Qadimgi Misr madaniyati - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	80.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Октябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Sunnatillo

Дата регистрации 11 Апрель 2025

2 Продаж

Qadimgi Misr madaniyati

Купить

Mundarija
Kirish………………………………………………………………………….…2-3
I – BOB. Qadimgi sharq sivilizatsiyasida Misr madaniyatining tutgan о ‘rni.
1.1 Qadimgi Misr madaniyatining о‘rganilish tarixi……………………………..4-5
1.2 Qadimgi Misr madaniyatining о ‘ziga xos xususiyatlari……………………..6-
11
1.3 Qadimgi Misrda yozuv va adabiyotning yuzaga kelishi………………...…12-
16
II – BOB. Qadimgi Misrda san’atning rivojlanishi.
2.1 Qadimgi Misrda tasviriy, me’morchilik va amaliy bezak san’atining о‘rni..17-
21
2.2 Qadimgi Misrda musiqa va raqs san’ati……………………………………22-
26
Xulosa…………………………………………………………………………27-28
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………....29
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunning о ‘tkir va dolzarb muammolari
bizdan zamonaviy taraqqiyotning asosiy tamoyillarini har tomonlama chuqur tahlil
etish bilan birga, insoniyatning yaqin-olis tarixidagi boy tajribasini ham teran idrok
etishni, shu asosda amaliy xulosalar chiqarishni taqozo etmoqda, ya’ni tarix
tajribasi odamzod uchun tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Ma’lumki, Misrda qishloq xо‘jaligi ishlari boshlanishidan avval Nil daryosi
toshgan. Bu voqea ravshan yulduz Sirius ertalabki shafaqda kо‘ringandan 2-3 kun
keyin о‘tib sodir bо‘lgan edi. Astronomlar Siriusni kо‘rishlari bilan Misr aholisini
Nilning toshishi va ekin ekish mavsumi boshlangani haqida habar topgan. Misr
issiq davlat bо‘lgani uchun turli kasalliklar kо‘p bо‘lgan. Misr tarixida kо‘pdan
kо‘p janglar, istilolar va ichki urushlar natijasida kо‘plab aholi, jangchilar
jarohatlangan. Ularni davolash ehtiyoji Misrda tabobatning juda erta shakllanishiga
sabab bо‘ladi. Misr tabiblari mо‘miyolash uchun odamning ichki a’zolarini
jarrohlik yо‘li bilan ochganlar. Tabiblar kо‘z, bosh, tish, ichki ruhiy kasalliklar,
singan-chiqqan va boshqalar bо‘yicha ixtisoslashgan. Misr tabobati jahon
tabobatida alohida о‘ringa ega bо‘lgan. Qadimgi podsholik davrida firavnlar
saroyida bо‘lajak mirzalarni tayyorlaydigan maktablar tashkil qilingan.
Keyinchalik ibodatxonalar va yirik davlat idoralari
qoshida ham maktablar tashkil qilingan. Maktablarda 5 yoshdan 16 yoshgacha
bо‘lgan bolalar ta’lim olgan.12 yoshdan boshlab talabalar idoralarda xizmat qilgan.
Mashg’ulotlar tong sahardan kechgacha davom etgan. Maktabda qattiq intizom
joriy etilgan, tan jazosi qо‘llanilgan. О‘quv, yozuv, hisob asosiy fanlar bо‘lgan.
О‘quv predmetlaridan tashqari, maktabda gimnastika mashg’ulotlati, suzish va
yaxshi muomalaga о‘rgatilgan. Zodagonlarning bolalari qо‘shin boshliqlari
tayyorlaydigan harbiy maktablarda ta’lim olishgan.
Xususan о ‘z yurti tarixini bilmasdan turib hech bir inson kelajak
2

sari dadil qadam tashlay olmaydi. Jumladan, sobiq sh о ‘ro tuzumi davrida ta’lim
tizimi mutlaqo boshqacha usulda о ‘qitilgan, tarixga holisona yondoshilmagan. Bu
haqida ham prezidentimizning quyidagi s о ‘zlari ahamiyatga molik hisoblanadi:
“Tarixdan ibrat olib yashash, tarix haqiqatlarini bilish kishiga quvvat beradi, uni
hayot haqiqati bilan quvvatlantiradi. Jahon tarixi buni k о ‘p-k о ‘p misollarda
isbotlab berdi”. Shu fikrlar nuqtayi-nazaridan olib qaraydigan b о ‘lsak, qadimgi
Misr san’ati tarixi ham tarix fanlari orasida juda dolzarb mavzulardan biri
hisoblanadi. San’atning, yoki b о ‘lmasam insoniyat taraqqiyotining eng birinchi
kurtaklari Qadimgi Sharq hududidan boshlanishini inobatga oladigan b о ‘lsak, bu
yerdagi sivilizatsiya о ‘choqlaridan biri hisoblanmish Misr ham о ‘zining boy san’at,
madaniyat va sivilizatsiya tarixi bilan ham muhim о ‘rin egallaydi. Mustaqillikga
erishganimizdan s о ‘ng Qadimgi Misr san’ati va madaniyati t о ‘g‘risidagi bir qator
adabiyotlar о ‘quvchilar e’tiboriga havola etildi, ilmiy maqolalar, konferensiya
hujjatlari yaratildi. Biz ushbu bitiruv malakaviy ishimizni shu adabiyotlar b о ‘yicha
tahlil qilib, yoritib о ‘tishga harakat qildik. 1
Tadqiqotning mavzusining obekti. Ushbu kurs ishining ob’ekti
Qadimgi misrning madaniy hayoti hisoblanadi.
Tadqiqotning mavzusining predmeti. Kurs ishining predmeti
Qadimgi misrning madaniy hayoti va san’atini о‘ziga xos xususiyatlari
hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi Kurs ishining maqsadi Jahon
tarixida Qadimgi misr madaniyatini о‘rganish hisobllanadi.
Tadqiqotning vazifasi Yuqoridagi maqsadlardan
kelib chiqib quyidagilarni kurs ishining vazifalari sifatida belgilab olindi.
- Qadimgi sharq sivilizatsiyasida misr
madaniyatining tutgan o‘rnini о‘rganish;
- Qadimgi Misr madaniyatining o‘ziga xos
xususiyatlarini yoritib berish; - Qadimgi Misrda yozuv va adabiyotning
yuzaga kelishini tahlil qilish; - Qadimgi Misrda tasviriy, me’morchilik va
amaliy bezak san’atining о‘rni; - Qadimgi Misrda musiqa va raqs san’atini
1
Graham Hoggarth l Introduction to Ancient Egyptian Culture. (maqola) hoggarth@brilliant-tourism.com 2019.04.20. 3 – 4 b.
3

о‘rganishdir. Kurs ishining tuzilishi. Ushbu kurs
ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraff, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan
tashkil topgan.
I – BOB. Qadimgi sharq sivilizatsiyasida misr madaniyatining tutgan o‘rni.
1.1 Qadimgi Misr madaniyatining о‘rganilish tarixi
Qadimgi Misr san’ati mavzusi t о ‘g‘risida k о ‘plab ilmiy maqolalarda,
xalqaro anjuman va ilmiy konferensiyalarda, ilmiy kitoblar va darsliklarda, gazeta,
jurnallarda ma’lumotlar keltirilgan. Jumladan, Viktor Drachuk “Yozuvlar - о ‘tmish
sirlari shohidi”, Lev Lyubimov «Искусство Древнего Мира», H.A.Salohuddinov
“Fir’avnlar mamlakati” xamda yangi nashr yuzini kurgan elektron kitoblar
masalan, “Древний Египет”, “Древние цивилизатсии. Египет, Греция, Рим”,
“Египет на заре цивилизатсии. Загадка древнего народа” va boshqa shu kabi
ilmiy asarlarda yetarlicha Qadimgi Misr san’ati tarixi b о ‘yicha ma’lumotlar keltirib
о ‘tilgan 2
. Ushbu mavzu b о ‘yicha k о ‘plab adabiyotlar mustaqillikga
erishgunimizga qadar rus va boshqa tillarda о ‘rganilgan, nashr qilingan, lekin
mustaqillikga erishganimizdan s о ‘ng ushbu mavzu b о ‘yicha ilmiy tadqiqot ishlari
yetarlicha о ‘rganildi, manba va adabiyotlar о ‘zbek tilida nashr qilindi. mazkur
mavzu oldin о ‘rganilganiga qaramasdan yangi adabiyotlardan zamon talablariga
mos xolatda tahlil qilib chiqildi. Misr tarixiga qiziqish xaligacha davom etib
kelayotnligini va bu yerda xaligacha arxeologik qazishmalar davom etayotganligini
xisobga oladigan bulsak Misr tarixi yangi-yangi ilmiy yangiliklar va xulosalar
bilan boyib bormoqda. Biz oldingi adabiyotlar va yangi adabiyotlardan
foydalangan xolda Misr sanati tarixi mavzusini taxlil qilishga xarakat qildik.
Fransiya va Daniya olimlari qadimgi Misrda
miloddan avvalgi 100-200 yillarga oid papirusga yozilgan matnlarning sirini
ochdilar. Yozuvlarga kо‘ra Misrliklar Yevropada 1,5 ming yildan keyin paydo
bо‘lgan texnologiyadan foydalanganligi ma’lum bо‘ldi. Tadqiqot natijalari
«Proceyedings of the National Academy of Academy» jurnalida chop etilgan.
Tebtunis ibodatxonasi kutubxonasining 12 ta papirusidagi
2
Салохуддинов . Х . А . Фирьавнлар мамлакати . Т .: 1992. Б .18.
4

matnlar maxsus tahlillardan о‘tkazilgan. Qadimgi misrliklar siyoh tayyorlash
uchun temir va qо‘rg‘oshindan foydalanishgan ekan. Ehtimol, temir oxraning bir
qismi bо‘lgan va qо‘rg‘oshin siyohni pigment sifatida emas, balki tezroq quritish
uchun ishlatilgan. Olimlarning fikriga kо‘ra, bunday murakkab siyohni faqat
maxsus bilim va kо‘nikmalarga ega bо‘lgan odam yaratishi mumkin.
Qо‘rg‘oshin, shuningdek oltingugurt va fosfor о‘z ichiga olgan
aralashmalar papirus hujayralari devorlariga kirib (xuddi shu nomdagi о‘simlikdan
tayyorlangan) va oxra zarralarini о‘rab olib, qizil harflar atrofida kofe-dog‘ ta’sirini
yaratdi. Bu shuni kо‘rsatadiki, misrliklar qо‘rg‘oshinni maydalab, uning zarralari
katta zarrachalar atrofida osonlikcha tarqalib ketishi mumkin. Biroq, qо‘rg‘oshin
sulfatlari va fosfatlarining kelib chiqishi noma’lum bо‘lib qolmoqda: ular dastlab
siyohda bо‘lganmi yoki vaqt о‘tishi bilan hosil bо‘lganmi. Tadqiqotlar davom
etmoqda. Qadimgi Misr madaniyatiga, hunarmandchiligiga va k о ‘plab san’at
turlari tarixiga qisman t о ‘htalib о ‘tdik.Bitiruv malakaviy ishi natijasiga k о ‘ra,
bayon etilgan faktik materiallar va ilmiy xulosalardan Tarix fakulteti talabalarining
kurs ishlari, referatlar yozishda foydalanish hamda ushbu bitiruv malakaviy ishi
materiallaridan jahon tarixi fanidan о ‘tkaziladigan mustaqil ishlar, seminar
mashg‘ulotlarida manba b о ‘lib xizmat qiladi. 3

3
М . Abdullayeva. Qadimgi Misr madaniyati. (maqola)Pedagogikada ilmiy izlanishlar" Ilmiy Jurnal / http:/fpedagogika.dsmi-qf.uz ., 2015. – 7 b.
5

1.2 Qadimgi Misr madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlari
“Sharq” Yer shari quruqlik qismining Osiyo qit’asi va Afrika qit’asining
shimoliy qismini qamragan geografik atama b о ‘lsada, bunda tarixiy-madaniy,
jamoachilik, an’anaviylik, alohida davlat tipi, turli darajadagi ochiq dinlar, ya’ni
ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy jihatlar eng k о ‘p darajada ifodalangandir. Sharq
dunyosi asosiy jihatlariga k о ‘ra yaxlit b о ‘lgani holda, unda lokal xilma-xilliklar
ham mavjud. Sharq fenomeni deganda biz insoniyat tarixini ayni shu yerda
boshlanganligini tushunamiz. Jahon sivilizatsiyasining ilk о ‘chog‘i Yaqin Sharqda
paydo b о ‘lgan. Yaqin Sharq qadimgi sivilizatsiyaning Misr varianti qator о ‘ziga
xosliklarga ega.
Qaror topgan davlat h о ‘jaligi jamoachilikka ancha erta barham berdi.
Mamlakat hayoti hukmdorlar tomonidan t о ‘la nazorat ostiga olingan edi. Bu yerda
paydo b о ‘lgan alifbo, me’morlik – ehromlar qurish san’ati, fan kurtaklari –
matematika, astronomi, tibbiyot, mifologiya va din (diniy e’tiqod) sohalarida
erishilgan yutuqlar insoniyat qadimgi sivilizatsiyasiga q о ‘shilgan ulkan hissa
hisoblanadi 4
. Qadimdan Misrda tabiati issiq, hayvonot, о ‘simlik dunyosi va yerosti
boyliklari k о ‘p b о ‘lganligi bois bu yerda moddiy va ma’naviy madaniyat juda erta
vujudga kelib rivojlangan. Qadimgi podsholik davrida papirus qog‘ozining
tayyorlanishi yozma madaniyatni rivojlantirishga olib kelgan b о ‘lsa, Misrda mis
davrida birinchi b о ‘lib asalarichilikning kashf qilinishi va yoyilishi ham dunyoviy
ahamiyatga ega b о ‘ldi. Shu bilan birga shu davrda dehqonchilik, bog‘dorchilik,
polizchilik va uzumchilik rivojlangan.
Misr davlati о ‘zining qadim madaniyati, boy tarixi bilan boshqa rivojlangan
davlatlar orasida yetakchi о ‘rinlardan birini egallaydi. Misrning k о ‘p asrlik tarixi
va madaniyati toshlarda, sarkofaglarda, rassomlarning asarlarida, usta-
hunarmandlarning ijodlarida, me’morchilik inshootlarida muhrlanib qolgan. О ‘rta
podsholik, yoki boshqacha qilib aytganda klassik davrda qurollar yasashda
bronzadan keng foydalana boshlangan. Oyna ishlab chiqarish y о ‘lga q о ‘yiladi.
Eramizdan 3000 yil burun rivojlana boshlagan bu madaniyat rimlik
4
Тураев Б. А. Египетская литература. СПб., 2000. B .56.
6

istilochilar Misrni egallab olgunga qadar, ya’ni eramizning 30-yillarigacha b о ‘lgan
davrni о ‘z ichiga oladi. Misr madaniyatining shakllanishida Nil daryosi salmoqli
о ‘rinni egallaydi. Bu ulkan daryo Nubiylar — hozirgi Sudan davlati chegarasidan
oqib chiqib, shimolda О ‘rta dengiziga borib q о ‘shilish uchun 6000 km dan ziyod
masofani ch о ‘l-sahro orqali bosib о ‘tadi. U о ‘z y о ‘lida «Oq Nil» va «K о ‘k Nil»
deb ataluvchi q о ‘shimcha daryolarga b о ‘linadi. Oq Nil «Viktoriya» va «Albert»
degan dengizlar suvidan hosil b о ‘lgan k о ‘llardan suv oladi. K о ‘k Nil esa Abissin
tog‘idan oqib tushadi. Bu tog‘ har yili bir marta Hind okeani tomonidan keladigan
yomg‘irli bulutlarni t о ‘sib qoladi 5
.
Buning natijasida kuchli yomg‘ir yog‘ib, yangi oqimlar vujudga
keladi. Bu vaqtda daryo suvi 15 metrdan ziyod k о ‘tarilib, 1971-yilgacha, ya’ni
Assuan suv ombori qurilgungacha har yili suv toshqini hosil qilgan. Uch oy
mobaynida daryo atrofidagi yerlar k о ‘lga aylangan va nihoyat, orqaga chekingan
suv о ‘zining hosildor loyqasini Nil atrofidagi erlarga hadya etgan. Haqiqatan ham
bu joylar dunyodagi eng unumdor yerlardan biri b о ‘lib, undan yiliga uch
martagacha hosil olingan. Shuning uchun ham Nil daryosining qirg‘oq yerlari
odamlarni о ‘ziga jalb etgan. Kelib chiqishi hozirgacha noma’lum b о ‘lgan
kishilarning Nil daryosi qirg‘oqlarida о ‘rnashishlari, fikrimizcha, tosh davriga
t о ‘g‘ri keladi 6
. Odamlar bu yerlarga Qizil dengiz tomonidan, Hamamat vodiysi
orqali kelishgan. Yomg‘irsiz Misr sahrosida vohadan vohaga k о ‘chib yuruvchi
k о ‘chmanchi — ovchilar ham yagona hayot manbayi b о ‘lgan shu yerdan makon
topganlar. Aytish mumkinki, dastlabki jiddiy ravishda о ‘rnashish eramizdan
avvalgi 6000 yil bilan 5000 yillar oralig‘ida b о ‘lgan. Bu davrda hali metall
ishlatishni bilmagan odamlar hayot uchun muhim b о ‘lgan qurol-aslahalarni,
asosan, yog‘och va toshlardan yasaganlar. Odamlarning kulbalari esa xom
g‘ishtdan qurilgan. Bu qurilish ashyosi shu yerning quruq iqlim sharoitiga mos
b о ‘lganligi uchun Misr madaniyatining butun rivojlanish davrida asosiy
hisoblangan. Ma’lumki, qadimgi xalq madaniyati haqidagi qimmatli ma’lumotlarni
maqbaralardan bilish mumkin. Maqbaralardan topilgan bosh suyaklaridan
5
История Древнего Мира, том I . Москва 1983. C .61.
6
Avdiyev . V . Qadimgi sharq tarixi . T .: 1964. B .328.
7

k о ‘rinadiki turli qabilalardagi odamlarning hammasi ozg‘in va past lekin bitta
irqqa mansub b о ‘lmagan. Jazirama sahroning qaynoq qumi inson badani bilan
birga uning sochlari va terisini ham saqlagan.
Misrliklar murdaning kiyim-kechaklari bilan birga k о ‘mishni rasm qilgan
edilar. Har xil joylardan topilgan bir qator maqbaralar ularning oddiy
tuzilganligidan dalolat beradi. Bu maqbaralarni sinchiklab tekshirgan
arxeologlarning aytishlariga qaraganda, о ‘sha davrda Nil sohillarida, Badaryan,
Amratan, Tazian va shunga о ‘xshash har xil qabilalar mavjud b о ‘lgan. Har bir
qabila о ‘z yerini tish-tirnog‘i bilan himoya qilgan. О ‘zaro urushlar Nil vodiysi
aholisini urug‘dosh guruhlarga b о ‘lib yuborgan. Har guruhning о ‘z boshlig‘i
(yetakchisi) b о ‘lgan. Keyinchalik bu guruhlarning birlashishi natijasida viloyatlar
«nom»lar vujudga kelgan. Birlik va sulolalar. Eramizdan avvalgi 3200 yilga kelib,
Misrda ikkita podsholik vujudga keldi. Janubda, Nubiylar chegarasidan hozirgi
Qohira yaqinidagi deltagacha b о ‘lgan yerlar «yuqori Misr»ni tashkil etdi va u
Xiyera Konpolis shahrini poytaxt qilib oldi.Quyi Misr Shimolda, ya’ni pastroqda,
uncha katta b о ‘lmagan lekin serhosil yerda joylashgan b о ‘lib, poytaxtini Butoda
tashkil etdi. Shu davrda Janubiy Misr podshosi
Narmer (keyinchalik yunonlar uni Menes deb atashgan) о ‘zining kuchli q о ‘shinlari
bilan Shimolni bosib oldi va Misrda ikkita podsholikni birlashtirib, yagona
davlatga asos soldi. Poytaxtni esa delta yaqinidagi strategik jihatdan juda ham
qulay b о ‘lgan Memfis (yunoncha Xeliopolis) shahriga k о ‘chirdi. Demak, Narmerni
arxaika davri birinchi sulolasining dastlabki fir’avni deyish mumkin. Tarixchilar
qadimgi Misr madaniyati va me’morchilik san’ati tarixi haqida fikr yurtganlarida
davrlarning xilma-xilligini sulolalar orqali k о ‘rsatishni maqsadga muvofiq deb
bilganlar. Hatto Misr payg‘ambari
Manetho eramizdan avval 3000 yil burun birinchi b о ‘lib ana shu usulni q о ‘llashni
talab etgan. Umuman, sulola oraliqdagi vaqt b о ‘lib, shu vaqt ichida oilaning
podsholik qilgan davri aks ettiriladi. Masalan, Fransiyada Burbonlar, Angliyada
Tyudorlar, О ‘rta Osiyoda Temuriylar, Rossiyada Romanovlar sulolari mavjud
b о ‘lgan. Odatda sulolalar juda k о ‘p va uzoq vaqtni о ‘z ichiga oladi. Buni
8

yaxshiroq tushunish uchun quyida biz boshlanish vaqti eramizdan avvalgi 3200 yil
ekanligini unutmagan holda, qadimgi Misrdagi davrlar va sulolalar sonini ma’lum
bir tartibda bayon etamiz.
I. Arxaika davri 1- va 2-sulolalar 3200—2780 yillar (yeramizdan avval)
II. Qadimgi podsholik davri 3-suloladan to 10-sulolagacha 2780—2100
yillar (yeramizdan avval)
III. О ‘rta podsholik davri 11-suloladan 13-sulolagacha 2100—1700 yillar
(yeramizdan avval)
IV. Giksoslar hukmdorligi davri 14-suloladan 17-sulolagacha 1700—1555
yillar (yeramizdan avval)
V. Yangi podsholik davri 18-suloladan 24-sulolagacha 1555—712 yillar
(yeramizdan avval)
VI. Misrliklarning s о ‘nggi davri 25 va 26-sulolalar 712—525 yillar
(yeramizdan avval)
VII. Eronliklar hukmdorligi davri 27-suloladan 30-sulolagacha 525—332
yillar (yeramizdan avval) VIII. Yunon-Rim davri 332 (yeramizdan avvval) – 638
yillar Yunon va Rim hukmronligi davri Makedoniyalik Aleksandr, Rim va
Vizantiya yurishlarini о ‘z ichiga oladi. Eramizning 638 - yilidan boshlab Misr
tarixida mutlaq yangi davr — musulmonlar davri boshlanadi. Lekin biz qadimgi
Misr madaniyati haqida s о ‘zlar ekanmiz, biz uning asosan buyuk davlat darajasiga
k о ‘tarilgan davridagi me’morchiligi va san’ati haqida k о ‘proq fikr yuritamiz.
Qadimgi Misrda quldorlik davlatini boshqargan shoxlarni fir’avnlar deb ataganlar.
Bu s о ‘z bizga xristian va yahudiylarning diniy kitobi Tavrot orqali ma’lum.
Fir’avn shoh lavozimiga hech qachon saylanmagan. Ba’zilar bu lavozimni armiya
yordamida kuch bilan q о ‘lga kiritgan b о ‘lsalar, boshqalarga, ya’ni sulolaga
dahldorlarga u meros b о ‘lib qolgan 7
.
Fir’avn b о ‘lish uchun taxtga da’vogar о ‘zidan oldingi
fir’avnning beva qolgan xotiniga yoki uning qizlaridan biriga uylanishi shart
b о ‘lgan. Chunki Qadimgi Misrda shohlik qonining tozaligini saqlash qonuni
7
Бухарин М. Д., Ладынин И. А., Ляпусгин Б, С., Немировский А. А. История Древнего Востока. — М.:
Дрофа, 2009. C .59.
9

mavjud edi. Shu boisdan, aka va singil о ‘rtasidagi nikoh maqsadga muvofiq deb
topilgan.Odatda, fir’avnning bir qancha xotini b о ‘lgan. Ammo ularning ichida
faqat bittasi, ya’ni asosiysi qirolicha lavozimida turgan.Bundan tashqari,
fir’avnning yana qonunsiz, u bilan nikohda turmagan ayollari ham b о ‘lgan.
Demak, shoh farzandlari k о ‘p b о ‘lgan va erkaklar davlatning yuqori vazifalarida
turganlar. Fir’avn davlat hukmdori sifatida buyuk xudo «Quyosh Re»ning yerdagi
farzandi va yer osti dunyosining xudosi Osirisning merosx о ‘ri deb hisoblangan.
Shunga k о ‘ra, u diniy
davlatning dohiysi о ‘rnida ulkan ibodatxonalar qurdirgan va qurbonliklar keltirgan.
Janglarda shaxsan boshchilik qilgan. Fir’avnlar orasida ba’zilari chindan ham
mohir jangchi b о ‘lgan. Lekin arxaika va qadimgi podsholik davrlarida ular hech
qachon q о ‘shni mamlakatlarga yurishlar uyushtirmaganlar. Ammo G‘arbiy Sahroi
Kabirdagi Liviyalik va Janubdagi Nubiyalik k о ‘chmanchilardan о ‘zlarini himoya
qilish maqsadida askarlarni safarbar qilib turganlar. Hunarmandchilikning
rivojlanishi. Mamlakat Narmer davrida yagona davlatga aylantirilgan vaqtdanoq
Misrliklar metalldan foydalanish y о ‘llarini bilib olganlar. Avvaliga misdan, keyin
esa bronzadan har xil asboblar, qurol-yarog‘lar ishlaganlar. Ammo bu kashfiyotga
qaramasdan, toshni ishlash va duradgorchilik san’ati muhim о ‘rin tutgan. Chunki
bu hunarni misrliklar mukammal darajada bilganlar. Masalan, shohlar qabrlaridan
topilgan toshdan ishlangan ajoyib k о ‘zalar va guldonlar eramizdan avvalgi 2800
yillarga, ya’ni birinchi sulola davriga t о ‘g‘ri keladi. Shuningdek, duradgorning
bolta, arra, pichoq, bolg‘a, parma kabi ish asboblari ham xuddi hozirgi zamon
duradgorining ish qurollariga о ‘xshab ketadi. Qadimgi maqbaralardan
topilgan mebel, kursi- о ‘tirg‘ich, sandiq va boshqa amaliy buyumlar qoldiqlaridan
shunday xulosaga kelish mumkinki, Misr madaniyatining о ‘ziga xos xususiyati
eramiz boshlanmasdan 30 asr ilgari sodir b о ‘lgan. Odam va daryo. О ‘z kuchlarini
mustahkamlash va uzoq yashash maqsadida misrliklar tashqi muhitdan foydalanish
y о ‘llarini izlaganlar. Nil atrofida joylashgan dastlabki k о ‘chmanchilarni о ‘ziga jalb
etgan bu daryo inson uchun eng zarur b о ‘lgan hayotiy bir manba edi. T о ‘g‘ri, har
yili Nilda b о ‘lib turadigan suv toshqiniga qarshi biron kuch ishlatishga misrliklar
10

ojiz edilar. Ammo, ular qurg‘oqchilik paytlarida yerlarni sug‘orish uchun kanallar
va hovuzlar qazib, suv saqlashni о ‘zlashtirib olganlar. Bir kanaldan ikkinchi
kanalga suv chiqarish uchun «kaduf»lardan, ya’ni о ‘z о ‘qi atrofida aylanuvchi
ingichka xodaning bir uchiga chelak, ikkinchi uchiga esa og‘ir tosh bog‘langan
oddiy nasoslardan foydalanganlar. Misrliklar suv toshqini hajmini ham oldindan
k о ‘ra bilganlar. Buning uchun ular
toshdan yasalgan va xuddi oddiy chizg‘ichga о ‘xshatib chizilgan asbob «nilometr»
lar q о ‘llaganlar. Nilometrlar Nil qirg‘og‘iga qurilgan devorga tik holda о ‘rnatilgan
b о ‘lib, ular suv sathidan chiqib turgan. Toshayotgan suv nilometrdagi belgilarni
yuvib, yuqoriga k о ‘tarilgan va yangi sathdan joy olgan. Shunday y о ‘l bilan
misrliklar b о ‘lajak suv toshqinining hajmi haqida axborot olib turganlar.Nil
daryosi faqat hayot va madaniyat manbayi emas, balki tashqi dunyo bilan asosiy
aloqa qilish y о ‘li ham b о ‘lgan. Unda turli xildagi kemalar, ayniqsa, savdo kemalari
doimo k о ‘p b о ‘lgan. Kemalardan ba’zilari hatto О ‘rta dengizga chiqishga ham
jur’at etganlar. Misr о ‘zida о ‘rmon b о ‘lmaganligi sababli tashqaridan kedr daraxti,
keyinchalik esa tayyor holda yelkanli hamda eshkakli harbiy kemalarni sotib
olgan. Bunday qayiqlar arxeologik qazilmalar vaqtida ehromlarda k о ‘milgan holda
topilgan. Bu texnik rivojlanish о ‘z navbatida oliy muhandislar, riyoziyotchilar va
olimlarniyuzaga chiqardi. Xuddi qadimgi rivojlangan mamlakatlarda b о ‘lgani kabi
Misrda ham bunday kishilarning deyarli barchasi dindorlardan iborat b о ‘lgan va
ular avliyo hisoblanib, о ‘sha davr fir’avnlariga katta ta’sir k о ‘rsata olganlar 8
.
1.2 Qadimgi Misrda yozuv va adabiyotning yuzaga kelishi
8
Бухарин М. Д., Ладынин И. А., Ляпусгин Б, С., Немировский А. А. История Древнего Востока. — М.:
Дрофа, 2009. C.62.
11

Yozuv ma’naviy madaniyatning ajralmas qismidir. Qadimgi misrliklar
bundan 6—7 ming yillar muqaddam belgi-rasmlar shaklidagi iyeroglif yozuvini
kashf etganlar. Bu yozuvlar 750 belgi-rasmlardan iborat b о ‘lgan. Misr yozuvida
narsa va hodisalar har turli rasm va belgilar yordamida ifoda etilgan. Masalan, suv
s о ‘zi uch qator t о ‘lqinsimon chiziq, tog‘ s о ‘zi ost tomoni tekis, yuqori tomoni
qabariq, о ‘rtasi botiq shakl bilan ifoda etilgan.Yozuv san’ati Misrda Narmer
davrida, balki undan ham ilgari yaratildi 9
.
Misrda yozuv majburiy ravishda arxivlarni saqlash, ayniqsa, xalqdan soliq
olish jarayonida dunyoga keldi.Dastlabki yozuvlar faqat rasmlarda ifodalanib, ular
erkakni, ayolni, sigirni, q о ‘shni va boshqa buyumlarni aks ettirgan. Sonlar esa
chiziqlarda k о ‘rsatilgan. Keyinchalik rasmlar yoki belgilar buyum yoki narsalarni
emas, balki s о ‘z, ovozni ham bildirgan. Misrliklar yozuvda fonetikani q о ‘llaganlar.
Demak, aytiladigan s о ‘zlar ana shu belgilarga qarab ijro etilgan. Yunonlar bu
belgilarni iyerogliflar, ya’ni «muqaddas belgilar» deb ataganlar, chunki ular bu
belgilarni mutlaqo tushunmaganlar. Qizig‘i shundaki, misrliklar undosh
tovushlarnigina ishlatganlar. Maktubning umumiy shakli о ‘quvchiga uning
mazmunini aniqlab bergan. Hozirgi zamon kishisi qadimgi Misr yozuv san’atini
shunchaki bir oddiy narsa deb aytolmaydi, albatta.
Shuning uchun ham arxeolog olimlar hanuzgacha t о ‘liq tushunarli
b о ‘lmagan bu «muqaddas» belgilarni yoki iyerogliflarni о ‘qish uchun juda k о ‘p
vaqt sarf qilganlar. Dastlab belgilar loydan ishlangan idishlarda tasvirlangan.
Keyinchalik misrliklar Nil qirg‘oqlarida о ‘sadigan «papirus» о ‘simligidan yozuv
qog‘ozni kashf qilganlar. Bizga notanish, jumboq b о ‘lgan Misr iyerogliflari
qanday о ‘qilgan? 1798-yil may oyida fransuz floti Tulondan ochiq dengizga
chiqdi. Kapitan k о ‘prikchasida general Bonapart odati b о ‘yicha q о ‘l qovushtirib
turardi. Misrga boradigan ekspeditsiya y о ‘lga tushgan edi. Bonapart K.Niburning
«Arabistonga va atrofdagi mamlakatlarga sayohat tavsifi» degan kitobini о ‘zi bilan
birga olib ketayotgan edi. Bu kitobda Sharqning taomil va urf-odatlarigina emas,
balki qadimiy obidalari ham bayon qilingan edi. U davrlarda Misr Yevropa uchun
9
Kabirov. A. Qadimgi sharq tarixi. T.: 2016. B. 47.
12

bir jumboq edi. Eng qadimiy yozuv va buyuk madaniyat sohibi b о ‘lgan
bu о ‘lka t о ‘g‘risida G‘arbga birinchi b о ‘lib s о ‘zlab bergan kishi Qadimgi
Yunonistonning tolmas sayyohi va muarrixi Gerodotdir. Uch ming yildan ziyod
davr surgan qadimgi qudratli davlatni eramizning 638 yilida arab-musulmonlar
zabt etgan. Iskandariyaga hujum qilingan vaqd-da u erdagi nodir kutubxona —
о ‘sha zamondagi eng katta va noyob bilim xazinasi yonib ketgan. О ‘tmishda ulug‘
madaniyat markazi b о ‘lgan Misr shu vaqtdan e’tiboran xristian olamidan butunlay
uzilib qolgan. Yevropaga Misr haqida hech qanday ma’lumot yetib kelmagan.
Misrga b о ‘lajak imperator bilan birga askarlargina emas, turli ixtisosdagi olimlar:
astronomlar, kimyogarlar, mineraloglar, sharqshunoslar va rassomlar ham j о ‘nab
ketishgan. Nil sohillariga ilmiy asbob-anjomlar solingan yashiklar,
Misr haqida butun boshli bir kutubxona b о ‘larli kitoblar olib borilgan. Napoleon
bu yerga kelganidan keyin dastlabki haftalardayoq mashhur Misr institutini tashkil
etgan. Mutaxassislar mamlakatning о ‘tmishini va shu kunini о ‘rganishga
kirishganlar. Biroq Napoleonni k о ‘proq mamlakatning hozirgi kuni qiziqtirgan.
Bonapart olimlarning mamlakat ahvoli, savdo-sotig‘i t о ‘g‘risidagi xulosalaridan
k о ‘pincha harbiy razvedka ma’lumoti si-fatida foydalangan. Inglizlar bilan
fransuzlarning Misr uchun b о ‘lgan kurashida goh u tomonning, goh bu tomonning
q о ‘li baland kelib turgan. Oqibat-natijada fransuzlar yengilgan va Bonapart
Misrdan juftakni rostlagan. Biroq bu ekspeditsiya fanga, shubhasiz, foyda keltirdi.
Olimlar g‘oyat boy material t о ‘pladi. Shu materiallar asosida «Misr tavsifi» degan
ajoyib asar vujudga keldi. Jahon madaniyati uchun eng muhim
ahamiyatga molik b о ‘lgan hodisa 1799-yil 2-avgustda sodir b о ‘lgan. Shu kuni
fransuzlar inglizlarning dengiz tomondan b о ‘layotgan hujumini daf etib, sohilni
q о ‘lda saqlab turganlar. Rozettadan yetti kilometr naridagi qadimiy Rashid
qal’asini himoya qilayotgan askarlar xandaq qazish t о ‘g‘risida buyruq olganlar.
Askarlardan birining belkuragi nogahon qattiq bir narsaga urilgan. Qarasalar,
allaqanday yozuvlar bitilgan qop-qora tosh tuproqqa k о ‘milib yotgan. Topildiq
haqida shu zahoti ofitserga xabar yetkazilgan. Yurishni boshlashdan oldin
Napoleon osori atiqalarga ehtiyot b о ‘lish, eng noyob va qiziqarli topildiqlarni
13

t о ‘plab olimlarga topshirish xususida k о ‘rsatma bergan. Bundan tashqari,
Napoleon ofitserlari ancha-muncha о ‘qimishli kishilar b о ‘lgan. K о ‘pchiligi yunon
tilini va boshqa qadimiy tillarni bilishgan. Shu boisdan Rashid qal’asidagi topildiq
oldida bir pasda ofitserlar t о ‘planishgan. Silliqlangan bu qora bazalt toshga
yozuvlar bitilgan ekan. Kattaligi stol taxtasicha keladigan bu toshdagi yozuvlar uch
tilda yozilganligini ofitserlar bir nazar tashlashdayoq fahmlab olganlar.
О ‘n t о ‘rt satrlik yuqorigi yozuv (toshning shu joyidan kattagina qismi sinib
ketgan) iyeroglifdan iborat; ancha yaxshi saqlangan о ‘rtadagi yozuvni ofitserlar
suriya yozuviga о ‘xshatganlar (lekin bu yozuv misr demotika yozuvining bir turi
b о ‘lib chiqqan); pastki yozuvning eski usuldagi harflar bilan yozilgan yunon xati
ekanligini ofitserlar о ‘sha zahotiyoq bilishgan 10
. Olimlarning orzulari ushaldi.
Axir, ular iyerogliflarni о ‘qishga uzoq yillar urindilar va, nihoyat, bilingva, «ikki
tildagi» yozuv: iyeroglif va yevropaliklarga tushunarli tildagi yozuv topilsagina bu
sohada muvaffa-qiyat qozonish mumkin, degan xulosaga keldilar. Birat о ‘la «uch
tildagi yozuv» — trilingva topildi! Turgan gapki, uch tildagi yozuv bitilgan bu tosh
(uni Rozetta toshi deb atashdi) kelgusida misrshunoslik fanining tamal toshi
b о ‘lishi о ‘sha vaqtda fransuz ofitserlarining xayoliga ham kelmagan. Lekin bu
qimmatbaho topildiq zudlik bilan Qohiraga, Misr institutiga yuborildi.
Fransuz olimlari, bundan keyin nima b о ‘lishinig о ‘yobashorat qilgandek,
yozuvlarning izini qog‘ozgabosib tushirishdi va undan nusxa tayyorlab,
Fransiyagaj о ‘natishdi. Taslim b о ‘lish shartlariga muvofiq, fransuzlar Misrdan
topgan jamiki narsalarini bir munchavaqtdan keyin inglizlarga topshirishi lozim
edi. Shu tarzda Rozetta toshi —ingliz generali о ‘z raportida kalondimog‘lik bilan
ta’birlaganidek, «Britaniya qirolining mag‘rur о ‘ljasi»—Britaniya muzeyiga kelib
qoldi.
Misr yozuvi qanday о ‘qilganligini hikoya qilishdan oldin uning tuzilish
prinsiplariga qisqacha t о ‘xtab о ‘tamiz. Misr yozuvi asos-ye’tibori bilan ideografik
xat b о ‘lib, unda har bir tushuncha muayyan tasvir — belgi — iyeroglif bilan
ifodalangan. «Iyeroglif» yunoncha s о ‘z b о ‘lib, lug‘aviy ma’nosi «muqaddas
10
Rajabov. R. Qadimgi dunyo tarixi. T:. 2009. B.59.
14

belgi». Iyeroglif insonning ajoyib topqirligidan, kuzatuvchanligidan dalolat beradi.
Yozuv sistemasida uch xil belgi ajralib turadi. His-tuyg‘u bilan idrok etiladigan
narsalarni tasvirlovchi ideogrammalar; His-tuyg‘u bilan idrok etiladigan harakatlar;
Mavhum tushunchalar tasviriy y о ‘l bilan ifodalangan. Mavhum tushunchalarni
ifodalash uchun fonetik belgilar ham q о ‘llanilgan. Eshitilishi bir-biriga о ‘xshash,
lekin ma’nosi har xil s о ‘zlar, ya’ni omonimlar shunday belgilar bilan ifoda
etilgan.Bir-biriga о ‘xshash, lekin aynan bir xil b о ‘lmagan «xol» (yuzdagi xol) va
«hol» (hol-ahvol ma’nosida) singari s о ‘zlar bitta belgi bilan ifodalangan b о ‘lishi
mumkin. Bunday hollarda misrliklar t о ‘la ayniyat b о ‘lishiga harakat
qilmaganlar. Yuqorida aytib о ‘tilgan «determinativlar» yoki «ochqich belgilar»,
garchi talaffuz etilmagan b о ‘lsada, juda katta ahamiyatga molik b о ‘lgan. Ular bitta
belgi bilan ifodalangan omonimlarni bir-biridan farqlashga xizmat qilgan. Misr
belgilarining aksariyat k о ‘pchiligi determinativga ega. Masalan, jins determinativi:
erkak kishi ismidan keyin yoki erkak bilan bog‘liq ifodadan s о ‘ng о ‘tirgan erkakni
tasvirlovchi belgi va, aksincha, ayol kishi ismidan keyin yoki aloqador ifoda
oxiriga ayolni tasvirlovchi belgi q о ‘yilgan. Mamlakatlar determinativi — kattaligi
cheklangan bir parcha yer, vaqt determinativi — quyosh gardishi, ish-harakatlar
determinativi — biron yumush bilan mashg‘ul q о ‘l, mavhum tushunchalarniki—
q о ‘lyozma о ‘rami bilan ifodalangan.
Misrliklarning о ‘z fikr-mulohazalarini yozma ravishda bayon
etishlariga yordam bergan bu belgilar ikki ma’no chiqishini istisno etgan. Endi
belgilarning joylashishi xususida. Xatni yozish y о ‘nalishi qat’iy belgilanmagan.
Biz chapdan о ‘ngga qarab yozamiz, misrliklar esa, belgilarni kamdan-kam
hollardagina chapdan о ‘ngga qaratib chizganlar. Bundan k о ‘ra ularga belgilarni
о ‘ngdan chapga yozish k о ‘proq ma’qul tushgan. Lekin belgilar asosan ustun
tarzida, yuqoridan pastga q о ‘yib chiqilgan. Ustunlar о ‘ngdan chapga qarab
joylashtirilgan. Ism va nomlar «rebus» usulida yozilgan. Biroq bu yozuvlarda unli
tovushlar y о ‘q. Unli tovushlar soni va ularning joylanishi, undosh tovushlar bilan
birikish tartibi k о ‘pincha bizga ma’lum emas. Misrliklar tilida bir undosh va
unlidan tarkib topgan bir b о ‘g‘inli s о ‘zlar b о ‘lgan, lekin unli tovush yozuvda
15

k о ‘rsatilmaganligi sababli bir b о ‘g‘inli s о ‘zlar harfga о ‘xshash shaklda ifoda
etilgan. Lekin bundan, misrliklar harfni ixtiro qilganlar, degan ma’no chiqmaydi. U
zamonlarda kishilar о ‘z nutqlarini b о ‘g‘in va tovushlarga ajratishni bilmaganlar,
shuning uchun ular bunday belgilarni harf deb tushunmaganlar. Yuqorida biz misr
yozuvini iyeroglif deb atadik. Aslini olganda, bunday deyish t о ‘g‘ri emas, yozuv
tushunchasining ma’nosi kengroq. Gap shundaki, misrliklar uch xil: iyeroglif,
iyeratik va demotik yozuvlardan foydalanishgan 11
.
11
Boynazarov. F. Qadimgi dunyo tarixi. T .: 2004. B .67.
16

II – BOB. Qadimgi Misrda san’atning rivojlanishi.
2.1 Qadimgi Misrda tasviriy, me’morchilik va amaliy bezak san’atining о‘rni
Qadimgi Misr san’ati tarixiy davlatlarning yuzaga kelishi, rivojlanishi va
inqirozidan tortib to Makedoniyalik Iskandar (Aleksandr Makedonskiy)ning
yurishi bilan uning ellinistik dunyoga qo`shilib ketishigacha bo`lgan davrni о ‘z
ichiga oladi, о ‘rganadi, tahlil etadi. Qadimgi Misr uzoq y о ‘lni bosib о ‘tdi. Deyarli
4000 yildan ortiq vaqtni о ‘z ichiga olgan bu davr mobaynida tasviriy va amaliy
san’at, me’morchilikning nodir durdonalari yuzaga keldiki, ular bugungi kunda
ham о ‘zining ulug`vorligi va yuksak badiiyligi bilan kishilarni hayajonlantiradi.
Qadimgi Misr san’ati о ‘zining butun taraqqiyoti mobaynida din va uning turli
marosimlari bilan uzviy bog`liq holda rivoj topdi. Me’morchilik esa san’atlar
ichida yetakchi о ‘rinni egallab, ularning xarakter va uslubiga о ‘z ta’sirini o`tkazdi.
Qadimgi Misr san’atining vujudga kelishi ibtidoiy zamonlarga borib taqaladi 12
.
Qadimgi Misrliklar bu sohada katta yutuqlarga erishganlar.
San’at me’morchilik bilan uzviy bog‘langan b о ‘lib, unga xalq og‘zaki ijodiyoti,
yozma manbalar adabiyot, musiqa, raqs, xaykaltaroshlik, rassomchilik va moddiy
madaniyatning k о ‘p soxalari kirgan. Misr haykaltaroshlari fir’avn, malika, ruxoniy,
mirzolar oddiy kishilarning haykallarini toshdan о ‘yib ishlaganlar. Bu jihatdan
amaldor Raxotep, Mirzo podshoga tanish Nofret, fir’avn Amenemxet,
Tutanhamon, shuningdek, Ramzes Plarnning haykallari ayniqsa diqqatga
sazovordir. Saroy, ibodatxona va boshqa ma’muriy binolarning devorlarga va
tobutlar qopqog‘i ustiga о ‘yib, b о ‘yoq bilan chizilgan ajoyib rasmlar ham kishi
diqqatini о ‘ziga tortadi. Misrda me’morchilik ham juda taraqqiy etgan edi 13
.
Arab qirlarida har xil toshlar k о ‘p b о ‘lgan. Shuning
uchun podshoga qarashli saroylar, ibodatxonalar va qator ma’muriy binolar
toshdan bunyod etilgan. Bu jihatdan Misr fir’avnlari va amaldorlarining
maqbaralari piramidalari diqqatga sazovordir. Sakkaradagi Joser maqbarasi
piramidasi ular orasida eng qadimgi b о ‘lib, zinasimon shaklda qurilgan. Qadimgi
12
Майоров Н.И. Введение в историю Древнего Востока. Учебное пособие. — Томск: Изд-во Томского
университета, 2003. C .87.
13
Магъе М. Э. Избранные труды по мифологии и идеологии Древнего Египта. М, 1996. C .168.
17

podsholik davriga mansub Gizadagi ulkan sfinks Xafra ham ajoyib b о ‘lib, u sher
surati tarzida ishlangan. Shu Gizada fir’avn Xeops maqbarasi - piramidasi о ‘zining
ulug‘vorligi bilan ajralib turadi. U 52900 kv. metr joyni egallagan b о ‘lib,
balandligi 150 metr b о ‘lgan. Unga og‘irligi 2 tonnadan 1.5 tonnagacha b о ‘lgan ikki
million uch yuz ming taroshlangan tosh ishlatilib, 30 yil ichida qurilgan. Shunday
qilib, Misr me’morchiligi о ‘ziga xos b о ‘lib, fira’vnlarning piramida - ehomlari
о ‘zining mahorati jozibasi va kattaligi bilan kishini hayratga soladi. Yehrom
obelist, ustun, hauka1, saroylar, relbef, monumental rassomlik bilan bezatilgan.
Haykallarda simmetriyaga alohida e’tibor
berilgan, releflarda tasvir aniqligi, kompozitorlarning ritmik tartibliligi k о ‘zga
tashlanadi. (Masalan: Piramida). Devoriy rasmlarni rangdorroq qilishiga, ikkinchi
darajali k о ‘rinishlarni jonli ishlashga, о ‘simlik, hayvon, qushlarni jozibador
k о ‘rsatishga haykallarda modelning harakterini yoshini va shakllarini ifodalashga
ahamiyat berildi. Masalan: shifer, ganch, billur, idishlar, fil suyagi va yog‘ochdan
qilingan qoshiqchalar, tillo baldoq, uzuk, munchoqchalar, qimmatbaho toshlar
qadab uyib hoshiyalangan qutichalar, badiiy mebel va boshqalar qadimgi Misrda
amaliy bezak sa’nati yuksak darajada b о ‘lganini k о ‘rsatadi.
Nil daryosi vodiysidagi badiiy madaniyat
yodgorliklari qadimdan ma’lum. Mil. av. 5—4-ming yilliklarda loy va qamishdan
qurilgan turar joylar о ‘rniga asta-sekin yog‘och va xom g‘isht-dan t о ‘g‘ri
t о ‘rtburchak tarhli turar joylar qurilgan. Ilk podsholik davrida qadimgi Misr san’ati
tamoyillari, turlari va janrlari shakllangan. Bu davrda diniy me’morlikning asosiy
turi — mastabalar t о ‘g‘ri t о ‘rtburchak tarhda k о ‘plab qurilgan. Haykaltaroshlikda
geometrik uyg‘unlik, simmetriya va sta-tistikaga e’tibor berilgan (fir’avn Xasaxem
haykali, mil. av. 3-ming yillik boshlari). Misr me’morchiligi haqida s о ‘z ketganda
albatta mahobatli piramidalar t о ‘g‘risida aytib о ‘tmaslikning iloji y о ‘q. shunday
ekan ushbu ulkan inshootlar qanday qurilgan degan savol tug‘ilishi tabiiy. Quyida
shu haqidagi fikrlarga, ilmiy qarashlarga t о ‘xtalib о ‘tamiz. Piramidaning
qurilishi. Xozirgi zamon misrshunoslarining xisoblashicha, piramidalar qurishdan
oldin misrliklar dastlab о ‘lik yerlarda zovurlar qazib, tekis va yaxlit poydevor
18

qilishga erishganlar. Buning uchun zovurni suv bilan t о ‘ldirib, unga qoziqlar
qadaganlar va suvning yuzasini belgilaganlar. S о ‘ng atrofni tekislab, zovurni tog‘
toshlari bilan t о ‘ldirganlar va qoziqlardagi belgilar bilan baravarlashtirganlar.
Natijada b о ‘lajak piramidaning tekis va yaxlit poydevori vujudga kelgan. Bu
vaqtda tosh yotqizuvchi mutaxassis piramida uchun ishlatiladigan toshlarni bir
necha yil mobaynida tekislab pardozlagan. Bloklar faqat uch oyga yetadigan qilib
tayyorlangan, chunki har yili b о ‘ladigan suv toshqini natijasida uch oy davomida
ishsiz qolgan dexqonlar ana shu piramida qurilishiga jalb etilganlar. Birinchi qator
toshlar о ‘rnatilgach, uning atrofiga shag‘al yotqizilib, bir tomonga nishab tortilgan.
Keyin bloklarni tortish
y о ‘li bilan nishabga olib chiqilgan va birinchi qator ustiga q о ‘yilgan. Ana shu
y о ‘sinda piramida sekin-asta qatorma- qator yuqoriga k о ‘tarilgan sari uning
atrofidagi shag‘aldan qilingan nishab xam spiral shaklida k о ‘tarilib borgan 14
.
Piramida ch о ‘qqisiga oxirgi tosh q о ‘yilganda, u qum aralash shag‘alga burkangan
massani eslatgan. Xuddi shu vaqtda moxir va tajribali tosh teruvchilar
piramidaning sirtini silliq bloklar bilan yuqoridan pastga qarab pardozlay
boshlaganlar. Ishchilar esa bir vaqtning о ‘zida pardozlash ishlarini yuqoridan
pastga tushishiga qarab qum va shag‘allarni chetga torta boshlaganlar.
Tashqaridagi ishlar tamom b о ‘lgunga qadar piramidaning ichkarisida ichki y о ‘llar
va dafn qilish xonasi qurilgan. Dafn etish marosimi tugagach, uni barchadan sir
tutish maqsadida xonaga olib boruvchi barcha eshiklarni ilgaritdan tayyorlab
q о ‘yilgan ulkan blok toshlar bilan berkitib, muxrlab q о ‘yganlar.
Gizadagi ulkan exrom yaqinida sirli Sfinks bor. U
kimtomonidan va nima uchun yaratilganligi xanuzgacha noma’lum. Ammo
tushunish mumkinki, yarim odam va yarim sher sifatida yaratilgan bu xukmdor
о ‘rnida Misr fir’avni Xefren о ‘z aksini k о ‘rgan b о ‘lsa ajab emas. Qadimgi
podsholik davrida badiiy usullar takomillashgan, yangi me’moriy tiplar paydo
b о ‘lgan. Me’mor Imxotep ehromning me’moriy tipini yaratadi. U fir’avn Joser
uchun Sakkarada marhumlar ruhiga bag‘ishlab marosimlar о ‘tkaziladigan majmua
14
История Древнего Востока. Под редакции В.И. Кузишина Москва “Высшая школа” 1979. C .192.
19

bunyod etadi, uning markazida pog‘onali maqbara — ehrom (bal. 60 m., asosi
109,2x121 m) qurgan. Keyinchalik Qadimgi podsholik me’morlari faqat ehrom
shakllarini takomillashtirganlar. Gizada me’mor Xemnun fir’avn
Xeops uchun qurgan ehrom (bal. 146,59 m, asosi 233x233 m), shuningdek,
fir’avnlar Xefren (bal. 143,3 m, asosi 215,25x215,25 m), Mikerin (bal. 62 m, asosi
108,4x108.4 m) ehromlari (barchasi Gizada) shunday inshootlar qatoriga kiradi.
Qadimgi podsholik davrida ibodatxonalarning yangi tipi paydo b о ‘lgan, ular
odatda Misrning bosh ma’budi — Quyosh ma’budi Raga bag‘ishlangan. T о ‘g‘ri
t о ‘rtbur-chak tarhli bunday ibodatxonani, odatda, ochiq hovlisi b о ‘lib, uning
chekkalarida sajdagoxlar va uchiga oltin qoplangan obelisk joylashgan. Maqbara
va ibodatxonalar devoriy rasmlar, relef va haykallar bilan bezatilgan. Bu davrda
haykal portretlar san’ati taraqqiy etdi. Misrliklar tasavvuricha haykal portretlar
marhumlarning qiyofadoshi rolini о ‘tab marhumlarning ruhlari joylashgan joy
vazifasini о ‘tashgan. Senusert III va Amenemxet III portretlari va haykallari(mil.
av. XIX-a.). Giksoslar istilosi (mil.av. 1700— taxm. 1580 y.lar)dan keyin Qad.
Misr san’ati tushkunlik davrini boshidan kechirib, Yangi podsholik davrida qayta
ravnaq topdi. Osiyoga qilingan zafarli yurishlar, Misr boyligini orttirdi, binolarda
xasham k о ‘paydi. Rasmlar va devoriy rasmlarda ziyofatlar, tantanalar, ov
manzaralari aks ettirildi, manzara janriga alohida e’tibor berildi (Rexmir, Naxt,
Josser Karassneb maqbaralaridagi devoriy rasmlar, mil. av. 15-a. oxiri). Yangi
podsholik davri me’morligida ochiq tipdagi ibodatxona — sajdagoxlar keng
tarqalgan.
Bu ibodatxona devorlariga fir’avnlarning g‘alabalari aks etgan devoriy
rasmlar ishlangan (Amon-Ra ma’budning Karnakdagi, mil. av. XVI— XII-asrlar
va Luksordagi ibodatxonasi, mil. av. XV—XIII-asrlar). Fir’avn exnaton
hukmronligi davrida eski ma’budlarga sig‘inish bekor qilingan, yangi ma’bud —
Atonga sig‘inish joriy qilingan. Yangi poytaxt — Axetaton qurilgan. Haykaltarosh
Tutmes yaratgan fir’avn va uning xotini Nefertiti portretlari Qadimgi Misr
san’atining no-dir namunalari sifatida hozirgacha yetib kelgan. Mil.av. XIV-
asrning 1-yarmidatasviriy san’atda quruq dekorativlik k о ‘proq k о ‘zga tashlandi
20

(fir’avn Tutanxamon maqbarasidan topilgan oltin niqob va b.). Mil. av. XIV-
asrning 2-yarmidan ibodatxonalar qurilishi kengaygan bu davrda binolarning
dabdabali va mahobatli b о ‘lishiga e’tibor qaratildi (Karnakdagi 134 kolonnali,
devor va kolonnalariga rangdor releflar ishlangan ibodatxona).
Qoya ibodatxonalari ham k о ‘plab qurilgan (Abu Simbaldagi Ramses
II ning katta ibodatxonasi). Qadimgi Misrda amaliy-bezak san’ati yuksak darajada
taraqqiy etganligiga bizgacha saqlanib qolgan shifer, ganch, billurdan ishlangan
idishlar, fil suyagi va yog‘ochdan yasalgan qoshiqchalar, tilla baldoq, uzuk,
munchoqlardan ham ma’lum. Eramizdan avvalgi XXVII asrlarda Misr tarixida eng
gigant piramidalar qurildi. Piramidalar ansambli ichida eng kattasi Xeops
piramidasidir. Balandligi 146,6 metr, asosi esa 233 m. Tarixchi toshlar olib kelish
uchun kerak b о ‘lgan y о ‘lni qurish uchun esa 10 yil ketgan 15
.
Fivadagi Karnak va Luksor ibodatxonalari gigant me’morchilik
majmualaridandir. Karnak (yer.av.XVI asr, me’mor Ineni) va Luksor
ibodatxonalari (yer.av. XV asr, me’mor kichik Iminxotep) memorlar birinchi bor
ochiq hovli atrofini kolonadali yechib, yangi podsholik me’morchiligining o`ziga
xos tomonlarini shakllanishiga asos soldilar. Bu majmualarda Qadimgi Misr
me’morlik an’analarining muhim tomonlari о ‘z ifodasini topdi. Shu bilan birga,
tantanali va hashamatli bo`lib borayotgan marosimlar bilan aloqador bo`lgan
me’morchilikning yangi ko`rinishlari namoyon b о ‘ldi 16
.
15
История Древнего Востока. Под редакции В.И. Кузишина Москва “Высшая школа” 1979. C .194.
16
Магъе М. Э. Избранные труды по мифологии и идеологии Древнего Египта. М, 1996. C .177.
21

2.2 Qadimgi Misrda musiqa va raqs san’ati
Misr musiqa madaniyati — eng qadimgi madaniyatlardan biri. Bizgacha
yetib kelgan musiqa madaniyatining ilk moddiy yodgorliklari mil. av. 3-ming
yillikka mansub. Bular turli musiqa asboblari — shiqildoq, tar-tarak. hamda
chig‘anoqlardan yasalgan hushtaklardir. Maqbaralar devorlariga ishlangan
bareleflar maishiy turmushda musiqa keng tarqalganiga guvohlik beradi. Ommaviy
bayramlar, diniy marosimlar, mehnat jarayonlari musiqasiz о ‘tmagan. Misrda bir
ovozli musiqa rivoj topgan. Yangi podsholik davrida k о ‘p ovozli musiqaning
sodda shakllari ham paydo b о ‘lgan. Raqslar, sahna tomoshalari, badiiy adabiyot
musiqa bilan uzviy bog‘liq b о ‘lgan. Arfa, nay, yog‘och va jez karnay, organ, urma
musiqa asboblari keng tarqalgan. Qadimgi Misrda musiqa ijrochilari —
professional musiqachi — shoirlar m о ‘tabar zot sanalib, fir’avnlarga qarindosh deb
hisoblanishgan. Ellinistik va Rim davrida Misrda musiqa о ‘ziga xosligini saqlab
qolgan. Rim hukmronligi barham topgach, turk, arab va boshqa xalqlar musiqa
madaniyati bilan uzviy bog‘liq b о ‘lgan. Misrmusiqa madaniyati taraqqiyotining
yangi bosqichiga k о ‘tarilgan 17
. Arab Mashriq mamlakatlari Arabiston yarim
orolidagi 20 dan ortiq arab davlatlarini о ‘z ichiga oladi: Bahrayn qirolligi,
Birlashgan Arab Amirligi, Iordaniya, Hoshimiylar qirolligi, Iroq, Livan, Misr,
Suriya va Yaman Arab Respubliklari; Qatar, Quvayt, Falastin davlatlari; Saudiya
Arabistoni Qirolligi va unga yaqin mintaqalarda joylashgan, tili, madaniyati,
xususan musiqa madaniyati bilan о ‘zaro yaqin b о ‘lgan mamlakatlar ham shu
jumladandir. Mazkur mamlakatlar musiqasida О ‘rta Osiyo va eron xalqlari
musiqasining ta’siri sezilarlidir. Abul-Faraj al-
Isfahoniyning (897-967) "Q о ‘shiqlar kitobi" atalmish mahobatli asarida islomdan
oldingi arab musiqasiga qadimgi О ‘rta Osiyo va eron xalqlari musiqasining ta’siri
haqida dalillangan ma’lumotlar mavjud. Shu munosabat bilan arab hofizi va shoiri
Abdu-r-Rahmon Atradning Valid ibn Yazidga (vafoti 748-yil) aytgan quyidagi
gaplari e’tiborlidir: "Butun musiqa bizga Ajamdan kelgan, biz arablar esa unga
arab she’rlarini q о ‘yganmiz xolos." Hozirgi kun Arab Mashriq mamlakatlari
17
Перепелкин Ю. Я. История Древнего Египта. СПб., 2000. C .63.
22

musiqasida о ‘zaro mushtaraklik anchaginadir. Masalan, cholg‘ular, ularning
sozlanishi, atalishi, ritm, ohang, an’anaviy musiqaga munosabat, musiqiy shakl va
boshqalar. Ta’kidlash
lozimki, Islomning shia mazhabi va sunnaning Xanbaliya oqimi hukmronlik qilgan
mamlakatlarda musiqaning rivoji sust b о ‘lgan. Misr, Suriya, Livan kabi davlatlarda
esa musiqa madaniyati ildamlab ketgan. Lekin, о ‘zga Mashriq mamlakatlarida ham
musiqaga e’tibor kuchaymoqda. Jumladan, Quvaytda 1972 yildan Musiqa о ‘quv
yurti (bitiruvchilar о ‘rta musiqiy ma’lumot haqida diplom oladi) va Musiqa san’ati
instituti (bitiruvchilar musiqada bakalavr diplomini oladi) tashkil etildi. Misr
davlati Afrika qit’asida joylashgan b о ‘lsa-da, uning madaniyati, musiqa san’ati
k о ‘proq Arab davlatlari san’ati bilan uzviy bog‘langan. Butun arab mamlakatlari
orasida faqat О ‘rta Yer dengizi davlatlarining k о ‘hna tarixi izchil о ‘rganib
chiqilgan. Eng qadimgi
ma’lumotlar k о ‘hna Misr davlatining tuzilishi haqidadir. Shu zaminda topilgan
arxeologik ashyolar: haykaltaroshlik namunalari, devoriy suratlar, qolaversa, uy-
r о ‘zgor, sopol buyumlar, musiqiy cholg‘ular va ularga oid bir qator tasvirlar bu
yerda juda qadimdan sivilizatsiyaning qaror topganligi, musiqa madaniyatining
yuksak darajada taraqqiy etganligidan dalolat beradi. Qadimgi Misr musiqasi ikki
k о ‘rinishda b о ‘lgan: biri zodagonlar san’ati; ikkinchisi esa oddiy xalq musiqiy
san’ati. Garchi k о ‘hna Misrda notalar hali qog‘ozga tushirilmagan b о ‘lsada,
shunga qaramay, oddiy xalq о ‘rtasida musiqa keng tarqalganini ishonch bilan
aytish mumkin 18
.
S о ‘zimizga dalil sifatida qullarning bizgacha yetib kelgan kuy va
q о ‘shiqlarini aytib о ‘tish joizdir. Bu kuy-q о ‘shiqlarda qullarning og‘ir va
mashaqqatli mehnati, poymol etilgan erki va ozodlikka intilishi kabi ohanglar о ‘z
aksini topgan. Albatta, bir qarashda sodda va oddiy k о ‘ringan q о ‘shiqlar zamirida
achchiq kinoya va alam bor. Musiqa bilan y о ‘g‘rilgan lirik she’riyat k о ‘hna
Misrning xalq milliy san’atiga xos narsadir. Bunda ishq-muhabbat, xalq
donishmandligi, husnkor tabiatning g о ‘zal manzaralari kabi mavzular о ‘z aksini
18
Перепелкин Ю. Я. История Древнего Египта. СПб., 2000. C .65.
23

topgan. Saroy va diniy musiqa san’ati xalq, musiqa san’ati bilan barobar saroy
hamda diniy musiqa ham rivojlanib bordi. Tantanavor va nufuzli saroy hamda
diniy musiqada saroy va ibodatxonalarning serviqor va mahobatli k о ‘rinishi, unda
hukmron b о ‘lgan ruh, о ‘ziga xos kibor, ulugvor me’morchilik san’ati ham g о ‘yo
о ‘z aksini topgandek edi. Hozirgi davrgacha yetib kelgan musiqa madaniyatining
eng qadimiy yodgorliklari miloddan avvalgi 3 mingyillikka mansubdir. Bular turli
musiqa asboblari - shiqildoq, tartarak, hamda chig‘anoqlardan yasalgan
hushtaklardir. Maqbaralar devorlariga
ishlangan rasmlar maishiy turmushda musiqa keng tarqalganidan guvohlik beradi.
Ommaviy bayramlar, diniy marosimlar, mehnat jarayonlari ham musiqasiz
о ‘tmagan. Misrda bir ovozli musiqa rivoj topgan. Yangi podsholik davrida k о ‘p
ovozli musiqaning sodda shakllari ham paydo b о ‘lgan. Raqslar, sahna tomoshalari,
badiiy adabiyot musiqa asboblari bilan uzviy bog‘liq b о ‘lgan. Arfa, nay, yog‘och
va jez karnay, organ, urma musiqa asboblari keng tarqalgan. Qadimgi Misrda
professional musiqa ijrochilari - shoirlar m о ‘tabar zot sanalib, fir’avnlarga
qarindosh deb hisoblangan. Hatto Rim davrida ham Misr musiqasi о ‘ziga xosligini
saqlab qolgan. Rim hukmronligi barham topgach, turk, arab va boshqa xalqlar
musiqa madaniyati taraqqiyoti yangi bosqichga k о ‘tarildi. Saroy raqslari
vazmin va tantanavor ruhda ijro etilar edi, ijtimoiy о ‘zgarishlar ta’sirida raqslarda
allanechuk yengillik va j о ‘shqinlik paydo b о ‘la boshladi. Bir paytlar ma’lum
qonun-qoidalarga b о ‘ysunib, siquvda, tor doirada b о ‘lgan musiqa madaniyatida
endi erkinlik paydo b о ‘lib, his-tuyg‘ular j о ‘sh ura boshladi. Tabiatan kiborlarga
vazminlik xos, oddiy xalq esa о ‘z his-tuyg‘ularini yashirmay, ochiq-oydin oshkor
etadi. Xuddi shu narsa musiqada ham о ‘z aksini topa boshladi. Va aynan shu
davrga kelib, ud, q о ‘shnay, fleyta, klarnet, nay, argul zarbli cholg‘ular paydo
b о ‘ldi.
Quldorlik tuzumini q о ‘llab-quvvatlagan Qadimgi Misr dinining ijtimoiy
tengsizlik va zulm, shuningdek, fir’avnlarning mutlaq hokimligini targ‘ib qilishi
monumental san’atning paydo b о ‘lishiga olib keldi. Fir’avnlar sharafiga bunyod
etilgan ehromlarni monumental san’atinig eng yorqin namunasi deb aytish
24

mumkin. Xalq musiqasi oddiy xalq hamda zodagonlar musiqa madaniyati bir-biri
bilan uyg‘un rivojlangan degan fikrda oz b о ‘lsada haqiqat mavjud. Zero, oddiy
xalq madaniyatida sinfiy kurash g‘oyasi yetakchilik qilardi. Ijtimoiy hayotdagi
keskin burilishlar Qadimgi Misr musiqiy hayoti va madaniyatida ham о ‘z aksini
topdi. Avvallari faqat hukmron sinflarga xizmat qilgan xonanda va musiqiy
asboblar endilikda oddiy xalqning mulkiga aylandi.
Hatto bir faylasuf bu haqida shunday degan edi: "Kecha lira nimaligini
bilmagan omi (savodsiz) odam bugun Mert ma’budasini sharaflab, q о ‘shiq
kuylamoqda". Xalq musiqasining asosiy xususiyatlari professional musiqa
an’analariga ham xos. An’anaviy musiqa turli xil vokal va cholg‘u shakllarga
b о ‘linib, ular yordamida murakkab, boy bezakli badihalar, tugallangan pe’salar
quriladi. Cholg‘u shakllardan: takasim, dulab, bashraf, texmila va boshqalar juda
keng tarqalgan. Muvashshah, dor, bayyati, sebo va qasidalar ham shular
jumlasidandir. Bir paytlar ommaviy musiqiy asbob sifatida faqat liradan
foydalanilgan. Arfaning g о ‘zal kuyini faqat zodagonlar eshitishi mumkin edi.
Shuningdek, saroy va ibodatxonalarda malakali sozandayu xonandalar
xizmat qilganlar. K о ‘hna Sharqning barcha sivilizatsiyalari kabi Qadimgi Misrda
ham she’riyat, musiqa va raqs bir-biri bilan chambarchas bog‘liq edi. K о ‘hna Misr
dramalarining kelib chiqishi О ‘rta davr hukmronligi paytiga borib taqaladi. Ular
quyosh ma’budi Osiris sharafiga о ‘tkazilgan marosimlar asnosida paydo b о ‘lib,
ushbu marosim ildizlarini ibtidoiy jamoa tuzu`midan qidirish kerak.
О ‘sha davrning о ‘ziga xos jihatlaridan biri shu b о ‘ldiki, avvallari xalq mulki
deb hisoblangan misteriyalar endi faqat hukmron sinf uchun xizmat qila boshladi.
Shu bois musiqa rivojlanishida ham ma’lum о ‘zgarishlar yuz bergani tabiiy bir
holdir. О ‘rta davr hukmronlik paytida saroylarga kirib kelgan ayrim cholg‘u
asboblari bu yerlardan badarg‘a qilindi. Oxir-oqibat ilgari urf b о ‘lgan vazmin va
tantanovor musiqa yana о ‘z mavqeini tikladi. Buning natijasida musiqani ikkiga:
ya’ni "yaxshi" va "bemaza" musiqaga ajratish holati vujudga keldi. Qizig‘i
shundaki, "bemaza" musiqa deganda aynan eng yaxshi, mazmundor q о ‘shiqlar
nazarda tutilgandir. Yangi davr aqidalariga k о ‘ra, musiqa va raqsdan saboq olish
25

eng tuban illatlarga teng deb hisoblanib, qoralanadi. Vaqt о ‘tgan sayin yangi davr
musiqasi xalqona kuy-q о ‘shiqlarga xos b о ‘lgan samimiylik, j о ‘shqinlik, tabiiylik
va ta’sirchanlikdan yiroqlashib, faqat zodagonlar manfaati uchun xizmat qiladigan
hissiz va nursiz bir zotga aylangandek edi g о ‘yo... Shu tariqa musiqa garchi
mavjud b о ‘lsada, lekin shakli boru mazmuni y о ‘q, s о ‘zi boru mohiyati y о ‘q, yurak
boru his-tuyg‘usi y о ‘q jonsiz narsa b о ‘lib keldi.
Poyonsiz harbiy yurishlar tufayli harbiy musiqa ravnaq topdi. Faqat
musiqaning shu janrigina yangi davr hukmronligi paytida rivojlanish va keng
ommaga yoyilish imkoniga ega b о ‘ldi. Uzluksiz harbiy yurishlar hamda savdo-
sotiqning y о ‘lga q о ‘yilishi natijasida Uzoq va Yaqin davlatlar - Suriya, Finikiya,
Yaqin Sharq davlatlari va hatto Hindiston bilan о ‘rnatilgan aloqalar bejiz ketmay,
Vavilon, Suriya, Yunon madaniyatlarining ravnaq topishiga ijobiy ta’sir k о ‘rsatdi.
Misrda qadimgi dramatik diniy janrlardan tarkib topgan maqomlar mashhur. Arab
maqomlari boshqa Sharq xalqlari orasida ham keng yoyilgan. Mustamlakachilik
asorati Misr madaniyati taraqqiyotiga g‘ov b о ‘ldi 19
.
19
Магъе М. Э. Избранные труды по мифологии и идеологии Древнего Египта. М, 1996. C .1 86 .
26

Xulosa
Xulosa о ‘rnida shuni ta’kidlab о ‘tish kerakki, qadimgi Misr san’ati va
madaniyati dunyodagi eng k о ‘hna va qadimiy madaniyatlardan biri hisoblanadi. Ilk
sivilizatsiyalarga shaharlarning vujudga kelishi, hunarmandchilik, qurilish va
arxitektura, ayirboshlash va savdo-sotiq, yozuv, nazriy bilimlar, adabiyot va san’at
rivojining yuqori darajasi hosdir. Shu belgilar asosida qadimgi Misr
sivilizatsiyasiga nazar tashlaydigan b о ‘lsak yuqoridagi belgilarning barchasi
Misrda qadimgi davrlardayoq о ‘zining yuksak ch о ‘qqisiga erishganligini bitiruv
malakaviy ishimizda keltirilgan ma’lumotlardan ham bildik. Xususan, eng qadimgi
davrlarda sharqda vujudga kelgan sivilizatsiyalarga nazar tashlaydigan b о ‘lsak, har
birida bir umumiy yaxlitlikni k о ‘rishimiz mumkin.
Masalan, Misr Nil daryosi b о ‘yida, Mesopatamiya Dajla va Frot daryolari
b о ‘yida, Xitoy Xuanxe va Yanszi daryolari b о ‘yida, Hindiston Hind va Gang
daryolari b о ‘yida, О ‘rta Osiyo esa Amudaryo va Sirdaryo b о ‘ylarida о ‘zining
yuksak taraqqiyotiga ega b о ‘ldi. Ushbu yaxlitlikni ilmiy adabiyotlarda
birlashtirgan holatda ularni “daryo sivilizatsiyalari” deb nomlandi. Qadimgi
Misrning har tomonlama yuksalishida umumiy jihatdan olib qaraladigan b о ‘lsa Nil
daryosi salmoqli о ‘rinni egallaydi. Jumladan Misrda qadimgi davrlarda yuzaga
kelgan shahar-davlat “nom”lar ham aynan Nil daryosi qirg‘oqlari b о ‘ylab qurilgan
edi. Qadimgi Misrda xattorlik san’ati ham о ‘z taraqqiyotining yuksak darajasiga
k о ‘tarilgan edi. Bitiruv malakaviy ishimizda Misr yozuvlari turlari haqida, uning
о ‘qilish sirlari qanday tarzda ochilganligi t о ‘g‘risida qisqacha ma’lumotlar berib
о ‘tildi. Shu ma’lumotlar tahlilidan kelib chiqgan holatda shuni ta’kidlab о ‘tishimiz
kerakki, misrliklar eng qadimgi davrlarda ham yuksak madaniyat namunasi,
dunyodagi eng qadimgi va dastlabkilardan biri hisoblanmish iyeroglif yozuvini
kashf qilishdi.
Misr yozuvlari 750 belgi iyeroglifdan tashkil topganligi va 3 xil usulda
yozilganligi bilan ham kishini hayratga soladi. Yozuv bilan birga qadimgi Misr
san’atining ajralmas bir b о ‘lagi hisoblanmish badiiy adabiyot ham juda taraqqiy
etdi. Misrliklar adabiyotiga nazar tashlaydigan b о ‘lsak teran fikrlar, g о ‘zal
27

iqtiboslar va ma’noli fikrlarga duch kelamiz. Bundan shu narsa ayon b о ‘ladiki
qadimda Misrliklar yuksak madaniy estetik meros qoldira oladigan qobilyatga ega
b о ‘lishgan. She’r, ertak, hikoya va qasidalarining mavzusi о ‘zaro din bilan uzviy
bog‘langan b о ‘lib, ularda Misr xudolari, narigi dunyo bilan bog‘liq masalalar
bayoni keltirib о ‘tilgan. San’at tushunchasi juda keng qamrovli ekanligini hisobga
oladigan b о ‘lsak, qadimgi Misr san’ati turlari ham juda k о ‘pni tashkil qiladi.
San’at turlaridan kelib chiqib, Misr san’atinng
ibtidoiy turlarini ham shunga muvofiq trzda guruhlarga b о ‘lib о ‘rganib chiqdik.
Qadimgi Misr tasviriy san’ati: rassomchilik, haykaltaroshlik; me’morchilik, amaliy
bezak san’ati va musiqa, raqs kabi san’at turlarining tarixi va tuzilishi t о ‘g‘risidagi
ma’lumotlar ushbu bitiruv malakaviy ishida о ‘z ifodasini topdi. Qadimgi Misr
tasviriy san’ati ham о ‘ziga xos tarzdaligi va boshqacha uslublarda ekanligi bilan
ajralib turadi. Jumladan rassomchilik va haykaltaroshliklari san’ati har bir
podsholik davrida о ‘zgacha k о ‘rinishlarda tasvirlab kelingan. Keltirilgan
adabiyotlardagi ma’lumotlarni о ‘zaro qiyoslaydigan b о ‘lsak, Misr tasviriy
san’atining bevosita din bilan uzviy bog‘liq ekanligini k о ‘rishimiz mumkin.
Xususan, Misr hukmdorlari hisoblanmish fir’avnlarning tasvirlari ularni yanada
qudratliroq k о ‘rsatish bilan bir qatorda, о ‘zlarini xudo о ‘g‘illari ekanligiga oddiy
xalqni ishontirish maqsadida juda ham ulkan tarzda yaratilgan.
Me’morchilik inshootlarida о ‘z aksini topgan
rasmlar qadimiyligi, sirliligi va murakkab texnikasi bilan hali ham insonlarning
hayrati va qiziqishiga sabab b о ‘lib kelmoqda.
28

Foydalanilgan adabiyotlar
1. М . Abdullayeva. Qadimgi Misr madaniyati. (maqola)Pedagogikada ilmiy
izlanishlar" Ilmiy Jurnal / http:/fpedagogika.dsmi-qf.uz ., 2015
2. Graham Hoggarth l Introduction to Ancient Egyptian Culture.(maqola)
hoggarth@brilliant-tourism.com 2019.04.20
3. Тураев Б. А. Египетская литература. СПб., 2000.
4. История Древнего Мира, том I . Москва 1983.
5. Авдиев. В. Қадимги шарқ тарихи. Т .: 1964.
6. Бухарин М. Д., Ладынин И. А., Ляпусгин Б, С., Немировский А. А.
История Древнего Востока. — М.: Дрофа, 2009.
7. Rajabov. R. Qadimgi dunyo tarixi. T:. 2009.
8. Kabirov. A. Qadimgi sharq tarixi. T.: 2016.
9. Boynazarov. F. Qadimgi dunyo tarixi. T .: 2004.
10. Майоров Н.И. Введение в историю Древнего Востока. Учебное
пособие. — Томск: Изд-во Томского университета, 2003.
11. Магъе М. Э. Избранные труды по мифологии и идеологии Древнего
Египта. М, 1996.
12. История Древнего Востока. Под редакции В.И. Кузишина Москва
“Высшая школа” 1979.
13. Перепелкин Ю. Я. История Древнего Египта. СПб., 2000.
29

Купить

Похожие документы
Yunonlar va Fors urushlari
Xristianlikning paydo bo‘lishi va tarqalishi
Shumer-Akkad sivilizatsiyasi
Rim respuplikasi qulashi va imperiya ilk davri
Rim imperiyasining oltin va so’nggi davri