan. Hinduizmning axloqida cheksiz sabr-toqat
qilishga chaqiriladi. Ijtimoiy munosabatlarda inson muloqoti o‘z ijtimoiy doirasi
bilan cheklanish kerak. Kasta bo‘yicha kasbni o‘zgartirish ta’qiqlanadi. Nikohni
bolalikda o‘qitish odati tarqalgan. Bevani o‘z erini gulxanda kuydirgan paytda
o'ziga olov berishi eng savob ish hisoblangan 13
.
Buddizm. Anti-braxmanistik harakatning uchinchi shakli buddizm edi.
Birinchi Budda (sanskrit tilidan tarjima qilingan — ma’rifatli), Shakya knyazlari
oilasidan bo lgan Gautama Shakyamuni, afsonaga ko ra, miloddan avvalgi VIʻ ʻ
asrda tug‘ilgan, u bir marta oq fil uning yoniga kirishini orzu qilgan.
Shahzodaning bolaligi bulutsiz edi va bundan tashqari, ular dunyoda har qanday
azob-uqubatlar borligini undan har tomonlama yashirishgan. Faqat 17 yoshga
to lganida, u kasal, zaif va qashshoq odamlar borligini bilib oldi va kambag‘al
ʻ
qarilik va o lim insoniyat hayotining oxiriga aylanadi, deya xulosaga keldi.
ʻ
Gautama haqiqatni izlashga qaror qilib, yetti yilni sarson-sargardonlikda o tkazdi.
ʻ
Bir kuni u dam olishga qaror qilib, Bodhi daraxti — bilim daraxti ostiga yotdi. Va
Gautamaning tushida to rtta haqiqat a’yon bo ldi. Ularni tanib, ma’rifatli bo lgan
ʻ ʻ ʻ
Gautama “Budda” bo ldi. Budda dunyoni boshqaradigan azob-uqubatlarning
ʻ
mavjudligi, yerga bo lgan muhabbatdan kelib chiqadigan hamma narsa azobdir
ʻ
degan xulosaga keldi. Azob-uqubatlarning sababi uning ehtiroslari va istaklari
bilan yashashdir, chunki hamma narsa biror narsaga bog‘liq. Nirvanada azob-
uqubatlardan qochish mumkin. Nirvana – ehtiros va azob-uqubatlarning yo q
ʻ
bo lib ketishi, dunyo bilan aloqalarning uzilishidir. Ammo Nirvana hayotni
ʻ
13
Rajabov R.R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim). Т .: “Fan va texnologiya ” , 2009-y, 185-b.
[ 13 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_13.png?v=1)
![tugatish yoki faoliyatni rad etish emas, balki faqat baxtsizliklarni tugatish va yangi
tug‘ilish sabablarini yo q qilishdir. Nirvanaga erishish mumkin bo lgan 8 ta yo lʻ ʻ ʻ
bor. 8 bosqichdan so ng unga erishish mumkin:
ʻ
1. Solih imon;
2. Haqiqiy qat’iyat;
3. Solih nutq;
4. Solih ishlar;
5. Solih hayot;
6. Solih fikrlar;
7. Solih fikrlash;
8. Haqiqiy tafakkur 14
.
Buddizmning asosiy g‘oyasi shuki, inson qayta tug‘ilish zanjirini buzishi,
dunyo siklidan chiqib ketishi va azob-uqubatlarini to xtatishi mumkin. Buddizm
ʻ
Nirvana tushunchasini kiritdi (tarjimasi — “sovutish, yo q bo lib ketish”).
ʻ ʻ
Braxman mokshasidan farqli o laroq, Nirvana ijtimoiy chegaralar va varnalarni
ʻ
bilmaydi, bundan tashqari, Nirvana boshqa dunyoda emas, balki yer yuzidagi
odam tomonidan boshdan kechiriladi. Nirvana–bu mukammal tenglik, befarqlik
va o zini tuta bilish holati, azob-uqubatlarsiz va ozodliksiz; mukammal donolik
ʻ
va mukammal solihlik holatidir, chunki mukammal bilim bo lsa, yuqori
ʻ
axloqsizliksiz bo lishi mumkin emas. Har bir inson nirvanaga yetib borishi va
ʻ
Budda bo lishi mumkin. Yetib kelgan nirvanlar o lmaydi, balki
ʻ ʻ arxat (azizlar) ga
aylanadi. Budda, shuningdek, odamlarga yordam beradigan muqaddas Zohid
bodxisatva *
ga aylanishi mumkin 15
.
14
http://www.studentu.ru
* *
Bodxisatva - buddaviylik ta’limotiga ko'ra, olam uch bosqichli bo‘lib, uning ikkinchisi savob ishlari tufayli
“nirvana”ga ko‘tarilish huquqiga ega bo‘lgan inson “bodxisatvalar” (xudoning nuri) istiqomat qiladigan joy -
“jannat”dir. “Bodxisatvalar” bodxisatva bo‘la olmagan insonlarga najot yo‘lini topishda yordam berishni xohlaydilar
va o‘z ixtiyorlari bilan “nirvana”ga ko‘tarilish huquqidan voz kechadila
15
См. Лысенко В.Г., Терентьев А.А., Шохин В.К. Ранняя буддийская философия, философия джайнизма.
Стр.112
[ 14 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_14.png?v=1)
![II BOB. QADIMGI HINDISTON SAN'ATI VA FANI
II.1. Qadimgi Hindistonda adabiyot, san’at, teatr, musiqa va raqs
Qadimgi Hindiston tarixiga oid asosiy manbalarning katta qismi qaytarib
bo lmaydigan darajada nobud bo ldi. Qadimgi hind adabiyotining ko plab asarlariʻ ʻ ʻ
palma barglariga yozilgan va noqulay iqlim sharoitlariga bardosh bera olmagan.
Boshqa tomondan,yong‘inlar qadimgi Hindiston arxivlari uchun halokatli bo lgan.
ʻ
Asl nusxada faqat toshga o yilgan matnlar saqlanib qolgan va ular nisbatan kam
ʻ
topilgan.
Agar qadimgi yunon san’atining ustuvor jihati go‘zallik, Misrniki esa din
bo‘lsa, hind san’atining yuksak namunalari uchun go‘zallik asosiy jihat emas, din
ham yagona ustuvor mavzu hisoblanmaydi. Dunyoviy va diniy tomonlarning
uyg‘unligi hin san’ati uchun xarakterli jihat hisoblanadi. Gap shundaki, agar diniy
adabiyot o'zini dinga bagishlagan kishilar: braxmanlar, kohinlar tomonidan
yaratilgan bo’lib, ularda zohidona diniy ruh, ustuvor bo’lsa, san’at asarlari
hunarmandlar tomonidan yaratilgan va ulardagi sipo diniy shakl ortida
yaratuvchilarning hayotga qaynoq muhabbati ufurib turadi.
Qadimgi Hind adabiyotida markaziy o‘rinni diniy adabiyot yodgorliklari
egallaydi. Ularning eng qadimgilari vedalar, o‘qituvchidan o'quvchiga og‘zaki
uzatilgan. Veda madhiyalarining katta qismi qurbonlik rasm-rusumlariga
bag'ishlangan. Mil.avv. I ming yillikning II yarmida budda adabiyoti shakllangan.
Ilmiy va didaktik ruhdagi adabiyotlardan mil. avv. V-IV asrlarda Panini tuzgan
sanskrit grammatikasidir. Bu mutaxassislarning fikricha jahon fanida XIX
asrgacha tilning eng yaxshi bayon qilingan asaridir. Hindistonda yozuv kechroq
paydo bo’lgan, uning ilk namunalaridan biri Ashoki yozuvlaridir.
Qadimgi Hindistonga turli davrlarda bostirib kelgan oriylar, forslar,
yunonlar, murullar va turkiylar bu san’atda o‘z izlarini qoldirganlar. Hind
[ 15 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_15.png?v=1)
![san’atining asoslarini buddaviylik va hinduizm (islom dini bilan to’ldirilgan)
dinlari tashkil qiladi.
Qadimgi hind san’ati tarixida quyidagi davrlar ajratilib ko’rsatiladi:
Mil. avv. III ming yillik o’rtalari — mil. avv. I ming yillik o’rtalari;
Mauriylar davri — mil. avv. 322—185 yillar;
Shungalar va Kushonlar davri — mil. avv. III asr — milodiy I asr;
Guptalar davri — IV—VI asrlar.
Juda qadim zamonlarda Hindiston hududida Xarappa madaniyati vujudga
kelgan. Qadimgi Hind vodiysidagi Moxenjo-Daro va Xarappa hududlarida
ko‘chalari mukammal rejalashtirilgan, suv ta’minoti yo’lga qo‘yilgan bronza davri
(mil. avv. 2500 –1500-yillar) saroylari va jamoat binolarining qoldiqlari saqlanib
qolgan. Kohinlar, raqqosa, hosildorlik xudosining bronzadan quyilgan
haykalchalari, zeb-ziynat buyumlari, hayvonlar aksi tushirilgan muhrlar, nozik
qilib bezatilgan sopol idishlar topilgan. Bu qadimgi manzilgohlar madaniyati mil.
avv. II ming yillik o’rtalarida oriylar bostirib kelishi natijasida vayron bo’lgan.
Mil. avv. I ming yillikda yana yirik davlatlar vujudga keladi (eng kattasi
Shimoliy Hindistondagi Magadha davlati). Braxmanizm hukmron dinga aylanadi.
Xudolar panteonining yuqorisini triada egallaydi: Braxma — yaratuvchi, Vishna
— saqlovchi, Shiva — vayron qiluvchi. Shuningdek, momaqaldiroq xudosi Indra
— podsho hokimiyatining homiysi va boshda xudolar ham e’zozlanadi. Bu davrda
arxitektura shiddat bilan rivojlandi, qimmatbado toshlar bilan bezatilgan saroylar
qurildi. Mil. avv. I ming yillikning ijodkor ustalari uchun qadimgi eposlar —
Mahabhorat va Ramayana syujetlar va obrazlar manba bo’lib xizmat qildi 16
.
Qadimgi hind madaniyatida markaziy o rinni diniy adabiyot yodgorliklariʻ
egallaydi. Ulardan eng qadimiylari vedalar (madhiyalar, ashulalar, sehrli afsunlar
va marosim formulalarining keng to plamlari – Rigveda, Samaveda, Yajurveda va
ʻ
Atharvaveda). She’riy asarlar hajmi jihatidan eng katta va mazmuni jihatidan mo l-
ʻ
ko l: Mahabharata (Bharata avlodlarining buyuk urushi haqidagi epik she’r) va
ʻ
Ramayana (havoriylar afsonasi Rama shahzodasi).
Afsonaviy va epik asarlardan tashqari, "Manu qonunlari" to plami ham
ʻ
16
Ergashev Sh. Qadimgi sivilizatsiyalar. – T.: “O’zbekiston” 2016-y. 208-b.
[ 16 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_16.png?v=1)
![saqlanib qolgan, ularning xronologik fiksatsiyasi ham katta qiyinchiliklarni keltirib
chiqaradi (miloddan avvalgi III – milodiy III asr). Bu muqaddas qonun yodgorligi
bo lib, unda fuqarolik va jinoiy qoidalar marosim qoidalari va taqiqlari bilanʻ
chambarchas bog‘liqdir.
Qadimgi Hindistonda turli sinf vakillari turli til va lahjalardan
foydalanganlar. Sanskrit – ruhoniylar, davlat xizmatchilari va boy odamlarning tili
bo lgan. Sanskrit grammatikasining asosiy qoidalari miloddan avvalgi IV asr
ʻ
oxiriga kelib brahman Panini tomonidan shakllantirilgan. Oddiy odamlar
tomonidan ishlatiladigan lahjalarda aniq grammatik tizim mavjud emas edi. Ular
prakritlar deb atalgan. Qadimgi Hindiston adabiyoti ham mulk asosida bo lingan.
ʻ
Buyuk muqaddas matnlar sanskrit tilida yozilgan, shuningdek, dunyoviy
adabiyotning aksariyati, shu jumladan she’riyat va dramaturgiya ham. Prakrit
buddaviy kitoblar tili bo lib, ba’zida dunyoviy she’riyat asarlari ham yozilgan
ʻ 17
.
“Artxashastra” o ziga xos yozma yodgorlik bo lib, uning tuzilishi taniqli
ʻ ʻ
obro li, Aleksandr Makedonskiyning zamondoshi Kautilyaga tegishli. Davlat
ʻ
boshqaruvi to g‘risidagi ushbu risolada davr sharoitlarini aks ettiruvchi bir qator
ʻ
maslahatlar va mamlakatni markazlashtirish va byurokratizatsiya o rnatilishiga
ʻ
qarshi ko rsatmalar mavjud
ʻ 18
.
Bizga qadar saqlanib qolgan eng qadimgi pyesalar mil.avv I asrning oxirida
yashagan deb taxmin qilingan buddist shoir Ashvaghosha tomonidan yozilgan.
Biroq, ular faqat qisman saqlanib qolgan. To liq saqlanib qolgan pyesalarning eng
ʻ
qadimiylari Bhasa asarlari. Bhasaning o n uchta pyesasi saqlanib qolgan, Kalidasa
ʻ
merosi esa eng ko zga ko ringan deb hisoblanadi sanskrit dramaturglariga faqat
ʻ ʻ
uchtasi saqlanib qolgan. Kalidasaning eng mashhur pyesalaridan biri “Shakuntala”
(yoki Abhijnanashakuntala, uzuk bilan tanilgan Shakuntala ) hisoblanadi.
Sanskrit tilida ko plab dramaturglar, shu jumladan Kalidasaning zamondoshi
ʻ
Shoh Shudraka dramalar yozgan. Shudraka sanskrit pyesalarining eng haqiqiysi -
"Loydan yasalgan arava" hisoblanadi. Saqlanib qolgan uchta pyesani Qirol Xarsha
yozgan: ulardan ikkitasi Haram hayoti mavzusidagi komediyalar, bittasi diniy
17
Эдвардс М. Древняя Индия. Быт, религия, культура / Перевод с англ. С.К. Меркулова. – М.: ЗАО
Центрпо лиграф, 2005 г . С тр . 214.
18
https://old.bigenc.ru/world_history/text/2053664
[ 17 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_17.png?v=1)
![mavzuda yozilgan. Sanskrit tilida saqlanib qolgan eng qadimgi she’riy asarlar
Ashvaghoshaga tegishli bo lib, u Buddaning hayotiga bag‘ishlangan. Asar keyingiʻ
sanskrit she’riyatidan farqli o laroq, juda sodda tarzda yozilgan. She’riy asarlar
ʻ
dastlab ozchilikka mo ljallangan edi, ammo ular keng tarqaldi va ommaga taqdim
ʻ
etildi. Ko pincha sevgi, tabiat, axloq haqidagi she’rlar mavjud. Sevgi she’riyati
ʻ
ochiqchasiga ehtirosli edi 19
.
Kalidasa eng buyuk sanskrit shoiri hisoblanadi. Saqlanib qolgan asarlardan
eng mashhuri har doim “Bulut-xabarchi” (“Meghaduta”) deb hisoblangan. Sanskrit
nasri juda kech paydo bo ldi. Eng mashhur yozuvchilar – Dandin, Subhandu va
ʻ
Bana –mil.avv. VII-VI asrlarda yashagan. Dandinning “o n podshohning
ʻ
sarguzashtlari” (Dashakumaracharita) asari hikoyaning umumiy syujeti bilan
birlashtirilgan hikoyalar to plamidir. Nasrning yana bir turi – bu asrlar davomida
ʻ
to plangan xalq donoligini aks ettirgan xalq hikoyalari, ertaklari va ertaklari
ʻ
to plamlaridir. Ulardan eng mashhurlari “Panchatantra” (“Besh kitob”) va
ʻ
“Xitopadesha” (“Foydali ko rsatma”). Ushbu ertak va ertaklarning aksariyatida
ʻ
qahramonlar turli xil ijtimoiy mavqega ega odamlarni tanib olish oson bo lgan
ʻ
hayvonlardir. Ulardan ba’zilari adolatsiz, ochko z va ikkiyuzlamachi sifatida
ʻ
tasvirlangan shohlar, zodagonlar va braxmanlarning satirasini saqlab qolishgan.
Ushbu to plamlar ilk o rta asrlarda Hindistondan tashqarida ham tanilgan va
ʻ ʻ
boshqa tillarga tarjima qilingan.
Milodiy birinchi asrlarga qadar Hindistonda musiqa san'atining rivojlanishi
haqida kam narsa ma’lum. Ariyalar hali ham yetti notadan iborat nota yozuvini
bilishgan, Veda davridagi monoton qo'shiq esa braxmanlar tomonidan deyarli
o'zgarmagan holda ishlatilgan degan taxminlar mavjud. Musiqa va raqs bo’yicha
eng qadimgi manba noma’lum asar deb hisoblanadi, uning muallifligini drama
san'atining asoschisi qadimgi dono Bharata deb atash odat tusiga kirgan. Ushbu
asar “Bharatanatyashastra” deb nomlangan. Bu shuni ko'rsatadiki, musiqa juda
rivojlangan san’at turi bo'lib, bugungi “klassik” deb nomlangan hind musiqasidan
biroz farq qiladi. Hind musiqasi bir-birining ustiga turli xil ritmlar bilan ajralib
turadi.
19
Sobirova D. Jidkov A. Култура Древнего Индии (Referat). – M.: 2019-y. 15-b.
[ 18 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_18.png?v=1)
![Hindistonning asosiy musiqa asbobi dastlab o'n simli Arfa bo'lib, unda
kamon bilan o’ynalgan. Guptalar hukmronligining oxiriga kelib, ushbu musiqa
asbobi armut shakliga ega bo'ldi va u barmoqlar va plektrum bilan ijro etila
boshlandi. Cholg’u asboblaridan damli asboblar fleyta va lavabolarni o’z ichiga
olgan. Kichkina barabanlar, bugungi kunda bo’lgani kabi, barmoqlar bilan
chalingan.
II.2. Qadimgi Hindistonda arxitektura va haykaltaroshlik
Qadimgi Hindistonning birinchi me’moriy va tasviriy san'at yodgorliklari
Xarappa sivilizatsiyasi davriga to g‘ri keladi, ammo eng yorqin namunalariʻ
Kushon-Gupta davrida yaratilgan. Diniy va dunyoviy yodgorliklar yuqori badiiy
fazilatlari bilan ajralib turardi. Antik davrda ko pchilik inshootlar yog‘ochdan
ʻ
qurilgan va shuning uchun saqlanmagan. Qirol Chandragupta saroyi yog‘ochdan
qurilgan va bugungi kungacha faqat tosh ustunlarning qoldiqlari saqlanib qolgan.
Eramizning birinchi asrlarida tosh qurilishda keng qo llanila boshlandi. Ushbu
ʻ
davrning diniy me’morchiligi g‘or majmualari, ibodatxonalar va stupalar (Budda
yodgorliklari saqlanadigan tosh inshootlar) bilan ifodalanadi. Ashoka hukmronligi
davrida 80 mingga yaqin Stupa qurilgan. Stupa barabanlarda o rnatilgan yarim
ʻ
shar shaklida edi. Yuqorida dafn urnasi saqlangan, uning ustida “soyabon” bilan
tayoq ko tarilgan. Ulardan biri Sanchidagi Stupa miloddan avvalgi III-II asrlarda
ʻ
qurilgan.. Ammo agar bu Stupa shakli jihatidan juda sodda bo lsa, unda kelajakda
ʻ
ular juda murakkab uslubda qurilgan. Shunday qilib, Amaravatidagi Stupa
(taxminan mil.avv. 200-yil) Sanchidagi stupadan ustun bo lib, Budda hayotidagi
ʻ
mavzular tasvirlangan panellar bilan bezatilgan 20
.
Stupalardan tashqari, me’moriy yodgorliklardan g‘or ibodatxonalarini ajratib
ko rsatish kerak, ularning eng qadimgilari yog‘och ibodatxonalar bo lgan.
ʻ ʻ
Ichkarida ular juda sodda, devorlari sayqallangan va kirish joyi oddiy o ymakorlik
ʻ
bilan bezatilgan. Keyinchalik bu oddiy namunadan ibodatxonalar va monastirlar
20
Культурология. История мировой культуры: Учебник для вузов / Под ред. проф. А.Н. Макаровой. – 2-е
изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ, 2000 г. Стр. 71
[ 19 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_19.png?v=1)
![hajmi va bezaklari bilan farq qilib, orqaga chekinishdi. Kirish tomonidagi
jabhalarda katta yorug‘lik derazalari bo lgan kavisli tosh verandalar paydo bo ldi.ʻ ʻ
Ajantada, xuddi ot taqasi kabi egilgan qoyada, 900 yil davomida – miloddan
avvalgi II asrdan milodiy VII asrgacha qurilgan 27 ta ibodatxona topilgan.
Maharashtradagi Ajanta g‘orlari, Butunjahon merosi ob'ekti, Sahyadri
tog‘lari tepaligida joylashgan palapartishlikli hovuz yaqinidagi daraning vertikal
tomoniga o yilgan, o ttizta toshdan kesilgan g‘or budda ibodatxonalarini tashkil
ʻ ʻ
qiladi. Buddist g‘orlarning barcha joylari singari, bu ham asosiy savdo yo llari
ʻ
yonida joylashgan va miloddan avvalgi II yoki I asrlardan boshlab olti asrni o z
ʻ
ichiga oladi. Turli xil dekorativ haykaltaroshlar, murakkab o yilgan ustunlar va
ʻ
o yilgan relyeflar, shu jumladan nafis o yilgan kornislar va pilasterlar inshootlarni
ʻ ʻ
bezatadi. Tajribali hunarmandlar qurilish va g‘alla va murakkab dekorativ o yma
ʻ
ishlarida yog‘ochli yog‘ochlarga (masalan, lintellarga) taqlid qilish uchun tosh
yasadilar 21
.
Maurilar davridan so ng, g‘isht va toshdan qurilishda keng foydalaniladi.
ʻ
Hozirgacha saqlangan obidalar g‘arbiy Hindistondagi budda monastirlari diqqatga
sazovor. Yer ustidagi monastirlardan biri Sanchida bunyod qilingan. Sanchida
tepalik ustida ulkan budda monastiri qurilgan. Yana bir noyob san’at yodgorligi
Ashoki yozuvlari bitilgan tosh ustunlardir. Maurilardan so ng, haykaltaroshlikning
ʻ
mahalliy maktablari vujudga keladi. Ulardan eng mashhurlari shimoliy-g‘arbiy
Hindistondagi Gandxara, shimoliy Hindistonning markaziy qismidagi Madxura va
Dekan viloyatidagi maktablardir. Eramizning birinchi asridan Gandxara maktabi
ellin va Rim madaniyati ta’siri ostida shakllangan. Gandxara uslubi kushonlar
davrida markaziy va sharqiy Osiyoning budda madaniyatiga ta’sir qildi. Madxura
va Dekan maktablari Hind tasviriy san’ati an’analari bilan ko proq bog‘langan.
ʻ
Ana shu maktablar asosida o rta asrlar hind va janubiy-sharqiy Osiyo mamlakatlari
ʻ
madaniyati shakllandi. Maurilar davridan keyin ming yil davomida hind tasviriy
san’atining noyob yodgorligi g‘ordagi Ajanta ibodatxonasi va budda monastirlari
yaratildi. Monastirlarning ba’zi zallari devorlarida budda afsonalaridan manzaralar
21
https :// uz . kineshma . net / Indian - rock -3219
[ 20 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_20.png?v=1)
![tasvirlangan. Ajantadagidek noyob tasvirlarga o xshash tasvirlar Shri-Lankadanʻ
ham topilgan 22
.
Qadimgi Hind adabiyoti asarlarining katta qismi veda, epik va budda
adabiyotlari an’anaviy janrlarga tegishli bo lib, asrlar davomida og‘zaki shaklda
ʻ
yashab keldi. Aynan muqaddas matnlarni eslab qolish, uzatish va talqin qilish,
lingvistika. falsafa va mantiq kabi fanlarning rivojiga sabab bo ldi. Janubiy
ʻ
Osiyoda Maurilardan so ng, turli davlatlarni gullab-yashnashi dunyoviy adabiyot-
ʻ
drama, poeziya va proza, me’morchilik hamda tasviriy san’atning noyob
yodgorliklarni yaratilishiga sabab bo ldi. I ming yillikning o rtalarida (shimoliy
ʻ ʻ
Hindiston Guptalar davri) qadimgi janubiy Osiyoda madaniyat taraqqiyotining
yakuni bo ldi.
ʻ
Qizig‘i shundaki, buddaviy rohiblar Masih davrida Hindistonning
shimolidan o tgan savdo yo llari yaqinida o z g‘orlarini yaratdilar. Boy
ʻ ʻ ʻ
savdogarlar budda g‘orlari haqida bilishar ekan, ular g‘orlarning kengayishi,
toshdan yasalgan monolit ibodatxonalar va mustaqil ibodatxonalarning xayr-
ehsonchilariga aylanishdi. Imperatorlar va hukmdorlar ham dindorlik ishini qo llab
ʻ
-quvvatladilar va ma’naviy bag‘ishlanish xizmatlarida qatnashdilar. Ehtimol,
savdogarlar o z marshrutlarida ibodat qilish uchun ermitajlardan foydalanishgan.
ʻ
Miloddan avvalgi VIII asrda yangilangan hinduizm oldida buddizm zaiflashgani
sari tog 'jinslarining tuzilishini saqlash, kengaytirish va modernizatsiya qilish
hindular va jaynlarga tegishli edi. Hindlarning muqaddas kishilari toshdan
inshootlar qurishda davom etdilar, ibodatxonalarni Shiva kabi xudolarga
bag‘ishladilar, toki sirli ravishda ular miloddan avvalgi XII asr atrofida
ibodatxonalarni tark etishdi. Ular inshootlardan shu qadar voz kechishdiki, hatto
mahalliy xalqlar ham o z oralaridagi dahshatli inshootlar haqida bilimlarini
ʻ
yo qotdilar. Faqat XIX asrda, ingliz sarguzashtlari va tadqiqotchilari ularni
ʻ
topgach, Hindiston dunyo xazinalarini o z ichiga olgan ajoyib arxitekturani kashf
ʻ
etdi 23
.
22
Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston,Rim). – T.: “ Fan va texnologiya ” , 2009 -y, 187-b .
23
https://uz.kineshma.net/Indian-rock-3219
[ 21 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_21.png?v=1)
![V-asrga kelib, mustaqil qurilish ibodatxonalari qurilgan bo lsa-da, toshʻ
kesilgan g‘or ibodatxonalari o ymakorligi parallel ravishda davom etdi.
ʻ
Keyinchalik, tosh kesilgan g‘orlarning arxitekturasi, Ellora g‘orlarida bo lgani
ʻ
kabi, yanada takomillashib, oxir-oqibat monolitik Kailash ibodatxonasi bilan
yakunlandi. Shundan so ng, toshbo ron qilingan arxitektura deyarli butunlay
ʻ ʻ
konstruktiv xarakterga ega bo ldi (garchi hunarmandlar XII asrgacha g‘or
ʻ
ibodatxonalarini o yishda davom etishgan bo lsa ham), toshlardan g‘ishtdan
ʻ ʻ
yasalgan va tik turgan konstruktsiyalar sifatida qurilgan. Kailash, toshdan kesilgan,
qazib olingan oxirgi ajoyib ma’badni taqdim etadi.
Shunday qilib, Qadimgi Hindiston xalqlari o zlariga xos boy madaniyat
ʻ
yaratganlar. Keyinchalik hind madaniyatidan janon xalqlari bahra olganlar.
Hindistonda keyingi vaqtda olib borilgan arxeologik va ilmiy tadqiqotlar ba’zi
g‘arb olimlarining hindlar hech qanday madaniyat yaratmaganlar degan fikrlarini
chippakka chiqardi. Ta’bir joiz bo lsa, hind xalqlari ilm-fanning ba’zi sohalarida
ʻ
yevropaliklardan o tib ketishgan.
ʻ
II.3. Ta’lim, ilm-fan va tibbiyotning rivojlanishi
Hindistonda ta’lim tizimining rivojlanish tarixi uzoq muddatli bosqich
bo lib, uning boshlanishi, turli baholarga ko ra, miloddan avvalgi V asrga to g‘ri
ʻ ʻ ʻ
keladi. O shanda ham qadimgi Taxila shahrida oliy maktab xususiyatiga ega
ʻ
bo lgan ta lim muassasalari tashkil etilgan.
ʻ ʼ Qadimgi Taxila shahri Hindistonda oliy
ta’lim markazi hisoblangan. Aynan shu yerda hind ibodatxonalari va buddist
monastirlari bilan bir qatorda birinchi marta dunyoviy institutlar yaratila boshlandi.
Ushbu muassasalar hind tibbiyoti bo yicha o qitilgan chet elliklarni jalb qildi.
ʻ ʻ
Biroq, hind ta’limi tirik materiyani o rganishdan tashqari, mantiq, grammatika va
ʻ
buddist adabiyotini bilishga yo l ochdi. Muqaddas yozuvlarning ko rsatmalariga
ʻ ʻ
ko ra, o g‘il bolani (brahmacharina) tarbiyalash hayotning to rtinchi yoki
ʻ ʻ ʻ
beshinchi yilida boshlangan va brahmana ustozi (guru) uyida o tkazilishi kerak edi.
ʻ
Talaba o z ustoziga har tomonlama hurmat ko rsatishi, unga xizmat qilishi va
ʻ ʻ
[ 22 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_22.png?v=1)
![so zsiz itoat qilishi shart edi. Qizlar tarbiyasiga unchalik e’tibor berilmaganʻ 24
.
Trening sandxiyani bajarish qoidalarini o zlashtirish bilan boshlandi, ya’ni.
ʻ
ertalab, peshin va kechqurun "Gayatri" ni o qish, nafasni ushlab turish, yutish va
ʻ
suv purkash, shuningdek, mo minning shaxsiy xudosining ramzi bo lgan Quyosh
ʻ ʻ
sharafiga suv berishdan iborat. , masalan, Vishnu yoki Shiva, va o zingizda xudo
ʻ
emas. Marosimlar hamma uchun majburiy hisoblangan va bugungi kungacha turli
shakllarda bajariladi. Asosiy tadqiqot predmeti Vedalar (madhiyalar) edi. Ustoz
qarshisida yerda o tirgan bir necha o quvchilarga Vedalarni yoddan o qib berdi va
ʻ ʻ ʻ
ertalabdan kechgacha ular to liq yodlab bo lgunlaricha misrama-sat takrorlab
ʻ ʻ
turishdi. Ba’zan, to liq sodiqlikka erishish uchun madhiyalar bir necha usulda
ʻ
yodlangan: avval bog‘langan bo laklar shaklida, so ngra har bir so z uchun alohida
ʻ ʻ ʻ
(padapatha), so ngra so zlar ab, bv, vg va boshqalar tamoyiliga ko ra guruhlangan.
ʻ ʻ ʻ
(kramapatha) Yoki undan ham murakkabroq tarzda. Sabr-toqat va mnemonik
nazoratni o rgatishning bunday rivojlangan tizimi tufayli ko plab murabbiylar va
ʻ ʻ
talabalar avlodlari Vedalarni bizning eramizdan ming yil oldin mavjud bo lgan
ʻ
aniq shaklda avlodlar uchun saqlashga imkon beradigan ajoyib xotira
xususiyatlarini ishlab chiqdilar.
Guru uyida yashagan shogirdlar faqat Vedalarni o rganish bilan cheklanib
ʻ
qolmadilar. “Vedaning qismlari” deb ataladigan boshqa bilim sohalari ham bor edi,
ya’ni, muqaddas matnlarni to g‘ri tushunish uchun zarur bo lgan yordamchi fanlar.
ʻ ʻ
Bu oltita Vedantalar: kalpa - marosimni bajarish qoidalari, shiksha - talaffuz
qoidalari, ya’ni. fonetika, chhandas - metrika va prosodiya, nirukta - etimologiya,
ya’ni. vedik matnlarida tushunarsiz so zlarni tushuntirish, Vyakarane -
ʻ
grammatika, Jyotish - taqvim ilmi. Bundan tashqari, murabbiylar maxsus dunyoviy
fanlar - astronomiya, matematika va adabiyotdan dars berishgan 25
.
Ba’zi shaharlar ularda yashab, ta’lim markazlari sifatida nom qozongan
mashhur o qituvchilar tufayli mashhur bo ldi. Varanasi va Takshashila (Taxila)
ʻ ʻ
eng qadimgi va eng yirik markazlar hisoblangan. Mashhur olimlar orasida mil.avv.
4-asr grammatikasi Panini deb ataladi. Davlat boshqaruvi fanining asoschisi
Brahmin Kautilya, shuningdek, hind tibbiyotining nuroniylaridan biri Charaka.
24
https://genderi.org/hindistonda-talim-tizimini-rivojlantirish-boyicha-davlat-siyos.html?page=2
25
https://genderi.org/hindistonda-talim-tizimini-rivojlantirish-boyicha-davlat-siyos.html?page=2
[ 23 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_23.png?v=1)
![Smriti g‘oyalariga ko ra, bitta o qituvchi qo l ostida bir nechta talaba bo lishiʻ ʻ ʻ ʻ
kerak bo lsa-da, shunga qaramay, "universitet shaharlarida" kattaroq o quv
ʻ ʻ
markazlari mavjud edi. Shunday qilib, Varanasda nisbatan kam sonli o qituvchilar
ʻ
bilan 500 o quvchiga mo ljallangan o quv muassasasi tashkil etildi. Ularning
ʻ ʻ ʻ
barchasi xayriya tomonidan qo llab-quvvatlandi. Buddizm va jaynizmning
ʻ
tarqalishi bilan ta’limni nafaqat o qituvchining uyida, balki monastirlarda ham
ʻ
olish mumkin edi. O rta asrlarda ularning ba’zilari haqiqiy universitetlarga aylandi.
ʻ
Eng mashhuri Bihardagi Nalanda buddist monastiri edi. Nalandadagi ta’lim dasturi
buddist diniy ta’limotlari sohasida neofitlarni tayyorlash bilan cheklanib qolmadi,
balki Vedalar, hind falsafasi, mantiq, grammatika va tibbiyotni o rganishni ham
ʻ
o z ichiga oldi. Nalanda kamida 10 000 talaba bepul ta’lim oldi, ularga katta
ʻ
xizmatchilar shtabi xizmat ko rsatdi.
ʻ
Gurukul tizimi Hindistonda hozirgacha yo qolgan emas. Zamonaviy gurular
ʻ
bilim, axloq va g‘amxo rlikning timsolidir va shishya timsolida irodali tarkibiy
ʻ
qism kuchaygan, ammo baribir o z ustozini to g‘ri yo lni yorituvchi mayoq deb
ʻ ʻ ʻ
hisoblaydigan hurmatli talaba. Integratsiyalashgan yondashuv tufayli talabalar
o rganish uchun yanada qiziqarli bo ladi, qiziquvchan bo lish osonroq va
ʻ ʻ ʻ
yaratishda erkinroq bo ladi. Hindistonda “O qituvchi” so zi juda hurmatli
ʻ ʻ ʻ
eshitiladi, chunki butun mamlakat bo ylab bunday insonning ham ta’lim, ham
ʻ
jamiyat uchun tutgan o rni muhimligini hamma tushunadi
ʻ 26
.
Qadimgi hind madaniyatining o ziga xos xususiyati bilimlarni hurmat
ʻ
qilishdir. Qadimgi davrlarda paydo bo lgan hind fani keyingi davrlarda rivojlanib,
ʻ
takomillashdi. Astronomiyaning rivojlanishiga sug‘orma dehqonchilik ehtiyojlari
sabab bo ldi. Qadimgi hind astronomlari yilni 12 oyga bo lishdi, har biri 30 kun,
ʻ ʻ
har 5 yilda 13-oy qo shildi. Yil har biri ikki oydan iborat olti fasldan iborat edi.
ʻ
Dunyoning turli kengliklarida kun va tun uzunligi o rtasidagi farq ma’lum edi.
ʻ
Yerning sharsimonligi va uning o z o qi atrofida aylanishi g‘oyasi ilgari surildi.
ʻ ʻ
Samoviy jismlarning samoviy ekvatorga nisbatan pozitsiyasi va harakati juda aniq
hisoblangan edi.
Qadimgi hindlar mantiq, til falsafasida katta yutuqlarga erishdilar.
26
https://genderi.org/hindistonda-talim-tizimini-rivojlantirish-boyicha-davlat-siyos.html?page=2
[ 24 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_24.png?v=1)
![Matematika, astronomiya fanlari bo yicha V asrda mashhur olim Ariyabxattaxaʻ
harakatning nisbiyligi asosida yerning o z o`qi atrofida aylanishi va uning quyosh
ʻ
atrofida aylanishini faraz qiladi. Matematikada nolni kiritilishi, arab raqamlari
deb aytiladigan raqamlar Hindistondan kelib chiqqan edi 27
.
Qadimgi hindlar boshqa xalqlardan mustaqil ravishda, Xarappa madaniyati
davrida, ya’ni miloddan avvalgi III ming yillikda shimoliy-g‘arbiy Hindiston
aholisiga birinchi marta ma’lum bo lgan o nlik sanoq tizimini yaratdilar. Yaqin
ʻ ʻ
Sharq xalqlari tomonidan qabul qilingan va Yevropada ma’lum bo lgan raqamlar
ʻ
va raqamlar (shu jumladan nol) uchun umumiy qabul qilingan tizim "Arab
raqamlari "deb nomlangan biroz o zgartirilgan shaklda (arablar ularni “hind
ʻ
raqamlari” deb atashgan). Qadimgi hind matematiklari va astronomlari Aryabhat
(V asr) va Varaxamihir (VI asr) ning traktatlaridan ko rinib turibdiki, V asrga
ʻ
kelib, hindlar kvadrat va kub ildizlarini topishni bilishgan, trigonometriya asoslari
bilan tanish edilar. Boshqa xalqlardan qat'i nazar, qadimgi hindlar algebra
asoslarini yaratdilar va bu borada arablar va O rta Osiyo xalqlarining o qituvchilari
ʻ ʻ
bo lishdi.
ʻ
Qadimgi hind kimyogarlari oltingugurt, xlorid va nitrat kislotalarni, turli xil
tuzlarni, bo yoqlar, dorilar, parfyumeriya ishlab chiqarishni bilishgan.
ʻ
Tibbiyotning rivojlanishi kasalliklarni gunohkor hayot natijasi deb
hisoblagan diniy xurofotlar bilan kechiktirildi. Saqlanib qolgan tibbiy risolalarga
ko ra, qadimgi hind shifokorlari turli xil kasalliklarni qanday aniqlash va
ʻ
davolashni bilishgan. Juda ko p miqdordagi dorilar mavjud edi. Hind shifokorlari
ʻ
gips, balzamlardan foydalanganlar, yuzlab turli xil dorivor o simliklardan, ko plab
ʻ ʻ
minerallardan foydalanganlar. Dietologiya juda yaxshi rivojlangan edi anatomik
bilimlarning yetishmasligiga qaramay, hind jarrohligi asosan amaliyot tufayli
ancha yuqori darajada edi. Jarrohlar murakkab operatsiyalarni amalga oshirdilar va
mamlakat chegaralaridan tashqarida o z san'atlari bilan mashhur edilar.
ʻ
Qadimgi Hindistonda yaratilgan ilk tibbiyotga oid asar bu «Ayur Veda»lar
(Hayotni bilish) hisoblanadi. Unda kasallikni keltirib chiqaruvchi asosiy manbalar
birinchi o rinda iqlim va ob-havoning o zgarishi, insonlarning yashash joyi, og‘ir
ʻ ʻ
27
Topildiyev O.R. Madaniyat tarixi (O’quv-uslubiy majmua), - Namangan: 2021-y. 20-b.
[ 25 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_25.png?v=1)
![jismoniy mehnat, ovqat rejimining buzilishi deb ko rsatilganʻ 28
.
Qadimgi hind tibbiyoti ikkita nufuzli manbaga tayangan: Manu qonunlari
kodeksi va Vedalardan kelib chiqqan Ayurveda ilmi - sanskrit tilidagi eng qadimgi
muqaddas matnlar. Ko pchilik qog‘ozda to g‘ri va to liq qayta hikoya qilish hind
ʻ ʻ ʻ
shifokori Sushruta tomonidan yozilgan. Unda kasalliklarning sabablari (inson
tanasini tashkil etuvchi uchta dosha va gunaning nomutanosibligi), turli xil
tabiatdagi 150 dan ortiq kasalliklarni davolash bo yicha tavsiyalar, shuningdek,
ʻ
780 ga yaqin dorivor o tlar va o simliklar tasvirlangan. ulardan foydalanish haqida
ʻ ʻ
ma’lumot berilgan.
Diagnostika davomida insonning tuzilishiga alohida e’tibor berildi: bo yi va
ʻ
vazni, yoshi va xarakteri, yashash joyi, faoliyat sohasi kabilar. Hind tabiblari
kasallikni davolashni emas, balki uning paydo bo lish sabablarini yo q qilishni
ʻ ʻ
o zlarining burchi deb bilishgan, bu esa ularni tibbiy Olimpning eng yuqori
ʻ
pog‘onasiga qo yadi. Shu bilan birga, o t pufagidagi toshlarni, sezaryen va
ʻ ʻ
rinoplastikani olib tashlash bo yicha muvaffaqiyatli operatsiyalarga qaramay,
ʻ
jarrohlik bilimlari mukammal emas edi (bu jazolardan biri - burun va quloqlarni
kesish tufayli talab qilingan). 200 ga yaqin jarrohlik asboblari hind tabiblaridan
zamonaviy mutaxassislar tomonidan meros qilib olingan. Hind an'anaviy tibbiyoti
barcha vositalarni tanaga ta'siriga qarab ajratgan:
- qustiruvchi va laksatiflar;
- hayajonli va tinchlantiruvchi;
- diaforetik;
- ovqat hazm qilishni rag‘batlantirish;
- narkotik (jarrohlikda anestetik sifatida ishlatiladi).
Shifokorlarning anatomik bilimlari yetarli darajada rivojlanmagan edi, lekin
shu bilan birga shifokorlar inson tanasini 500 ta mushak, 24 ta nerv, 300 ta suyak
va 40 ta yetakchi tomirlarga bo lishdi, ular o z navbatida 700 ta tarmoqqa
ʻ ʻ
bo lingan. 107 artikulyar bo g‘inlar va 900 dan ortiq havolalar. Bemorlarning ruhiy
ʻ ʻ
holatiga ham katta e’tibor qaratildi - Ayurveda barcha kasalliklarning aksariyati
asab tizimining noto g‘ri ishlashidan kelib chiqadi, deb hisoblardi. Hindistonning
ʻ
28
Komilova N.Q. Tibbiyot geografiyasi va global salomatlik (Darslik), - T.: 2018-y. 18-b.
[ 26 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_26.png?v=1)
![qadimiy tibbiyotiga kelsak, bunday keng bilim bu mamlakat tabiblarini undan
tashqarida juda mashhur qildi.
XULOSA
Jahon sivilizatsiyasi xazinasida qadimgi Hindistonning moddiy, badiiy va
ma’naviy madaniyati munosib o rin egalladi. Saqlanib qolgan madaniyatʻ
yodgorliklari adabiyot va arxitektura, haykaltaroshlik, hunarmandchilik,
shaharsozlikning yuqori darajada rivojlanganligidan dalolat beradi. Hindistonda
qadimgi hind astronomlari va matematiklari, kimyogarlari va shifokorlarining
tadqiqotlari va yutuqlari chuqur hurmatga sazovor bo ldi, tilshunoslik, mantiq,
ʻ
psixologiya sohasidagi yutuqlar endi qadrlanishi mumkin. Qadimgi Hindistonda
o nlik sonlar tizimi shakllantirilgan, hozirgi kunda umumiy qabul qilingan
ʻ
raqamlarni yozish tizimi yaratilgan. Bu yerda trigonometriya va algebra asoslari
yaratilgan. Qadimgi Hindistonda taniqli adabiy asarlar - Vedalar, "Mahabharata"
va "Ramayana" she’rlari, bilimlarning turli sohalariga oid risolalar yaratilgan. Bu
yuqori badiiy va me’moriy ijod mamlakati, shu jumladan sivilizatsiya darajasida
mukammal qadimiy shahar aholi punktlari, ajoyib ibodatxonalar, stupalar va
haykaltaroshlik yodgorliklaridir. Qadimgi hind madaniyatining o ziga xos
ʻ
xususiyati ma’naviyat edi. Insonning ichki dunyosiga qiziqish ustunlik qildi,
koinot masalalariga qiziqish kam edi. Madaniy evolyutsiya jarayonida bu yerda
turli xil diniy oqimlar tug‘ildi, ulardan biri buddizm hozirgi kunda 700 million
izdoshlari bo lgan uchta dunyo dinlarining eng qadimiyiga aylandi. Buddizmning
ʻ
tarqalishi munosabati bilan hind madaniyati Markaziy va Sharqiy Osiyo
mamlakatlariga sezilarli ta’sir ko rsatdi va G‘arb mamlakatlariga ta’siri arablar
ʻ
orqali amalga oshirildi. Zamonaviy Hindistonda ular madaniy merosga hurmat
bilan qarashadi. Bu mamlakat qadimiy urf-odatlarga hurmat bilan ajralib turadi va
buning ajablanarli joyi yo q, chunki, qadimgi hind sivilizatsiyasining ko plab
ʻ ʻ
yutuqlari hindlarning umumiy madaniy fondiga kirdi. Hindiston haqli ravishda
jahon madaniyatining eng qadimgi markazlardan biri sifatida shuhrat qozongan.
[ 27 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_27.png?v=1)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. D.Urakov, R.Tursunov, A.Biykuziyev, B.Xaynazarov. Jahon tarixi (Qadimgi
Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi) T.: “ Innovatsiya-Ziyo”. 2020-y.
2. Avdiyev V. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “O’rta va oliy maktab”, 1964-y.
3. Kabirov A. Qadimgi sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y.
4. Topildiyev O.R. Madaniyat tarixi (O’quv-uslubiy majmua), - Namangan:
2021-y.
5. Индуизм, джайнизм, сикхизм. Словарь. – М.:1996 г .
6. Rajabov R.R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim). Т .: “Fan va
texnologiya”, 2009-y.
7. См. Лысенко В.Г., Терентьев А.А., Шохин В.К. Ранняя буддийская
философия, философия джайнизма.
8. Ergashev Sh. Qadimgi sivilizatsiyalar. – T.: “O’zbekiston” 2016-y.
9. Эдвардс М. Древняя Индия. Быт, религия, культура / Перевод с англ.
С.К. Меркулова. – М.: ЗАО Центрполиграф, 2005 г .
10. Sobirova D. Jidkov A. Култура Древнего Индии (Referat). – M.: 2019-y
11. Культурология. История мировой культуры: Учебник для вузов / Под
ред. проф. А.Н. Макаровой. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ,
2000 г.
12. Komilova N.Q. Tibbiyot geografiyasi va global salomatlik (Darslik), - T.:
2018-y.
FOYDALANILGAN INTERNET MA’LUMOTLARI:
13. https://www.bibliofond.ru/download.aspx?id=76251
14. https://travel-in-time.org/puteshestviya-vo-vremeni/drevnyaya-indiya-
harappskaya-tsivilizatsiya/#a3
15. https://www.bibliofond.ru/download.aspx?id=76251
[ 28 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_28.png?v=1)
![16. http://www.studentu.ru
17. https://old.bigenc.ru/world_history/text/2053664
18. https://uz.kineshma.net/Indian-rock-3219
19. https://genderi.org/hindistonda-talim-tizimini-rivojlantirish-boyicha-davlat-
siyos.html?page=2
[ 29 ]](https://docx.uz/documents/232dc647-d95d-44bf-8f24-6d972077f77d/page_29.png?v=1)
Qadimgi Hindiston madaniyati