Qadimgi Mesopotamiya tarixining o‘rganilishi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	76.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

81 Продаж

Qadimgi Mesopotamiya tarixining o‘rganilishi

Купить

MUNDARIJA:
KIRISH .......................................................................................................... ... 3-4
I BOB. Qadimgi Mesopotamiyaning arxeologik o rganilishiʻ
tarixi…………………………………………….…….. .……………………. 5-19
II BOB. Qadimgi Mesopotamiya tarixini antik davr mualliflari asarlari orqali
o‘rganilishi tarixi……………………………....……………………..…... ... 20-33
XULOSA ....................................................................................................... . 34 - 35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. .............................. 36-37
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Demokratik jamiyatning xalqaro miqyosda e’tirof
etilgan tamoyillari asosida rivojlanish va taraqqiy etish yo‘liga dadil qadam qo‘yib,
o‘z milliy davlatchiligini qayta tiklayotgan kelajagi buyuk mamlakatimiz bu
borada umumbashariy taraqqiyotga, boshqa xalqlar erishgan tajribalarga, ayniqsa,
ijtimoiy qadriyatlarga suyanmog‘i lozim. O‘zbekiston Respublikasi birinchi
Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganidek: «Bugun bizning oldimizda shunday
tarixiy imkoniyat paydo bo‘ldiki, biz bosib o‘tgan yo‘limizni tanqidiy baholab,
milliy davlatchiligimiz negizlarini aniqlab, buyuk mamlakatimiz tomirlariga,
qadimiy merosimiz ildizlariga qaytib, o‘tmishdagi boy an’analarni yangi jamiyat
qurilishiga tatbiq etmog‘imiz kerak».
Bu borada yosh avlodga boshqa dunyoviy bilimlar qatori tarixiy bilimlarni
singdirish, rivojlantirish va takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki
ulkan tarix tajribasini o‘rganish – hozirgi davrda ro‘y berayotgan voqea-hodisalar
mohiyatini tushunishga yordam beradi. Dunyoning turli burchaklarida yashaydigan
xalqlarning tarixini turli davrlarda, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlarda
erishgan yutuqlari hamda taraqqiyot bosqichlariga ko‘tarilishini tsivilizatsiya
tushunchasi o‘zida aks ettiradi. Bu taraqqiyot bosqichi insoniyatning paydo
bo‘lishi va rivojlanishi, jamiyatning rivojlanish darajasi, moddiy va ma’naviy
madaniyatning yuksalishi, qabilalar va xalqlar o‘rtasidagi munosabatlar bilan
izohlanadi. Jahon xalqlari o‘tmish tarixida Yaqin Sharq xalqlari ilk sinfiy jamiyat
va davlatchilik tizimini shakllanishida asosiy o‘rinlardan birini egallagan. Qadimgi
Sharq tsivilizatsiyasi rivojlanishida Mesopotamiya ilk davlatlarini vujudga kelishi
va taraqqiyoti, buyuk madaniyatga ega bo‘lishi muhim o‘rin tutadi. Mesopotamiya
(Ikki daryo oralig‘i) deb qadimgi yunon geograflari Frot va Dajla oralig‘idagi tekis
vodiyni ataganlar. Bu vodiy bu ikki daryoning quyi va o‘rta oqimida joylashgan
edi. Shimoldan va sharqdan Mesopotamiya Arman va Eron tog‘ tizmalari bilan
o‘rab olingan, g‘arbda Suriya, Arabistonning cho‘l va yarim sahrolari bilan
chegaradosh bo‘lgan. Janubda Fors ko‘rfazi suvlari bilan yuvilgan. Shimolda
2

Armaniston tog‘laridan janubda Fors ko‘rfazigacha, sharqda Eronning tog‘li
viloyatlaridan g‘arbda Suriya-Mesopotamiya dashtigacha bo‘lgan hududda
qadimgi yunon geograflari tomonidan Mesopotamiya deb nomlangan hudud
yastangan bo‘lib, buning ma’nosi «ikki daryo oralig‘i»dir (Frot va Dajla daryolari).
Hozirgi kunda bu asosan Iroqning hududiga kiradi.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi. Ushbu kurs ish i da Qadimgi
Mesopotamiyadagi Akkad, Shumer, Amoriylar davlatlaridagi iqtisodiy, ijtimoiy va
siyosiy ahvolni tarixiy-arxeologik manbalar va adabiyotlar asosida ko‘rsatib
berish, Mesopatamiyaning qadimgi davr tarixini o‘rgangan olimlarning ilmiy
ishlarini tahlil qilishni va arxeologik qazishma ishlari natijasida topilgan moddiy
manbalr ni o‘rganishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘ydik.
Tadqiqot ob’yekti. Ushbu kurs ishining tadqiqot ob’yekti qadimgi davrdan
boshlab to hozirgi kunda qadar ilmiy nashriyotlarda nashrdan chiqqan yozma
manbalar, ilmiy adabiyotlar, xrestomatiyalar va arxiv hujjatlari hisoblanadi.
Yuqoridagilardan tashqari mazkur kurs ishida ilmiy nashriyotlarda nashrdan
chiqqan ilmiy maqolalardan ham alohida foydalanilgan.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishining xronologik chegarasi
qadimgi dunyo tarixini qamrab olgan bo‘lib, asosiy urg‘u Qadimgi Mesopatamiya
tarixi va unga oid manbalarning o‘rganilishiga qaratilgan.
Kurs ishining predmeti va obyekti. Mazkur kurs ishi nazariy asosini
qadimgi davr tarixiga oid ilmiy adabiyotlar, o‘rta asrlarda yozilgan manbalar
hamda keyingi davrlarda nashrdan chiqqan adabiyotlar, maqolalar, ilmiy ishlar,
mustaqillik davrida e’lon qilingan xolis yoritilgan tarixiy materiallar maqola va
monografiyalar shu kabilarga qaratilgan.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan manba va
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

3

I BOB. Qadimgi Mesopotamiyaning arxeologik o rganilishi tarixiʻ
Qadimgi Mesopotamiyadagi birinchi arxeologik qazishmalar XIX asr
o‘rtalarida uning shimoliy qismi Assiriya joylashgan joyda amalga oshirildi. 1842-
yil frantsuz diplomati P.Botta Kunjik tepaligini qazishni boshladi. Chunki bu joy
mahalliy afsonalarga ko‘ra Assiriya davlatining poytaxti Nineviya bo‘lgan. Ammo
tepalikni qazish aytarli natija bermagach, u bu erda ishni tugatib Xorsabod
qishlogida qazish ishlarini boshladi. U bu joyda 1843 - yil Assiriya podshosi
Sargon I ning Dur-Sharrukin saroyi qoldiqlarini topdi. Botta topgan yodgorliklar
Luvr muzeyining Assiriya kolleksiyasining asos bo‘ldi.
1845 – 1847 yillar ingliz diplomati G. Leyyard sharq tillarini yaxshi bilgan
holda Nimrud tepaligini qazishni boshladi. Ulkan odam, ho‘kiz, odam-sher
haykallari bo‘lgan podsho saroylari bilan Assiriya poytaxti Nineviya hisoblangan
Kunjik tepalagidan, Assiriya podshosi Sinaxxerib (Miloddan avvalgi VII asr)
saroyini uning nevarasi Ashshurbanipalning «Loy kitob»lar bilan to‘la kutubxonasi
bilan birga topildi. Leyayrd topilmalari Londondagi Britaniya muzeyi qadimgi
sharq kolleksiyasining asosi bo‘ldi. Leyyardning xodimi U. Rassam Kunjik
tepaligida qazish ishlarini davom ettirdi va harbiy manzaralar tasvirlangan ajoyib
rel’efli boy podsho kutubxonasi bilan Ashshurbanipalning saroyini topdi. Rassam
tomonidan Nimrud yaqinidagi Balavat degan joyda Miloddan avvalgi IX asrga oid
Assiriya yodgorliklari jumladan, harbiy yurish va xiroj keltirish tasvirlangan 4 jez
plita Balavat darvozasi qoplamasi topildi 1
.
Ingliz olimlari tomonidan XIX asrning ikkinchi yarmida qadimgi shumer
shaharlari Uruk, Larsa va Eredu qazib ochildi. XIX asrnng oxirida frantsuz
arxeologlari Shumer shahri Lagash va uning hukmdorlarini ko‘p sonli haykallarini
asosan, Gudeaning kumush va alebastr vazalarini, «Kalxatlar stelasi»ni,
ibodatxona xo‘jaligi va 3000 yillik tarixga ega Nippur shahrini ochdilar. Nippur
xarobalaridan umumshumer xudosi Enlil ibodatxonasi, 6000 loy taxtachadan iborat
ibodatxona-kutubxona, saroy, maktab, bozor, do‘konlar uy-joylar va xo‘jalik
binolari topildi. XIX asrda Mesopotamiyadagi arxeologik kashfiyotlar hammani lol
1
Бартольд В.В. Восточно –иранский вопрос. М-1922. – 66. c .
4

qoldirdi. Ammo arxeologik izlanishlar ishqiboz qiziquvchan kishilar tomonidan
hech qanday ilmiy rejasiz, ilmiy usullarsiz olib borildi. Ilmiy usuldan xabarsizlik
butun-butun madaniy qatlamlarni yo‘qotishga olib keldi. XX asrning boshlaridan
arxeologik izlanishlar qat’iy ilmiy usullarga suyangan holda olib borila boshlandi.
Nemis arxeologi Koldevey Bagdod yaqinida qadimgi Bobil xarobalarini ochdi.
1899-1917-yillar shahar devorlari, Navoxudonosor II (Miloddan avvalgi VII
asr) saroyi, diniy marosimlar ko‘chasi, bosh xudo Marduk ibodatxonasi, ulkan
zikkurat qoldiqlari topildi. Nemis arxeologi V. Andre 1903-1914-yillar
Assiriyaning eng qadimgi poytaxti Ashshurni qazib ochdi. 1933-1939-yillar
frantsuz Parro Mari shahri qoldiqlarini qazib bu erda podsho Zimrilim saroyi
(er.avv.II ming yillik boshlari), 20 ming loy taxtachadan iborat xo‘jalik-diplomatik
hujjatlar arxivini topdi. 1922-1924 yillar ingliz olimi D.Vulli qadimgi Ur shahri
xarobalaridan oy xudosi Nannar, ma’buda Ningal ibodatxonalarini, podsho Ur-
Nammu Miloddan avvalgi III ming yillik oxirida qurgan zikkuratni, ilk sulola
davrida qurilgan maktab, ustaxona, bozor, uy-joylar, ibodatxona, davlat va xususiy
arxivlarini qazib ochdi 2
.
Ikkinchi jahon urushidan so‘ng Evropa va Amerika tadqiqotchilari bilan
birgalikda Iroq olimlari arxeologik izlanishlarda ishtirok eta boshladilar. Iroq
olimlari Eredu shahrini, Nineviya xarobalaridan podsho Asarxaddon saroyini
ochdilar. XIX asrning 50-80-yillaridan XX asr boshlarigacha topilgan yodgorliklar
yangi ilmiy usullar asosida qayta o‘rganila boshlandi. XIX asr oxiridan boshlab
Mesopotamiya tarixiga oid qator tadqiqotlarni nemis olimlari K. Bekold, B.
Maysner, amerikalik olimlar A. Almeted, A. L. Oppenxeym e’lon qildilar.
Mesopotamiya tarixining quyidagi yo‘nalishlari bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib
borilayapti: siyosiy tarix va davlat qurilishi; sharq davlatchiligining o‘ziga xos
xususiyatlari; qadimgi Mesopotamiya huquqi; madaniyat va diniy e’tiqod
etnogenezi, shumerlarning kelib chiqishi va ularning semit tilli xalqlar bilan
aloqasi kabilar. Iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar muammolari etarlicha
o‘rganilmagan.
2
Дяконов И.М Государственный строй древнейшего Шумера. –«Вестник древней истории» 1952. – 95. c .
5

XIX asr oxiri XX asr boshlarida E.Meer fikricha har qanday tsivilizasiya
feodalizmdan boshlanadi, kapitalizm davriga etib ichki qarama-qarshiliklari tufayli
halok bo‘ladi, shundan so‘ng bu sikl yana qaytariladi. Sharqda bu nazariya
bo‘yicha jamiyat abadiy feodalizm holatida turadi. Shu sababli XX asr boshlarida
nemis olimlari B.Maysner, P.Koshaker asarlarida qadimgi Mesopotamiya jamiyati
feodal jamiyat deb baholanadi.
Mesopotamiya tarixini o‘rganish markazlari dastlab Angliya va Frantsiyada
o‘rnashdi. XIX asrda u Germaniyaga ko‘chdi. Evropada fashizmning paydo
bo‘lishi ko‘pgina olimlarni AQShga ko‘chishiga sabab bo‘ldi. Bu erda hozir
jahonga mashhur osurshunoslik markazlari ishlaydi. Shu bilan birga hozir
Frantsiya, Italiya, Belgiya, Gollandiya, Turkiya va Iroqdagi osurshunoslik
markazlari samarali tadqiqotlar olib bormoqdalar. Qadimgi Assiriya davri odatda
Miloddan avvalgi II ming yillikning 1- yarmi deb belgilanadi. Qadimgi Assiriya
markazi Ashshur bo‘lgan kichik hududni o‘z ichiga olgan edi. Ammo ilk Assiriya
jamiyatida savdo etakchi o‘rin egalladi. Qadimda Assiriya orqali Kichik Osiyo va
Kavkaz ortidan Tigr daryosi bo‘ylab o‘rta va Janubiy Ikki daryo oralig‘i va
Elamga, Sharqi y O‘rta Er dengizidan muhim savdo yo‘llari o‘tgan edi.
Ashshur shahri asosiy savdo yo‘llarida o‘rnashib qolish uchun o‘z
koloniyalarini barpo qilishga o‘ringan. Ashshur Kichik Osiyoni sharqiy qismini
faol kolonizatsiya qilgan. Bu erdan mis, qo‘rg‘oshin, kumush, chorva mollari teri
va yog‘och tashib ketilgan.
Qadimgi Assiriya jamiyatida ibtidoiy quldorlik shakllangan bo‘lib, ibtidoiy
jamoa qoldiqlari saqlanib qolgan. Podsho va ibodatxona erlarida jamoachi va
qullar mehnat qilgan. Erning asosiy qismini jamoa er egaligi tashkil qilgan.
Qulchilikning asosiy manbalari mulkiy tabaqalanish natijasida erkin
jamoachilarning qarzi uchun qul qilish va chetdan qul sotib olish bo‘lgan.
Miloddan avvalgi XVI asrgacha Assiriya podsholari Alum-Ashshur, shahar-jamoa
esa, Ashshur deb atalgan. «Kichik va ulug‘lar» xalq yig‘ini o‘z ahamiyatini
yo‘qota borgan, hokimiyatning oliy organi «Shahar Uyi» boylardan tuzilgan
oqsoqollar kengashi edi.
6

Kengash a’zolari ichidan bir xil muddatga alohida lavozimli shaxs, «limmu»
tayinlanib, u shahar xazinasini boshqargan, uning nomi bilan joriy yil boshlangan.
Oqsoqollar kengashi sud va ma’muriy ishlar bilan shug‘ullanadigan mansabdor
shaxs «ukulluma»ni tayinlagan. Shahar-davlatning merosiy hokimi «Ishshiakkum»
lavozimi ham mavjud bo‘lib, u diniy vazifalarni bajarib, ibodatxonalar qurilishiga
raxbarlik qilgan. U urush vaqtida harbiy boshliq bo‘lgan.
Miloddan avvalgiXX asrda xalqaro vaziyat Assiriya uchun noqulay kelgan.
Frot havzasida Mari davlati yuksalib, Ashshurning g‘arb savdosiga jiddiy to‘siq
bo‘lgan. Xett davlati Assiriya savdosini Kichik Osiyoda to‘xtatib qo‘ygan. Amoriy
qabilalarini Ikki daryo oralig‘iga yurishlari ham vaziyatni bekaror qilib Assiriya
savdosiga zarar etkazgan.
Faqat Miloddan avvalgi 1781 yillar atrofida amoriylardan bo‘lgan
yo‘lboshchi Shamshi –Adad Ashshur shahrini o‘zini Yuqori Mesopotamiyadagi
davlatini markaziga aylantirgan. Ashshur Ikki daryo oralig‘ining shimolidagi
shaharlarni bosib oladi, Marini bo‘ysundirib, Karxemish bilan ittifoq tuzadi. Suriya
shaharlari ham bosib olinadi. Ashshur g‘arb savdosida vositachilikni o‘z qo‘liga
oladi. Davlat boshqaruvida podshoning mavqei kuchayadi. Shamshi-Adad davlat
boshqaruvini bevosita o‘z qo‘liga olib, mutlaq hukmdor sifatida davlat boshlig‘i,
oliy harbiy boshliq va sudya vazifasini o‘taydi. Boshqaruvni takomillashtirishga
zaruriyat tug‘iladi. Mamlakat hududi, aholisi okruglarga bo‘linib, ularni boshqarish
uchun noiblar yuboriladi. Miloddan avvalgi 1757-yilda Shamshi Adadning o‘g‘li
Ishme-Dagan davrida Ashshurni Hammurappi bosib oladi 3
.
Miloddan avvalgi 1740-yillar atrofida kassitlarning Mesopotamiyaga hujumi
davrida Shamshi-Adadning avlodlari hokimiyatni yana o‘z qo‘llariga oldilar.
Ammo bu sulola tez orada hokimiyatni boshqalarga topshirishga majbur bo‘ladi,
lekin Shamshi-Adad sulolasining boshqaruvi Ashshur tarixining eng yorqin davri
deb tan olingan, keyinchalik Assiriya podsholari ro‘yxatida Shamshi-Adad va
uning ajdodlari ham kiritiladi. Miloddan avvalgi XVI asrda Bobil sulolasi
qulagach, Ashshur qudratli qo‘shni davlat Mitannining tazyiqiga qarshi Misr bilan
3
Арслонзода Р.А. Источниковедение: Учебник. – Т.: Навруз, 2019. – 33. c .
7

diplomatik aloqa o‘rnatadi. Bunga qarshi Miloddan avvalgi XV asr o‘rtalarida
Mitanni podshosi Shaushaattar Ashshurni bosib olib, uni Mitanniga qaram qiladi.
Mitanni Ashshurni g‘arbga chiqadigan savdo yo‘lidan butunlay mahrum qiladi.
Keyingi asr boshlarida Ashshur Bobilni hukmronligini tan olish evaziga
Mitanni zulmidan ozod bo‘ladi va bir qancha vaqt o‘tgach Bobildan to‘la mustaqil
bo‘ladi. O‘rta Assiriya davri - Miloddan avvalgi II ming yillikning II yarmi bilan
belgilanadi. Miloddan avvalgi 1353-1318-yillarda podsho Ashshuriballit
Assiriyani qudratli davlatga aylantiradi. Zaiflashib qolgan Mitanni xettlar tazyiqiga
qarshi Assiriyaga ittifoqchi sifatida chiqadi. Tez orada Assiriya xettlarni yuqori
Mesopotamiyadan haydab chiqarib, Frot daryosiga chiqadi. Natijada Mitannining
sharqiy viloyatlari, bu erdagi diniy markaz Nineviya bosib olinadi. Mitanni,
keyinchalik Bobil ham Assiriya ta’siri ostiga tushib qoldi.
Assiriya shahar-davlatdan qudratli davlatga aylanib, etti yuz yil davomida
o‘zining yurishlari bilan qo‘shni hududlarga dahshat tug‘dirdi. Assiriya davlatini
shakllanishi Miloddan avvalgi 1295-1264-yillarda hukmronlik qilgan podsho
Adad-Nirari davrida tugallanadi. U birinchi bo‘lib rasmiy ravishda o‘ziga podsho
unvoni berib,Old Osiyo buyuk davlatlari hukmdorlariga teng bo‘lgan ―Buyuk
podsho mavqeiga da’vo qiladi. Miloddan avvalgi XIII asrda Xett davlati Assiriya‖
savdogarlarini Kichik Osiyodan siqib chiqardi, Misrni Suriyadan mahrum qiladi.
Mitanni davlati esa Assiriya uchun g‘arbga chiqadigan yo‘lni butunlay yopadi.
Miloddan avvalgi XIII-XII asr boshlarida Assiriya yuqori Mesopotamiyaning
qo‘shni hududlarini to‘rt marta o‘ziga qo‘shib oladi va to‘rt marta yo‘qotadi [58,
82-b.]. Osur podshosi Tukulti-Ninurta I (Miloddan avvalgi 1233-1197-yillar)
davrida Bobil va Kavkaz ortiga g‘olibona harbiy yurishlar uyushtiradi. Bu podsho
Ashshur o‘rniga o‘zi uchun yangi poytaxt Kar-Tukulti-Ninurta shahrini qurdiradi.
Ammo uning hukmronligining so‘ngi yillarida xettlar va Bobil Assiriyani u bosib
olgan hududlarni katta qismidan mahrum qiladilar, bundan g‘azablangan Ashshur
zodagonlari Tukulti-Ninurtani taxtdan tushurib o‘ldirdilar.
Miloddan avvalgi XII asrda Assiriya tushkunlikni boshidan kechiradi,
Bolqon qabilalaridan bo‘lgan mushklar Frot daryosi vodiysiga kelib xett davlatini
8

halokatga uchratdilar, keyin elamliklarni hujumini qaytardilar. Podsho
Tiglatpalasalar I (Miloddan avvalgi 1114-1076-yillar atrofida.) davrida xalqaro
vaziyat Assiriya foydasiga o‘zgaradi. Bu davrda Xett podsholigi halokatga uchrab,
Misr siyosiy tarqoqlik tomon yo‘l tutadi. Assiriya qulay vaziyatdan foydalanib,
shimoliy Suriya va shimoliy Finikiyani, Kichik Osiyoning janubiy sharqiy qismini
o‘z ta’siri ostiga oladi. Suriyaning gullab-yashnashi er.avv. XII-XI asrlarda
Arabistondan oromiy qabilalarining bostirib kelishi natijasida tugadi.
Miloddan avvalgi I ming yillikda Buyuk Assiriya harbiy davlati zamonasi
boshlanadi. Miloddan avvalgi I ming yillikda Old Osiyoda temirdan keng
miqyosida foydalana boshlanishi, Qadimgi Sharqda iqtisodiy o‘sishga olib keladi.
Quruqlik va dengiz savdosi keng hajmda rivojlanadi, Xett va Mitanni kabi qudratli
davlatlar tarix sahnasidan tushib ketdilar. Bobil va Misr ichki va tashqi siyosatda
tushkunlikka yuz tutdilar, natijada Yaqin Sharqda Assiriya etakchi o‘ringa chiqib
oldi. Assiriya Miloddan avvalgi X-VII asrlarda o‘zining iqtisodiy, harbiy qudratini
qayta tikladi, siyosiy markazlashuv va barqarorlikka erishdi 4
.
Assiriya bu davrda faol istilochilik urushlari olib bordi. Buning sababi
Assiriya iqtisodiyoti uchun zarur bo‘lgan xom ashyo (metall, yog‘och) taqchil
bo‘lganligi edi. Ikkinchidan, rivojlanayotgan shaharlar hunarmandchigi va
dehqonchiligi va quldorlik xo‘jaligi uchun ishchi kuchi - qullarga ehtiyoj tez o‘sdi.
Assiriyani istilochilik urushlarini olib borishining yana bir sababi, mamlakat
quruqlik va dengiz savdo yo‘llari tutashgan hududda joylashgani uchun etakchi
o‘rinni egallashga intilishi edi.
Miloddan avvalgi VIII asrga kelib, Assiriya davlati Shimoliy
Mesopotamiyada o‘z hokimiyatini mustahkamlaydi. Assiriya Kichik Osiyo va
asosan, O‘rta Er dengizining sharqiga o‘z ta’sirini kuchaytirishga urindi. Bu
hududlar savdo, hunarmandchilik, dengiz savdosi keng yo‘lga qo‘yilgan, tabiiy
boyliklarga boy edi. Sharqiy O‘rta Er dengizi qirg‘oqlaridan muhim xalqaro savdo
yo‘llari o‘tgan bo‘lib, bu erda boy savdo – hunarmandchilik markazlari Tir, Sidon,
Arvad, Bibl, Damashq va Karxemish kabi shaharlar mavjud edi. Miloddan avvalgi
4
Авдиев В.И. Қадимги шарқ тарихи. Т -1964. – б.66.
9

XI asrning I choragida Suriya cho‘llariga, janubiy Suriyadan Mesopotamiya va
qo‘shni mamlakatlarga ko‘chmanchi oromiylar bostirib keldilar; Miloddan avvalgi
1000-yillar atrofida ular Frot daryosidan o‘tib Assiriyani bir necha janglarda
mag‘lubiyatga uchratdilar. Faqat oromiylarni istilosini podsho Adadnerari II
(Miloddan avvalgi 911-891-yillar), to‘xtata oldi. Uning vorislari davrida ham
Assiriya siyosiy-harbiy jihatdan Old Osiyoda o‘z mavqeini tiklashga harakat
qiladi. Miloddan avvalgi IX asrda Assiriya oromiy qabilalarini Shimoliy Suriyada
tor-mor qildi. Finikiya va Suriya shahar hokimlarini bo‘ysundirgan Urartu va Bobil
davlatlariga qarshi g‘olibona yurishlar uyushtiriladi. Assiriya qo‘shinlari Fors
qo‘ltig‘igacha etib bordilar 5
.
Miloddan avvalgi 856-853 yillarda Assiriya Suriya shaharlarining birlashgan
qo‘shinlariga zarba berdi. (Miloddan avvalgi 853 yilgi Oront daryosi yonidagi
jang). Miloddan avvalgi 840 yildagina Frot daryosining ortida 16 yurishdan so‘ng,
Damashq podsholigi bo‘ysundiriladi. G‘olibona yurishlar boy o‘ljalarni qo‘lga
kiritish imkoniyatini tug‘dirdi. Assiriya hukmdorlari Ashshur va Kalxu
shaharlarida ulug‘vor saroy va ibodatxonalar bunyod qildilar. Miloddan avvalgi IX
asr Assiriyaning iqtisodiy va harbiy-siyosiy jihatdan vaqtinchalik yuksalish davri
bo‘ldi. Shundan so‘ng Assiriya uzoq vaqt olib borilgan urushlar natijasida
zaiflashib qoldi. Miloddan avvalgi VIII asrda Assiriya iqtisodiy tushkunlikka yuz
tutadi. Ichki ziddiyatlar, qo‘zg‘olon va isyonlar boshlanadi. Ammo Assiriyani
yangidan yuksalishi Miloddan avvalgi 745-727-yillarda hokimiyatni bosib olgan
harbiy boshliq, podsho Tiglatpalasar III davrida boshlanadi. G‘ayratli sarkarda,
mohir tashkilotchi Tiglatpalasar III podsho hokimiyatini mutsahkamlash uchun
qator islohotlar o‘tkazadi. Jumladan viloyatlarni kichik-kichik noibliklarga bo‘lib
yuboradi, noiblar ustidan markaziy hokimiyatning nazorati o‘rnatilib, noiblarning
vazifalari cheklanadi. Tiglatpalasar III xazinadan maosh oladigan ko‘p sonli
muntazam qo‘shin tuzadi va ko‘ngillilarni harbiy xizmatga chaqirishdan voz
kechadi. Harbiy xizmatga aholining o‘rta va past tabaqalari jalb qilinadi.
5
Бартольд В.В. Восточно –иранский вопрос. М-1922. – 71. c .
10

Assiriya qo‘shini davlat bosqinchilik siyosatining asosiy quroli bo‘lgan.
Qo‘shin qurollariga qarab bir necha qismlarga bo‘lingan. Piyoda qo‘shinlar son
jihatdan eng ko‘p sonli bo‘lib, u engil va og‘ir qurolli qismlarga bo‘lingan.
Miloddan avvalgi IX asrdan boshlab otliq qismlar paydo bo‘ladi. Ular og‘ir va
engil qurollantirilgan qismlardan tuzilgan edi. Qo‘shinning zarbdor qismi jang
aravalari bo‘lgan. Jang aravalari qo‘shinning imtiyozli qismi edi, vaqt o‘tishi bilan
ularning o‘rnini otliq qismlar egallaydi. Shahar va qal’alarni qamal qilishga
Assiriyaliklar turli qamal qurollaridan foydalanganlar 6
.
Assiriya davlatining uchinchi gullab-yashnashi Miloddan avvalgi VIII
asrning 40- yillaridan VII- asrning 40 yillari oxirigacha bo‘lgan davrga to‘g‘ri
keladi. Bu davr Assiriya va Old Osiyo tarixida alohida o‘rin tutadi. Qaysiki
Assiriyaning faol ekspansiyasi unga qo‘shni bo‘lgan hududlar, davlatlar ijtimoiy-
siyosiy taraqqiyotida hal qiluvchi ta’sir o‘tkazadi. Assiriyaning harbiy kuchga
asoslangan davlat hokimiyatining tashqi siyosati faqat qo‘shni mamlakatlarga
nisbatan harbiy tazyiq o‘tkazish orqali o‘z ta’siri ostida tutib turishga yo‘naltirilgan
edi. Bunday siyosat Old Osiyoning o‘sha davrdagi va keyingi asrlardagi siyosiy
taraqqiyotiga kuchli ta’sir o‘tkazadi. Yaxshi qurollangan ko‘p sonli qo‘shin bilan
Assiriya podsholari Tiglatpalasar III (Miloddan avvalgi 745–727-yil ), Sargon II
(Miloddan avvalgi 722-705 yil), Sinnaxxerib (Miloddan avvalgi 705-680 yil),
g‘olibona yurishlar olib boradilar.
Miloddan avvalgi 743- 740 yillarda Suriya Shimoliy Suriya va Kichik Osiyo
hokimlarini birlashgan kuchlari ittifoqi tor-mor qilinadi. Urartu davlatiga qarshi
g‘olibona yurishlar olib boriladi va mamlakat talon-taroj qilinadi. Sharqda Assiriya
Midiyani bir qismiga ega bo‘ladi va bu erda bir necha provintsiyalar tashkil
qilinadi. Miloddan avvalgi 729-yilda Bobil bosib olinib Assiriya podshosi bu erda
toj kiyadi. Sargon II (Miloddan avvalgi 722- 705-y.) davrida Miloddan avvalgi
722-yilda Isroil podsholigi bosib olinadi.
6
Дяконов И.М Государственный строй древнейшего Шумера. –«Вестник древней истории» 1952. – 97. c .
11

Hokimiyatni noqonuniy ravishda bosib olgan Sargon II podshoning yangi
qarorgohi Dur-Sharrukin (―Sargon qal’asi )ni quradi, uning avlodlari Sargoniylar‖
Assiriyani uning halokatigacha boshqarganlar.
Badjaxl podsho-askar Sinaxxerib (Miloddan avvalgi 705-681-yillar)
poytaxtni Nineviyaga ko‘chiradi, u kichik Osiyoning janubiy-sharqini qo‘ldan
chiqaradi, Yahudiyani qarshiligini botsira olmadi, uni qo‘llagan Misrni enga
olmaydi. Uning vorisi Asarxaddon (Miloddan avvalgi 680-669-yillar) vayron
qilingan Bobilni qayta tiklaydi. Bobilni Assiriya bilan uniyadagi alohida podsholik
deb e’tirof etadi. Asarxaddon shimoliy-g‘arbda Miloddan avvalgi 679-yilda paydo
bo‘lgan dushmanni bartaraf qilib, Eronning shimoliy-g‘arbida yashagan skiflar
bilan Miloddan avvalgi 672-yilda ittifoq tuzadi. U Miloddan avvalgi 671-yilda
Misrni bosib olib, shimoliy arab qabilalarini bo‘ysundiradi. Bu davrda Assiriya
davlati chegaralari Nil daryosining birinchi ostonalaridan Kavkaz ortigacha, Eron
past tog‘idan Kichik Osiyogacha, O‘rta Er dengizidan Fors qo‘ltig‘igacha
cho‘ziladi. Bu bepoyon davlatni Assiriya boshqarish juda katta qiyinchiliklarni
tug‘diradi. So‘nggi podsholar Assiriyani o‘zida isyonlar, bosib olingan
hududlardagi to‘xtovsiz qo‘zg‘olonlarni botsirish uchun juda katta kuch sarflashga
majbur bo‘ldilar.
Miloddan avvalgi VII–asr o‘rtalarida Assiriya siyosiy tushkunlikka uchradi.
Bobil, Elam, xaldey, oromiy hokimliklari, Suriya va Finikiya shaharlarida Assiriya
hukmromligiga qarshi bosh ko‘taradilar. Natijada Assiriya halokat yoqasiga kelib
qoldi. Bobil va Midiya birgalikda Assiriyaga qarshi ittifoq tuzib Miloddan avvalgi
614-yilda Ashshurni, Miloddan avvalgi 612-yilda Nineviyani vayron qildilar.
Miloddan avvalgi 590-yilda Xarran yonidagi jangda Assiriyaning harbiy qudrati
to‘liq sindirildi. Natijada butun Old Osiyoni tarixda ilk bor yagona davlat tarkibida
birlashtirgan va bir necha yuz yil hukmronlik qilgan, qadimiy Sharqning eng katta
davlati tarix sahnasidan tushib ketdi.
Miloddan avvalgi III ming yillik boshlaridan shumerlar jezni o‘zlashtira
boshladilar. Shu davrdan arxeologlar ilk sulola davrini (Miloddan avvalgi 3000-
2300-yillar atrofi) belgilaydilar.
12

Shumer an’anasi esa mamlakat tarixini qaysidir ―to‘fon gacha va‖
―to‘fondan keyingi davrga bo‘ladi. Haqiqatdan ham Miloddan avvalgi 2900-
‖
yillar atrofida Quyi Mesopotamiyani qazishmalariga ko‘ra ―to‘fon bo‘lgan.
‖
Shumer tarixi u yoki bu markazning siyosiy etakchiligiga qarab Miloddan
avvalgi III ming yillikning birinchi yarmida ilk sulola davrini tashkil qilgan uch
bosqichga bo‘lish qabul qilingan. Bu davrda Kish shahri yuksalib I Kish sulolasi
hukmronlik qiladi. Uning hokimlari orasida shumer afsonalari qahramonlaridan
biri Etana ko‘zga tashlanadi. Kishning qudrati juda uzoq vaqt xotirada qolib
keyinchalik ko‘p hokimlar «Kish lugali» unvonga ega bo‘lishga harakat qilganlar,
bu unvonning egasi lugal yetakchi bo‘lgan. Kishning hokimlaridan biri Etana
(Miloddan avvalgi XXVIII asr) to‘g‘risida epik rivoyat shakllanib, rivoyatda u
ilohiy burgutda o‘zi uchun ―tug‘ilish maysasi ga ega bo‘lish va voris merosxo‘r
‖
olish uchun osmonga xudolar oldiga ko‘tariladi deb hikoya qilinadi 7
.
Kishning zaiflashuvi Urukning yuksalishi bilan boshlangan. Miloddan
avvalgi 2600- yillar atrofida Kish shahrining podshosi Aggi, Uruk shahrining
podshosi Gilgamesh (mashhur dotson qahramoni) tomonidan taxtdan tushiriladi.
Gilgamesh butun Shumerni birlashtiradi. Rivoyatlarga ko‘ra u xudoning o‘g‘li
bo‘lib, o‘limidan keyin xudo deb ulug‘langan. Ilk sulola davrining uchinchi
bosqichida Miloddan avvalgi 2550-yillar atrofida Urukni etakchiligi o‘rniga
o‘zining shaxta sag‘analari bilan ma’lum bo‘lgan Ur sulolasi keladi. Ur shahri
janubiy Mesopotamiyada etakchilik qila boshlaydi. Ur shahrida podsho hokimiyati
kuchayadi, hukmdorlar uchun hashamatli sag‘analar qurila boshlaydi. Vaqt o‘tishi
bilan ziddiyatlar kuchayib, Ur zaiflashib qo‘shni Lagash shahri kuchayib ketadi.
Lagash deyarli barcha Shumer shaharlarini bo‘ysundiradi, Elam ustidan g‘alaba
qiladi.
Miloddan avvalgi XXIV asrda Lagashda ensi hokimiyati kuchayadi va u
Lagash bosh xudosi Ningirsunning bosh kohini bo‘ladi. Uning hokimiyati
urug‘chilik munosabatlarini emirilishi, savdo-hunarmandchilikni rivojlanishi
natijasida shahar aholisini turli tabaqalari tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi.
7
Арслонзода Р.А. Источниковедение: Учебник. – Т.: Навруз, 2019. – 35. c .
13

Ibodatxona xo‘jaliklariga ham soliq solinadi, hunarmand, jamoachilardan turli
majburiyatlarni o‘tash talab qilinadi. Daromad solig‘i ko‘payadi. Lagashda ijtimoiy
ziddiyat kuchayadi. Yangi «ensi» Urukagina ijtimoiy ziddiyatlarni bo‘shashtirish
uchun islohot o‘tkazadi. Oliy kohinlar soliqlardan ozod qilinadi, ibodatxonalarning
qaram kishilarga natural mahsulot to‘lovi miqdori oshirilib, ularning huquqlari
kafolatlanadi. Aholidan olinadigan soliq-to‘lovlar bir qadar kamaytiriladi.
Urukagina «Lugal» unvonini qabul qiladi. Ammo ichki ziddiyatlar Lagashni
zaiflashtiradi. Lagashning ichki qiyinchiliklaridan foydalangan Umma shahri
podshosi Lugalzagissi Miloddan avvalgi XXIV asr oxirida Lagashni bosib olib,
butun Shumerda chorak asr etakchilik mavqeiga ega bo‘ladi. Umma shahar-davlati
hududi O‘rta Er dengizidan Fors qo‘ltig‘igacha (shumercha ―Yuqori dengizdan to
quyi dengizgacha ) cho‘zilib ketgan. ‖
Kishning fitna qurboni bo‘lgan podshosi Lugalzagissining kichik saroy
amaldori, kelib chiqishi oddiy odamlardan bo‘lgan akkadlik (rivoyatlarga ko‘ra
tashlandiq bo‘lgan va keyinchalik Kish saroyida tarbiyalangan) Kishning bir qism
aholisi bilan ko‘rimsiz Akkad shaharchasiga yashirinadi. O‘zini Sharrum-ken
(―haqiqiy podsho zamonaviy aytilishi Sargon) Sargon, (miloddan avvalgi 2316-
‖
2361-yillar) deb e’lon qiladi. Sargon ommaviy engil qurollangan qo‘shin tuzdi.
Shumer shimolidagi Akkad davlatiga asos soldi. U kuchli qo‘shin bilan 34 jangdan
keyin butun Shumerni istilo qildi. Sargon o‘zining 55- yillik podsholigi davrida
(Miloddan avvalgi 2316-2261 yillar) butun Mesopotamiyani Akkad davlati qo‘l
ostiga birlashtiradi. Bundan tashqari u Kichik Osiyo, Kipr, Suriya, Elam va hatto
uzoq Janubiy Erongacha harbiy yurishlar qiladi. Sargon davlati hududiga
ahmoniylarga bo‘lgan bir yarim yil davomida hech kim teng kela olmadi.
Sargon davlati oldingi Mesopotamiya davlatlaridan farq qilgan holda
markazlashgan davlat edi. Sargon va uning vorislari davrida mamlakatda
iqtisodiyot, pul-tovar munosabatlari, sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik
yuksaladi. Podshoning mustabid hokimiyati urug‘ zodagonlarining, oqsoqollar
kengashining kuchli qarshiligiga uchraydi. Podsho ularning qarshiligini sindirish,
o‘z hokimiyatini mustahkamlash uchun xizmatdagi zodagonlar, amaldorlar qisman
14

kohinlarga tayanib ish ko‘radi. Ba’zi shaharlarning merosiy «Ji»lari (hokimilari)
o‘rniga podsho o‘z kishilarni tayinlaydi. Sargon muntazam qo‘shinni tashkil qilib,
harbiylarga xizmat uchun er ajratib beradi. Natijada podsho («Sharrum») ning
qudratli hokimiyati vujudga keladi.
Sargon va uning merosxo‘rlari Rimush, Naramsuen (Miloddan avvalgi
2236-2200-yillar) podshoning mustabid hokimiyatini mustahkamlash uchun
isyonchi shaharlar, «ensi»lar, urug‘ zodagonlariga qarshi muntazam kurash olib
borishga majbur bo‘lganlar. Podsho hokimiyatini mustahkamlash uchun merosiy
«ensi»larni, o‘z o‘g‘illari bilan almashtirganlar, merosiy hokimlar oddiy
amaldorlar darajasiga tushirilgan. Podsho ichki siyosatda kohinlarga suyanadi.
Kohinlarga ko‘plab imtiyozlar berilgan. Podsho va uning o‘g‘illari ibodatxona
kohinlari lavozimini bajarganlar. Kohinlar Naramsuenni «akkad xudosi» deb tan
oladilar. Naramsuen faol tashqi siyosat olib boradi. Subartu, Elam, Fors
qo‘ltig‘igacha, Zagros tog‘larida lulubeylarga nisbatan g‘olibona yurishlari va
tashqi siyosatdagi yutuqlari uchun «dunyoning to‘rt iqlimi podshosi» unvoniga ega
bo‘ladi 8
.Akkad podsholigining qudratiga Mesopotamiyaga Zagros tog‘laridan
bostirib kirgan tog‘li qabilalardan bo‘lgan qutiylar chek qo‘yganlar. Boshida
Naramsuen ularni og‘ir janglarda engib haydab chiqardi va o‘zi urushda halok
bo‘ldi, ammo ular yana bostirib kirdilar. Mamlakat qutiylar tomonidan talon-taroj
qilindi, Shumerning mahalliy hokimlari ularga xiroj to‘ladilar. Lagash hokimlari
qutiylar yordamiga tayanib boshqa shaharlar ustidan ma’lum darajada hukmronlik
qildilar. Janubiy Mesopotamiyada Lagashning zo‘ravonligi boshqa
shahar_davlatlarning qahr-g‘azabiga uchradi va qutiylardan ozod bo‘lish vaqtida
qo‘shni shahar-davlatlar tomonidan Lagash shahri shafqatsiz buzib tashlanadi.
Qutiylar davridagi Lagash hokimlaridan biri Gudea (Miloddan avvalgi 2137-2117-
yillar) o‘zining yozuvlari va haykallari bilan ma’lum. Uning davrida Ningirsu
xudosi ibodatxonasi atrofida yagona ibodatxona xo‘jaligi tashkil etilgan edi. Gudea
bu xudo uchun olinadigan maxsus soliq joriy qiladi va qurilish majburiyatini
8
Бартольд В.В. Восточно –иранский вопрос. М-1922. – 77. c .
15

kiritadi. Gudea Hind daryosi havzasi viloyatlari bilan savdo qiladi va Elam bilan
urush olib boradi.
Qutiylar Mesopotamiyada yuz yilga yaqin hukmronlik qilganlar. Miloddan
avvalgi 2109-yil qutiylar Ur podshosi Utuxengal tomonidan tor-mor qilinadi va III
Ur sulolasi hukmronligi boshlanadi. Utuxengalning safdoshi Ur-Nammu
(Miloddan avvalgi 2106-2094-yillar) va uning o‘g‘li Shulgi (Miloddan avvalgi
2093-2046-yillar) o‘z davlatlarini misli ko‘rilmagan darajada mustahkamladilar va
ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlarni amalga oshirdilar. Buzilgan sun’iy sug‘orish
tizimi to‘liq qayta tiklanib, yangi-yangi kanal, to‘g‘onlar ko‘riladi. Katta hajmdagi
chorvachilik, dehqonchilik xo‘jaliklari tashkil qilinadi, hunarmandchilik bilan
shug‘ullanadigan podsho ustaxonalari ishi yo‘lga qo‘yiladi, tashqi savdo
kengaytiriladi. O‘lchov birliklari tartibga solinadi. Ibodatxona zikkuratlari, podsho
sag‘analari quriladi. III sulola davrida asosiy er zahirasi podsho qo‘lida to‘plandi.
Jamoa erlari xususiy qo‘llarda o‘ta boshlaydi. Podsho jamoachilarni xonavayron
bo‘lishi jarayonini sekinlashtirish uchun jamoa erlari oldi-sottisini ta’qiqlaydi.
Ammo ersizlanish kuchayib ketadi. Kambag‘allarning o‘z bolalarini qul qilib
sotishi, qarz uchun vaqtincha qul bo‘lish odatdagi hol bo‘lib qoladi. Qullar
ko‘payib ketadi, qul 9-10 sikl turgan. Shumer-akkad podsholigining davlat
boshqaruvi III sulola davrida qadimgi sharq podsho hokimiyatining tugallangan
shakli edi. Podsholar cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lib «Ur podshosi, Shumer
podshosi va Akkad podshosi» unvonlariga ba’zida «dunyoning to‘rt iqlimi
podshosi» unvonlariga ega bo‘lganlar.
Mesopotamiya juda qadimiy va boy madaniyatga ega bo‘lgan o‘lka. Bu
o‘lkada turli xal, urug‘, qabila va elatlar yashaganlar. Mesopotamiyaliklar
madaniyati shuning uchun xilma-xildir. Mesopotamiya xalqlari madaniyatining
shakllanishi miloddan avvalgi XI-IX ming yilliklarga borib taqaladi. Miloddan
avvalgi VIII-V ming yilliklardan boshlab mesopotamiyaliklar madaniyati ravnaq
topa boshlagan. Mesopotamiyada davlatlar tashkil topgach, Moddiy va ma’naviy
madaniyat sohalarida yanada ulkan yutuqlarga erishiladi.
16

Mesopotamiya xalqlari madaniyati qo‘shni xalqlar madaniyatiga katta ta’sir
ko‘rsatgan. Mesopotamiya xalqlarining eng katta yutuqlaridan biri bu yozuvning
ixtiro qilinishi edi. Ilk yozuv miloddan avvalgi IV ming yillikda Janubiy
Mesopotamiyada kashf qilingan. Bu erga ko‘chib kelgan shumerlar ham ushbu
yozuvni qabul qilganlar. U suratli yozuv bo‘lib, aytilmoqchi bo‘lgan so‘z rasm
bilan ifoda etilgan. Bu fanda ieroglif yozuvi deb nomlangan. Masalan qush so‘zi
qushning tasviri bilan, suv so‘zi uch qator to‘lqinsimon qatorlar bilan, yulduz so‘zi
yulduz tasviri bilan ifoda etilgan. Ammo suratli yozuvlar bilan ko‘p tushunchalarni
ifoda etib bo‘lmagan. Turmush shumerlarning bu yozuvini soddalashtirishni talab
qilgan. Zamonlar o‘tishi bilan Mesopotamiyada ponasimon shakldagi mixxat
yozuvi kashf etilgan. Ular qotmagan loy sathiga o‘yib tushirilgan. Ular lavha
ustida ko‘ndalang, tik va egri tushirilgan pona-mixlar shaklidagi belgilar
yig‘indisidan iborat yozuv tusini olgan. U 600 ga yaqin belgidan iborat bo‘lgan. Bu
yozuvning asoschilari shumerlar bo‘lib, uni keyinchalik bobilliklar, assiriyaliklar
ham qabul qilishgan. Bu yozuv keyinchalik butun Janubiy-G‘arbiy Osiyo xalqlari
orasiga tarqalgan, hatto Misr fir’avnlari ham bu yozuvdan foydalanganlar.
Juda qadimdan boshlab Mesopotamiya mirzolari adabiy, tarixiy ilmiy
mavzudagi gaplarni sopol, teri, loy lavhalar va boshqa buyumlarga ko‘chirib yozib,
o‘ziga xos kitoblar yaratganlar. Bu kitoblardan esa ajoyib kutubxonalar tashkil
etilgan. Bunday kutubxonalar Ur, Nippur, Nineviya, Bobil, Ashshur va boshqa
shaharlarda bo‘lgan. Bu jihatdan Assiriya podshosi Ashshurbanipolning
Nineviyadagi kutubxonasi ajralib turgan. Unda 30 mingdan ortiq xatli lavha
saqlangan bo‘lib, Mesopotamiya madaniyati va tarixining ko‘p tomonlari o‘z
ifodasini topgan.
Mesopotamiyaliklar qadim zamonlardan boshlab o‘z maktablariga ega
bo‘lganlar. Bu maktablarda ko‘proq badavlat kishilar, amaldorlar, o‘ziga to‘q
kishilarning farzandlari o‘qiganlar. Ammo maktabda erkin jamoadan chiqqan
oddiy kishilar ham o‘qigan bo‘lsa kerak. Maktablarning quyi sinflarida adabiyot,
til, gramatika o‘qitilgan. Yuqori sinflarida esa matematika, geometriya,
astronomiya, tibbiyot va veterinariya fanlari o‘qitilgan.
17

Maktablar davlatni boshqarish ishini amalga oshirishdagi xo‘jalik va savdo
xodimlari ham tayyorlagan. Maktablarda diniy dasrlar ham o‘qitilgan. Shumer,
akkad va ossur maktablarida mirzolar tayyorlashga ham katta ahamiyat berilgan.
Shunday qilib, Mesopotamiya maktablari maorif va madaniyat markazi
hisoblangan. Bu maktablarda intizom ham ancha qattiq bo‘lib, o‘qituvchilar
o‘quvchilarni qunt bilan o‘qishga undaganlar. Qadimgi Mesopotamiya shahar va
xarobalari qazilganda u erlardan arxiv va kutubxonalar topilgan. Loy va sopol
lavhalardagi yozuvlar o‘qilganda ularning bir qismi adabiy asarlar ekanligini
aniqlagan. Mesopotamiyada adabiy asarlarning eng qadimgisi miloddan avvalgi IV
ming yilliklarda yozilgan. Shumer, Bobil va Assiriya adabiyoti qadimgi xalq
og‘zaki ijodiyotidan kelib chiqqan. Adabiy asarlar biniy ruhda ham, dunyoviy
ruhda ham yozilgan. Mesopotamiya adiblari bizga «Dunyoning yaratilishi haqida
mif», «Aguayya haqidagi doston, «Adapa haqidagi doston», «Etana haqidagi
doston» kabi ko‘plab asarlar qoldirishgan 9
.
U yerda diniy, falsafiy va dramatik asarlar ham yaratilgan. Adabiy
asarlarning mazmuni xilma-xil bo‘lgan. Markazlashgan Bobil davlati tashkil
topgan vaqtda qohinlar-ruhoniylar Marduqni butun olamni yaratuvchi bosh xudo
deb ta’riflaganlar. Bu «Dunyoning yaratilishi haqidagi» dostonda o‘z ifodasini
topgan. «Agushayya haqidagi dostonda» ma’budalar Ishtar va Saltu o‘rtasidagi
raqiblik hikoya qilingan. Mesopotamiyada yaratilgan eng mashhur dostonlardan
biri «Gilgamesh haqidagi doston» bo‘lib, unda Gilgamesh va Enkiduning do‘stligi,
qahramonliklari va sarguzashtlari haqida himkoya qilinadi. «Jafokash avliyo
haqidagi doston»da bechora bir avliyoning og‘ir kechmishi haqida hikoya qilsa,
«Xo‘jayinning qul bilan suhbati dostoni» esa ho‘jayinning o‘z quli bilan hayoti,
mehnat va o‘lim haqidagi munozaralardan iboratdir. Mesopotamiya adabiyoti boy
merosga ega bo‘lib qadimdan sharq va jahon xalqlari adabiyotiga ham ijobiy ta’sir
ko‘rsatgan.
9
Авдиев В.И. Қадимги шарқ тарихи. Т -1964. – б.68.
18

II BOB. Qadimgi Mesopotamiya tarixini antik davr mualliflari asarlari
orqali o‘rganilishi tarixi
Qadimgi Mesopotamiya tarixiga doir manbalar uch asosiy guruhga
bo‘linadi: 1) qadimgi Sharq yozuvi yodgorliklari, 2) moddiy madaniyat
yodgorliklari va 3) antik zamon avtorlarining ma’lumotlari.
Qadimgi Sharq hujjatlari tarixchi uchun hammadan ko‘ra ko‘proq
ahamiyatga ega, chunki bu hujjatlarda tarixning ijtimoiy-iqtisodiy faktlari, siyosiy
hodisalar qayd etilgan, ularda o‘sha davrdagi madaniyatning tarakqiyot darajasi
aks etgan. Mesopotamiya xalqlarining xo‘jaligi, texnikasi va turmushi qay darajada
taraqqiy qilganligini ko‘rsatuvchi moddiy madaniyat yodgorliklari ham katta
ahamiyatga ega. Antik zamon avtorlari qoldirgan ma’lumotlar bularga qaraganda
kamroq ahamiyatga ega. Lekin ishonchli va to‘la manbalarga ega bo‘lgan hozirgi
zamon tekshiruvchisi antik zamon avtorlarini e’tibordan chetda qoldirmasligi
kerak 10
.
Antik dunyo avtorlari qadimgi Sharq madaniyatining so‘nggi asrlarida
yashaganlar. Ular ko‘p voqyealarni shaxsan ko‘rganlar, ko‘p narsalarnn o‘sha
vaqtlarda mavjud bo‘lib, keyinchalik yo‘qolib ketgan manbalardan bilganlar.
Qadimgi Sharq yozuvining asl yodgorliklari antik zamon avtorlari bergan
ma’lumotlarning ko‘pi to‘g‘ri ekanligini tasdiqlmadi. Nihoyat, antik zamon
avtorlari madaniy taraqqiyot darajasi jihatidan qadimgi Sharq dunyosnning
namoyandalariga qaraganda ancha yuqori turganlar. Lekin hozirgi zamon tarixchisi
grek va Rim yozuvchilarining asarlarini tanqidiy urganib, undan extiyotlik bilan
foydalanishi keraq Antik dunyo avtorlari bergan ma’lumotlarni qadimgi Sharq
hujjatlari va yodgorliklariga hamma vaqt taqqoslab ko‘rish zarur. Hozirgi zamon
tekshiruvchisi qadimgi zamondagi har bir yozuvchining xususan har bir
tarixchining tendensiyasi va uning dunyoqarash xususiyatini nazarda tutishi kerak.
Nihoyat, antik zamon avtori tarixni qanchalik zamonbop qilib hikoya qilganligini
ham nazarda tutish zarur.
10
Бартольд В.В. Восточно –иранский вопрос. М-1922. – 81. c .
19

Qadimgi Sharq haqida yozgan grek tarixchilari orasida Gerodot ayrim o‘rin
tutadi, uni haqli ravishda «tarix otasi» deb ataydilar. Gerodot (eramizdan av. 480—
425 yillarda) o‘zining katta asarini grek-fors urushlari tarixiga bag‘ishlagan.
Gerodot ellinlarning daxshatli dushmani bo‘lgan Eron davlatini mumkin qadar
batafsil ta’riflashga harakat qilib, Eron despotiyasi sostaviga kirgan
mamlakatlarning tabiiy sharoitlari, xalqlarning urf-odatlari, diniy e’tiqodlari,
madaniyati va tarixini mufassal bayon etgan.
Gerodot o‘z asarini yozishda, asosan, kohinlar va yo‘l boshlovchilarning
hikoyalaridan, shuningdek Sharq mamlakatlariga qilgan sayohati vaqtida o‘zi
qurgan narsalaridan foydalangan. Gerodot qadimgi Sharq tillarini bilmasa ham va
o‘zi foydalangan manbalarga jiddiy tanqidiy ko‘z bilan qaray olmagan bo‘lsa ham,
biz uning asarida ilmiy tanqidning dastlabki kurtaklarini ko‘ramiz. Avtor Eron va
Misr to‘g‘risida mufassal gapirib, Mesopotamiya ustida ozroq to‘xtalgan. Chunki u
Osuriya tarixiga bag‘ishlab maxsus asar yozmoqchi bo‘lgan, ammo yoza olmagan.
Gerodot hamma vaqt mamlakatning tarixi va madaniyatini har taraflama yoritishga
harakat qilib, Mesopotamiyaning tabiiy sharoitlari to‘g‘risida gapirganida. u
yerdagi sun’iy sug‘orishga, foydali o‘simliklardan foydalanish va ularni
o‘stirishga, shuningdek tuproqning unumdorligiga alohida ahamiyat bergan. U
tuproq unumdorligining ahamiyatiga juda ortiqcha baho bergan.
Gerodot Mesopotamiya xalqlarining turmushi va urf-odatlari haqida gapirib,
kemasozliq suv transporti va savdo xaqida hikoya qilgan. Odamlarning kiyim-
kechagi, ovkati, davolash usullari, uylanishdagi rasm-odatlar va ko‘mish
marosimlarini tasvirlagan. Mesopotamiyaning asosiy shahri bo‘lmish Bobilni
ayniqsa batafsil tasvirlagan hamda bu shaharni «mamlakatning eng mashxur va
juda ham mustaxkam shaxri» deb hisoblagan.
Mesopotamiyaning siyosiy tarixi haqida Gerodot bergan ma’lumotlar juda
ham qisqa bo‘lib, unda tasodifiy va qisman afsonaviy hodisalar tasvir etilgan.
Gerodot ayniqsa Semiramida va Nntokridaning binokorlik ishlarini,
Kayxisrovnnng Bobilni olgani, Eron shohi Doro xukmronlik qilgan vaqtida
bobilliklar ko‘targan qo‘zg‘olon, osur podshosi Sinaxeribning Misrga qo‘shin
20

tortib borganini mufassal tasvirlagan. Georodot o‘z hikoyalarida qadimgi mif
(afsona) va xalq ertaklaridan keng foydalanib, ko‘pincha ularni tarixda bo‘lgan
voqyealar deb tushuntirgan. Chunonchi, Geraklidlar avlodidan chiqqan Belning
ugli Ninni Gerodot osur podsholiginnng asoschisi deb hisoblagan. Lekin Gerodot
asarlarini sinchiklab, tanqidiy ko‘z bilan 1 Ko‘rsatilgan asar 9 analiz qilgan hozirgi
zamon tarixchisi u yozib qoldirgan faktlarning ko‘pidan foydalanishi mumkin.
Gerodot qadimgi Sharq xalqlarining madaniyatiga yuksak baxo bergan va qadimgi
Sharq antik dunyoga ta’sir ko‘rsatganligini ta’kidlab o‘tgan.
Gerodot quyosh soatlari va kunning 12 qismga bo‘linishi haqida gapirib,
ellinlar «bularning hammasini bobilliklardan olganlar» deydi. Eramizdan avvalgi
V asrning ikkinchi yarmida tug‘ilgan Ktesiy Knidskiy yozib qoldirgan ma’lumotlar
ilmiy jihatdan kamrok ahamiyatga ega. Ktesiy Osuriya tarixiga bag‘ishlangan
ocherkiga ko‘pgina xalq afsonalarini kiritgan, masalan, Sinaxerib va
Asarxaddonnnng vaziri dono Axikar haqidagi. Osuriya podsholigiga asos solgan
Nin bilan Semiramid haqidagi afsonalarni kiritgan. Bu barcha afsonalar Sharq
rivoyatlari bilan ancha keyin vujudga kelgan grek naqllarining xilma-xil
aralashmasi bo‘lib ketgan. Ammo Ktesiy ba’zi hollarda ishonchliroq manbalardan,
jumladan podsholar pergamentlaradan foydalangan bo‘lishi mumkin. Ktesiy Eron
shohi Artakserksning saroy tabibi bo‘lgan, shu tufayli u Suzadagi shoh arxivlariga
kirib, bu pergamentlarni o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘lgan. Ktesiy asari bizning
zamongacha saqlanmagan. Uning asaridan olingan ayrim parchalar Diodor asarida
saqlanib qolgan 11
.
Eramizdan avvalgi I asrda yashagan Diodor «Tarix kutubxonasi» degan
asarida o‘zidan oldin o‘tgan tarixchilarning turli asarlaridan, xususan Gerodot bilan
Ktesiy asarlaridan keng foydalangan. Diodor osur podsholigining asoschilari Nin
va Semiramidning afsonaviy hayot va faoliyatlariny ayniqsa mufassal tasvirlagan.
Diodor asaridagi Bobil tasviri, jumladan Bobilni qazish vaqtida topilgan Bobil
saroylarining devorlaridagi nafis suratlarning tasviri birmuncha kiziqarlidir.
11
Дяконов И.М Государственный строй древнейшего Шумера. –«Вестник древней истории» 1952. – 103. c .
21

Nihoyat, Xaldeya astrologiyasi va astronomiyasinnng Diodor asarida saqlanib
qolgan tasviri ham diqqatga sazovordir.
Eramizdan avvalgi I asrning oxiri va eramizning I asri boshlarida yashagan
Strabonning «Geografiya»sida kadimgi Mesopotamiyaning tarixi haqida
ma’lumotlar saqlanib qolgan. Strabon o‘z asarida Mesopotamiyaning tabiiy
sharoitini tasvirlagan hamda Dajla va Frotning vaqt-vaqti bilan bo‘lib turadigan
toshqiniga va sun’iy sug‘orish tarmoqlari tashkil qilishning zarurligiga e’tibor
bergan. Strabonning ko‘pgina kuzatishlari anchagina qiziqarli bo‘lsa-da, lekin
uning tasvirlarida juda mubolag‘a qilib yuborilgan joylar ham bor. Masalan,
Strabon Mesopotamiya yerlarinnng unumdorligini va xurmo daraxtinnng
xo‘jalikda keng ishlatilishini haddan tashqari bo‘rttirib ko‘rsatgan. Strabon
bobilliklarning urf-odat va kiyim-kechaklarini, uylanishdagi rasm-odatlar va
ko‘mish marosimlarini batafsil tasvirlagan 12
.
Strabon o‘zining bu hikoyalarida ko‘p narsalarni tasvirlashda Gerodotga
ergashgan. Strabon asarida Bobil va undagi Xaldeya astronomlari
observatoriyasnning ajoyib ta’rifi, shuningdek Nin va Semiramida haqida antik
davr tarixshunosligida keng o‘rin olgan afsonalar kabi tarixiy afsonalar saqlanib
qolgan. Shuning uchun ham bu afsonalarning avloddan-avlodga kelganligi
ajablanarli emas. O‘rta asr tarixchilari bu afsonalarni, antik zamon tarixchilari
yozib qoldirgan oz-moz ma’lumotlar bilan birga, yangi davr boshlarida qadimgi
Sharq olamining allaqachonlar unutilgan xalqlari madaniyatiga qaytadan qiziqish
uyg‘otgan olimlarga meros qilib o‘tkazganlar.
Old Osiyoning qadimgi xalqlari to‘g‘risida yozgan antik tarixchilar orasida
eramizdan avvalgi IV—III asrlarda yashagan bobillik Beros alohida o‘rin tutadi. U
Bobildagi Marduk ibodatxonasining kohini bo‘lgani sababli, ibodatxona
arxivlaridan fondalanish imkoniyatiga ega bo‘lgan, bu hol esa uning ishinn
yengillashtirgan. Aleksandr Makedonskiy va dastlabki Salavkalarnnng zamondoshi
Beros grek madaniyatiga daxldor bo‘lgan, Bobil tarixi hamda madaniyatini u o‘sha
zamonning bilimdon kishisi nuqtai nazaridan ta’riflab bera olgan.
12
Бартольд В.В. Восточно –иранский вопрос. М-1922. – 85. c .
22

Shunnng uchun Beros grek tilida Bobil tarixi va mifologiyasi ocherkidan
iborat katta tarixiy asar yarata olgan. Berosning asari uch kitobdan iborat.
«Donishmandlik» deb atalgan birinchi kitobda Bobil miflari bayon etilgan.
Ikkinchi kitobda afsonalardagi dunyo to‘foni dazridan tortib to shox Pulning (ya’ni
osur podshosi Tiglatpalasar III ning) podsholik qilish davrigacha bo‘lgan
Mesopotamiya tarixi bayon qilingan. Uchinchi kitobda Mesopotamiya tarixining
Aleksandr Makedonskiy o‘limigacha bo‘lgan davri tasvirlangan.
Qadimgi Mesopotamiya tarixiga oid manbalar moddiy madaniyat
yodgorliklari, xo‘jalik xujjatlari, yuridik xujjatlar, diplomatik xujjatlar, tarixiy
mazmundagi yozuv va bitiklar, shumer-akkad tilidagi ezma edgorliklar, antik
mualliflarning asarlari hisoblanadi. Ular asosan XX asr boshlari va ikkinchi
yarmida rus olimlarining tarjimasi asosida chop etilgan xrestomatiyalarda
keltirilgan. Qadimgi Mesopotamiya tsivilizatsiyasini o‘rganishda Qadimgi Sharq
madaniyati va san’ati tarixiga bag‘ishlangan darslik, ilmiy-ommabop nashrlar va
monografiyalar alohida ahamiyat kasb etadi. Ularda qadimgi dunyo xalqlarining
madaniy taraqqiyotida ro‘y bergan asosiy yutuqlar aks ettirilgan.
Bir muncha kengaytirilgan ma’lumotlar Qadimgi Mesopotamiya tarixi va
madaniyatiga bag‘ishlangan maxsus asarlarda keltirilgan. Ular qatoriga E.Klengel-
Brandt, I.S.Klochkov, A.L.Oppenxeym, N.D.Flittner kitoblarini kiritish mumkin.
Bu mualliflar kitoblarida qadimgi Mesopotamiya tsivilizatsiyasiga har tomonlama
tavsif berilgan, asosiy madaniy yodgorliklar haqida tushuncha berilgan Ayniqsa,
Moskvadagi Sharq adabiyotining Bosh tahririyati tomonidan «Sharqdagi izsiz
yo‘qolgan madaniyatlar izlaridan» turkumida chop etilgan adabiyotlardan S.
Lloydning «Mesopotamiya arxeologiyasi», A.Oppenxeymning ―Qadimgi
Mesopotamiya. Yo‘qolgan tsivilizatsiya portreti ilmiy nashrlarni ko‘rsatish
mumkin.
Bundan tashqari Qadimgi Mesopotamiya, jumladan Qadimgi Bobilning
ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayoti tarixi hamda Mesopotamiyada ishlab chiqilgan
va amal qilgan qonun-qoidalar B.A.To‘raevning "Qadimgi Sharq tarixi",
V.V.Struvening "Qadimgi Sharq tarixi", M.M.Dyakonovning "Qadimgi Ikki daryo
23

oralig‘ining ijtimoiy va davlat tuzilishi , I.M.Dyakonov tahriri ostidagi «Qadimgi‖
Sharq tarixi»ning Mesopotamiya tarixiga bag‘ishlangan 1-kitobida,
M.A.Dandamaevning "Qadimgi Bobilda quldorlik» kabi bir qator kitoblarda baen
qilingan .
Bu adabiyotlarda mavzumiz yuzasidan ham oz-oz ma’lumotlar mavjud.
Shimoliy Mesopotamiyadagi Akkad, Shumer, Assiriya, Qadimgi Bobil,
shuningdek, Iroq hududida eng qadimgi davrlarda mavjud bo‘lgan Xassun,
Samarra, Xalaf, El Ubeyd madaniyatlari bu erda XX asr 60-70 yillarida arxeologik
izlanishlar olib borgan olimlarning monografik asarlarida, maqolalarida o‘z
ifodasini topgan. Jumladan, bu haqda R.Munchaev rahbarligidagi ekspeditsiya
olimlarining arxeologik kashfiyotlari natijalarini aks ettirgan ilmiy ishlarida
ma’lumotlar bor. Qadimgi Mesopotamiyadagi tsivilizatsiya o‘choqlarini xorijiy
arxeologlar, jumladan J.Mellart ham ilmiy asoslangan holda tavsiflab bergan.
Qadimgi Mesopotamiya tsivilizatsiyasining alohida masalalari va
muammolari XX asrning turli yillarida turli nashrlarda chop etilgan ilmiy
maqolalarda ham o‘z aksini topgan. Jumladan, N.Ya.Merpert va
R.M.Munchaevlarning boshqa olimlar bilan birgalikda olib borilgan arxeologik
izlanishlarining natijalari muntazam ravishda chop ettirilgan 13
.
Bugungi kunda internet tarmog‘idan foydalanish imkoniyati paydo bo‘ldi.
Mavzu yuzasidan berilgan ma’lumotlar asosan rus tilida bo‘lib, ko‘plab o‘xshash
tomonlari mavjud. Shunga qaramasdan, ularni o‘rganish va umumlashtirish
nihoyatda qiziqarli bo‘ldi. Shuni ta’kidlash zarurki, o‘zbek tilida darslik, o‘quv
qo‘llanma va ma’ruza matnlaridagi alohidla mavzularda Qadimgi
Mesopotamiyaning qisqacha tarixi yoritilgan bo‘lsa-da, katta hajmdagi maxsus
adabiyot yoki tadqiqot yo‘q.
Ma’lumki, El-Ubeyd madaniyati davri boshlanishidan oldin
Mesopotamiyaning Shimoliy Iroq qismida Xassun va Samarra, Janubiy Iroqda esa
Eridu va Xaji Muhammad madaniyatlari tarqalgan edi. Xassun madaniyati faqat
Shimoliy Iroqqa mansubdir.
13
Арслонзода Р.А. Источниковедение: Учебник. – Т.: Навруз, 2019. – 38. c .
24

Dastlabki bosqichlar uchun monoxrom kremlangan sopollar xarakterli
bo‘lib, ular 3 ta bir-birini almashtirgan qatlamlarda (Ia-IIc) topilgan. Bu
madaniyatning gullab-yashnagan davri esa II-IV qatlamlarda namoyon bo‘ladi.
Arxeologik qazishmalar natijasida bu davrga oid katta bo‘lmagan to‘g‘ri
to‘rt burchakli uylar topilgan. Ularda bir nechta xona bo‘lib, xom g‘ishtdan
qurilgan. Poli qamishli tsinovkalar bilan qoplangan. Xonalarda oziq-ovqat
saqlaydigan o‘ralar mavjud bo‘lib, ayrimlarida hatto qabrlar ham bor.
Xassun madaniyatiga oid sopol buyumlar 3ta guruhga bo‘linadi: 1)qo‘pol
tasvirsiz; 2) tasvirsiz, lekin o‘yilgan naqshlari bor; 3) kremrang fonga qizil bo‘yoq
bilan tasvirlar tushirilgan yoki tasvirli va o‘yilgan naqshli buyumlar. Sopolchilik
rivojlanib, takomillashib boradi. Bu sopol buyumlarini olimlar odatda «arxaik» va
«standart» turlariga ajratishadi. IV qurilish gorizontidan boshlab (mil.av. 5500 y.)
yangi tasvirli sopol buyumlar paydo bo‘ladi. Ayrim olimlar fikricha, bu buyumlar
boshqa hududlar olib kelingan bo‘lishi mumkin. Ushbu takomillashgan sopol
buyumlar Samarra sopollari nomi ostida mashhurdir 14
.
Tasvirli sopollar va tasvir bilan o‘yilgan naqshlarni o‘zida mujassam etgan
sopollar birgalikda uchraydi. Bu davrda Mesopotamiyada ilk bor hayvonlar va
odamlarning naturalistik tasvirlari, hamda katta kosalarning ichki tomonida
joylashgan murakkab kompozitsiyalar paydo bo‘ladi. Ko‘za va xumlarning
shakllari o‘zgarib boradi, ulardagi tasvirlarda, ayniqsa relefli naqshlarda odam
figurasi ko‘rinib turadi. Samarra davri sopollari Shimoliy Suriyada ham ko‘p
topilgan. Uning bu erda paydo bo‘lishi Xalaf madaniyatidan oldin yoki birgalikda
– mil.av. 5400 yilda paydo bo‘lishi mumkin. Ko‘psonli turar joylar va
manzilgohlarda ikkala madaniyat izlari topilgan bo‘lib, ammo Samarra
madaniyatining kelib chiqishi, Xassun va Xalaf madaniyatlari singari hanuz
muammo bo‘lib kelmoqda. Xassun, Samarra va Xalaf madaniyatlarini xronologik
jihatdan qiyoslash avvalambor qazish ishlari va tipologik kuzatuvlar asosida
olingan natijalarga asoslangan edi. Bugungi kunda mazkur ma’lumotlarning
ko‘payishi, ko‘psonli radiokarbon sanalar paydo bo‘lgani tufayli bu mutanosiblik
14
Авдиев В.И. Қадимги шарқ тарихи. Т -1964. – б.75.
25

qayta ko‘rib chiqilmoqda. Ushbu madaniyatlardagi ko‘pchilik xususiyatlar va
belgilar ilgari izchil mavjud bo‘lgan deb hisoblangan bo‘lsa, endilikda ular
o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarning natijasi deb qaralmoqda. Bu madani yatlar
endilikda qisman sinxron deb tavsiflanmoqda: Mesopotamiya shimolida ilk Xalaf,
janubda Samarra va ular oralig‘ida Xassun. Ayni vaqtda Samarra madaniyati,
taxminlarcha, Xassun madaniyati yo‘q bo‘lib ketganidan so‘ng ham mavjud
bo‘lgan, Xalaf madaniyati esa Samarra madaniyatidan keyin ham mavjud edi.
Ayrim tadqiqotchilar fikricha, Samarra madaniyati dastlab Eronda paydo
bo‘lgan bo‘lsa, boshqalari Samarra sopolchiligini Xassun madaniyatining
davomchisi deb hisoblaydilar. Bu fikrlardan hech qaysi bugungi kunda jiddiy
ravishda asoslanmaydi. Bugungi kun olimlar nuqtai nazariga ko‘ra, eron
madaniyatlari tepaliklardan (Tell shimshara) mustahkam o‘rnashib olgan Samarra
madaniyatining ayrim belgilarini o‘zlashtirgan bo‘lishi mumkin, chunki Samarra
madaniyati Xassun madaniyatining davomchisi bo‘lganda edi, uning sopol
buyumlari Xassun sopollaridan shu tariqa o‘ziga xos belgilari bilan ajralib
turmasdi.
Markaziy Eronda bir qator manzilgohlar (masalan, Tell es-Savvana) hamda
Mandali yonida bir guruh manzilgohlarning (Choga Mam iva b.) ochilishi Samarra
madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashga imkon berdi va u mustaqil
madaniyat ekanligini tasdiqladi. Uning asosiy belgisi sug‘orma dehqonchilikning
rivojidir. Bu esa aholi farovonligining oshishiga olib keldi. Ko‘pxonali turar
joylardan iborat yirik-yirik manzilgohlar qalin mudofaa devorlari bilan o‘ralgan
edi. Tell es-Savvanada o‘ziga xos rejaga ega bo‘lgan ibodatxonalar bo‘lgan.
Tasviriy san’at juda boy bo‘lganidan tosh va sopoldan yasalgan sopollardagi ajoyib
naqshlar, antropomorf haykalchalar dalolat beradi. Ular keyingi, Ubeyd
madaniyatiga o‘xshashdir. Ayni vaqtda Samarra madaniyati haqida ma’lumotlar
juda kam. Sopol buyumlardan tashqari Baguz me’morchiligi uning asosiy
ko‘rinishlari hisoblanadi. Bu manzilgohdan bir qator mehnat qurollari topilgan
bo‘lib, Suriya va Falastindagi qurollarga o‘xshab ketadi.
26

Samarrada metall buyumlar ham bo‘lgan, chunki bu davrda Anatoliya
temirchilari misdan harbiy qurol-yarog‘lar va bilaguzuklar yasashgan.
Shunday qilib, Xassun va Samarra madaniyatlari davrining muhim
xususiyatlaridan bir shu bo‘ldiki, ular ga oid manzilgohlar lalmi dehqonchilik
uchun qulay bo‘lgan iqlimga ega hududda joylashgan edi. Albatta, sug‘orma
dehqonchilik Samarra madaniyatining asosi hisoblangan. Uning eng qadimgi
manzilgohlari Dajla daryosi bo‘ylab joylashgan va dehqonlar daryo toshganidan
foydalanib, dalalarini sug‘orishgan. Dastlab, suvni ushlab turuvchi oddiy
to‘g‘onlar qurilgan bo‘lsa, keyinchalik kanallar qazilgan.
Mandalidan shimolroqda kanal izlari aniqlangan bo‘lib, miloddan avvalgi VI
mingyillikka oidligi ko‘rsatiladi. Mil.av. V ming yillik boshlarida esa (Ubeyd 3
davri) Mandali yonidagi kanal 4-6 metr kenglikda bo‘lgan [18]. Samarra
madaniyatining ta’siri janubdagi Jafarobod I (yoki Suziana I), Xuziston, Eridu kabi
Mesopotamiya janubidagi madaniyatlarga katta bo‘lgan. Suza atroflarida o‘ziga
xos bezakli sopol buyumlardan tashqari ilk Xassun tipildagi monoxrom sopollar
ham uchraydi. Xassun madaniyatining monoxrom arxaik (yoki neolitik) sopollari
Jaroning yuqori qatlamlarida ham aniqlangan va Ras Shamradan to Suzagacha
tarqalgan bo‘lishi mumkin. Suzianadani bezakli sopol buyumlar shakli bilan ham,
naqshi bilan ham Samarra madaniyatiga oid buyumlarga o‘xshaydi. Onato‘lidan
tashqarida ma’lum bo‘lgan sopol neolitiga oid ko‘pchilik madaniyatlardan farqi
o‘laroq, Xalaf madaniyati haqidagi tasavvurlarga arxeologik qazish ishlari
natijasida ega bo‘lindi. Bu madaniyatning tipik manzilgohi Aprachiya manzilgohi
bo‘lib, u Mosul yonida joylashgan. Mazkur madaniyatga nom bergan Tell Xalafda
esa sopollar stratifikatsiya qilinmagan holda keyingi davrda qurilgan inshootlar
xarobalaridan topilgan.
Taxminlarcha, bu davrda metall keng tarqalgan edi, shuning uchun uni
«xalkolit» deb atashadi. Xalaf madaniyati hududi Frot va Katta Zab oralig‘idagi
yarim doirani qamragan bo‘lib, uning janubiy chegaralari aniq belgilangan,
shimoliy chegaralari esa Tavr tog‘larigacha borib etadi, alohida joylarda undan
ham shimolroqqa, platogacha kirib boradi.
27

Xalaf madaniyati Xassun yoki Samara madaniyatlari bimlan hech qanday
umumiylikka ega bo‘lmagan ayniqsa qudratli birlashma edi. Taxminlarcha, u
shimoldan kelgan kelgindi xalqlar tomonidan yaratilgan bo‘lishi mumkin. Ayrim
olimlar uning dastlabki Vatani «Turkiya Mesopotamiyasi»da bo‘lganini
ta’kidlashadi. Sopolchilikda ushbu madaniyatga oid ikkita asosiy variant
farqlanadi. Sharqiy variant ayniqsa mashhur bo‘lib, Arpachiya va Tepa Gavrda,
Mosul yonida joylashgan. G‘arbiy varianti esa Suriyada joylashgan bo‘lib, uning
xarakterli manzilgohlari Chagar Bazar, Tell Xalaf va Yunus Karxemish
hisoblanadi 15
. Variantlardan har biri sopol shakllarida va naqshinkorlikda o‘ziga
xos xususiyatlarga ega bo‘lib, taraqqiyotning uch bosqichi va yuksalayotgan
nafsilikni aks ettiradi. Eng qadimgi sopolchilik oddiy shakllarga ega bo‘lib, ular
orasida «krem uchun piyolachalar» bor. Ularda naturalistik naqshlar hukmronlik
qiladi. Masalan, mazkur piyolachalar buqa yoki muflonlar boshi, yohud bo‘lmasa
leopard, bug‘u, ilon, chayon, onarg kabi hayvon va turli qushlarning butun
figuralari tasvirlangan. Bundan tashqari odamlar, daraxtlar, o‘simliklar va gullar
ham sxematik tarzda tasvirlangan. Ko‘zalarda bir-biriga yaqin joylashtirilgan
to‘g‘ri va to‘lqinsimon chiziqlar, nuqtala rva doirachalardan iborat frizlar
joylashtirilgan bo‘lib, Chatal Xyuyuk davridagi sopollardagi naqshlardan birini
eslatadi. Xuddi shunday oddiy bezaklarni bugungi kunda ham Yaqin Sharqdagi
bozorlarda sotilayotgan miss ko‘zalarda uchratish mumkin.
Xalaf madaniyatiga oid sopo idishlarning ko‘pchilik shakllari metalldan
ishlangan idishlarga o‘xshash bo‘lgan. Taxminlarcha, metalldan ishlangan bunday
qadimgi idishlar ushbu ajoyib tsivilizatsiyada ham mavjud bo‘lgan bo‘lishi
mumkin. Xalaf madaniyati markazining yonida joylashgan Diarbekir hududida
metall buyumlarni ishlab chiqarish qadimdan rivojlangan. Diarbekir – turkchadan
«miss er» degan ma’noni bildiradi. Bu taxmin muhim bo‘lib, tarixchi va
arxeologlarning diqqat e’tiborida bo‘lib kelmoqda. Ilk Xalaf sopolchiligi o‘rik
rangli fonda bo‘lib, qizil yoki qora bo‘yoqli naqshlar bilan bezatilgan va yaxshi
silliqlangan.
15
Бартольд В.В. Восточно –иранский вопрос. М-1922. – 93. c .
28

O‘rta davrda birmuncha murakkab shakllardagi sopol buyumlar ishlab
chiqarilgan bo‘lib, ularga krem surtilgan va tepa qismi buklangan va
o‘tkirlashtirilgan edi. Naturalistik motivlar yo‘q bo‘lib, bukraniyalar yanada
stilizatsiyalashtiriladi. Buyumlarga xos naqshlar mohirlik bilan ishlangan
geometrik kompozitsiyalardan iborat bo‘ladi. Bu naqshlar ko‘p hollarda
gazlamalardagi naqshlarni eslatib, egri chiziqlar, narvonchalar, nuqtalar, quyosh va
yulduzlardan tuziladi. So‘nggi davrda sharqda katta polixrom «tarelka»lar ishlab
chiqarilib, ularning markaziy qismi naqshli rozetka va Malta xochi shaklida
ishlangan. Ular Yaqin Sharq sopolchilik san’atining mashhur asari hisoblanadi.
Sopolchilik – Xalaf tsivilizatsiyasining eng ajoyib yutug‘i bo‘lsa-da, uning boshqa
qiziqarli xususiyatlari ham mavjud.
Xalaf madaniyatining me’morchiligi, dini, tosh o‘ymakorligi, to‘qimachiligi,
savdo-sotig‘i ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan. Xalaf davri
me’morchiligining o‘ziga xos xususiyatlari yaxshi ma’lumdir. Manzilgohlar ikki
xonali uylardan iborat bo‘lib, tosh terilgan ko‘chalarning ikki tomonida
joylashgan. Har bir uyda dumaloq gumbazli xona va uzun to‘rtburchak shaklidagi
vestibyul bo‘lgan. Bunday yog‘ochli uy ko‘rinishida tosh bo‘yin bezagi ham
qilingan edi. Bu uylar toshdan qurilgan fundament ustida qurilgan. Uning devorlari
shakl berilmagan g‘ishtdan terilgan, chunki bu davrda shakl berilgan g‘ishtlar
yasashni Mesopotamiyada hali bilishmagan.
Tell Turlu (Frotning g‘arbiy qismida) manzilgohidagi uylarda non
yopadigan tandirlar, o‘choqlar va qo‘ng‘iroqsimon o‘ralar topilgan. Bu o‘ralarda
turli oziq-ovqat saqlangan. Demak, bunday uylar yashash joylari bo‘lgan. Ayrim
olimlar Arpachiyadagi bunday uylarni ibodatxona deb taxmin qilishgan. Bu
uylardan eng kattasining devori 2 dan 2,5 metrgacha qalinlikda bo‘lgan.
Gumbazsimon xonalar diametri 10 metrgacha etadi, vestibyulning uzunligi esa 19
metrgacha. Yunusdagi gumbazsimon xonalarning diametri 6 metrgacha bo‘lgan.
Arpachiyadagi yakkayu-yagona to‘g‘ri to‘rtburchakli inshoot yuqori
qatlamdan topilgan sopolchilik ustaxonasi hisoblanadi. Ammo lekin Suriyadagi
Tell Asvad degan joyda, Balix daryosi bo‘yidan topilgan va buqa shoxlari bilan
29

bezatilgan ibodatxona ham to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida bo‘lgan. Demaloq
shakldagi inshootlar na Kilikiyada, va na Suriyaning Frot daryosining g‘arbiy
qismida mavjud bo‘lmagan. Bu erlarda to‘g‘ri to‘rtburchakli me’morchilik mavjud
bo‘lgan. Arpachiyada qabristonlar ham topilgan bo‘lib, ulardagi buyumlar juda
ko‘p, hatto loydan yasalgan haykalchalar ham bor. Xalaf madaniyatining
tashuvchilari dehqonchilik bilan shug‘ullanganlar. Bu haqda yuzlab topilgan
o‘roqlar, chaqmoqtoshdan ishlangan mehnat qurollari, sovuntoshdan ishlangan
o‘roqlar dehqonchilikning rivojlanganidan darak beradi. Aholi emmer o‘simligi va
arpa etishtirgan. Moy olish uchun, tola olish uchun zig‘irpoya o‘stirganlar 16
.
Ko‘zalardagi rasmlar shu haqda dalolat beradiki, bu erda to‘qimachilik ham
yuqori rivojlangan edi. Asosan jo‘n matolar ishlab chiqarilgan. Olimlarning bu
erdagi chorvachilik haqida tasavvurlari asosan haykalchalar va sopolchilikka
asoslanadi. Suyakdan ishlangan buyumlar deyarli topilmagan. Taxminlarcha, bu
erda yirik shoxli mol, echkilar, qo‘ylar, itlar xonakilashtirilgan bo‘lishi mumkin,
biroq faqat sigi rva echkilar haqida dalillar topilgan, xolos. Buqaga sig‘inish uning
xonakilashtirilganini bildirmaydi. Aksincha, ko‘zalarda tasvirlangan hayvonlarning
utslkan shoxlari shundan dalolat beradiki, bu yovvoyi buqa bo‘lgan va
erkaklarning nasldorligi ramzi sifatida sig‘inish (topinish) ob’ekti bo‘lgan.
Onato‘lida xuddi shu funktsiyani bajaruvchi qo‘chqor tasvirlari kamroq uchraydi.
Aholi ovchilik bilan shug‘ullanishni davom ettirganligi haqida bu erdan topilgan
o‘q uchrali va toshotar quroli yadrolari dalolat beradi. Saqlab qolingan va ovchilik
sahnalarini tasvirlangan fragmentlarda boylog‘lok itlar va qopqonga tushgan
buqani tasvirlaydi. Xalaf madaniyatining me’morchiligi, dini, tosh o‘ymakorligi,
to‘qimachiligi, savdo-sotig‘i ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan. Xalaf
davri me’morchiligining o‘ziga xos xususiyatlari yaxshi ma’lumdir. Manzilgohlar
ikki xonali uylardan iborat bo‘lib, tosh terilgan ko‘chalarning ikki tomonida
joylashgan. Har bir uyda dumaloq gumbazli xona va uzun to‘rtburchak shaklidagi
vestibyul bo‘lgan. Bunday yog‘ochli uy ko‘rinishida tosh bo‘yin bezagi ham
qilingan edi. Bu uylar toshdan qurilgan fundament ustida qurilgan.
16
Дяконов И.М Государственный строй древнейшего Шумера. –«Вестник древней истории» 1952. – 112. c .
30

Uning devorlari shakl berilmagan g‘ishtdan terilgan, chunki bu davrda shakl
berilgan g‘ishtlar yasashni Mesopotamiyada hali bilishmagan.
Tell Turlu (Frotning g‘arbiy qismida) manzilgohidagi uylarda non
yopadigan tandirlar, o‘choqlar va qo‘ng‘iroqsimon o‘ralar topilgan. Bu o‘ralarda
turli oziq-ovqat saqlangan. Demak, bunday uylar yashash joylari bo‘lgan. Ayrim
olimlar Arpachiyadagi bunday uylarni ibodatxona deb taxmin qilishgan. Bu
uylardan eng kattasining devori 2 dan 2,5 metrgacha qalinlikda bo‘lgan.
Gumbazsimon xonalar diametri 10 metrgacha etadi, vestibyulning uzunligi esa 19
metrgacha. Yunusdagi gumbazsimon xonalarning diametri 6 metrgacha bo‘lgan.
Ko‘zalardagi rasmlarda uchraydigan qo‘yonlar, onagrlar, to‘ng‘izlar va
ko‘psonli qushlar, shubhasiz, ovqat sifatida iste’mol qilingan. ko‘plab naturalistik
rasmlar sopolchilik uchun o‘zga , begona bo‘lishi mumkin. Onato‘li bilan
qiyoslanganda ular devor suratlarining nusxasi bo‘lishi mumkin. Agar buqa
(bukraniya) va qo‘chqor boshi erkaklar nasldorligiga sig‘inganligini ko‘rsatsa,
ko‘psonli o‘tirgan yoki buklangan ayol haykalchalari (erkak haykalchalari yo‘q)
ma’buda-ayolga topinishning ham mavjud bo‘lganidan dalolat beradi. Onato‘lidagi
singari, mazkur haykalchalar chiziqlar, tasmalar va xochlar tasvirlari bilan
bezatilgan. Bunday bezaklar Onato‘lida hozirgi kungacha hosildorlik ramzi
hisoblanadi. Haykalchalar juda oddiy. Boshqa sig‘inish ramzlari buqa tuyog‘i
(yoki fallos) ko‘rinishidagi bo‘yin taqinchoqlari va ikkitalik bolta ko‘rinishiga ega
bo‘lgan munchoqlar bo‘lgan. Ular ham neolit davridagi Onato‘lida bo‘lgani kabi,
ko‘zalarda va matolarda ham tasvirlangan [20]. Yumshoq toshdan ko‘plab boshqa
tumorlar ishlangan. Bu tumorlar o‘roqlar, belkuraklar ko‘rinishida, o‘rdaklar
shaklida, uylar shaklida bo‘lgan. Xuddi shu xomashyodan kvadrat yoki dumaloq
shaklidagi muhrlar ham ishlangan bo‘lib, ular oddiy tirqishli naqshlar bilan
bezatilgan. Inson qo‘lidagi suyaklarning tosh modellari ham topilgan. Biroq,
obsidiandan ishlangan munchoqlar, plastinkalar va ko‘zalar bu davr san’atining
yuqori namunasi hisoblanadi.
Shubhasiz, Xalaf madaniyatining tashuvchilari mis va qo‘rg‘oshindan ham
foydalanishgan, ammo loydan yasalgan ko‘zalarning shakllari metall bumlarnikiga
31

o‘xshagan bo‘lib, yuksak texnika rivojidan darak beradi. Olimlarning taxmin
qilishicha, savdo aloqalari keng bo‘lgan va yaxshi tashkil etilgan. Xalaf
manzilgohlarida Van ko‘li atrfolaridagi obsidian, Hind okeanidagi chanoqlar
topilgan bo‘lib, ular Fors qo‘rfazidan olib kelingan bo‘lishi mumkin. O‘z
navbatida, Xalaf sopolchiligi Van ko‘li yonidagi Tilki Tepa manzilgohidan (u
Xalaf madaniyatining emporiysi bo‘lgan bo‘lishi mumkin) hamda miss va oltinga
boy bo‘lgan Malatiyadan ham topilgan. Xalaf importining ta’siri Fors qo‘rfazidan
to O‘rta dengizgacha bo‘lgan hududdagi sopol buyumlar shakllarida, naqshinkor
rozetkalar, bukraniyalar va bezaklarda uchraydi.
Savdo vositachilar yordamida olib borilgan na rivojlangan jamiyatlar
tomonidan o‘z hududlarida nazorat qilingan. Bu davrgacha hech bir madaniyat
hech qachon bunday keng miqyosda savdo ekspansiyasini amalga oshirmagan edi.
Miloddan avvalgi VI mingyillik oxiri – miloddan avvalgi V mingyillik boshlariga
oid Xalaf madaniyati va Onato‘lidagi neolit va ilk xalkolit davriga oid
madaniyatlar o‘rtasida o‘xshashliklar mavjudligini olimlar ta’kidlab o‘tishgan.
Bu ikkala madaniyat o‘rtasidagi o‘xshashliklar, J.Mellartning fikriga ko‘ra,
ularning xo‘jaligida ayniqsa namoyon bo‘ladi. Ikki madaniyatda ham yirik shoxli
mollarni xonakilashtirishgan. Ayniqsa buqaga qiziqish katta bo‘lgan, uni turli
buyumlarda tasvirlashgan. Oziq-ovqat uchun qo‘y, echki, bug‘u, oangrlar go‘shtini
iste’mol qilishgan bo‘lib, bu hayvonlarning tasviri ham tasviriy san’atda, Onato‘li
va Xalaf madaniyati yodgorliklarida uchraydi 17
.
17
Авдиев В.И. Қадимги шарқ тарихи. Т -1964. – б.83.
32

XULOSA
Bashariyat tarixining keyingi rivojini belgilab bergan muhim bosqichlardan
biri–o‘zlashtirma ovchilik-baliqchilik va termachilik iqtisodiyotdan ishlab
chiqaruvchi xo‘jalikka o‘tilishi, uning asosiy shakllarining rivoji va tarqalishi
hisoblanadi. Bu jarayonlar eng qadimgi davr tarixida yangi bosqichning
boshlanishiga asos soldi va bundan yuz ming yillar ilgarigi evolyutsiyadan
printsipial jihatdan farq qilardi. Ular qadimgi jamiyat turmushining barcha
sohalarida o‘zgarishlar yasadi. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng arxeologik
materiallarning to‘planishi bu davrni davrlashtirishga asos soldi. Taniqli ingliz
arxeologi Vir Gordon Chayld o‘zlashtirma iqtisodiyotdan ishlab chiqaruvchi
iqtisodiyotga o‘tish davrining tarixiy ahamiyatini ta’kidlab, uni «neolit inqilobi»
deb atadi. Yaqin Sharqda tadqiqotlar olib borgan taniqli amerikalik olim Robert
Breydvud esa eng qadimgi tarixni oziq-ovqatni o‘zlashtirish va oziq-ovqatni ishlab
chiqarish davrlariga bo‘lib, ishlab chiqarish davrida bir qator bosqichlarni ajratib
ko‘rsatdi.
XX asr 60-70 yillariga kelib, arxeologik qazish ishlari natijasida materiallar
birmuncha ko‘payadi. Yaqin Sharq, Old va Kichik Osiyoda dehqonchilik va
chorvachilikning shakllanish yo‘llarini aniqlash to‘plangan materiallarni har
taraflama tahlil qilish asosida o‘rganiladi. Bunda arxeologlardan tashqari
paleogeograflar, paleozoologlar, antropologlar va paleobotaniklar ham ishtirok
etishmoqda. Xullas, bu xaqda rus, ingliz, amerika, frantsuz, daniya va boshqa
tadqiqotchilar bildirgan fikr-mulohazalar bashariyat tarixi uchun o‘zlashtirmadan
ishlab chiqaruvchi iqtisodiyotga o‘tish muhimligini tan olishga asoslanadi.
Ziroatkorlar, ovchilar va baliqchilar jamoachi eng qulay tabiiy atrof-muhit
sharoitlarida ham son jihatidan va ishlab chiqarish imkoniyatlari jihatidan
chegaralangan bo‘ladi. U tabiiy resurslardan foydalanish jarayonida takomillashib
boradi. Qulay ekologik vaziyatlarda (dengiz qirg‘oqlari, poda-poda hayvonlar
istiqomat qilishi) manzilgohlar ko‘p vaqt ichida mavjud bo‘ladi. Biroq ovchilar va
ziroatkorlar jamoasi son jihatidan o‘sib borishi bilan tabiiy resurslarni sifat
jihatidan o‘zgartira olmaydi.
33

Shuning uchun ular boshqa qulay va hayvon hamda o‘simliklar mo‘l-ko‘l
bo‘lgan joylarga ko‘chib, u erda yangi manzilgohlarni barpo etadilar. Natijada
jamoalar bir-birlaridan uzoqlashib qoladilar. Ular orasida doimiy ayirboshlash va
ixtisoslashuv qiyin kechadi. Eng qadlimgi davrlarda jamoa a’zolarining ko‘pchiligi
oziq-ovqat mahsulotlarini izlab topishda ishtirok etgani tufayli, inson ehtiyojlari
ham chegaralangan edi. Ishlab chiqaruvchi xo‘jalikka o‘tilgandan so‘ng jamoa
hayoti tubdan o‘zgaradi. V.G.Chayld bu jarayonni tavsiflab, «u dastlabki inqilob
bo‘lib, inson iqtisodiyotini o‘zgartirdi, inson o‘z oziq-ovqat zahirasi ustidan
nazorat qila boshladi», deydi.
Inson o‘zi oziq-ovqat mahsulotlarini tayyorlay boshladi, ishlab chiqarishni
kengaytirdi. Inson imkoniyatlari o‘sib, faoliyat doirasi ham kengaya bordi. Aholi
son jihatidan o‘sdi. Hunarmandchilik kurtaklari paydo bo‘ldi. Madaniy o‘simliklar
va uy hayvonlarining yovvoyi ajdodlari tarqalgan joylarda ular xonakilashtirildi va
madaniylashtirildi. Bunday markazlardan biri Mesopotamiya bo‘lib, u erdagi eng
qadimgi davlatchilik kurtaklari Xassun, Samarra, Xalaf va El-Ubeyd madaniyati
hisoblanadi. Bu madaniyatlar Shimoliy Mesopotamiya, Falastin, Suriya, Turkiya,
Eron hududlarini qamrab olgan mintaqaga kirib, arxeologlar uni «Hosildor erlar
yarimoyi» deb atashgan. Aynan shu hududda ilk dehqonchilik manzilgohlari kashf
etilib, ishlab chiqaruvchi iqtisodiyot kurtaklari o‘rganilgan .
34

Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
1. Mirziyoyev Sh.M. ,,Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz’’T.:,,O‘zbekiston’’ 2016.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., 1998.
3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. – T., 2008.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Eshov B. Tsivilizatsiya tizimida ilk shaharlar. – T.:Zar qalam, 2004.
2. Drachuk V. Yozuvlar – o‘tmish sirlari shohidi.- T.:O‘zbekiston, 1980 .
3. Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. -T.,1992.
4. Otaev U. Epigrafika fanidan o‘quv-uslubiy majmua.- Guliston, 2005 .
5. Авдиев В.И. Вавилонская религия. Б.С.Е, Т.6 М-1951.
6. Авдиев В . И . Қадимги шарқ тарихи . Т -1964.
7. Арслонзода Р.А. Источниковедение: Учебник. – Т.: Навруз, 2019.
8. Бартольд В.В. Восточно –иранский вопрос. М-1922.
9. Большая советская Энциклопедия. Изд.2. Т.З М-1952.
10. Винклер Г. Вавилонская культура. под ред. Никольского.
11. Волков И.М. Законы Вавилонского царя Хаммурапи. М-1941.
12. Дяконов И.М Государственный строй древнейшего Шумера. –«Вестник
древней истории» 1952.
13. История древнего востока. Под.ред. Кузищина В.И. М.,1979.
14. Косидовский Венон. Когда солнце было богом. М., 1968. 10.Липин Л.А.,
Белов А. Глиняные книги. Л., 1956 .
15. Редер Д.Г., Черкасова Э.А. История древнего мира.- М., 1985 .
16. Струве В.В. История Древнего Востока. – М.,1940.
17. Оппенхейм А.Л. Древняя Месопотамия. Портрет погибшей
цивилизации. – М., 1980.
18. Мунчаев Р.М., Мерперт R.Ya. Раннеземледелческие
поселения Северной Месопотамии. – М., 1981.
35

19. Массон В.М. Средняя Азия и Древний Восток. – M.-L., 1964
20. Клочков И.С. Духовная култура Вавилонии.- М., 1983.
III. Internet saytlar va resurslar
www.kulichki.ru
www.ziyoNET.uz
www.google.uz
www.wikipedia.ru
www.middleeast.narod.ru
www.bankreferatov.ru /Beitrage zur socialen Etrubler des Alter Norden
Asiens- Berlin, 1971.
www.bankreferatov.ru/Mesopotamiya
36

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi