Qadimgi Ossuriya davlati - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	115.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Октябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Sunnatillo

Дата регистрации 11 Апрель 2025

2 Продаж

Qadimgi Ossuriya davlati

Купить

MUNDARIJA:
KIRISH.
I BOB. ENG QADIMGI OSSURIYA. SHAHAR-DAVLATLARNING
TASHKIL TOPISH JARAYONI
I.1. Qadimgi Ossuriyaning joylashuv o‘rni, tabiati va aholisi
I.2.Ossuriya tarixining davrlashtirilishi:Qadimgi va O‘rta Ossuriya
podsholiklarining faoliyati
I.3. Qadimgi Ossuriya madaniyati
II BOB. YANGI OSSUR PODSHOLIGI DAVRI (MIL.AVV. X–VII
ASRLAR)
II.1. Mil.avv. X-IX asrlarda Ossuriyaning iqtisodiy va harbiy jihatdan yuksalishi
II.2. Tiglatpalasar III islohotlari va Ossuriyaning uchinchi yuksalishi. Ossuriya
saltanatining gullab-yashnashi
II.3.Ossuriya saltanatining zavolga yuz tutishi
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Ossuriya haqida birinchi eslatmalar ( Injilning
Aski Ahdida) mualliflar Gerodot, Ksenofon, Strabon, Aristotel kabi qadimiy
mualliflarning asarlarida uchraydi ular yarim afsonaviydir.
Ikki ming yildan ziyod davrga cho‘zilgan tarix, butun G‘ arbiy Osiyoga va,
hatto, Misrga ham yoyilgan siyosiy qudrat, qizg‘ in va boy diniy hayot, o‘z davri
uchun o‘ta ilg‘ or adabiyot, san’at va fan — bobilliklar va ossuriyaliklar yoki bu
xalqlarni bitta nom bilan atasak, akkadliklar sivilizatsiyasining asosiy jihatlari ana
shulardan iborat edi.
XX asr boshlarida, hali olimlar orasida Bobil madaniyatiga «sig‘ inish» urf
bo‘lgan davrda, akkadliklar sivilizatsiyasi avtoxton kelib chihishga ega
bo‘lmasdan, Shumer sivilizatssiyasiga bog‘ liq holda rivojlanganligi hech kimning
xayoliga ham kelmasdi. Ammo XX asrning ikkinchi yarmida shumershu- noslikda
hilingan yangiliklar Akkad sivilizatsiyasi Shumer sivilizatsiyasining hosilasi
ekanligini bir hadar isbotlagandek bo‘ldi.
Olimlarning ta’kidlashicha, akkadliklar bilan shumerlar o‘rtasidagi
munosabat rimliklar bilan yunonlar o‘rtasidagi munosabatni eslatadi;
Mesopotamiyada ham shumerlarning qadimgi va yuksak madaniyatini singdirib
olgan yosh xalq – akkadliklar bor edi va aytish mumkinki, u siyosiy g‘ olib bo‘lgan
holda madaniy jihatdan mag‘ lub edi. Bu holni S. Moskati Goratsiyning mashhur
so‘zlari orqali obrazli qilib ifodalaydi: “Graecia capta ferum victorem cepit”(“Zabt
etilgan Gresiya yovvoyi g‘ olibning o‘zini mahv etdi”).
Ossuriya semit tilida «Ashshur» deb atalgan. Fransuz va nemis olimlari
(qadimgi yunonlar kabi) odatda «Assir» deb yozishadi, inglizlar esa semitcha
talaffuzga yaqin qilib, «sh» bilan «Ashshur» tarzida yozishadi. Aslida xalqning,
davlat- pipg, poytaxt shaharning atalishi bir xil — «Ashshur» bo‘lib (poytaxt keyin
Kalax va Nineviya bo‘lgan), bu xalqning nomidan kelib chiqqan. Adabiyotlarda
«Ashshur» so‘zining birlikda qo‘llanilish sababi hukmron xudoning nomi ham
Ashshur bo‘lib, Ossuriya shohlari o‘zlarining barcha amallarini uning nomi bilan

bog‘ laganlar. O‘zbek tilidagi adabiyotlarda mamlakat nomi «Ossuriya», poytaxti
va bosh xudosi esa «Ashshur» deb yuritiladi 1
.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Ossuriya tarixidagi manbalar haqida
gapirganda, ular orasida eng yirik shaharlarning qazishmalaridan moddiy
madaniyat yodgorliklarini ajratib ko‘rsatish kerak. Ossuriya qadimiy ashyolarini
o‘rganishda burilish nuqtasi 1847-yilda ingliz diplomati G. O. Leyyard tomonidan
Mosulning shimoli-sharqida (hozirgi Iroq), Ossuriya poytaxti Nineviyaning
Kuyunjik tepaligini qazish paytida kashf etilgan. Unda Layard yong‘ inda halok
bo‘lgan Shoh Ashurbanapal saroyining xarobalarini loy taxtachalarga yozilgan
ulkan kitoblar kutubxonasi bilan ochdi. Aynan Leyyardning topilmalari Britaniya
muzeyining Ossuriya qadimiy ashyolarining eng boy to‘plamiga asos bo‘lgan.
Fransuz diplomati botta 1843-yilda Xorsobod qishlog‘ i yaqinida Sargon II
tomonidan qurilgan dur-sharrukin qal'asi va Qirollik qarorgohini topdi. Ushbu
topilmalar yangi fan-Ossuriyani boshlab berdi.
Tarix falsafasida XIX asr oxir – XX asr boshlaridagi Edvard Meyerning sikl
nazariyasi yetakchi o‘rin egalladi. E.Meyer har qanday sivilizatsiya feudal
tuzumdan boshlanadi, kapitalizm darajasiga yetib keyin ichki qarama qarshiliklar
natijasida halokatga uchraydi, so‘ng yana qaytariladi degan g‘ oyani ilgari suradi.
Ossuriya qadimgi dunyoning birinchi imperiyasi edi.Ushbu davlat dunyo
xaritasida deyarli 2000 yil, miloddan avvalgi XXIV asrdan VII asrgacha va
taxminan 605-yilgacha mavjud bo‘lgan. Ossuriya Dajlaning yuqorgi qismida,
janubda Zabning quyi oqimidan sharqda Zagra tog‘ lariga va shimoli g‘ arbda
Masios tog‘ lariga qadar cho‘zilgan kichik maydonni egallagan, eng kata
rivojlanish davrida Ossuriyaning uzunligi 350 mil, eni (Dajla va Evfrat) 170 dan
300 milgacha yetgan. Ingliz sayyohi T.Ravilsonning so‘zlariga ko‘ra, Ossuriya
egallagan butun maydon “7500 kv mildan kam bo‘lmasligi kerak, ya’ni bu
Avstriya yoki Prussiya egallagan maydondan katta, Portugaliyadan 2 baravar kata
va Buyuk Britaniyadan sal kamroq”. G‘ arbning shimoliy qismida Sinjar tog‘ lari
kesib o‘tgan ulkan Suriya Mesopotamiya dashti ocilgan. Ushbu kichik maydonda
turli vaqtlarda Ashuriya, Nineviya, Arbela, Kalach, va Dur-Sharukin kabi Ossuriya
1
Рагозина З.А. История Ассирии: от возвишения ассирийской державь) до пад е ния
Ниневии. — М.: 1998. — С тр . 89 - 91.

shaharlari paydo bo‘lgan. Ossuriya, bu “unumdor yarim oy” oddiyroq qilib
aytganda Mesopotamiya hududida paydo bo‘lgan. Qadimgi Ossuriya podsholigi
orqasida ko‘plab madaniy va tarixiy yodgorliklarni qoldirgan. Podsholar va
zodagonlar hayoti manzaralari aks etgan ko‘plab baralyeflar, olti metrli qanotli
xudolarning haykallari, ko‘plab sopol buyumlar va zargarlik buyumlari bizning
davrimizgacha etib kelgan. Qadimgi dunyo haqidagi bilimlarni rivojlantirishga
katta hissa qo‘shgan kashf etilgan kutubxona Ashurbanipalning o‘ttiz ming gil
lavhasida tibbiyot, astronomiya, muhandislik bo‘yicha bilimlar to‘plangan va hatto
Buyuk To‘fon haqida ham so‘z yuritilgan. Qadimgi Sharq mutloq hokimligi faqat
tashqi jamoadagina qudratli va mustahkam davlatlar bo‘lib ko‘ringan, aslida esa
ular ichki tomondan ancha zaif davlatlar bo‘lgan. Misr, Eron va shu qatorda
Ossuriya ham biror istilochi vafotidan keyin o‘z tarkibiy qismlarga bo‘linib,
tarqalib ketgan va birlashtirish, tiklash uchun doimo qurol ishlatishga majbur
bo‘lgan. Ossuriya – “jahon imperiyasi” ni yaratish va barbod bo‘lishning birinchi
tajribasi hisoblanadi. Qadimgi Ossuriya markazi Ashshur bo‘lgan kichik hududni
o‘z ichiga olgan edi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Ushbu kurs ishining maqsadi va
vazifalariga to‘xtaladigan bo‘lsak, tarixiy adabiyotlarni tahlil qilish orqali Qadimgi
Ossuriyaning tabiati, joylashuv o‘rni, aholisi, madaniyati, ilk davlatlarning tashkil
topishi va ularning faoliyati hamda barham topish jarayoni haqida kengroq
ma’lumot to‘plash va ularni tahlil qilish hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti. Kurs ishining predmeti mil.avv. II ming yillikning
ikkinchi yarmidan mil.avv. VII asrgacha hukm surgan Ossuriya podsholigining
hukmronlik davri, aholisi, madaniyati, harbiy salohiyati hisoblanadi.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi 2 ta bob, jami 6 ta mavzudan iborat.

I BOB. ENG QADIMGI OSSURIYA. SHAHAR-DAVLATLARNING
TASHKIL TOPISH JARAYONI
I.1. Qadimgi Ossuriyaning joylashuv o‘rni, tabiati va aholisi
Miloddan avvalgi III ming yillikda Yaqin Sharqdagi iqlim yomon tomonga
o‘zgarishni boshladi. Bu asta-sekin, ammo murosasiz bo‘lib, mintaqaning ko‘p
millatli aholisini o‘z vatanlarini tark etishga majbur qildi. O‘sha paytda
Mesopotamiyaning shimoli-sharqida asosan subareylar yashagan. Ularning yonida
shimoli-G‘ arbiy yerlarni egallab turgan xurritlar yashardi. Taxminan III ming
yillikning ikkinchi yarmida semit qabilalari Daryo oralig‘ iga kira boshladilar.
Rivojlanish darajasi bo‘yicha ular Mesopotamiyaning Janubiy qismida yashovchi
subareylar va xurritlardan ham, Shumerlardan ham ancha past edi. Biroq, chet
elliklar tezda moslashib, qo‘shnilaridan ko‘p narsalarni qabul qilishdi 2
.
Ossuriyaliklar ham ushbu ko‘chish to‘lqinlaridan biriga Mesopotamiyaning
shimoli-Sharqiy qismiga etib kelishdi. Ular Dajla daryosi bo‘yida joylashib,
subareylarni siqib chiqarishdi. Va bir muncha vaqt o‘tgach, ossuriyaliklar bu
sohada ustun mavqega ega bo‘lishdi. Subareylar esa shunchaki tarqalib, semit
xalqining bir qismiga aylanishdi.
Ossuriyaliklar o‘zlarining asosiy xudosi nomi bilan atalgan Ashur shahri
yangi davlatning markaziga aylandi. Biroq, miloddan avvalgi III va II ming
yilliklar tutashgan joyda Ossuriya hech narsaga da'vo qilmaydigan periferik davlat
edi. U janubda Zab daryosining quyi oqimidan hududni egallab, Sharqda Zagra
tog‘ lari va shimoli-g‘arbda Masis tog‘ lariga suyangan. Oddiy qilib aytganda,
ossuriyaliklarning yerlari faqat yo‘lbarsning yuqori oqimi bilan cheklangan.
Qadimgi Ossuriya davlatchiligi mil. avv. II ming yillikda Ashshur shahri
asosida Mesopotamiyaning shimoli ya’ni yuqori Dajla qirg‘ oqlarida paydo
bo‘ladi. Dastlab shahar-davlatga nisbatan “alum Ashshur” ya’ni Ashshur jamoasi
(yoki Ashshur xalqi) sifatida tilga olinadi. Ossuriyada ziroatchilik va savdo-sotiq
yetakchi o ‘rin egallagan. Bu yerga qadimda semit xalqlari Arabiston yarim
orolidan ko‘chib
2
https://histrf.ru/read/articles/assiriyskaya-derzhava-ot-goroda-gosudarstva-k-imperii

kelganlar va mahalliy etnoslar bilan aralashib ketadilar. Ossuriyaliklar Akkad
tilining shimoliy lahjasida so‘zlashganligi manbalarda keltiriladi. Ossuriya orqali
savdogarlar Kavkazortidan Dajla daryosi bo‘ylab, Janubiy Mesopotamiga va
Elamga, so‘ngra O‘rtayer dengizi qirg‘ oqlariga chiqqanlar 3
.
Ossuriya o‘zining eng yuqori rivojlanish paytlarida Dajla va Furot daryolari
oralig‘ ida ham, O‘rta er dengizining keng Sharqiy qirg‘ og‘ ida ham keng
hududlarga ega edi. Sharqda ossuriyaliklarning mulklari deyarli Kaspiy
dengizigacha cho‘zilgan. Bugungi kunda sobiq Ossuriya qirolligi hududida Iroq,
Eron, Turkiyaning bir qismi, Saudiya Arabistonining bir qismi kabi zamonaviy
mamlakatlar mavjud 4
.
Ossuriyaning ko‘p millatli yaqin Sharq markazida geosiyosiy joylashuvi
uning demografik tuzilishini aniqladi. Mahalliy etnos (aborigenlar) keng Kavkaz
madaniy-lingvistik jamoasining bir qismi edi. III-II ming yilliklarda Shimoliy
Mesopotamiyada xurri qabilalari tov, akkadiyaliklar, miloddan avvalgi ikkinchi
ming yillikdan – Amor va oromiy ko‘chmanchilari joylasha boshladilar. Ushbu
etnik jamoalarning aralashishi natijasida Ossuriyaliklarning yangi etnik turi
shakllandi, bu G‘ arbiy Osiyoning ko‘plab xalqlarining jismoniy fazilatlari va aqliy
xususiyatlarini birlashtirdi 5
.
XIX asrning taniqli fransuz tarixchisi G. Maspero ossuriyaliklarning
etnopsixologik xususiyatlarini eng aniq tasvirlab bergan. Uning fikriga ko‘ra,
ossuriyaliklar eng yuqori darajada harbiy fazilatlarga ega edilar: jismoniy kuch,
chidamlilik, energiya, xotirjamlik, tinimsiz jasorat. Ammo ularning yovuz
tendentsiyalari fazilatlardan ustun keldi. "Bu shafqatsizlik va yolg‘ onga to‘lgan
qonxo‘r xalq edi... o‘ta takabbur, aldamchi va xoin, dushmanlariga nafrat bilan
munosabatda bo‘lgan... ular o‘z yo‘llarida shaharlarni vayron qilishdi va yoqib
yuborishdi, isyonkor boshliqlarni ustunga qo‘yishdi yoki tiriklayin terilarini yirtib
tashlashdi. O‘zlarining sivilizatsiyasining tashqi yorqinligi va nafisligiga qaramay,
3
D . Urakov , R . Tursunov , A . Biykuziyev , B . Xaynazarov . Jahon tarixi ( Qadimgi Sharq , Qadimgi Yunoniston va Rim
tarixi ) T .: “ Innovatsiya - Ziyo ”. 2020-y. 55-b
4
https://travel-in-time.org/puteshestviya-vo-vremeni/assiriya-sverhderzhava-drevnego-mira/
5
Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. T.: 2009-y. 115-b

ular har doim vahshiy bo‘lib qolishgan. Va ular bu dahshatlarning barchasini Assur
nomi bilan qildilar, chunki ular diniy odamlar edilar... 6
"
Xalqaro savdo aloqalariga jalb qilingan Ossuriyadagi savdo iqtisodiy
faoliyatning etakchi sohasiga aylandi. Tovar-pul munosabatlarining jadal
rivojlanishi sudxo‘rlikni keltirib chiqardi. Ossuriya savdogarlari va zodagon
oilalari katta mablag‘ larga ega bo‘lib, grabitel foizlari (yigirma oltmishdan yuz
oltmishgacha) uchun pul berishdi. Sudxo‘rlik natijasida mahalliy aholining
ommaviy qulligi paydo bo‘ldi, bu Ossuriya jamiyatining ijtimoiy reytingini
chuqurlashtirishga yordam berdi. Ossuriyada jamoat tuzilmalari va katta oilaviy
jamoalarning yo‘q bo‘lib ketishiga sabab bo‘lgan boshqa sabablar ham bor edi.
Yerni qayta ishlashda bu erda quduqni sug‘orish ishlatilgan, bu esa inson
resurslarini birlashtirishni talab qilmagan. Ossuriya patriarxal oilalarida
primogenizatsiya odati bor edi, unga ko‘ra katta o‘g‘ il oilaviy mulkning katta
qismiga aylandi; jonzotlardan mahrum bo‘lgan kichik oila a'zolari o‘zlarini qarz
qulligiga sotishga majbur bo‘lishdi. Shuni ham ta'kidlash kerakki, Ossuriyada erga
xususiy mulk erta paydo bo‘lgan va jamoat erlarni sotib olish va sotish bo‘yicha
bitimlarni tartibga solishga harakat qilgan bo‘lsa-da, haydaladigan erlarni hukm
qilish qaytarib bo‘lmaydigan jarayonga aylandi. Katta mulklarga Ashur shahrining
o‘zida yashagan savdo-sudxo‘rlik olilari egalik qilishgan, oddiy jamoachilarga
berilgan yig‘ im va majburiyatlardan ozod etilgan. Vazifalar orasida birinchi
o‘rinni harbiy majburiyat egalladi 7
.
I.2.Ossuriya tarixining davrlashtirilishi:Qadimgi va O‘rta Ossuriya
podsholiklarining faoliyati
Qadimgi Ossuriya tarixi uchta asosiy davrga bo‘linadi. Bulardan dastlabkisi
Qadimgi Ossur davri bo‘lib, u Mil.avv. XX-XVI asrlar orasidagi davrni o‘z ichiga
oladi va u eng Qadimgi Ossur davri deyiladi. Ossuriya tarixining ikkinchi davri
O‘rta Ossur podsholigi deb nomlanib, Mil.avv. XVI-XI asrlar oralig‘ idagi davrni
o‘z ichiga oladi. Ossuriya tarixining so‘nggi davri Mil.avv. X-VII asrlarni o‘z
6
https://uz.vogueindustry.com/17290990-the-peoples-of-the-sea-in-the-history-of-ancient-egypt
7
https://studme.org/131191/istoriya/drevnyaya_assiriya#aftercont

ichiga olib, Yangi podsholik, ayni paytda Buyuk Ossur saltanati deb yuritilgan.
Eng Qadimgi Ossuriya Shimoliy Mesopotamiyaning sharqiy qismidagi uncha katta
maydonga ega boimagan yerlarni egallagan edi. Mazkur hududda Nineviya, Arbeli
va Ashshur kabi shahar- davlatlar vujudga keladi. Bu shahar-davlatlar tarkibiga
ularning atrofidagi qishloq xo‘jalik hududlari ham kirar edi. Bu shahar-
davlatlarning Mil.avv. III mingyillik oxiri va II mingyillik boshlaridayoq o‘zlariga
xos siyosiy tashkilotlari boigan. Eng Qadimgi Ossuriyadagi davlatlar Misr va
Janubiy Mesopotamiyadagi nomlar va shahar-davlatlarga o‘xshar edi. Bu shahar
davlatlari orasida yirik va kuchlirog‘ i Ashshur shahar-davlati boigan. Mil.avv. Ill
mingyillik oxiri va II mingyillik boshlarida Ashshur shu nom bilan ataluvchi
qabilalarning xudosi hisoblanib, mazkur qabilalar unga sig‘ inganlar 8
.
Qadimgi Ossuriya jamiyatida evolyutsion ravishda mulkiy tabaqalanish
jarayoni quldorlikni yuzaga kelishiga olib keldi. Podsho va ibodatxona yerlarida
jamoachi va qullar mehnat qilgan. Ossuriyada yerning asosiy qismini jamoa yer
egaligi tashkil qilgan. Xo‘jalikda qullaming asosiy qismi mulkiy tabaqalanish
natijasida ozod jamoachilarning qarzi uchun qul qilish va urushlar natijasida
chetdan
mamlakatga keltirilgan 9
.
Ayni paytda Ashshur xudosi ovchilik va chorvachilikning homiy-ma’budi
hisoblangan. Mil.avv. 2000-yilda Ashshur podsholari Ashshur xudosiga atab
ibodatxona qurib, shahar mudofaa devori bilan o‘rab olingan. Shu munosabat bilan
bu qadimgi davlatning nomi Ashshur xudosi nomi bilan Ossuriya boiib ketgan.
Maiumotlarga qaraganda, eng qadimgi Ashshur sulolasining asoschisi Mil.avv.
1979-1961-yillarda podsholik qilgan Puzur-Ashshur I bo‘lgan ekan. Ashshur
aholisi eng qadimda ovchilik va termachilik bilan shug‘ ullanib kelgan boisa,
keyingi davrlarda ziroatchilik bilan shug‘ ullanganlar. Ular bug‘ doy, arpa ekib,
uzumchilik bilan ham shug‘ ullanganlar. Ular ekinlami sug‘ orishda tabiiy qor-
yomgir, buloq va chashma suvlaridan ham unumli foydalanganlar. Keyinchalikesa
ziroatkor-dehqonlar Dajla va uning irmoqlari Diyala, Yuqori va Quyi Zab
8
https://studfile.net/preview/7660772/page:18/
9
D.Urakov, R.Tursunov, A.Biykuziyev, B.Xaynazarov. Jahon tarixi (Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim
tarixi) T.: “ Innovatsiya-Ziyo”. 2020-y. 55-b

daryolarining unumdor tuproqli vohalarida dastlabki sug‘ orish shaxobchalari-
kanallar va suv omborlarini barpo qilib, sug‘ orma dehqonchilikni yo‘lga
qo‘yganlar. Mamlakatning s harqiy hududlari xususan, Yuqori va Quyi Zab,
shuningdek, Zagros togiari yonbag‘ irlari sero‘t yaylovlarga boy bo‘lib, bu joylarda
yaylov chorvachiligi rivoj topgan. U yerlarda qo‘y-echki suruvlari, yirik shoxli
qoramol podalari, yilqichilik va tuyachilikni ham rivojlantirish uchun imkoniyat
mavjud edi. Ammo ilk ossur jamiyati hayotida savdo-sotiq muhim ahamiyat kasb
etgan edi. Ossuriya davlatining dastlabki davridayoq O‘rtayer dengizining sharqiy
sohilidan, Kichik Osiyo va Kavkaz ortidan Dajla daryosi vodiysi bo‘ylab O‘rta va
Janubiy Mesopotamivaga va undan Elamga boradigan juda muhim savdo-karvon
yo‘li kesib o‘tgan edi 10
.
Ashshur esa bu savdo yo‘lida mustahkamlanib olish uchun o‘zining savdo
manzilgohlarini barpo qilib, ularda mahkam o‘rnashib qolishga intilgan. U yerdan
Mesopotamiya uchun zarur bo‘lgan xomashyo mahsulotlari: mis, qo‘rg‘ oshin,
qalay. kumush, chorva, jun, charm, mato, yog‘ och va boshqa narsalar olib
ketilgan. U yerga esa don, tayyor kiyimlar va hunarmandchilik mahsulotlari
keltirilar edi. Mil.avv. XX-XVIII asrlarda Ashshur savdogarlari Kayseridan 20 km
chamasi shimoldagi Kultepa degan joyda mustahkam o‘rnashib olib, atrofdagi
mamlakatlar bilan qizg‘ in savdo ishlarini olib borganlar 11
.
Kayseri Akkadda Kanish, Xettda esa Kane deb atalgan. Kanish aholisi
savdoda vositachi bo‘lish bilan birga juda ko‘p pul va buyumlarga ega bo‘lishgan,
shuningdek, ular sudxo‘rlik bilan ham shug‘ ullanganlar. Mazkur joy da
tabaqalanish jarayoni ham rivojlana borgan. Qadimgi Ossur jamiyati qulchilikka
asoslangan bo‘lsa-da, unda urug‘-aymoqchilik jamoasining ta'siri hali kuchli
bo‘lgan. Ossur hukmdorlari Mil.avv. Ill—II mingyilliklardayoq Dajladan sharqda
joylashgan shumer-akkadlaming Gasurdagi sobiq manzilgohlarini o‘ziga qaratib
olgan edi. Shuningdek. Ossurlar Kichik Osiyoning sharqiy qismida o‘z
manzilgohlarini barpo qilganlar. U yerda Ossuriya uchun ham Mesopotamiya
uchun ham zarur boigan mis, kumush, chorva, teri, jun va qo‘rg‘ oshin serob
boigan. Mil.avv. XX-XVIII asrlarda Ashshur savdogarlari Kultepada joylashgan
10
Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi.T.: “Tafakkur”, 2016-y. 135-b.
11
Ващева И.Ю. Кузина Н.В. Сивкина Н.Ю. ВСЕМИРНАЯ ИСТОРИЯ. Нижний Новгород 2019 г. стр 25

(Kaysaridan 20 km shimolda) qadimgi Kanishda mustahkam o‘rnashib qoladilar va
u yerda ham o‘z manzilgohlarini barpo etadilar. Kanish o‘sha davrdagi yirik savdo
markazlaridan biriga aylanadi. Mazkur davrda Ossuriya savdogarlari O‘rta va
Janubiy Mesopotamiya, Elam, Urartu kabi Old Osiyodagi ko‘pgina mamlakatlar
bilan qizg‘ in savdo ishlarini olib borgan 12
.
Qadimgi Ossur jamiyati quldorlik jamiyati bo‘lib, unda ibtidoiy jamoaning
ayrim an'analari saqlanib qolgan edi. Ossuriyada podsho yoki saroy va
ibodatxonaga qarashli yerlar boiib, unda asosan qullar va erkin jamoa kishilari
ishlagan. Yerning asosiy qismi xususiy kishilarga qarashli bo‘lgan. Shu bilan birga
erkin jamoaga tegishli yerlar ham bo‘lgan. Qullar soni qarzdorlar va urushda asir
tushgan kishilar hisobiga ko‘paygan. Hujjatlar shuni ko‘rsatadiki, urug‘ jamoasi
a’zolari 1-2 tadan qulga ega bo‘lgan.
Mil.avv. XVI asrgacha boigan davrda Ossuriya davlati “alum Ashshur”,
ya’ni Ashshur shahri yoki Ashshur jamoasi deb atalgan. Ilk Ossur davlati Mil.avv.
Ill mingyillik oxirlarida Akkad va Urning 3-sulolasi podsholariga itoat etgan.
Ma’lumotlarga qaraganda ilk Ossuriya davlati tepasida podsho turgan bo‘lib.
podsholik otadan o‘g‘ ilga meros bo‘lib o‘tgan. Podsho saroyi qoshida nufuzli
kishilardan iborat oqsoqollar kengashi faoliyat ko‘rsatgan. Davlat ishlari
oqsoqollar kengashi bilan maslahatlashib amalga oshirilgan 13
.
Mil.avv. XX-XVIII asrlardan boshlab ancha mustahkamlanib olgach, Ossur
qo‘shinlari qo‘shni viloyatlarga istilochilik yurishlarini boshlagan. Ossur
qo‘shinlari Janubda Elam. Fors qo‘ltig‘ i mamlakatlari, g‘ arbda esa Kichik
Osiyoning sharqiy viloyatlari va O‘rtayer dengizining Sharqiy sohilidagi boy
shahar-davlatlar ustiga qo‘shin tortib borib, aholisini qirib. ko‘plab harbiy o‘ljalar
va asir tushganlarni qulga aylantirib Ossuriyaga qaytganlar. Ayni paytda Kichik
Osiyoning sharqidagi tog‘ -kon va savdo manzilgohlarini kengaytirganlar. Olib
borilgan urushlar bora-bora Qadimgi Ossuriyaning zaiflashuviga sabab bo‘lgan.
Bu davrda Xammurapi boshliq Bobil podsholigi kuchayib, Ossuriyaga o‘z ta’sirini
o‘tkazgan. Ossuriya m a’lum muddat Bobil podsholigiga qaram bo‘lib qolgan.
12
Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi.T.: “Taraqqiyot”, 2016-y. 135-b.
13
Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi.T.: “Tafakkur”, 2016-y. 135-b.

Mil.avv. XVI-XV asrlarda Qadimgi Ossuriya qo‘shni Mitanni davlatining
asoratiga tushib qolgan. Mazkur davrda Mitanni davlati kuchayib, Mitanni
podshosi Shaushtatar qo‘shinlari Ossuriyaga bostirib kirib, Ossur qo‘shiniarini tor-
mor etgan. Ashshumi vayron qilib, podsho saroyining oltin-kumush qorishmasidan
yasalgan darvozasini Mitanniga olib ketgan. Faqat 100 yildan so‘ng bu darvoza
Ashshurga olib kelingan. Shunday qilib, Ossuriya qo‘shni Mitanni davlatiga qaram
bo‘lib qoladi. Ossuriyaning savdo-sotiq ishlari inqirozga yuz tutib, ilgarigi savdo
karvon yo‘llaridan mahrum bo‘ladi. Shuningdek, Xett podsholigi Ossur
savdogarlarini Kichik Osiyodan chiqarib, ularning bu yerdagi manzilgohlari yo‘q
qilinib. xettlarga o‘tib ketadi.
Misr Ossuriyani Suriyadan surib chiqaradi. Mitanni esa ularning g‘ arbga
tomon boradigan yo‘lini butunlay berkitib qo‘yadi. Mil.avv. XIX-XVII1 asrlarda
Old Osiyodagi kuchli davlatlardan biri hisoblangan Ossuriya Mil.avv. XV asr
o‘rtalariga kelib inqirozga yuz tutadi va o‘z mustaqilligini yo‘qotadi.
O‘rta Ossur podsholigi (Mil.avv. XV -XI asrlar). Mil.avv. XV asrning
ikkinchi yarmidan boshlab ossurlar diplomatik yo‘l bilan o‘zlarining ilgarigi
mavqelarini qayta tiklashga harakat qilganlar. Ossur podsholari Bobil, Mitanni va
Xett kabi raqiblariga qarshi kurashmoq uchun Misr fir’avnlari bilan ittifoq tuzgan.
Ossuriya podsholari bilan Misr fir’avnlari o‘rtasida iliqlik boshlanib, ossurlar Misr
fir’avni Tutmos III ga qimmatbaho sovg‘ alar yuborgan. Ikki davlat o‘rtasidagi
do‘stlik Misr fir’avnlari Amenxotep III va Exnaton hamda Ossuriya podsholari
Ashshur-nadin-exxe II va Ashshuruballit I davrida ancha mustahkamlangan.
Mil.avv. II mingyillikning ikkinchi yarmida Misrning qoilabquvvatlashi natijasida
Ossuriya tashqi siyosat sohasida jiddiy yutuqlarga erishgan. Bu davrda Ashshur
Ashshur-uballit I Bobil podsholari uyi bilan qarindoshlik munosabatlarini bogiab
bobilliklar taxtida ossurlar tayin qilgan kishi o‘tirmog‘ i kerak bo‘lgan.
Adad-nerari I. Salamansar I va Ti 14
kulti Ninurti I podsholik qilgani keyingi
yuz yil ichida Mitanni davlati ossurlarga qaram bo‘lib qoldi. Tukulti-Ninurta 1
Suriyaga zafarli yurishlar qilib, u yerdan behisob boyliklar va 30 mingga yaqin
asirni q o ig a kiritib qaytadi. Ossuriyaning g‘ arbdagi g‘ alabalari Misr bilan
14
Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. T.: 2009-y. 117-b.

Bobilni unga qarshi ittifoq tuzishga olib keldi. Mil.avv. XIII asrda Ossuriya
hukmdori Tikulti-Ninurta I davrida Ossur qo‘shinlari Bobilga bostirib kirib, katta
g‘ alabani qo‘lga kiritadi. Ossur qo‘shinlari vatanlariga juda ko‘p oijalar, asirlar va
xudo Mardukning haykalini olib qaytadilar. Ossur podsholari Kavkazorti qabilalari
ustiga ham zafarli harbiy yurishlar uyushtirgan. Salamansar I Nairi yoki Uruatrida
zafarli yurishlar olib borib. o‘nlab qabilalami o‘ziga itoat ettirgan bo‘lsa Tikulti-
Ninurta 143 ta hokimlik ittifoqi qo‘shinlarini tor-mor keltirgan, Mil.avv. XII asrda
Ossuriya podsholigi tushkunlikka yuz tutadi. Ammo XII-XI asrlarda podsholik
qilgan Tiglatpalasar 1 (Mil.avv. 1115-1077) davrida Ossuriya qayta tiklanib, Yaqin
Sharqdagi qudratli davlatga aylanadi. Bu davrda Ossuriya podsholari g‘ arb tomon
30 marta harbiy yurish uyushtirib, uning qo‘shini Shimoliy Suriya va Shimoliy
Finikiyani bosib olib, Kichik Osiyoning Janubi-sharqiy chegaralariga bostirib
kiradilar. Tiglatpalasar I bu g‘alabalardan so‘ng finikiyaliklaming kemasiga tushib.
dengizda delfin ovlagan ekan.
Mil.avv. XI asrga kelib Ossuriya davlati yana tushkunlikka yuz tutgan. Bu
davrda Arabiston ichkarisidan Suriya cho‘li orqali ko‘chmanchi semit qabilalari-
arameylaming hujumi boshlangan. Bu davrda Arameylar shimoliy Suriya va
Kilikiyadagi kichik-kichik Xett podshohlari qo‘shiniarini. Yuqori
Mesopotamiyadagi mayda Mitanni podsholiklarini yengib. mahalliy aholini
semitlashtirganlar. Arameylar Ossuriyaga ham bostirib kirib. ularning qo‘shiniarini
tor-mor etgan. Shu tariqa arameylarning zarbalari tufayli Ossuriya tushkunlikka
yuz tutgan va bu tushkunlik salkam ikki yuz yil davom etgan. Mazkur tushkunlik
davrida Ossuriya xo‘jaligining hamma tarmoqlari izdan chiqqan va inqirozga yuz
tutgan 15
.
I.3. Qadimgi Ossuriya madaniyati
Davlatning madaniy gullab-yashnashi yangi Ossuriya davriga to‘g‘ ri keldi.
Ashurnasirapal II davrida san'atda tantanavorlik ustunlik qila boshladi, bu esa
lakoniklik bilan birlashtirildi. Ijodkorlar kompozitsiyalarni soddalashtirdilar va
oddiy, kundalik sahnalarga tegmadilar. Rassomlar jismoniy kuchni alohida
ta'kidlab, odamlarni kuchli sifatida tasvirlashdi. Asosiy e'tibor duruş va imo-
15
Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi.T.: “Tafakkur”, 2016-y. 136-b.

ishoralarga qaratildi. Hukmdorlar, xudolar va mifologik belgilarning yuzlari
o‘xshash edi. Farqlar faqat kiyim tafsilotlarida kuzatilgan. Sargon II davrida
syujetlarda o‘zgarishlar yuz beradi. Ular yanada xilma-xil bo‘lib qoldi.
Shuningdek, “orqa fon” paydo bo‘ldi: daryolar, daraxtlar, tepaliklar. Ammo
madaniyatning haqiqiy gullab-yashnashi Ashurbanapal davrida sodir bo‘lgan. Endi
rassomlar his-tuyg‘ ularni qo‘shib, ov sahnasining eng kichik tafsilotlarini
yetkazishga harakat qilishdi. Nineviyada nafaqat suveren va uning askarlari, balki
xizmatchilar, shuningdek mehmonlar tasvirlangan tosh rasmlar bor edi. Mashhur
qahramon Gilgamish edi — Ossuriyada ildiz otgan Shumer eposining qahramoni.
Qo‘rqmas ovchi qo‘lida ushlab turgan sher bilan tasvirlangan. Saroylar,
shuningdek uylar odatda plitkalar va rasmlar bilan bezatilgan. Ular qora, yashil,
sariq va qizil ranglarda qo‘llanilgan. Ossuriya haykaltaroshlari katta mahoratga
erishdilar. Masalan, Ashurnatsirapal II va unumdorlik ma'budasi Ishtar haykallari
ajoyib ko‘rinadi. Xuddi shu narsa qirol saroylariga kirishni bezatgan qanotli
buqalar va sherlarga ham tegishli. Inson boshli qanotli buqalar "shedu" deb
nomlangan. Afsonaviy mavjudotning qadam illyuziyasini yaratish uchun ular besh
oyoqli maxsus ishlab chiqarilgan 16
.
Muhrlar va og‘ irliklar ishlab chiqarish san'atning alohida turi deb
hisoblangan. Hunarmandlar ularni metall, qora yog‘ och, fil suyagi va loydan
yasashgan. Ammo asosiy narsa saroylardir. Ossuriya quruvchilari Qirollik
monastirlarini qurishda ajoyib mahoratga erishdilar. Masalan, dur-sharrukin baland
va keng terasta qurilgan. Va kirish joyida haykaltaroshlar sher shaklidagi
haykallarni inson boshlari bilan joylashtirdilar. Yaqin atrofda qanotli buqalar ham
bor edi 17
.
Qirol saroyida ikki yuzdan ortiq xona va bir necha o‘nlab hovlilar mavjud
edi. Devorlari g‘ ishtdan qurilgan (loy va maydalangan somon aralashmasi).
Tashqi tomondan ular afsonaviy mavjudotlar va epik qahramonlar tasvirlari bilan
bezatilgan. Devorlarning pastki qismida ov, jang sahnalari bilan tosh plitalar
joylashgan. Va deyarli hamma joyda hukmdor Markaziy belgi edi. Sargon II saroyi
yonida ziggurat yetti qavatli minora qurilgan bo‘lib, u ibodatxona vazifasini
16
https://histrf.ru/read/articles/assiriyskaya-derzhava-ot-goroda-gosudarstva-k-imperii
17
Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. T.: 2009-y. 121-b.

bajargan. Har bir qavat o‘z rangiga bo‘yalgan va ossuriyaliklar sig‘ inadigan
sayyoralarni ramziy qilgan.
Nineviya ham san'at asari hisoblangan. Sinaxeribning buyrug‘ i bilan asosiy
ko‘chaning kengligi yigirma olti metr edi. Va barcha binolar qat'iy taqiqlangan
aniq chiziq bo‘ylab qurilgan. Nineviyada ko‘plab ibodatxonalar, bog‘ lar va
hovuzlar mavjud edi. Va qirol saroyi ulkan platformada joylashgan edi.
Ossuriyada yozuv faol rivojlanib, gullab-yashnagan, kutubxonalar tashkil
etilgan, ulardan eng yiriklari, shoh Ashurbanipal kutubxonasi 25 mingta loy
taxtachalardan iborat edi. Qirolning buyuk rejasiga ko‘ra, yarim kunlik va davlat
arxivi bo‘lib xizmat qilgan kutubxona ko‘p emas, balki insoniyat tomonidan
to‘plangan barcha bilimlarning omboriga aylanishi kerak edi. Bu erda nima yo‘q:
afsonaviy Shumer dostoni va Gilgamish, qadimgi xaldey ruhoniylarining (va aslida
olimlarning) astronomiya va matematikaga oid asarlari va tibbiyotga oid eng
qadimgi risolalar bizga antik davrdagi tibbiyot tarixi haqida qiziqarli ma'lumotlar,
son-sanoqsiz diniy madhiyalar, pragmatik iqtisodiy yozuvlar va puxta huquqiy
hujjatlar. Kutubxonada Shumer, Akkad, Bobilning barcha muhim asarlarini qayta
yozishni o‘z ichiga olgan maxsus o‘qitilgan yozuvchilar jamoasi ishlagan.
Qadimgi Ossuriya davlatining dini asosan Bobildan olingan va ko‘plab
ossuriyaliklar bobilliklar bilan bir xil butparast xudolarga ta'zim qilishgan, ammo
bitta muhim farq bilan – haqiqiy Ossuriya xudosi Ashur oliy Xudo sifatida
hurmatga sazovor bo‘lgan, u hatto Marduk xudosi – Bobil panteonining oliy
xudosi deb hisoblangan. Umuman olganda, Ossuriya xudolari, xuddi Bobil singari,
qadimgi Yunoniston xudolariga o‘xshaydi, ular qudratli, o‘lmas, ammo shu bilan
birga oddiy odamlarning zaif tomonlariga ega: ular er yuzidagi go‘zalliklarga
hasad qilishlari yoki zinokor bo‘lishlari mumkin (Zevs buni yaxshi ko‘rar edi).
Turli xil odamlar guruhlari, kasbiga qarab, turli xil homiy Xudoga ega bo‘lishlari
mumkin edi, ular unga eng ko‘p hurmat ko‘rsatdilar. Turli sehrli marosimlarga,
shuningdek sehrli tumorlarga, xurofotlarga kuchli ishonch bor edi.
Ossuriyaliklarning bir qismi ajdodlari hali ko‘chmanchi cho‘ponlar bo‘lgan
davrdagi qadimgi butparast e'tiqodlarning qoldiqlarini saqlab qolishgan 18
.
18
https://travel-in-time.org/puteshestviya-vo-vremeni/assiriya-sverhderzhava-drevnego-mira/

II BOB. YANGI OSSUR PODSHOLIGI DAVRI (MIL.AVV. X–VII
ASRLAR)
II.1. Mil.avv. X-IX asrlarda Ossuriyaning iqtisodiy va harbiy jihatdan
yuksalishi

Mil.avv. I mingyillik boshlariga kelib ishlab chiqarishda yangi ma’dan-
temirdan foydalanish. quruqlik yo‘li va dengiz savdosining muntazam rivojlanishi
va nihoyat Yaqin Sharqdagi odamlar yashashiga qulav bo‘lgan joylarda aholi
sonining ortishi qadimgi sharq davlatlarining iqtisodiy jihatdan yuksalishiga olib
keldi. Mazkur davrda Yaqin Sharqdagi katta-kichik mamlakatlar o‘rtasida iqtisodiy
va madaniy-siyosiy aloqalar tiklanadi va rivoj topadi.
Mil.avv. I ming yillikda Yaqin Sharqdagi qudratli davlatlar ikkinchi o‘ringa
tushib qoladilar. Mil.avv. X asr oxirlarida Ossuriya yana qaytadan kuchaya
boshlagan. Mazkur davrda Yaqin Sharqda Ossuriyaga bas kela oladigan kuchli
davlatlar bo‘lmaganligi unga katta qulaylik tug‘ dirgan. Bu davrda Kichik
Osiyodagi Xettlar davlati parchalanib, Mitanni ham inqirozga yuz tutgan edi. Bir
vaqtlar Ossuriyaga dahshat solgan arameylar birlashgan kuchli davlat barpo qila
olmaganlar. Mil.avv. IX asr boshlariga kelib Ossuriya Shimoliy Mesopotamiyada
mustahkamlanib olgach. tashqi mamlakatlarga istilochilik siyosatini boshlab
yuboradi. Ossuriyaning istilochilik harbiy yurishlari uning podsholari
Ashshurnatsipal II (Mil.avv. 883-859) davrida va Salamansar III davrida ayniqsa
faollashgan. Dastlab Ashushnatsipal II boshliq ossur qo‘shinlari shimolga nairi
qabilalari ustiga yurish uyushtirishgan. Shu davrda Kavkaz ortida Urartu
davlatining shakllanish jarayoni boshiangan edi. Ossur jangchilari Dajla
daryosining sharqiy hududlarida yashagan tog‘ lik Midiya qabilalari bilan ayovsiz
janglar olib bordi. Ossur qo‘shinlari janubda Bobil qo‘shinlari bilan to‘qnashib,
bobilliklaming shimoliy chegarasidagi bir qancha joylarni ham bosib oladi. Ammo
Ossuriya podsholari tashqi siyosat sohasida butun e’tiborlarini O‘rtayer
dengizining sharqiy sohilidagi mamlakatlarga qaratadilar. Chunki bu mamlakatlar
juda boy, xo‘jaligi nihoyatda rivojlangan bo‘lib, geografik jihatdan qulay yerga
joylashgan edi. Bu mamlakatlarda metal qimmatbaho va yarim qimmatbaho
ma’danlar, qurilish uchun zarur bo‘lgan bebaho yog‘ och-o‘rmonlar ko‘p ediki.
ular Yaqin Sharqda mashhur edi. Sharqiy O‘rtayer dengizi sohillaridan xalqaro
ahamiyatga ega bo‘lgan quruqlik savdo yo‘llari o‘tgan edi. Savdo-karvon yo’llari
bo‘ylab Tir, Sidon, Damashq, Bibl, Arvad va Karxemish kabi savdo-
hunarmandchilik markazlari joylashgan edi. Bu hudud shu yerdan turib Kichik

Osiyoning ichkarisiga, O‘rtayer dengizidagi orollarga Yunoniston va Misr tomon
istilolar uyushtirish uchun qulay strategik joy hisoblangan. Xuddi shu yo‘nalishdan
turib Ashshurnatsipal II asosiy harbiy harakatlarni rejalashtirgan. Ashshurnatsipal
II Shimoliy Suriyada yashagan arameylami tor-mor etishga muvaffaq bo‘ladi.
Ossur qo‘shinlari Shimoliy Suriyadagi Bit-Adini knyazligini bosib oladi. Bu
g‘alabalar natijasida Ossur podsholari Sharqiy O‘rtayer dengizi sohili bo‘ylab
o‘tgan karvon-savdo yoTlarini o‘z qo‘llariga kiritadilar. Sohil bo‘yidagi ko‘pgina
Suriya knyazliklari va Finikiya shaharlari ham Ossur podshosiga boj-xiroj to‘lab
turishga majbur etiladi 19
.
Ashshurnatsipal II vafotidan so‘ng uning o‘g‘ li Salamansar III otasining
bosqinchilik siyosatini davom ettiradi. Salamansar III 35 yillik podsholigi davrida
qo‘shni mamlakatlarga 32 marta harbiy yurish uyushtirgan. G‘arb tomonda Frot
daryosining butun vodiysidan tortib to Bobilgacha bo‘lgan yerlarni batamom
o‘ziga
qaratib olish maqsadida Bit-Adinini o‘ziga bo‘ysundirgan. Mil.avv. 856-yili
Salamansar III aramey davlatining poytaxti Til-Barsibni egallagan. Til-Barsib
Karxemishdan 20 km janubda bo‘lib, bu shahar orqali juda muhim harbiy va savdo
yo‘l o‘tgan edi. Mazkur savdo yo‘li Mesopotamiyadan boshlanib. Guzana (Til-
Xalaf), Xarran, Xadatu, (Arslon Tosh) Aleppo orqali o‘tib Suriyaga va undan
keyin Kritga hamda Oront vodiysigacha borgan. Shundan so‘ng Salamansar III
Suriya tomonga yurib yo‘l-yo‘lakay eng muhim shaharlarni qo‘lg a kiritishni va
O‘rtayer dengizi sohiliga chiqadigan muhim savdo yo‘llarini egallashni maqsad
qilib qo‘ygan bo‘lsa kerak. Karxemish, Aleppo va Samal hokimlari Ossur
podshosiga o‘z ixtiyorlari bilan bo‘ysunib, uni katta bovliklar-xiroj bilan kutib
olgan. Salamansar III harbiy yurishni davom ettirib, Damashqning qattiq
qarshiligiga duch kelgan. Damashq podsholigi ossurlarga qarshi kurashish uchun
harbiy ittifoq tuzgan. Bu harbiy ittifoqqa Kue, Hamoy, Arvad, Isroil podsholigi,
Ammon, Shimoliy Mesopotamiya arablari ham qo‘shilib. janglarda misrlik
askarlar ham faol qatnashganlar. Har ikki katta qo‘shin Oront daryosi bo‘yidagi
Karkara yaqinida uchrashgan. Bu dahshatli urush Mil.avv. 853-yilda bo‘lib o‘tgan.
19
Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi.T.: “Tafakkur”, 2016-y. 139-b.

Salamansar III o‘z yozuvlarida ittifoqchilar ustidan g‘ alaba qozonib Karkarani
vayron etdim, jangda dushmanlarining 14000 jangchisi qirib tashlanib, u yerdan
ko‘p boylik va asirlar qo‘lga kiritildi deb yozgan. Lekin Karkara yonidagi bu
dahshatli jangda ossur qo‘shinlari juda katta talofat ko‘rganlari tufayli orqaga
chekinishga majbur bo‘lgan 20
. Oradan birmuncha vaqt o‘tib, Frot ortiga o‘n yetti
marta harbiy yurish uyushtirilgandan so‘ng Mil.avv. 840-yilda Salamansar III
Damashq ustiga 120 ming kishilik qo‘shin bilan bostirib kirgan. Bo‘lib o‘tgan
janglarda Damashq podshosi qo‘shinlari tor-mor etilib, dushmanlar shaharni qamal
etganlar. Ossurlar juda ko‘p o‘lja va asirlarni qo‘lga kiritganlar. Salamansar III
shuncha zo‘r bergani bilan Damashqni uzil-kesil yenga olmagan. Ammo Ossuriya
Damashqni bir qadar kuchsizlantirib, Suriya ittifoqi kuchlarini bo‘lib tashlashga
erishgan. Isroil, Tir. Sidon Ossur podshosiga bo‘ysunib, unga xiroj to‘laganlar.
Hatto Misr fir'avni ham Ossuriya saltanatini e'tirof etib, unga 2 ta tuya, begemot va
boshqa ajoyib-g‘ arovib hayvonlar yuborgan. Salamansar III navbatdagi harbiy
yurishni janubga-Bobil podsholigiga qaratgan. Bobilga katta qo‘shin bilan
dahshatli yurish qilib, Fors qo‘ltig‘ i qirg‘ oqlaridagi Dengiz bo‘yi o‘lkalariga ham
yetib borgan. Ossur qo‘shinlari Bobilni ham bosib olib, u yerdan mislsiz boylik va
sanoqsiz asirlar olib qaytgan. Shimolda Salamansar III yosh Urartu davlati bilan
qattiq jangler olib borgan. Dastlabki janglarda ossur qo‘shinlari Urartu ustidan g‘
olib chiqib. uning markaziy shahrini bosib olgan. Urartu podsholari Sarduri va
Aramu davrida Urartu kuchayib, Ossuriyaning raqibiga aylangan. Urartu
podsholari o‘zlarining g‘ olibona yurishlari tufayli Ossuriyani Kavkazortidan
Kichik Osiyo va Shimoliy Suriyadan ajratib qo‘yishga muvaffaq bo‘lganlar. Bu
hoi Ossuriyaning kuchsizlanishiga olib kelgan. Kuchlar nisbati Urartu podsholari
tomonga o‘tib o‘zgargan.
Shunday qilib, Ossuriya o‘zining Old Osiyoning shimoliy qismidagi
hukmronlik mavqeyini yo‘qotib, endi bu o‘rinni Urartu podsholigi egallagan.
Mil.avv. IX asrning oxiri va VIII asrning birinchi yarmilariga kelib Ossuriya og‘ ir
iqtisodiy va siyosiy inqirozga uchraydi. Ossur podsholari IX asrda olib borgan
uzluksiz urushlar xo‘jalikning hamma tannoqlariga salbiy ta’sir etgan. Urushlar
20
Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi.T.: “Tafakkur”, 2016-y. 140-b.

natijasida aholining bir qismi janglarda halok bo‘lib, mamlakatda ishchi kuchi
kamayib ketgan va mayda ishlab chiqarish va qishloq xo‘jaligi ham izdan chiqqan.
Aholining boshqa tomonlarga ko‘chib ketishi, hosilsizlik, har xil yuqumli kasallik,
ichki siyosiy bo‘hron va kelishmovchiliklar mamlakatning turli burchaklarida
katta-kichik qo‘zg‘ olonlarning kelib chiqishiga sabab bo‘ldi. Ossuriya bosib olgan
oikalarda esa mustaqilllik uchun kurash qizg‘ in tus oldi. Mamlakat ichidagi
siyosiy, diniy, harbiy va savdo-sotiq guruhlari o‘rtasidagi o‘zaro kurash ham
kuchaydi. Ayni paytda mamlakatdagi mahalliy hokimlar markaziy hokimiyatga
itoat etmay qo‘ydilar. Podsholikka olinadigan og‘ ir soliqlar mehnatkash xalqning
tinkasini quritadi. Mil.avv. XIII asr boshlariga kelib shimolda vujudga kelgan yosh
Urartu podsholigi Old Osiyoda siyosiy jihatdan ustunlikka ega bo‘lib, Ossuriya
kuchsizlanib inqirozga yuz tutishida asosiy omillardan biri bo‘ldi 21
.
Mil.avv. I mingyillik boshlarida Yaqin Sharqdagi ahvol. Mil.avv. I ming
yillikda temirdan keng foydalanishi natijasida Qadimgi Sharq davlatlarida iqtisodiy
yuksalish, quruqlik va daryo savdo yo‘llarida jonlanish jarayoni kuzatilgan. Yaqin
Sharqdagi davlatlar orasida yaqin iqtisodiy, madaniy, siyosiy aloqalar
kuchaytirilgan va kengaygan. Mazkur davrda Qadimgi Sharq davlatlarida ijtimoiy,
iqtisodiy va siyosiy jihatdan rivojlanish jarayoni notekis boigan. Bu davrga kelib
Xett, Mitanni kabi podsholiklar mayda davlatlarga bo‘linib, boshqa kuchli
davlatlar tarkibiga kirib nom-nishonsiz yo‘qolganlar. Bu davrda Misr, Bobil kabi
davlatlar ichki va tashqi jihatdan tushkunlikka uchrab, Ossuriya kabi kuchli
davlatlar ta'siriga tushib qolganlar. Mil.avv.I ming yillikda Yaqin Sharqda Urartu,
Kush, Lidiya, Midiya va Fors kabi yangi “yosh davlatlar’' tarix sahnasida paydo
bo‘ladilar.
Frakivlar, frigiylar, kariylar, arablar ayniqsa kimmeriylar va skiflar Yaqin
Sharq dunyosining an’anaviy siyosiy hayotida faol ishtirok etadilar. Yaqin
Sharqdagi davlatlar o‘rtasida buyuk harbiy davlat maqomini tolish uchun qizg‘ in
kurash avj oldi. Buyuk harbiy davlati maqomiga erishishiga intilgan davlatlarning
biri Ossuriya edi 22
.
21
Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi.T.: “Tafakkur”, 2016-y. 141-b.
22
L.B.Qodirova. Jahon sivilizatsiyalari tarixi.O’quv-uslubiy qo’llanma. Guliston: 2015-y. 54-b.

Mil.avv. IX boshlariga kelib Ossuriya davlati kuchayib shimoliy
Mesopotamiyada o‘zining mavqeyini tiklab olgach tashqi bosqinchilik siyosatini
boshlab yuboradi. Ossuriyaning harbiy bosqinchilik siyosati ayniqsa
Ashshurnazirpal II (Mil.avv. 883-859) va Salamansar III (Mil.avv. 859-824)
davrida faollashadi. Ashshurnazirpal davrida ossur qo‘shinlari shimoldagi Nairi
qabilalari bilan g‘ olibona urushlar olib boradi. Bu davrda Urartu davlatining
shakllanish jarayoni boshlangan edi. Ossur qo‘shinlari Dajla darvosidan sharqdagi
tog‘ li Midiya qabilalari bilan janglar olib borganlar. Ossur qo‘shinlari Bobil
qo‘shinlari bilan olib borilgan urushlar nalijasida bobilliklarning shimoliy
hududlaridagi yerlarini egallaydi. Shundan so‘ng Ossur podsholari o‘zlarining
harbiy harakatlarini g‘ arbga-Sharqiy O‘rtayer dengizi qirg‘ oqlariga qaratadilar.
II.2. Tiglatpalasar III islohotlari va Ossuriyaning uchinchi yuksalishi.
Ossuriya saltanatining gullab-yashnashi
Mil.avv. 746-745-yillarda Ossuriyada vaziyat keskinlashib, Kalxa shahrida
qo‘zg‘ olon boshlanadi. Mamlakatdagi norozilik va qo‘zg‘ olonlardan foydalangan
harbiylar yangi sulola vakili Tiglatpalasar III ni shoh etib ko‘taradilar.
Tiglatpalasar III Ossuriya taxtiga o‘tirgach, mamlakat kuch-qudratini
mustahkamlash uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan islohotlar o‘tkazishga
kirishadi. Ossuriya davlati о ‘sib, kuchayib borishi bilan uning qo‘l ostidagi
o‘lkalarni ham, istilo qilingan mamlakatlarni ham puxtaroq idora qilish zaruriyati
tug‘ ila borgan. Atrofdagi subariy, ossur va aramey qabilalarining yagona ossur
xalqi bo‘lib birgalashib qorishib ketishi qadimiy qabilaviy va urug‘ chilik
aloqalarining buzilib ketishiga sabab bo‘lgan. Bu esa mamlakatni ma’muriy
jihatdan yangidan taqsimlash zaruriyatini keltirib chiqargan. Ossur askarlari istilo
qilgan uzoq o‘lkalarda tez-tez qo‘zg‘ olonlar bo‘lib turgan. Shu sababli
Tiglatpalasar III podsholik qilgan davrda katta-katta eski o‘lkalar hududi kichikroq
yangi okruglarga bo‘linib, ularga maxsus
amaldorlar (bel-paxatilar) boshliq qilib qo‘yilgan. Davlatning bepoyon hududini
idora qilish uchun podshoning “topshiriqlarini ijro qiladigan maxsus amaldorlar”

(bel-pikittilari) bo‘lgan. Bu amaldorlar yordami bilan juda katta davlatning hamma
idora ishlari podsho saroyida istiqornat qiluvchi mustabid shoh qoiida to‘plangan 23
.
Yangi Ossur podsholigi davrida davlatni boshqarish uchun markazlashgan
idora talab qilingan. Mazkur davrda Ossuriyada podsho oliy bosh ruhoniy
hisoblanib, diniy marosimlarni uning o‘zi o‘tkazgan. Podsho qabuliga kirgan
amaldor-zodagonlar podshoning oyog‘ iga yiqilib. “yer o‘pishlari” yoki uning
oyog‘ ini o‘pishlari lozim bo‘lgan. Shuni ta'kidlash joizki, Ossur davlati juda
kuchaygan davrda ham ossur podshosi har bir ishda ruhoniy-kohinlardan maslahat
so‘rab ish yuritgan. Tiglatpalasar III ning muhim islohotlaridan biri harbiy ishlarni
qayta tashkil etishdan iborat bo‘lgan. Ilgarigi ossur podsholari mamlakatning erkak
kishilaridan tuzilgan xalq lashkarlari yordami bilan joylarda urushlar olib borar va
katta-kichik qo‘zg‘ olonlarni bostirar edilar 24
.
Tiglatpalasar III bilan Sargon II podsholik qilgan davrda harbiy islohotlar
o‘tkazilib, natijada Ossuriya davlatida harbiy ishlar qaytadan qurilgan. Ossur
podsholari ko‘p sonli, yaxshi qurollangan va kuchli muntazam qo‘shin tuzib,
davlat hokimiyatining butun apparatini harbiy ehtiyojlarga xizmat qildirgan.
Ossuriyaning ko‘p sonli qo‘shini bosib olingan o‘lka va mamlakatning erkin
aholisi bilan to‘ldirib turilgan. Har bir viloyat boshlig‘ i o‘z qo‘l ostidagi yurtdan
askar to‘plab, bu askarlarga viloyat boshligining o‘zi qo‘mondonlik qilgan.
Mazkur davrda Ossuriyada maxsus “muntazam qo‘shin” tuzilib. bu qo‘shinga
“podsho boiinmasi” deb nom berilgan. Bu qo‘shin isyonlarni bostirish uchun
xizmat qilgan. Shuningdek, Ossuriyada podshoning shaxsiy gvardiyasi ham bo‘lib,
bu gvardiya podshoning “muqaddas shaxsini” qo‘riqlashi lozim bo‘lgan. Yozma
manbalarda 50 kishidan iborat kichik-kichik askariy bo‘linmalar (kisru) bo‘lganligi
haqida ma’lumotlar bor. Ossuriya askariy qismlarida piyodalar, suvoriylar hamda
jang aravasi mingan askarlar bo‘lgan. Ossur qo‘shini tuzilmasida 200 piyoda
askarga 10 ta otliq suvoriy va bitta jang aravasi mingan jangchi to‘g‘ ri kelgan.
Shuni aytib o‘tish joizki ossur qo‘shinlari tarkibida tuya mingan jangchilar ham
bo‘lgan.
23
L.B.Qodirova. Jahon sivilizatsiyalari tarixi.O’quv-uslubiy qo’llanma. Guliston: 2015-y. 56-b.
24
Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi.T.: “Tafakkur”, 2016-y. 142-b

Mil.avv. IX asrda podsholik qilgan Ashshurbanipal zamonida ossur
qo‘shinlarida jang aravalari va otliq qo‘shinlaridan unumli foydalanilgan. Ossur
askarlarining asosiy qismi piyoda askarlardan iborat bo‘lib, ular qurol-yarog‘ bilan
yaxshi ta’minlangan. Piyoda askarlar kamonchilar, qalqonchilar, nayzabozlardan
tashkil topgan edi. Qo‘shinning asosiy qurol-aslahasi sovut, qalqon, dubulg‘ a,
kamalak, kalta qilich va nayzalardan iborat bo‘lgan. Ossur podsholari o‘z
qo‘shinlarini yaxshi qurollantirishga juda katta e’tibor berganlar. Sargon II ning
Ashshurdagi saroyi kavlanganda arxeologlar u yerdan juda ko‘p qurol-yarog‘ lar
topishgan. Ossur qo‘shinlari o‘z davrida qal'a devorlarini buzish uchun
ishlatiladigan maxsus moslamalarga ham ega bo‘lganlar. Qo‘shinlar o‘nlik,
elliklik, yuzlik va ming kishidan iborat qismlarga bo‘lingan. Ularning har biri ning
o‘z belgisi va bayroqlari bo‘lgan. Bayroqlarga xudo Ashshur va urush xudolarining
tasviri tushirilgan. Ba'zi manbalarda ossur qo‘shinlarining soni 120 000 kishi deb
ko‘rsatilgan. Qo‘shinda intizom juda qattiq bo‘lib, jangchilar, qo‘shin boshliqlari
va sarkardalar o‘z vazifalarini sidqidildan bajarish uchun qasamyod ham
qilganlar 25
.
Ossuriya saltanatining qudratli davlatga, uchinchi va eng yuqori pog‘ onaga
ko‘tarilgan davri Mil.avv. VIII asrning 40-yillaridan Mil.avv. VII asr 40-yillarining
oxiriga to‘g‘ ri keladi. Ossuriya VIII asr o‘rtalarida yanada kuchayadi. Ayniqsa
Tiglatpalasar III (Mil.avv. 745-722) o‘zidan oldin o‘tgan podsholarning istilochilik
siyosatini davom ettirib, Ossuriyani Sharqdagi yagona mustabid davlatga
aylantirishni maqsad qilib qo‘ydi. Tiglatpalasar III istilochilik yurishlarini boshlab.
743 -740-yillarda shimoliy Suriya va kichik osiyoliklardan iborat Arpad ittifoqi
qo‘shinlarini tor-mor etadi. Tiglatpalasar III qo‘shinlari Mil.avv. 738-735-yillarda
Urartu ustiga yurishlar qilib, urartlar yurtidan ko‘p o‘ljalar va asirlar olib qaytadi 26
.
Mil.avv. 734—732-yillarda Ossuriyaga qarshi Damashq va Isroil podsholari,
shuningdek, sohil bo‘yi arab knyazliklari va Edem harbiy ittifoqi tuziladi.
Ittifoqchilar bilan bo‘lgan janglarda Ossuriyaning qo‘li baland kelib, Ossuriya
sharqiy O‘rtayer dengizi sohilida mustahkamlanib oladi. Mil.avv. 737-yili
Tiglatpalasar III Midiyada mustahkamlanib olgach, Bobil ustiga qo‘shin tortib uni
25
L.B.Qodirova. Jahon sivilizatsiyalari tarixi.O’quv-uslubiy qo’llanma. Guliston: 2015-y. 60-b.
26
Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi.T.: “Tafakkur”, 2016-y. 144-b

ham egallaydi. Bu g‘ alabalar Ossuriyani Old Osiyodaga eng katta qudratli
davlatga
aylantiradi. Bu davrda Ossuriya davlati tarkibiga Mesopotamiyaning katta qismi,
O‘rtayer dengizining sharqiy sohilidagi joylar, shuningdek, Midiyaning qator
hududlari itoat etar edi 27
.
Yilnomachilarning keltirgan ma’lumotlariga ko‘ra, Ossur podsholari,
sarkardalari rahbarligidagi jangchilaming rahmsizligi va qonxo‘rligi, urushda hech
qachon insonparvarlik ko‘rsatmagan boshqa Qadimgi Sharq qo‘shinlarining barcha
jabr-zulmlaridan oshib o‘tib ketgan. Ossurlar mag‘ lub bo‘lgan dushmanlarni eng
vahshiyona usullar bilan jazolaganlar. Bu Ossuriyada eng oddiy va qonuniy ish
hisoblangan. O‘sha davr vilnomachilari va rassomlari mag‘ lublarga nisbatan
ishlatilgan jabr-zulm va jazolami butun tafsilotlari bilan tasvirlaganlar. Tirik
kishilarning terisini shilib olish, ko‘zini o‘yish, lab va iyagini teshib arqon
o‘tkazish, dorga osish, qoziqqa o‘tqazish va shu kabi boshqa razil ixtirolar
bo‘ysundirilgan xalqlarni jazolash va qo‘rqitishning tabiiy usuli hisoblangan.
Bugina emas, ossur jangchilari, sarkardalari va podsholari asirga tushgan o‘z
dushmanlarini shahar darvozalari oldiga to‘plab, ularni yoqib yuborganliklari ham
ma’lum. Ammo bu jabr-zulmlar va razilliklar ossur qo‘shinlari bosib olgan o‘lka
xalqlarini tiz cho‘ktira
olmagan. Yengilgan va xonavayron qilingan o‘lka xalqlarining ossur
hukmronligiga qarshi ommaviy chiqishlari va qo‘zg‘ olonlari to‘xtamagan.
II.3.Ossuriya saltanatining zavolga yuz tutishi
Miloddan avvalgi VII asr o‘rtalarida Ossuriyani eng mashhur
hukmdorlardan biri Ashurbanapal boshqaradi, uning davrida mamlakat eng yuqori
qudratga erishgan. Xo‘sh, qanday qilib! Bobil, Misr, Finikiya, Elam, Midiya,
Kilikiya va ko‘plab kichik davlatlar va xalqlar zabt etildi. Yozma dalillar shuni
ko‘rsatadiki, miloddan avvalgi 639-yilda Ossuriyaning irmog‘ i Fors qabilalaridan
birining boshlig‘ i, Buyuk Kirning bobosi, Fors davlatining asoschisi bo‘lgan.
27
L.B.Qodirova. Jahon sivilizatsiyalari tarixi.O’quv-uslubiy qo’llanma. Guliston: 2015-y. 62-b.

Ya'ni, tarixni bilib, biz oxirat allaqachon yaqinlashayotganini ko‘ramiz. Ammo, bu
oxiratni hech narsa bashorat qilmaydiganga o‘xshaydi. O‘sha davrning eng kuchli
va ilg‘ or armiyasiga ega bo‘lgan eng qudratli dunyo kuchi bosib olingan va bosib
olingan erlardagi vaziyatni nazorat qiladi. Agar kuch etarli bo‘lmasa, diplomatiya
mohirona qo‘llaniladi: ba'zi qo‘shnilar boshqalarga qarshi turishadi, ko‘chmanchi
xalqlar va boshqa hiyla-nayranglardan mohirona foydalanadilar 28
.
Ammo davlat kuchlari allaqachon yirtilgan edi. Ashurbanapalning hayoti
davomida Ossuriya dushmanlari ochiq gapirishga jur'at etmadilar, ammo norozilik
etuk edi. Ashurbanapalning vafot etgan sanasi miloddan avvalgi 627 yil deb
hisoblanadi, garchi turli tadqiqotlarda miloddan avvalgi 635 yilgacha bo‘lgan
sanalar uchraydi.Ossuriya tarixining so‘nggi yillarida ko‘plab qora dog‘ lar
mavjud. Masalan, shohlarning ismlari, soni va ketma-ketligi. Ashurbanapal vafot
etganidan so‘ng, uning o‘g‘ li Sinsharuishkun shoh bo‘lgan deb hisoblanadi.
Ammo qazish paytida devor yozuvi topildi: “Ashuretelilani, Ossuriya shohi,
Ossuriya shohi Ashurbanapalning o‘g‘ li, Ossuriya shohi Assarxaddonning
avlodi”.
Aksariyat olimlar Ashuretelilani va Sinsharuishkun bir xil hukmdorning turli
xil ismlari (shaxsiy va taxt) ekanligiga ishonishga rozi bo‘lishdi. Biroq, ba'zi
tarixchilar quyidagi farazlarni ilgari suradilar: ular birgalikda hukmronlik qildilar;
navbatma-navbat hukmronlik qildilar; davlatning ayrim qismlarini, umuman turli
hukmdorlarni boshqargan, ammo Ashuretelilani uzoq vaqt hukmronlik qilmagan.
Taxminan 629-yilda Ossuriya poytaxtlari bilan ikki davlatga bo‘lingan degan fikr
hozirgi kunda mashhur Ashur va Nineviya, bu davlatning harbiy qudratini sezilarli
darajada zaiflashtirdi. Shunga qaramay, biz tasvirlangan voqealar jarayonini qayta
qurishdan birini berishga harakat qilamiz 29
.
Ashurbanapal vafot etganidan so‘ng, Naburextuusur Ashurda isyon ko‘tarib,
u erda hokimiyatni qo‘lga kiritdi, ammo tezda harbiy boshliq va Buyuk amaldor
Sinshumulishir qo‘shini tomonidan mag‘ lub bo‘ldi. Taxminan shu vaqtda Bobilda
vasal hukmdor Qandalanu vafot etdi, shahar ham, butun Janubiy Mesopotamiya
ham hukmdorsiz qoldi. Sinsharuishkun va sarkarda Sinshumulishir
28
https://studfile.net/preview/3352865/page:15/
29
https://studfile.net/preview/3352865/page:15/

tartibsizliklarning oldini olish uchun Bobilga qo‘shimcha qo‘shinlarni kiritishga
shoshilishdi. Ammo shahar isyon ko‘tarib, Ossuriya garnizoni quvib chiqarildi.
Xaldeydan isyonchilarga yordam berish uchun Nabopalasar keldi. U Urukga
yaqinlashdi va tez orada ocharchilik boshlangan Nippurni qamal qildi.
Ossuriyaliklar Nippur qamalini olib tashlashga muvaffaq bo‘lishdi, ammo Uruk
qamalini olib tashlay olmadilar. Suriya va Falastinda deyarli hech qanday qo‘shin
qolmadi. Bundan foydalanib, Fir'avn Psammetix Ashdodni egallab oldi, yahudiy
shohi Yo‘shiyo esa Ossuriya mustamlakachilari yashaydigan Shimoliy Falastinni
egallab oldi. 626-yilning kuzida Sinsharuishkun yana Bobilni egallab olishga
urindi, ammo muvaffaqiyatsiz bo‘ldi. Ossuriya qo‘shinlari Bobildan quvib
chiqarildi va o‘sha yilning oxirida Nabopalasar o‘zini Bobil shohi deb e'lon qildi.
Katta Sippar shahri ham uning tomoniga o‘tdi. Hujjatlardan birida Nabopalasar
Ossuriyaning buyuk evronikini o‘limga mahkum etgani aytilgan. Ehtimol, bu
Sinshumulishir haqida, chunki o‘shandan beri uning ismi endi matnlarda
uchramaydi. 625-yilning bahorida ossuriyaliklar yana Bobilga yaqinlashib, Sippar
va Bobil yaqinidagi Shallat qal'asini egallab olishdi. Bu yil ko‘proq yutuqlarga
erishilmadi.
Mil.avv. 624-yilda ham hujum davom etdi. Nippurga tayanib, ossuriyaliklar
mamlakat janubiga kirib, bu yillar davomida qamal holatida bo‘lgan urukdan
dushmanlarni haydab chiqarishdi. Ularning kuchlari buzildi, ammo to‘liq
charchamadi va harbiy ustunlik hali ham ossuriyaliklar tomonida edi. 623 yilda
Nabopalasar shimoli-Sharqiy yo‘nalishda hujumga o‘tdi va der shahrini egallab
oldi (yoki u erda Ossuriyaga qarshi isyon sodir bo‘ldi, ammo shahar yo‘qoldi),
Midiya bilan aloqani ta'minladi. Ammo Sinsharuishkun ham harakatsiz emas edi.
O‘sha yilning kuzida u Akkadga qo‘shildi va Sippar uning hokimiyatini tan oldi.
Bobil yana o‘z hujjatlarini Sinsharuishkun hukmronligi boshlanganidan boshlab
sanashni boshladi 30
.
Ossuriya dushmanlari birlashishda va muvofiqlashtirishda davom etishdi.
622 yilda G‘ arbdan Ossuriyaga ba'zi qabilalar hujum qilishdi, Shimoliy va
shimoli-sharqdan Midiya hujumlari qayta boshlandi, uning shohi Kiaksar skiflar
30
https://studfile.net/preview/3352865/page:15/

bilan tinchlik shartnomasini tuzishga va Ossuriya bilan urush uchun qo‘llarini
echishga muvaffaq bo‘ldi. Voqealar xronologiyasida bo‘shliqlar mavjud, bu
ajablanarli emas. Agar mixxat yodgorliklarining xavfsizligi bo‘lmaganida, biz bu
voqealar haqida umuman ko‘p narsa bilmas edik. Ossuriya qo‘shinlari avval
Suriyaning shimoliga, keyin esa Nineviyaga ketishga majbur bo‘lishdi. Bobil 622-
yil avgustda Nabopalasarga bo‘ysundi. Uruk 621-yilda uning hokimiyatini tan oldi,
ammo baribir qamal holatida edi. Sippar 620-yilgacha Ossuriyaliklarga, Nippur esa
617-yilgacha sodiq qoldi. Bu davr haqida biz bilgan hamma narsa shu.
616-yilda, harbiy ustunlik Bobil tomonida bo‘lganida, Nabopalasar aylanma
yo‘l bilan Ossuriyaga harakat qildi va Furot daryosidagi Kablini yaqinidagi
qo‘shinlarini mag‘lub qildi. Keyin Ossuriyaning dushmanlaridan biri, Fir'avn
Psammetich esga tushdi. U Bobilning haddan tashqari kuchayishidan qo‘rqib,
Ossuriyaga yordam berishga shoshildi. Misr qo‘shinlari Kabliniga yetib borishdi,
ammo daryodan o‘tishga jur'at etmadilar. 615-yilda Nabopalasar qadimgi poytaxt
Ashurga yaqinlashdi, ammo Sinsharuishkun shaharni himoya qilishga va hatto
qarshi hujumga o‘tishga muvaffaq bo‘ldi. U Bobilliklarni Ossuriya erlaridan quvib
chiqardi, ammo Bobilga bostirib kira olmadi. Buning sababi kuchning etishmasligi
emas, balki Midiya tomonidan orqa tomondan urish edi. Dastlab Kiaxar Arrapxani
egallab oldi, 614-yilda esa Dajladan o‘tib, Ashshurga yaqinlashdi va shaharning
kuchli mustahkamlanishiga qaramay, uni egallab oldi. Shaharni qirg‘ in qilish
shafqatsiz edi. Butun Ossuriya zodagonlari yo‘q qilindi va shahar talon-taroj
qilindi va yoqib yuborildi. Nabopalasar ham o‘ljalarni taqsimlashda ishtirok etishni
xohlagan, ammo vaqt topolmagan. Hammasi midiyaliklarga nasib etdi.
Nabopalasar g‘ azablandi, ammo Kiaxar bilan uchrashuvda Ashshur xarobalarida
ittifoq tuzildi va g‘ alabadan keyin Midiya va Bobil o‘rtasida bo‘linishi kerak
bo‘lgan Nineviya va boshqa Ossuriya erlariga qarshi kurashish uchun qo‘shma reja
ishlab chiqildi. Hukmdorlar o‘rtasidagi do‘stlik va ittifoqni mustahkamlash uchun
Kiaxar qizi Amitidani Nabopalasarning o‘g‘ li - Navuxadanasar shahzodasi 31
.
Sinsharuishkun iloji boricha kurashdi. U 613-yilda Nabopalasar qo‘shinini
mag‘lub qilib, aramiylarning priyevfrat qabilalarini ko‘tardi. Midiya qandaydir
31
http://www.abhoc.com/

tarzda harakatsiz edi, ehtimol skiflar bilan urush tufayli. Nabopalasar Furotning
o‘rta oqimini jangsiz tozaladi va undan ba'zi Akkad shaharlari to‘planib qoldi.
Hatto o‘ta janubda ham Uruk yana Sinsharuishkunni o‘z shohi deb tan oldi.
Ossuriya unga qarshi o‘lim tahdidini sezmadi. 613-yilda Kalxu shahrining
istehkomlari qayta qurish uchun buzib tashlanganligi shundan dalolat beradi 32
.
Ammo 612-yil kirib keldi. Bobil va Midiya qo‘shinlari va ularning Elam
ittifoqchilari Nineviya devorlariga yaqinlashdilar va shaharni qamal qilish
boshlandi. Shahar mudofaaga yaxshi tayyorgarlik ko‘rdi: katta don va oziq-ovqat
zaxiralari, shuningdek qurol-yarog ' yig‘ ildi. Shahar aholisi va jangchilariga yuz
kunlik qat'iy ro‘za tutish buyurildi, shaharning barcha ibodatxonalarida esa
xudolarga har kuni ibodat qilishardi. Shoh shahar mudofaasini shaxsan
boshqargan. Ikki oy davomida Nineviya qamal qilindi va ittifoqchilar hech narsaga
erisha olmadilar. Keyin yo‘lbarsni ajratishga qaror qilindi. Shu tarzda shahar
himoyachilari ichimlik suvining bitmas-tuganmas manbaisiz qolishdi va suv
bosgan daryoning kuchini qal'a devorlariga qarshi yo‘naltirishga qaror qilindi.
Qal'a devorlarini shu tarzda buzishga urinish muvaffaqiyatli bo‘ldi! Devorda
dushmanlar shaharga bostirib kirgan keng bo‘shliq paydo bo‘ldi. Qattiq ko‘cha
janglari boshlandi, ammo shahar taqdiri oldindan aytib berildi. Bundan tashqari,
shahar himoyachilarining kuchlari o‘lat epidemiyasi tufayli zaiflashdi. Nineviya
qo‘lga olindi 33
.
Navuxadnazar va Kiaksar Nineviya bilan xuddi Sinnaxerib Bobil bilan
qilgan kabi shafqatsiz munosabatda bo‘lishdi. Shaharning boyliklari olib tashlandi
va barcha aholi butunlay yo‘q qilindi. Shahar dastlab yoqib yuborilgan, keyin
barcha saroylar, ibodatxonalar, uylar va istehkomlar butunlay vayron qilingan.
Shuni ta'kidlash kerakki, Sinnaxeribning o‘g‘ li Assarxaddon o‘n yildan so‘ng
Bobilni qayta tikladi, ammo Nineviya unutildi, dushmanlarning Ossuriyaliklarga
nisbatan nafratlari shunchalik katta edi.
So‘nggi Ossuriya garnizonlari mamlakatning g‘ arbiy qismida Xarran,
Karxemish va bir nechta kichik shaharlarda saqlanib qolgan. Harranning oliy
ruhoniysi Ossuriya qo‘shinlarining boshida bo‘lib, o‘zini Ashurbanapal nomi bilan
32
https://studfile.net/preview/3352865/page:15/
33
http://www.abhoc.com/

Ossuriya shohi deb e'lon qildi. Ular Misrning yordamiga umid qilib, yana etti yil
kurashni davom ettirdilar. Ammo 605-yilda birlashgan Ossuriya-Misr qo‘shinlari
Shahzoda Navuxadnazar tomonidan mag‘ lub bo‘ldi. Ossuriya o‘z faoliyatini
to‘xtatdi. Ammo uning dushmanlari xohlaganidek unutilmadi. Axir, Midiya
Ossuriyadan ancha omon qolmadi, keyinchalik u Aturiyaning fors viloyatiga
aylandi. Rim imperatorlari davrida Nineviya harbiy koloniyaga aylanadi 34
.
XULOSA
Fathlar natijasida mamlakat hududi ko‘paydi, er maydonlari va yaylovlar
o‘sdi. Shudgor yaxshilandi, sug‘ orish va suv ta'minoti tizimi yaxshilandi. Bog‘
dorchilik, uzumchilik, texnik ekinlarni etishtirish kabi intensiv qishloq xo‘jaligi
tarmoqlari sezilarli darajada rivojlandi. Harbiy o‘ljalar va o‘lponlar katta va kichik
shoxli mollar, eshaklar, otlar sonini ko‘paytirdi, tuyalar Arabistondan Ossuriyaga
34
http://www.abhoc.com/

ko‘p miqdorda kirib keldi. Ossuriya iqtisodiyotida texnologik taraqqiyotning asosi
temirdan faol foydalanish edi. Hunarmandchilik sohalaridan birinchi navbatda
metallurgiya, shuningdek qurol-yarog‘ ishlab chiqarish rivojlanmoqda. Ossuriya
armiyasi o‘sha davrda eng yaxshi texnik jihozlarga ega edi. Qo‘lga olingan turli xil
xom ashyo (yog‘ och, tosh, fil suyagi) va zargarlik buyumlari, asirlarning ishchi
qo‘llaridan foydalanish, xorijiy mamlakatlarda ko‘rilgan me'moriy naqshlarga
ko‘ra Ossuriyada yangi shaharlar, qal'alar, saroylar va ibodatxonalar qurilmoqda,
bir vaqtning o‘zida savdo yo‘llari va harbiy yo‘llar bo‘lgan yo‘llar
qurilmoqda.yo‘llar. Ulkan Ossuriya davlatida eng muhim xom ashyo manbalari,
savdo yo‘llari va eng yirik savdo va hunarmandchilik markazlari to‘plangan.
Asirlar, bosib olingan hududlardan ko‘chib kelganlar, boy o‘ljalar, o‘lponlar, bosib
olingan davlatlardan "hisobsiz" soliqlar Ossuriyaga mo‘l-ko‘l kirib kelishdi.
G‘ alabali urushlar, shubhasiz, Ossuriya iqtisodiyotining rivojlanishiga hissa
qo‘shdi, ammo salbiy tomoni ham bor edi: doimiy urushlar Ossuriyaning iqtisodiy
bazasini zaiflashtirdi. Ishlab chiqarishni rivojlantirishga emas, balki urushni
kuchaytirishga qaratilgan tabiiy va pul soliqlari, qurilish va harbiy majburiyatlar
mehnatkash aholining yelkasiga tushdi. Hunarmandchilikning barcha sohalaridan
harbiylar gipertrofiyalangan rivojlanishga erishdilar. Ko‘plab Ossuriya dehqonlari
va hunarmandlari ko‘p yillar davomida o‘z xo‘jaliklarini tashlab, urushga ketishdi.
Harbiy o‘ljalarning taqsimlanishi juda notekis edi: maksimal ulush podshohga,
qirol oilasiga, zodagonlarning harbiy va xizmatchilariga, ruhoniylarga berildi. Chet
el hududlarini talon-taroj qilish kabi daromad manbai mavjudligi Ossuriya
iqtisodiyotining parazit xususiyatlarini keltirib chiqardi va ishlab chiqaruvchi
kuchlarning rivojlanishiga hissa qo‘shmadi.
Ossuriya davlatining qulashi va buyuk davlatning qulashi bo‘ldi.
Iqtisodiyotning bir tomonlama rivojlanishi, Ossuriya jamiyatini larzaga keltirgan
ijtimoiy mojarolar, siyosiy birlikning yo‘qligi, ulkan davlatni boshqarish tizimini
tashkil etishdagi noto‘g‘ri hisob-kitoblar, bosib olingan davlatlar va xalqlarning
tobora kuchayib borayotgan kurashlari Ossuriyaning o‘limiga sabab bo‘lgan asosiy
sabablar edi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR :
1. Mirziyoyev Sh. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. – T.: “O’zbekiston”, 2017-y.
2. Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko‘taramiz. – T.: “O‘zbekiston”, 2017-y.
3. Рагозина З.А. Истор ия Ассирии: от возвишения ассирийской державь)
до пад е ния Ниневии. — М.: 1998 г.

4. D . Urakov , R . Tursunov , A . Biykuziyev , B . Xaynazarov . Jahon tarixi ( Qadimgi
Sharq , Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi ) - T .: “ Innovatsiya - Ziyo ”. 2020-
y .
5. Rajabov R . Qadimgi dunyo tarixi . - T .: 2009- y .
6. Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi.- T.: “Taraqqiyot”, 2016-y. 135-b.
7. Ergashev Sh. Qadimgi sivilizatsiyalar. – T.: “O’zbekiston”, 2016-y.
8. Ващева И.Ю. Кузина Н.В. Сивкина Н.Ю. ВСЕМИРНАЯ ИСТОРИЯ.
Нижний Новгород 2019 г. стр 25
9. L.B.Qodirova. Jahon sivilizatsiyalari tarixi.O’quv-uslubiy qo’llanma.
Guliston: 2015-y.
Foydalanilgan internet saytlari:
10. https://histrf.ru/read/articles/assiriyskaya-derzhava-ot-goroda-gosudarstva-k-
imperii
11. https://travel-in-time.org/puteshestviya-vo-vremeni/assiriya-sverhderzhava-
drevnego-mira/
12. https://histrf.ru/read/articles/assiriyskaya-derzhava-ot-goroda-gosudarstva-k-
imperii
13. https://travel-in-time.org/puteshestviya-vo-vremeni/assiriya-sverhderzhava-
drevnego-mira/
14. https://studfile.net/preview/3352865/page:15/
15. http://www.abhoc.com/
16. https://uz.vogueindustry.com/17290990-the-peoples-of-the-sea-in-the-
history-of-ancient-egypt
17. https://studme.org/131191/istoriya/drevnyaya_assiriya#aftercont
18. https://studfile.net/preview/7660772/page:18/

Qadimgi Ossuriya davlati

Купить

Похожие документы
Yunonlar va Fors urushlari
Xristianlikning paydo bo‘lishi va tarqalishi
Shumer-Akkad sivilizatsiyasi
Rim respuplikasi qulashi va imperiya ilk davri
Rim imperiyasining oltin va so’nggi davri