Qadimgi Ossuriya davlati

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	88.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Октябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Sunnatillo

Дата регистрации 11 Апрель 2025

2 Продаж

Qadimgi Ossuriya davlati

Купить

Mundarija:
Kirish ...................................................................................................3-4
I.BOB. Ossuriya podshologi tarixi.
I.1. Mesopotamiyadagi arxeologik qazishmalar …………….……....5-7
I.2. Qadimgi Ossuriyada davlatchilik tarixi ...…………… .. …..…...8-13
II. BOB. Qadimgi Ossuriya davlati ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
hayot.
II.1. Qadimgi Ossuriya davlati diplomatiyasi …………………..… 14-21
II.2. Qadimgi Osuriyaning ijtimoiy-siyosiy hayoti ..........................21-30
Xulosa ...............................................................................................31-32
Foydalanilgan adabiyotlar ..................................................................33

$Kirish. Jahon tarixshunosligida turli sivilizasiyalar o’rtasida kechgan o’zaro hamkorlik munosabatlarini o’rganishga alohida e’tibor berib kelinmoqda. Osiyo va Yevropa qit’asida joylashgan mamlakatlarning rivojlanishiga katta hissa qo’shgan iqtisodiy, madaniy aloqalar tarixini tadqiq etishga e’tibor oshib bormoqda. Jumladan, Buyuk ipak yo’lidagi o’zaro aloqalar tufayli Sharq bilan G’arb mintaqasi xalqlarining bir-biriga ta’sirining kuchayishi, turli sivilizasiyalar rivojlanishidagi ko’plab madaniy o’xshashliklarning tarixiy ildizlari masalasini yoritish ham e’tiborga molikdir. Hamkorlik aloqalarining jamiyat hayotidagi tutgan o’rnini ilmiy asosda yoritish zamonaviy tarix fani oldidagi turgan muhim masalalardan bo’lib, bu mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Qadimgi Ossuriya podsholigi tarini o’rganing, bu davlatning taraqqiyoti Mesopotamiya hududidagi davlatlar davlatchiligiga tasirini manbalar asosida o’rganish hozirgi kunda dolzarb masalalardan biriga aylmoqda. Q adimgi Ossuriya davlatining mashhur hukmdorlari va ular tomonidan yaratilgan inshootlar, podsholar tomonidan olib borilgan diplomatiyalar kurs ishining asosiy mazmunidan iborat. 1 Dunyoning yetakchi ilmiy tadqiqot muassasalarida qadimgi sivilizatsiyalarda olib borilgan diplomatik, o’zaro savdo, madaniy almashinuv masalasi yaxshi tadqiq etilgan. Biroq, yaqin kunlarga qadar Qadimgi Sharq mintaqasidagi tarixiy davlatlarning Osiyo va Yevropanang eng chekka joylari bilan hamkorlik masalalari kam tadqiq etilgan soha edi. Qadimgi Sharq davlatlarining o’zaro aloqadorligiga oid manba va ilmiy adabiyotlarni aniqlash, ikki mintaqa xalqlari o’rtasida bevosita yoki bilvosita hamkorligining yo’lga qo’yilishi kabi muammolar shu davrning xo’jalik taraqqiyoti, iqtisodi va ijtimoiy munosabatlari qanday bo’lganligiga doir masalalarni hal etishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu vazifalarni bajarish mavzuning obyektiv zaruratini ko’rsatadi. 1 Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev A.A., Xaynazarov B.B.“Jahon tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent. “Innovatsiya ziyo”. 2020. 156 bet . PAGE \* MERGEFORMAT32$ $Bizlarni doimo o’ylashga majbur qiladigan yana bir masala borki-bu farzandlarimizningning xulq-atvori, muomalasi, bir so’z bilan aytganda, dunyoqarashi bilan bog‘liqdir. Dunyo bugun jadallik bilan rivojlanib bormoqda. Bunday rivojlanishlarni hammadan ham ziyodroq tushunib yetadigan kim–albatta yoshlar. Albatta, farzandlarimiz o’z zamonasining yutuqlari bilan hamnafas bo’lsin. Ammo bir vaqtning o’zida o‘zligidan ham voz kechmasin. Biz kimmiz, qanday buyuk shaxslarning farzandlarimiz, degan undov farzandlarimizning ko’nglida har doim jaranglab, o‘zligini unutmaslikka da’vat qilib tursin. 2 Mustaqilligimiz tobora mustahkamlashib, o’zgarishlar o`zining yaxshi natijalarga erisha boshlagan xalqimiz oldida yashash ning ma`naviy asoslaridan paydo bo’ladigan yangi katta vazifalar bajarish kerak ki, bunday o’zgarishlarni bajarishda tarixni bilishning , bir so’z bilan aytganda ma`naviyatning o’rni so’zsiz , benihoya kattadir. Mustaqillaikka erishganimizdan keyin hayotning barcha jabhalarida bo’lgani kabi tarix fani ham jadal rivojlanib bormoqda. Olimlarimiz ilgari o’rganilishi man etilgan mavzularda ham salmoqli tadqiqotlar yaratib, tarix fanini yetakchi sohalardan biriga aylantirishga harakat qilmoqdalar. Kurs ishining maqsadi. Qadimgi Ossuriya podsholigining yuksalishi, chegaralari, davlat boshqaruvi, madaniyati, san’ati, tarixini va boshqalarni o`rganish. Kurs ishining dolzarbligi. Qadimgi Ossuriya podsholigini paydo bo`lgandan to parchalangan davrgacha bo`lgan tarixini shakillantirish va o`rganish. Qadimgi Ossuriyada hukmronlik qilgan sulolalarning tarixi va davlatchilik jarayonlarini o’rganishdan iborat. Kurs ishining tuzilishi. Kirish, Asosiy qisim, 2 bob, Xulosa, Foydalanilgan adabiyotlar. I.BOB. Ossuriya podshologi tarixi. 2 Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiot yo’limizni qat’iyat bilan amalga oshirib yangi bosqichga ko’taramiz: Havfsizlikka tahdid va barqarorlik shartlari T.:Sharq, 2017, 142-bet PAGE \* MERGEFORMAT32$ $I.1. Mesopotamiyadagi arxeologik qazishmalar. Mesopotamiyadagi arxeologik qazishmalar XIX asr o'rtalarida shimolda: dastlab qadimgi topilmalar bilan qiziqadigan ishqiboz kishilar tomonidan, keyinchalik mutaxassis-arxeologlar amalga oshirdilar. Ikki daryo oralig'idagi birinchi shaharlar qachonlardir Osuriya davlati mayjud bo'lgan shimolda paydo bo'lgan edi. 1842-yil fransuz diplomati E.P.Botta mahalliy afsonalarda Osuriyaning qadimgi poytaxti bilan bog'liq bo'lgan Kunjik tepaligini (Turkiya) qazishdan boshladi. 1846-1847-yilda ingliz diplomati G. A. Leyyard Nimrud tepaligini qazib, qadimiy Osuriyaning Kalxu shahri qoldiqlarini ochdi. Tepalikdan podsho saroylari, odam-ho'kiz, odam-sher haykallari va badiiy relyeflar topildi. Kunjik tepaligida Leyyard Nineviya xarobalarini, jumladan, podsho Sinaxxerib (er. av. VII asr) saroyi, uning nevarasi Ashshurbanipalning kutubxonasini topdi. Leyyardning xodimi U.Rassam Kunjik tepaligidagi qazishmalarni davom ettirib podsho Ashshurbanipalning va harbiy manzaralar tasvirlangan ajoyib relyeflar bilan bezatilgan saroyi va podshoning boy kutubxonasini ochdi. Nimrud tepaligi yaqinidagi Balavat nomli joyda eramizdan avalgi IX asrga oid yodgorliklar, jumladan, harbiy yurish va xiroj to'lash manzarasi tasvirlangan Balavat darvozalari deb atalgan 4 ta jez taxtani topdi. Fransuz arxeologi V. Andre 1803-1914-yillarda Osuriyaning qadimiy poytaxti Nineviyada podsho Ashshurbanipalning saroylari, ibodatxonalar qoldiqlarini, jumladan, oliy xudo Ashshur ibodatxonasi, podsho qabrlari, turar joy binolari va ko'chalarini qazib ochdi. XX asrning 50-60-yillarida arxeologlar Nineviya shahri xarobalaridan saroy, xo'jalik inshootlari, ko'pgina hujjatlarni topdilar. Osuriyashunoslikning yuz yillik tarixi davomida siyosiy tarix va davlat qurilishi muammolari o'rganildi. 3 Bu yo'nalishda Sharq davlatchiligini ideallashtirish, uning mavjudligi, statik holati va abadiyligi tasavur qilinadi. Urushlarning sabablari, u yoki bu xalqning xarakteri va temperamenti, tor siyosiy motivlar bilan izohlanadi. Qadimgi Mesopotamiya madaniyati ham o'rganildi. Madaniyatning yo'nalishlari, kelib 3 Rajabov R. “Qadimgi dunyo tarixi” Toshkent. 2009. 117 bet. PAGE \* MERGEFORMAT32$ $chiqishi, mifologiya, adabiy yodgorliklar, san'atning xarakterli xususiyatlari, ilmiy bilimlar to'g'risidagi qator tadqiqotlar mayjud. Tadqiqotlarda ikici daryo oralig'i jamiyatlari ijtimoiy-iqtsodiy munosabatlariga e'tibor berilmadi. Shu sababli, XX asr boshlarida taniqli nemis osurshunoslari B.Maysner, P.Koshaker va boshqalar qadimgi Mesopotamiya tarixini feodal jamiyati deb baho berdilar. Siklizm nazariyasi bilan bir qatorda tarixiy jarayonning tartibsizligi va uni bilish mumkin emasligi nazariyasi keng tarqalgan. Faqat keyingi yillarda ijtimoiy tabaqalanish, xo'jalikni tashkil qilish, shaharlar, savdo-hunarmandchilikning o'rni, ibodatxonalar xo'jaligi bo'yicha muhim ijtimoiy-iqtisodiy tadqiqotlar (A. Falkenshteyn, A. L. Oppenxeym, I. Gelba va V. Leman asarlari) paydo bo'ldi. 4 Osurshunoslik markazlari dastlab Angliya va Fransiyada, XX asr boshlaridan Germaniya bo'ldi. Fashistik tuzum sharoitida ko'pgina osurshunos olimlar AQSHga ko'chib ketdilar. Hozir AQSHda mashhur osurshunoslik markazlari fapliyat ko'rsatmoqda. Angliya, Fransiya va Germaniyada ham osurshunoslik maktablari ilmiy tadqiqotlarni olib bormoqdalar. I.2. Qadimgi Ossuriyada davlatchilik tarixi. Qadimgi Osuriya davri (er. av. II ming yillikning I yarmi). Qadimgi Osuriya markazi Ashshur bo'lgan kichik hududni o'z ichiga olgan edi. Ammo ilk Osuriya jamiyatida savdo yetakchi o'rin egalladi. Qadimda Osuriya orqali Kichik Osiyo va Kavkaz ortidan Tigr daryosi bo'ylab o'rta va Janubiy Ikki daryo oralig'i va Elamga, Sharqiy O'rtayer dengizidan muhim savdo yo'llari o'tgan edi. Ashshur shahri asosiy savdo yo'llarida o'rnashib qolish uchun o'z koloniyalarini barpo qilishga uringan. Ashshur Kichik Osiyoni sharqiy qismini faol kolonizatsiya qilgan. Bu yerdan mis, qo'rg'oshin, kumush, chorva mollari teri va yog'och tashib ketilgan 5 . Qadimgi Osuriya jamiyatida ibtidoiy quldorlik shakllangan bo'lib, ibtidoiy jamoa qoldiqlari saqlanib qolgan. Podsho va ibodatxona yerlarida jamoachi va qullar mehnat qilgan. Yerning asosiy qismini jamoa yer egaligi tashkil qilgan. 4 Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev A.A., Xaynazarov B.B.“Jahon tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent. “Innovatsiya ziyo”. 2020. 58 bet. 5 I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P. 170-173 . PAGE \* MERGEFORMAT32$ $Qulchilikning asosiy manbalari mulkiy tabaqalanish natijasida erkin jamoachilarning qarzi uchun qul qilish va chetdan qul sotib olish bo'lgan. Er. av. XVI asrgacha Osuriya podsholari Alum-Ashshur, shahar-jamoa esa Ashshur deb atalgan. ”Kichik va ulug'lan xalq yig'ini” o'z ahamiyatini yo'qota borgan, hokimiyatning oliy organ! «Shahar Uyi» boylardan tuzilgan oqsoqollar kengashi edi. Kengash a'zolari ichidan bir xil muddatga alohida lavozimli shaxs, «limmu» tayinlanib, u shahar xazinasini boshqargan, uning nomi bilan joriy yil boshlangan. Oqsoqollar kengashi sud va ma'muriy ishlar bilan shug'ullanadigan mansabdor shaxs «ukulluma»ni tayinlagan. Shahar-davlatning merosiy hokimi ”Ishshiakkum” lavozimi ham mavjud bo'lib, u diniy vazifalarni bajarib, ibodatxonalar qurilishiga rahbarlik qilgan. U urush vaqtida harbiy boshliq bo'lgan. Er. av.XX asrda xalqaro vaziyat Osuriya uchun noqulay kelgan. Frot havzasida Mari davlati yuksalib, Ashshurning g'arb savdosiga jiddiy to'siq bo'lgan. Xett davlati Osuriya savdosini Kichik Osiyoda to'xtatib qo'ygan. Amoriy qabilalarini Ikki daryo oralig'iga yurishlari ham vaziyatni beqaror qilib, Osuriya savdosiga zarar yetkazgan. Faqat er. av. 178I-yillar atrofida amoriylardan bo'lgan yo'lboshchi Shamshi -Adad Ashshur shahrini o'zini Yuqori Mesopotamiyadagi davlatini markaziga aylantirgan. Ashshur Ikki daryo oralig'ining shimolidagi shaharlarni bosib oladi, Marini bo'ysundirib, Karxemish bilan ittifoq tuzadi. Suriya shaharlari ham bosib olinadi. Ashshur g'arb savdosida vositachilikni o'z qo'liga oladi. Davlat boshqaruvida podshoning mavqei kuchayadi. Shamshi-Adad davlat boshqaruvini bevosita o'z qo'liga olib, mutlaq hukmdor sifatida davlat boshlig'i, oliy harbiy boshliq va sudya vazifasini o'taydi. Boshqaruvni takomillashtirishga zaruriyat tug'iladi. Mamlakat hududi, aholisi okruglarga bo'linib, ularni boshqarish uchun noiblar yuboriladi. Er. av. 1757-yilda Shamshi-Adadning o'g'li Ishme-Dagan davrida Ashshurni Hammurapi bosib oladi. Er. av. 1740-yillar atrofida kassitlarning Mesopotamiyaga hujumi davrida Shamshi-Adadning avlodlari hokimiyatni yana o'z qo'llariga oldilar. Ammo bu sulola tez orada hokimiyatni boshqalarga topshirishga majbur bo'ladi, lekin PAGE \* MERGEFORMAT32$ $Shamshi-Adad sulolasining boshqaruvi Ashshur tarixining eng yorqin davri deb tan olingan, keyinchalik Osuriya podsholari ro'yxatida Shamshi-Adad va uning ajdodlari ham kiritiladi. 6 Er. av. XVI asrda Bobil sulolasi qulagach, Ashshur qudratli qo'shni davlat Mitannining tazyiqiga qarshi Misr bilan diplomatik aloqa o'rnatadi. Bunga qarshi er. av. XV asr o'rtalarida Mitanni podshosi Shaushaattar Ashshurni bosib olib, uni Mitanniga qaram qiladi. Mitanni Ashshurni g'arbga chiqadigan savdo yo'lidan butunlay mahrum qiladi. Keyingi asr boshlarida Ashshur Bobilni hukmronligini tan olish evaziga Mitanni zulmidan ozod bo'ladi va bir qancha vaqt o'tgach, Bobildan to'la mustaqil bo'ladi. O'rta Osuriya davri (er. av. II ming yillikning II yarmi). Er. av. 1353-1318- yillarda podsho Ashshuriballit Osuriyani qudratli davlatga aylantiradi. Zaiflashib qolgan Mitanni xettlar tazyiqiga qarshi Osuriyaga ittifoqchi sifatida chiqadi. Tez orada Osuriya xettlarni yuqori Mesopotamiyadan haydab chiqarib, Frot daryosiga chiqadi. Natijada Mitannining sharqiy viloyatlari, bu yerdagi diniy markaz Nineviya bosib olinadi. Mitanni, keyinchalik Bobil ham Osuriya ta'siri ostiga tushib qoldi. Osuriya shahar-davlatdan qudratli davlatga aylanib, yetti yuz yil davomida o'zining yurishlari bilan qo'shni hududlarga dahshat tug'dirdi. Osuriya davlatini shakllanishi er. av. 1295-1264-yillarda hukmronlik qilgan podsho Adad-Nirari davrida tugallanadi. U birinchi bo'lib rasmiy ravishda o'ziga podsho unvoni berib, Old Osiyo buyuk davlatlari hukmdorlariga teng bo'lgan «Buyuk podsho» mavqeiga da'vo qiladi. Er. av. XIII asrda Xett davlati Osur savdogarlarini Kichik Osiyodan siqib chiqardi, Misrni Suriyadan mahrum qiladi. Mitanni davlati esa Osuriya uchun g'arbga chiqadigan yo'lni butunlay yopadi. Er. av. XIII-XII asr boshlarida Osuriya yuqori Mesopotamiyaning qo'shni hududlarini to'rt marta o'ziga qo'shib oladi va to'rt marta yo'qotadi. 7 Osur podshosi Tukulti-Ninurta I (er. av. 1233-1197-yillar) davrida Bobil va Kavkaz ortiga g'olibona harbiy yurishlar uyushtiradi. Bu podsho Ashshur o'rniga 6 Abdujabborov K. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. 2016. 135 bet . 7 Авдиев Е. Кадимги Шарк тарихи. T.1964 yil. 126 б. PAGE \* MERGEFORMAT32$ $o'zi uchun yangi poytaxt Kar- Tukulti-Ninurta shahrini qurdiradi. Ammo uning hukmronligining so'nggi yillarida xettlar va Bobil Osuriyani u bosib olgan hududlarni katta qismidan mahrum qiladilar, bundan g'zablangan Ashshur zodagonlari Tukulti-Ninurtani taxtdan tushurib o'ldirdilar. Er. av. XII asrda Osuriya tushkunlikni boshidan kechiradi, Bolqon qabilalaridan bo'lgan mushklar Frot daryosi vodiysiga kelib xett davlatini halokatga uchratdilar, keyin elamliklarni hujumini qaytardilar 8 . Podsho Tiglatpalasalar I (er. av. 11 4 0 -1076-yillar atrofida.) davrida xalqaro vaziyat Osuriya foydasiga o'zgaradi. Bu davrda Xett podsholigi halokatga uchrab, Misr siyosiy tarqoqlik tomon yo'l tutadi. Osuriya qulay vaziyatdan foydalanib, shimoliy Suriya va shimoliy Finikiyani, Kichik Osiyoning janubiy-sharqiy oqimini o'z ta'siri ostiga oladi. Suriyaning gullab-yashnashi er.av. XII-XI asrlarda Arabistondan oromiy qabilalarining bostirib kelishi natijasida tugadi. Buyuk Osuriya harbiy davlati (er. av. I raing yillik) Er. av. I ming yillikda Old Osiyoda temirdan keng miqyosida foydalana boshlanishi, Qadimgi Sharqda iqtisodiy o'sishga olib keladi. Quruqlik va dengiz savdosi keng hajmda rivojlanadi, Xett va Mitanni kabi qudratli davlatlar tarix sahnasidan tushib ketdilar. Bobil va Misr ichki va tashqi siyosatda tushkunlikka yuz tutdilar, natijada Yaqin Sharqda Osuriya yetakchi o'ringa chiqib oldi. Osuriya er. av. X-VII asrlarda o'zining iqtisodiy, harbiy qudratini qayta tikladi, siyosiy markazlashuv va barqarorlikka erishdi. Osuriya bu davrda faol istilochilik urushlari olib bordi. Butting sababi Osuriya iqtisodiyoti uchun zarur bo'lgan xomashyo (metall, yog'och) taqchil bo'lganligi edi. Ikkinchidan, rivojlanayotgan shaharlar himarmandchiligi va dehqonchiligi va quldorlik xo'jaligi uchun ishchi kuchi — qullarga ehtiyoj tez o'sdi. Osuriyani istilochilik urushlarini olib borishining yana bir sababi, mamlakat quruqlik va dengiz savdo yo'llari tutashgan hududda joylashgani uchun yetakchi o'rinni egallashga intilishi edi. Er. av. VIII asrga kelib, Osuriya davlati Shimoliy Mesopotamiyada o'z 8 I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P. 1 74-175 . PAGE \* MERGEFORMAT32$ $hokimiyatini mustahkamlaydi. Osuriya Kichik Osiyo va asosan, O'rtayer dengizining sharqiga o'z ta'sirini kuchaytirishga urindi. Bu hududlar savdo- hunarmandchilik, dengiz savdosi keng yo'lga qo'yilgan, tabiiy boyliklarga boy edi. Sharqiy O'rtayer dengizi qirg'oqlaridan muhim xalqaro savdo yo'llari o'tgan bo'lib, bu yerda boy savdo — hunarmandchilik markazlari Tir, Sidon, Arvad, Bibl, Damashq va Karxemish kabi shaharlar mavjud edi. Er. av. XI asrning I choragida Suriya cho'llariga, janubiy Suriyadan Mesopotamiya va qo'shni mamlakatlarga ko'chmanchi oromiylar bostirib keldilar; er. av. 1000-yillar atrofida ular Frot daryosidan o'tib Osuriyani bir necha janglarda mag'lubiyatga uchratdilar. Faqat oromiylarni istilosini podsho Adadnerari II (er. av. 9 11 — 89 1 -yillar), to'xtata oldi. Uning vorislari davrida ham Osuriya siyosiy- harbiy jihatdan Old Osiyoda o'z mavqeini tiklashga harakat qiladi. Er. av. IX asrda Osuriya oromiy qabilalarini Shimoliy Suriyada tor-mor qildi. Finikiya va Suriya shahar hokimlarini bo'ysundirgan Urartu va Bobil davlatlariga qarshi g'olibona yurishlar uyushtiriladi. Osuriya qo'shinlari Fors qo'ltig'igacha yetib bordilar. Er. av. 856-853-yillarda Osuriya Suriya shaharlarining birlashgan qo'shinlariga zarba berdi. (er. av. 853-yilgi Oront daryosi yonidagi jang). Er. av. 840-yildagina Frot daryosining ortida 16 yurishdan so'ng, Damashq podsholigi bo'ysundiriladi. G'olibona yurishlar boy o'ljalarni qo'lga kiritish imkoniyatini tug'dirdi. Osuriya hukmdorlari Ashshur va Kalxu shaharlarida ulug'vor saroy va ibodatxonalar bunyod qildilar. Er. av. IX asr Osuriyaning iqtisodiy va harbiy-siyosiy jihatdan vaqtinchalik yuksalish davri bo'ldi. Shundan so'ng Osuriya uzoq vaqt olib borilgan urushlar natijasida zaiflashib qoldi. Er. av. VIII asrda Osuriya iqtisodiy tushkunlikka yuz tutadi. Ichki ziddiyatlar, qo'zg'olon va isyonlar boshlanadi. 9 Ammo Osuriyani yangidan yuksalishi er. av. 745-727-yillarda hokimiyatni bosib olgan harbiy boshliq, podsho Tiglatpalasar III davrida boshlanadi. G'ayratli sarkarda, mohir tashkilotchi Tiglatpalasar III podsho hokimiyatini mustahkamlash uchun qator islohotlar o'tkazadi. Jumladan, viloyatlarni kichik-kichik noibliklarga 9 История Древнего мира / Под ред. И. М. Дьяконова, В. Д. Нероновой, И. С. Свенцицкой.-М.: Наука, 1989.- Кн. 189 c . PAGE \* MERGEFORMAT32$ $bo'lib yuboradi, noiblar ustidan markaziy hokimiyatning nazorati o'rnatilib, noiblarning vazifalari cheklanadi. Tiglatpalasar III xazinadan maosh oladigan ko'p sonli muntazam qo'shin tuzadi va ko'ngillilarni harbiy xizmatga chaqirishdan voz kechadi. Harbiy xizmatga aholining o'rta va past tabaqalari jalb qilinadi. Osuriya qo'shini davlat bosqinchilik siyosatining asosiy quroli bo'lgan. Qo'shin qurollariga qarab bir necha qismlarga bo'lingan. Piyoda qo'shinlar son jihatdan eng ko'p sonli bo'lib, u yengil va og'ir qurolli qismlarga bo'lingan. Er. av. IX asrdan boshlab otliq qismlar paydo bo'ladi. Ular og'ir va yengil qurollantirilgan qismlardan tuzilgan edi. Qo'shinning zarbdor qismi jang aravalari bo'lgan. Jang aravalari qo'shinning imtiyozli qismi edi, vaqt o'tishi bilan ularning o'rnini otliq qismlar egallaydi. Shahar va qal'alami qamal qilishga osuriyaliklar turli qamal qurollaridan foydalanganlar Osuriya davlatining uchmchi gullab-yashnashi er. av. VIII asrning 40-yillaridan VII asrning 40-yillari oxirigacha bo'lgan davrga to'g'ri keladi. Bu davr Osuriya va Old Osiyo tarixida alohida o'rin tutadi. Qaysiki Osuriyaning faol ekspansiyasi unga qo'shni bo'lgan kududlar, davlatlar ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotida hal qiluvchi ta'sir o'tkazadi. Osuriyaning harbiy kuchga asoslangan davlat hokimiyatining tashqi siyosati faqat qo'shni mamlakatlarga nisbatan harbiy tazyiq o'tkazish orqali o'z ta'siri cstida tutib turishga yo'naltirilgan edi. Bunday siyosat Old Osiyo ling o'sha davrdagi va keyingi asrlardagi siyosiy taraqqiyotiga kuchli ta'sir o'tkazadi. Yaxshi qurollangan ko'p sonli qo'shin bilan Osuriya podsholari Tiglatpalasar III (er. av. 745-727-yil ), Sargon II (er. av. 722-705-yil), Sinnaxxerib (er. av. 705-680-yil), g'olibona yurishlar olib boradilar. Er. av. 743-740-yillarda Suriya Shimoliy Suriya va ICichik Osiyo hokimlarini birlashgan kuchlari ittifoqi tor-mor qilinadi. Urartu davlatiga qarshi g'olibona yurishlar olib boriladi va mamlakat talon-taroj qilinadi. Sharqda Osuriya Midiyani bir qismiga ega bo'ladi va bu yerda bir necha provinsiyalar tashkil qilinadi 10 . 10 Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi T., I964. B. 496-499 . PAGE \* MERGEFORMAT32$ $Er. av. 729-yilda Bobil bosib olinib, Osuriya,podshosi bu yerda toj kiyadi. Sargon II (Er. av. 722-705-y.) davrida er. av. 722-yilda Isroil podsholigi bosib olinadi. Hokimiyatni noqonuniy ravishda bosib olgan Sargon II podshoning yangi qarorgohi Dur Sharrukin («Sargon qal'asi»)ni quradi, uning avlodlari Sargoniylar Osuriyani uning halokatigacha boshqarganlar. Badjahl podsho-askar Sinaxxerib (er. av. 705-68I-yillar) poytaxtni Nineviyaga ko'chiradi, u Kichik Osiyoning janubiysharqini qo'ldan chiqaradi, Yahudiyani qarshiligini bostira olmadi, uni qo'llagan Misrni yenga olmaydi. Uning vorisi Asarxaddon (Er. av. 680—669- yillar) vayron qilingan Bobilni qayta tiklaydi. Bobilni Osuriya bilan uniyadagi alohida podsholik deb e'tirof etadi. Asarxaddon shimoliy-g'arbda er. av. 679-yilda paydo bo'lgan dushmanni bartaraf qilib, Eronning shimoliy-g'arbida yashagan skiflar bilan er. av. 672-yilda ittifoq tuzadi. U er. av. 67I-yilda Misrni bosib olib, shimoliy arab qabilalarini bo'ysundiradi. Bu davrda Osuriya davlati chegaralari Nil daryosining birinchi ostonalaridan Kavkaz ortigacha, Eron past tog'idan Kichik Osiyogacha, O'rtayer dengizidan Fors qo'ltig'igacha cho'ziladi. Bu bepoyon davlatni Osuriya boshqarish juda katta qiyinchiliklarni tug'diradi. So'ngi podsholar osuriyani o'zida isyonlar, bosib olingan hududlardagi to'xtovsiz qo'zg'olonlarni bostirish uchun juda katta kuch sarflashga majbur bo'ldilar. Er. av. VII asr o'rtalarida Osuriya siyosiy tushkunlikka uchradi. Bobil, elam, xaldey, oromiy hokimliklari, Suriya va Finikiya shaharlarida Osuriya hukmromligiga qarshi bosh ko'taradilar. Natijada Osuriya halokat yoqasiga kelib qoldi. Bobil va Midiya birgalikda Osuriyaga qarshi ittifoq tuzib er. av. 614-yilda Ashshurni, er. av. 612-yilda Nineviyani vayron qildilar. Er. av. 590-yilda Xarran yonidagi jangda Osuriyaning harbiy qudrati to'liq sindirildi. Natijada butun Old Osiyoni tarixda ilk bor yagona davlat tarkibida birlashtirgan va bir necha yuz yil hukmronlik qilgan, qadimiy Sharqning eng katta davlati tarix sahnasidan tushib ketdi. PAGE \* MERGEFORMAT32$ $II. BOB. Qadimgi Ossuriya davlati ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot. II.1. Qadimgi Ossuriya davlati diplomatiyasi. Ossuriya va unga qaram bo‘lgan davlatlar o‘rtasida shartnomalar og‘ishmay bajarilishi lozim edi. Shartnomani tuzish marosimi sexr -jodu va taomillariga oid amallar, xudolar qasam ichishlar bilan birgalikda oldida amalga PAGE \* MERGEFORMAT32$ $oshirilardi va ular muqaddas ittifoq kuchiga ega bo‘lardi. Shartnomani buzish eng tabarruk qoidalaridan xatlab o‘tishni anglatardi. Bu esa shafqatsizlarcha jazolanardi. Lekin shartnoma bo‘yicha kichik hamkorlar uchun man etilgan ishlarga ossuriyaliklarning o‘zlari bemalol, hyech qanday vijdon azoblarisiz qo‘l urishardi. Turli davlatlar bilan do‘stona munosabatlarni qadrlagan Ossuriya podsholari sulolaviy nikoxlar va hukmron xonadonlar bilan qarindoshchilik aloqalarini o‘rnatishga ma'lum darajada ahamiyat berishgan. Ossuriya davlati hukmronligi davrida garovga olish amaliyoti tinchlik munosabatlarini kafolatlash, imzolangan shartnomalarga rioya qilish, Ossuriya hokimiyatiga bo‘ysunish elementlarining biri sifatida qo‘llanardi. Tobe podsholar tomonidan o‘zlarining o‘g‘illarini, sodiqligi kafolati sifatida, Ossuriya hukmdorlari saroyiga yuborishi garovga olish amaliyotining eng keng tarqalgan shakli edi. Ossuriya podsholari odatda boshqa davlatlardan kelgan shoh nasliga oid qochoqlarni jon deb qabul qilishardi va saroyda ushlab turishardi. Ossuriya podsholari ushbu insonlardan o‘zlarining siyosiy o‘yinlari va diplomatiyasida foydalanishdan manfaatdor edilar. Buni o‘zga davlatlar hukmdorlari yaxshi tushunardilar. 11 Miloddan avvalgi I ming yillikda muzokaralar olib borish va elchiliklar jo‘natish davlatlararo munosabatlarda odatiy hol edi. Tinchlik muzokaralarini olib borish Ashshurbanapal davrida keng quloch yoydi. Zero Ossuriya davlati maksimal darajada kengayib ketdi, endi esa uning oldida zabt etilgan hududlarni tobe holatida saqlab qolish vazifasi turgandi. Buning uchun esa nafaqat harbiy kuchlar, balki diplomatiyaning barcha usullari va nayranglari zarur edi. Ashshurbanapal iloji bor joyda masalani tinch vositalar bilan hal etishga intilgan, chunki harbiy ustunlik har doim ham samarali bo‘lmagan va kuchlarni haddan tashqari safarbar qilishni talab qilgan. Ossuriya hukmdorlari o‘zlari olib borgan muzokaralar natijasi bo‘yicha jiddiy ikkinlanishlar xis qilgan paytlari ham bo‘lgan. 11 Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2009. 86 bet. PAGE \* MERGEFORMAT32$ $Ashshurbanapalning Shamashshumukin qo‘zg‘oloni qatnashchilari bilan olib borgan muzokaralari to‘g‘risidagi ma'lumotlar saqlanib qolingan. Ossuriya hukmdorlarining diplomatik harakatlari g‘oyat muvaffaqiyatli bo‘lib chiqdi. Ular Shamashshumukin qo‘zg‘oloni ishtrokchilarining safini buzishga va mag‘lubiyatga uchratishga yordam berdi. Muzokaralar olib boradigan tomonlarning bir - biriga murojaat qilish tartibi to‘g‘risidagi masalani ko‘rib chiqish lozim. “Birodar” va “birodar” (yoki “og‘a” va “ini”), “ota” va “o‘g‘il” - ushbu so‘zlar davlatlar - hamkorlar o‘rtasidagi munosabatlarning turli nyuanslarini (sezilar - sezilmas farqlarni, tafovutlarni) ifoda etardi. Ossuriyaning boshqa mamlakatlarning ustidan hukmronligi harbiy kuch vositasida o‘rnatilgan davrda “hukmdor” (yoki “sulton”) - “qul” formulasi ko‘proq ishlatilardi. Bunday tartibni buzishga urinishlar yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin edi. 12 Ish yuritish Ossuriya davlatida ikki tilda olib borilardi: akkad tilining ossuriya shevasida va aramey tilida. Diplomatik tusdagi hujjatlar orasida nomalar, xatlar, “muhrli xujjatlar”, “uzuk osti” hujjatlar, oddiy “hujjatlar” (“tablichkalar” - sopol parchalari), maxfiy maktublar, ma'lumotlar va boshqalar tilga olinadi. Muzokaralarda turli darajadagi omilkor va e'tiborli kishilar qatnashgan. Davlat nomidan muzokaralarni podsholar, shaxzodalar, taxt vorislari, podsho amaldorlari: abarakku, rabshaku va boshq, elchilar, choparlar (“mar shipri”) olib borishgan, sarkardalar va axoli istiqomat qiladigan joylarning boshliqlari ham uchraydi. Ossuriya razvedka (josuslik) xizmatining juda katta va ko‘p tarmoqli apparatiga ega edi. Razvedka (josuslik) masalalari bilan odatda shaxzoda - taxt vorisi shug‘ullanardi. Ashshurbanapal ham, taxt vorisi deb e'lon qilingandan so‘ng razvedka (josuslik) masalalari bilan faol shug‘ullandi. Ashshurbanapalning podsholik davrida esa razvedka (josuslik) Ossuriya tashqi siyosatining extiyojlarini qondirish yo‘lida g‘ayrat bilan ishlardi. Ossuriya diplomatiyasining xarakatlari hamkor - davlatlarning ichki ziddiyatlarini, ushbu davlatlar tarkibidagi turli viloyatlarning va 12 Қадимги дунё тарихи. Й.С. Крушкол тахрири остида. 2-ж. Т., I975. 148 бет. PAGE \* MERGEFORMAT32$ $ayniqsa qabilalarning separatizmini, ularning boshqa davlatlar bilan qarama - qarshiligini xisobga olgan holda amalga oshirilardi. Bularning barchasi haqidagi ma'lumotlarni Ossuriya ma'muriyatiga, shu jumladan diplomatiya xizmatiga, razvedka (josuslik) yetkazib berardi. Qadimgi Sharq davlatlarida bo‘lgani singari Ossuriya diplomatiyasida ham sulolaviy nikohlarga va hukmdor xonadonlar bilan qarindoshlik ishtalarini bog‘lashga katta ahamiyat berilgan. Sargoniylar sulolasi vakillari alohida muhim sharoitlarda o‘z qizlarini jnabiy hukmdorlar nikohiga berishgan holatlar kuzatiladi. Bu nikoh orqali ushbu davlatni Ossuriya bilan ittifoq doirasida ushlash zaruriyati, ularning neytralligini ta’minlashdan tashqari, faol qo‘llab- quvvatlashiga erishishni maqsad qilib ko‘zlagan. Jumladan, mil.avv. VIII asrda Kichik Osiyoda Tabal davlatining mavqeyi oshib ketadi. Ossuriyaliklar o‘lpon to‘lashdan va vassal bo‘lishdan bosh torta boshlagan qonuniy hukmron sulolani taxtdan tushirish va uning o‘rniga “ishonchli odami”ni qo‘yish uchun nikoh diplomatiyasini shga soladi. Tabal hukmdori Xullining merosxo‘ri Ambaris nikohiga Sargonning qizi Axatabisha yuboriladi. Malika Tabal saroyida kattagina mavqega ega bo‘lgan. Lekin bu nikoh ko‘zlangan natijani bermadi. Kuyovi Rusa (Urartu hukmdori) va Mita (mushklar podshosi) bilan ittifoq tuzish harakatini boshlaganini razvedka orqali bilgan Sargon II Tabalni qo‘lga kiritib, uni Ossuriya viloyat boshliqlari boshqaruviga berib yuboradi. Mil.avv. VII asrning 70-yillarida Ossuriya uchun murakkab bo‘lgan siyosiy vaziyat Asarxaddonni harbiy vositalar bilan birgalikda, sulolaviy nikohlar bilan bog‘liq bo‘lgan diplomatik qadamlar tashlashni taqozo qilgan. Skiflarni midiyaliklar, mannilar, kimmeriylarning qudratli ittifoqiga qo‘shilishdan qaytarish va ularni o‘z tomoniga og‘dirib olish maqsadida u “skiflar podshosi” Partatuaga o‘z qizini “ittifoq, rost, tinch so‘z, do‘stlik so‘zi, sodiqlik qasami” uchun beradi. Hatto ushbu nikohning t o‘g‘ri qadam ekanligi bilash uchun Shamash xudosining bashoratchisiga (orakuliga) murojaat qiladi. Keyingi voqealar rivoji ushbu qaror haqiqatda muvaffaqiyatli bo‘lganligini ko‘rsatib berdi. Chunki Asarxaddon davridan skiflar Ossuriya PAGE \* MERGEFORMAT32$ $tomoniga o‘tib ketdi, Madiy (Partatuaning o‘g‘li) sodiq e’tiqod bilan o‘z tog‘asi Ashshurbanapalga xizmat qilgan. Ossuriyada, aksincha holatdagi, ya’ni Ossuriya saroyi boshqa mamlakatlardan malikalarni olish ham kuzatiladi. Hatto “ajnabiy” malikalar ossur saroyida muhim rol o‘ynash darajasigacha chiqa olgan. Masalan, Shamshi-Adad V Bobil malikasi Shammuramatga uylangan bo‘lib, u eri vafotidan keyin o‘g‘li Adad-nerari III kichikligi uchun muayyan muddat regentsha sifatida mamlakatni idora etgan. Adad -nerari III davrida Bobil xudosi Nabu xudo sifatida ulug‘lanishi, unga atab ibodatxonalar bunyod etilishi, hatto hukmdorning o‘zi undan “o‘ziga va yaqinlariga tinchlik” so‘rashining tag zamirida aftidan, Shammuramat ta’siri yotsa kerak. 13 Antik mualliflar asarlarida Ossuriya davlatining ichki va tashqi yuksalishining ramziy ifodachisi bo‘lgan Shammuramat afsonaviy Semiramida timsoliga tenglashtiriladi. Bir necha ossur hukmdorlarining siyosati va diplomatiyasida Sinaxxeribning Nakiya (ossurcha. Zakutu – “Toza”) deb ataluvchi rafiqasi muhim rol o‘ynagan. U “oromiy yoki falastinliklardan (yahudiy) kelib chiqqan” degan taxminlar mavjud. Ehtimol, u U Sinaxerribning kichik o‘g‘li Asarxaddonning taxtga chiqishida xizmati katta bo‘lgan bo‘lsa kerak. Hatto yodgorlik toshlarida birgalikda tasvirlanadi. Asarxaddon hukmronligining oxirlarida malika o‘z ta’siri bilan Ashshurbanapalni taxt merosxo‘ri etib tayinlashga erishadi. Xuddi shu ishni, ya’ni aka qolib ukani, ya’ni o‘z o‘g‘lini taxt merosxo‘ri deb e’lon qilinishni eri Sinaxxerib davrida ham amalga oshirgan edi. Bu safar ham Ashshurbanapalning akasi Shamashshumukinni (bobillik malikadan tug‘ilgan) Bobilga hukmdor qilib tayinlash orqali, Ossuriyada Ashshurbanapal oliy hokimiyatini o‘rnatadi. Ossuriya hukmdorlari saroyiga qo‘shni mamlakatlar hukmdorlar qizlari kanizak sifatida ham olib kelingan holatlari uchraydi. Masalan, Yahudiya podshosi Yezekiya ossuriyaliklarning Quddusning uzoq qamal qilishidan keyin Sinaxxeribga o‘z qizlarini, kanizaklarini va saroy qo‘shiqchilarini yuborishga 13 Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2009. 88 bet. PAGE \* MERGEFORMAT32$ $majbur bo‘lgan. Sulolaviy nikohlar Ossuriya va yarim vassal hamda qaram davlatlar o‘rtasida do‘stona munosabatlarning saqlanishga xizmat qilish bilan birga ularning Ossuriyaga sodiqligi va tobeligini ham muayyan darajada ta’minlagan. Garov olish, tutqunlikda ushlash. Ossuriya o‘z qudrat cho‘qqsiga chiqqan vaqtida uning tashqi siyosatida tinch munosabatlarni saqlash, tuzilgan shartnomalarga qat’iy amal qilish va o‘z hukmronligini ta’minlash kafolati sifatida tutqunlikda ushlash amaliyotidan keng foydalangan. Qaram mamlakatlar hukmdorlarining sodiqlik va xayrxohligi ramzi sifatida Ossuriya hukmdori saroyiga o‘z o‘g‘illarini yuborishi tutqunlikning nisbatan eng keng tarqalgan shakli bo‘lgan. Ashshurbanapal hukmronligi davrida Tir hukmdori Vaal xuddi shu tarzda o‘g‘li Yaximilkini ossur hukmdori saroyiga yuborgan. Arvad hukmdori Yakinlu vafotidan keyin unin g 10 nafar o‘g‘li Ashshurbanapal huzuriga kelgan, ular ichidan Azibaalani podsholik taxtiga o‘tqazib, qolgan aka-ukalariga “rangli kiyimlar, qo‘llariga bo‘lsa oltin uzuklar” tortiq qilib, faxriy tutqunlar va Arvadning bo‘g‘lusi taxt merosxo‘rlari sifatida o‘z saroyida qoldiradi. Tutqinlar Ossuriya saroyida “qul xizmatini qilishi uchun” garovda ushlab turilgan, ya’ni ular sodiq e’tiqod bilan Ossuriya hukmdoriga xizmat qilishi lozim bo‘lgan. Lekin ularning saroydagi mavqeyi turlicha bo‘lgan. 14 Masalan, Sais hukmdori Nexo Ossuriya uchun manfaatli siyosiy figuralardan biriga aylana olgan. Ossuriya hukmdori saroyida tutqunlikdagilarning holati aftidan ular davlatining Ossuriyaga bo‘lgan munosabatiga ko‘proq bog‘liq bo‘lgan. Masalan, katta harbiy kuch bilan bosib olingan, talon-taroj qilingan, zo‘rlik bilan bo‘ysindirilgan arab knyazliklari va Elam hukmdorlari tutqunlarini munosabat umuman boshqacha bo‘lgan. Ashshurbanapalga endi u hukmdorga ehtiyoj yo‘q edi, ulardan biron bir siyosiy maqsadni ham ko‘zlamadi. Shuning uchun ham, Xazailning o‘g‘li Uayate, Aribi va Kedar hukmdorlari Ammuladi va Abiyatelar qafaslarga itlarning zanjirida it va chiyabo‘rilar bilan birga qamalgan, qafaslar omma oldiga chiqarib qo‘yilgan. Yuqorida ham ta’kidlaganimizdek, 14 O’sha asar 89 bet. PAGE \* MERGEFORMAT32$ $Ashshurbanapal g‘alaba tantanalarini nishonlashga kirishish uchun iloha Ninlil ibodatxonasiga otlanganda, u mingan aravani otlar emas, balki tutqinlikka olingan Elam hukmdorlari – Tammaritu II, Pae, Ummanaldash va Aribi knyazi Uayatelar tortishgan. O‘z siyosiy maqsadlari yo‘lida yoki g‘olibligi ramzi sifatida tutqunlikda ushlash amaliyotidan qadimgi Sharqda boshqa davlatlar ham foydalangan. Boshpana berish. Odatda ossur hukmdorlari o‘z saroyida boshqa mamlakat hukmdorlari xonadonlari qochoqlariga bugungi kun tushunchasi bilan anglatganda “siyosiy boshpana” berishgan. Bunday shaxslar qaram mamlakatlar taxtining merosxo‘rligiga zaxira nomzodlar sifatida qaralgan. Mil.avv. 665- va 655-yillar oralig‘ida Elamdan Ossuriyaga Elam taxtini Urtakining kichik ukasi Teumman egallab olishii natijasida marhum podsho Urtakining 3 ta o‘g‘li va yana bir hukmdor Ummanaldash II 2 nafar o‘g‘li, 60 nafar qarindoshlari, a’yonlari va o‘z tarafdorlari bilan qochib kelgan. Teummanning qochoqlarni qaytarish talabiga rad javobini bergan Ashshurbanapal, ushbu talabdan urush boshlashga bahona sifatida foydalandi. 15 Bu urushda g‘alaba qozongach, Madaktu taxtiga Urtakining o‘g‘illaridan Ummanigashani, Xidalu taxtiga Tammarituni o‘tqazdi. Ta’kidlash kerakki, ossuriyaliklarga shunday qochoq hukmdor xonadoni vakillaridan o‘zlarining siyosiy o‘yinlari va diplomatiyasida foydalanish uchun manfaatdor bo‘lgan. Buni boshqa davlat hukmdorlari ham yaxshigina tushunib yetgan. Shuning uchun ham, ular ko‘pincha shartnoma tuzilayotganda unga ossuriyaliklar maxsus tarzda Ossuriya dushmanlariga boshpana bermaslik, ularni boshqa davlatlarga qochib o‘tishi uchun yordam ko‘rsatmaslik bandini qo‘shishgan. Bunday bandni Ashshur-nerari V ning Bit Agusi hukmdori Matiilu bilan tuzgan shartnomasida uchratish mumkin. Shartnomalarda aks etsada, ammo hamma payt ham bu shartlar bajarilavermagan. Bobildagi akalarining isyonini bostirgach, akalari “noma’lum tomonga” qochib ketadi. Aftidan ular Urartuga yoki Ossuriyaga qo‘shni bo‘lgan Shupriyaga qochib ketgan. Lekin ular ortiga qaytarib yuborilmagan bo’lsa kerak. Chunki manbalarda bunday qaydlar 15 Авдиев В. И. История Древнего Востока. — М.: Высшая школа, 1970. Стр. 308 PAGE \* MERGEFORMAT32$ $kelmagan. Hukmron xonadonga mansub bo‘lgan kishilardan tashqari o‘sha paytlarda u yoki bu mamlakatdan qullar, erkin kishilar, majburiyatga tortilganlar, jinoyatchilar yoki q o‘shni mamlakatlar hududidagi aybdorlar qochib ketishi odatiy holga aylangan edi. Bunday vaziyatlarda davlatlar o‘rtasida ziddiyatlar kelib chiqqan. Shupriya tog‘li mamlakati bilan Ossuriyaning ziddiyati ana shunday “oddiy” kishilar uchun sodir bo‘lgan. Ossuriya hukmdorlari Sargon II va Asarxaddon, shuningdek Urartu podshosi Rusa I bir necha marta Shupriya hukmdoriga qochoqlarni qaytarish talabi bilan nomalar yuborgan. Lekin ular “buyruqlarga” va “yaxshi maslahatlarga” quloq solishmagan va qochoqlarni “o‘zlarida” olib qolishgan, ularga “dalalar, bog‘lar va uylar” bergan. Bundan ranjigan Asarxaddon oxir-oqibat mil.avv. 673-yilda Shupriyaga bostirib kiradi. Mamlakatdagi barcha qochoqlarni ayovsiz jismoniy jazolab, o‘z mamlakatlariga qaytarib yuboradi. Shupriya shu tariqa nodo‘stona munosabat tufayli qattiq jazolandi. Hatto uning hukmdori Asarxaddonga xat yozib, unda uning achinarli ahvoli, boshqalarga, ya’ni ossuriyalik qochoqlarni qaytarmayotganlarga “namuna” bo‘lish kerakligini aytib o‘tadi. 16 Qochoqlarni qabul qilmaslik holatlari ham kuzatiladi. Jumladan, Sargon II hukmronligi davrida Elam hukmdori Shutur-naxxuntye ossuriyalik tomonidan Bobil taxtidan ag‘darilgan Mardukaplaiddinga boshpana berishdan bosh tortadi. Misr fir’avni Shabaka bo‘lsa ossuriyaliklarga ular izlab yurgan Ashdoddagi qo‘zg‘olon boshlig‘i Iamanini tutib beradi. Ossuriya hududiga boshqa davlat aholisining kirib kelishlariga ham ba’zan ruxsat berilgan. Ashshurbanapal Elamda qurg‘oqchilik yillarida u yerga don yuboradi, lekin bu bilan ahvolni o‘nglab bo‘lmasligini bilib, Ossuriya hukmdori ochlikka uchragan elamliklarga to yomg‘ir yog‘ib, yangi hosil yig‘ib olingunga qadar Ossuriya hududiga kirib kelishiga va undan keyin ketishiga ruxsat beradi. II.2. Qadimgi Osuriyaning ijtimoiy-siyosiy hayoti . 16 Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev A.A., Xaynazarov B.B. “Jahon tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent. “Innovatsiya ziyo”. 2020. 163 bet. PAGE \* MERGEFORMAT32$ $Osuriya katta-katta hududlarni bosib olishi natijasida hududlar, shaharlarda savdo-hunarmandchilik, dehqonchilik va chorvachilik rivojlanadi. Mamlakatda ko'plab yerlar o'zlashtirildi. Irrigatsiya va suv ta'minoti yaxshilanadi. Bog'dorchilik, uzumchilik va chorvachilik rivojlanishi uchun turtki bo'lgan temir qurollar keng tarqaladi. Metallurgiya, qurolsozlik sohalari yuqori darajada taraqqiy qiladi. Talonchilik urashlardan olingan ko'plab o'ljalar va qullardan Osuriya shahar va qal'alarni qurishda keng foydalaniladi. Yangi shaharlar quriladi, jumladan, Kalxu shahri qayta tiklanadi, Osuriyaning yangi poytaxti «Tukulti-Ninurtu qal'asi» asir olingan tassit, xurrit va urartu qabilalari kuchi bilan qayta tiklangan. Osuriya jamiyatini hukmron tabaqasi harbiylar, davlat xizmatidagi zodagonlar, ibodatxona va savdo ahlidan iborat bo'lib, ular juda katta boylik va imtiyozlarga ega bo'lganlar va mavjud siyosiy hokimiyat bilan yaqin aloqada bo'lib, uni istilochilik siyosatini qo'llab-quwatlatlaganlar. Osuriya -jamiyatining quyi tabaqalarini kichik ishlab chiqaruvchi yer egalari, jamoa a'zolari va hunarmandlar tashkil etgan. Ular xazinaga qishloq xo'jalik mahsulotlari, chorva mollari va kumush bilan soliq to'laganlar. Ijtimoiy tizimning eng pastidagilar ko'chib kelganlar, asirlar va qullar qaram ishchilar toifasini tashkil qilganlar. 17 Ular ko'p hollarda podsho xo'jaligida va ayrim hollarda ibodatxonalar, xususiy yerlarda ishlaganlar. Osuriya davlati o'z tarixining so'nggi davrida qadimgi Sharq davlatchiligining o'ziga xos shakliga ega bo'lgan. Podsho qo'lida dunyoviy, harbiy va diniy sohalardagi cheklanmagan hokimiyat to'planadi. «podshoga hokimiyat muqaddas xudolar tomonidan topshirilib, hukmdorning homiyligi ostida davlatni boshqaradi» degan tushuncha xalq ommasi ongiga singdirilgan. Davlatni boshqarishda osur hukmdorlari qo'shin va yaxshi tashkil etilgan boshqaruv apparatiga tayanganlar. Osuriya davlati boshqaruvida harbiy va moliya muassasalari yetakchi o'rinni egallaydi. Harbiy muassasa mamlakat ichida va bo'ysundirilgan hududlarda «tartib»ni saqlagan. Moliya muassasi esa davlat xazinasiga soliq va o'lponlarni o'z vaqtida to'lovi uchun javob bergan. To'lov va 17 История Древнего мира / Под ред. И. М. Дьяконова, В. Д. Нероновой, И. С. Свенцицкой.-М.: Наука, 1989.- Кн. 2.-272 с. PAGE \* MERGEFORMAT32$ $majburiyatdan faqat podshoning himoya yorliqlariga ega bo'lganlar ozod qilingan. Ayrim shaharlar (Bobil, Borsippa, Sippar, Nippur, Xarran va Ashshur) ibodatxonalari va saroy ahillarigina bunday imtiyozlardan foydalanganlar. Er. av. IX-VII asrlarda Osuriya davlati boshqaruvi quyidagi shaklda bo'lgan: Bosib olingan hududlarning ko'pchiligida provinsiyalar (Osuriya, Kichik Osiyoning ayrim shahar va viloyatlari, Xaldey va Oromiy knyazliklari) tashkil qilingan. Ular Osuriya noiblari tomonidan boshqarilgan. Ba'zi hududlarda Osuriyaga xiroj to'laydigan qaram podsholiklar (Finikiya shaharlari, Yahudiya, Moav, Edem, Tabal, Manna) saqlanib qoladilar. Osuriyadan uzoq bo'lgan bir qadar kuchli davlatlar o'z mustaqilligini ma'lum darajada saqlab qoladilar (Lidiya, Urartu, Midiya, Elam va Shimoliy Arabiston yerlari). Bo'ysundirilgan Misr alohida mavqega ega bo'lgan. U 20 ta kichik hududlarga bo'linib, ularning tepasida mahalliy hokimlar (podsho, nomarx, kohinlar) turganlar. Shu bilan birga bo'ysundirilgan hududlarda Osuriyaning ko'p sonli amaldorlar apparati va harbiy ma'muriyati qoldirilgan. Bobil shahri alohida boshqarilgan. Bobil podsholari rasman o'z mustaqilliklarini saqlab qoladilar. 18 Yaqin Sharq mamlakatlari ichida Old Osiyoda o`zining iqtisodiy va siyosiy o`rnini egashga harakat qilgan Ossuriyaning tarixini tahlil qilish va k е rakli xulosalarni chiqarish maqsadga muvofiqdir. Bobil-Ossuriya madaniyati-qadimda Mesopotamiyada yashagan va Shumer, Akkad, Bobil va Ossuriya kabi yirik davlatlar barpo etgan xalqlar- shumerlar va akkadlar, bobilliklar va ossuriyaliklar madaniyati; bir tomondan yuksak darajada taraqqiy etgan ilm-fan, adabiyot va san’at hamda boshqa tomondan diniy mafkuraning ustuvor bo’lganligi bilan ajralib turgan. Bu xalqlarning moddiy madaniyati nisbatan yuqori darajada bo’lgan. Biroq tosh qurollar faqat miloddan avvalgi III ming yillik boshlariga kelgandagina uzil-kesil iste’moldan chiqqan. Metallurgiyada III ming yilliqda quymachilik, temirchilik, zarbchilik, oltin va kumush simlar tayyorlash, nafis zargarlik usullari ma’lum bo’lgan. 18 Қадимги дунё тарихи. Крушкол Й.С. тахрири остида. 2-ж. Т., I975. 189 бет. PAGE \* MERGEFORMAT32$ $Asosiy qurilish materiali xom g’isht (guvala) va ma’lum darajadagina pishiq g’isht hisoblangan; binolarni gumbazli qilib qurish, yerning zaxini qochirish, zovurlar ochish va boshqa usullar ma’lum bo’lgan, lekin unchalik rivojlanmagan. Keyinroq texnika taraqqiyoti kurtaklari sezilarli darajada rivojlana boshlagan. Harbiy texnika takomillashgan-aravalarda jang qiladigan qo’shinlar (II ming yillik boshida), mis sovutlar (II ming yillik o’rtalaridan), otliq askarlar, qilich, mustahkamlangan harbiy istehkomlar, qamal qilish qurollari-o’tkir uchli xoda (taran)lar paydo bo’lgan, tosh ko’priklar, charm meshlardan qalqma ko’priklar qurilgan. Miloddan avvalgi I ming yillikda Ossuriya va Bobilda temir qurol-yarog’lar paydo bo’ldi, hunarmandchilikda olmos parma ishlatila boshlandi. 19 Taxminan II va I ming yillik o’rtalarida yangi sug’orish texnikasi- charxpalaklar va charm paqirli “uzluksiz” arqon suv chiqargichlar paydo bo’ldi. Miloddan avvalgi VII asrda Ossuriyada dastlabki tosh quvur (akveduk) qurildi. Fan taraqqiyotining muhim omili insonning xo’jalik faoliyati bo’ldi, chunki u o’lchovlar tizimini ishlab chiqishni, yer maydoni o’lchamlarini, don omborlari va sun’iy suv havzalari hajmini aniqlash usullarini bilishni, kanallar qazish, imoratlar qurish va hunarmandchilikda band bo’ladigan ishchi kuchini hisoblay olishni talab qilardi. Ana shu omillarning natijasi o’laroq miloddan avvalgi III ming yillik oxirida shumerbobil matematikasi yaratildi. Lekin savdo ishlari bilan uzoq-yaqin mamlakatlarga qatnagan bobillik savdogarlarning geografik tasavvurlari ancha keng bo’lgan (I ming yillik boshlarida ularga Pirenei yarim orolidan Hindiston yarim oroligacha bo’lgan yerlar ma’lum edi). O’sha davrda tibbiyot ham jadal rivojlandi. Jarrohlik yo’li bilan oyoq-qo’llarni kesib tashlash, singan joylarni bitirish, ko’zga tushgan oqlarni olib tashlash va boshqa tibbiy muolajalar bajarilar edi. Miloddan avvalgi II ming yillikning 2-yarmidan va I ming yillikning 1-yarmidan hozirgacha yetib kelgan tibbiy matnlarda inson tanasining bo’laklari anatomik tizimga solinganligi ma’lum bo’ldi. Ba’zi kasalliklar va tegishli dori-darmonlar 19 Abdujabborov K. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. 2016. 186 bet. PAGE \* MERGEFORMAT32$ $ham muayyan tizimga solingan ekan. Astronomik va meteorologik qaydlardan ilmi nujum (astrologiya) va falakiyotshunoslik (astronomiya) rivojlana boshladi. Qo’zg’almas yulduzlarga zid o’laroq ohista o’tlab yurgan qo’ylarga qiyoslasa bo’ladigan sayyoralar aniqlandi va ular “bibbu” (Sayyora) va “echki” (O’zbekcha “qo’y”) deb ataldi. Har qaysi Sayyora o’ziga monand alohida nom bilan ataldi (“bibbu” deb atalgan Merkuriydan tashqari): Zuhra (Venera)-“Dilbat”, Yupiter-“Mulubabbar” (“yulduzquyosh”), Mars-“Zalbatanu” va Saturn-“Kaymanu”. Sayyoralar harakatini kuzatish ham o’sha davrda boshlandi; xususan, Zuhra sayyorasining harakatini o’rganishga doir matnlar saqlanib qolgan. Falakiyotshunoslikning qiyosan tezroq rivojlanishiga sabab oy takvimi (kalendar)ga ehtiyoj kattaligi bo’lsa ajab emas. Miloddan avvalgi II ming yillik o’rtalaridayoq yulduzlar turkumlarining bayoni berildi, yoritqichlarning geliakal chiqishlari qayd qilib borildi va boshqalar. Miloddan avvalgi I ming yillik o’rtalaridan boshlab kabisa oylarni kiritish uchun qat’iy qoidalar belgilandi, hisoblash falakiyotshunosligi jadal rivojlandi. Shumerbobil o’lchovlar va toshlar tizimi qadimgi Old Osiyo o’lchovlar tizimiga ham asos bo’ldi, oltmishlik pozision sanoq tizimi esa bizning davrimizgacha etib keldi. Masalan, graduslar (soatlar), minutlar va sekundlar aynan “o’sha” oltmishlik tizimiga asoslangan. Bobil fani asoslari bilan qo’shni xalqlar-elamiylar, xurriylar, xettlar, finikiyaliklar ham tanish bo’lishgan. Unga Ossuriyaning qo’shgan ulushi uncha sezilarli bo’lmagan, lekin Bobilda yaratilgan ilmiy asarlarning aksariyati miloddan avvalgi XII-VII asrlarga oid Ossuriya kutubxonalari orkali hozirgi davrgacha yetib kelgan. Maktabga oid didaktik matnlar orasida dehqonchilik bo’yicha qisqacha ma’lumotnoma hisoblangan “Dehqon uchun o’gitlar” ayniqsa mashhurdir. Bizgacha yetib kelgan miflarda asosan sug’orma dehqonchilik, hamda o’troq ovchilik va chorvachilik bilan shug’ullanuvchi aholining tasavvurlari o’z aksini topgan. Ikki daryo oralig’idagi qadimgi xalqlar tushunchasiga ko’ra, yer tekis bo’lib, suv ustida turadi, atrofi ham suvliklar bilan o’ralgan. Bu suvlar yer yuziga quduq va daryo suvlari sifatida chiqadi, ular osmon suvlaridan “Osmon to’g’oni” bilan ajratilgan va bu to’g’onda bir necha qattiq osmon jismlari-havo, Quyosh, oy, PAGE \* MERGEFORMAT32$ $sayyoralar hamda harakatlanmaydigan yulduzlar joylashgan. Yer qa’ri-o’liklarning zulmatga cho’mgan shahri. Olam yoki ona Xudo, yoki erkak Xudo (Enlil, Marduk; keyingi davr mifologiyasida) yaratilgan. Masalan, Bobil miflariga ko’ra (miloddan avvalgi II ming yillik) keksa avlod va yosh avlod xudolar o’rtasidagi kurashda keksa xudolarga ma’buda Tiamat (“dengiz”), yosh xudolarga ma’bud Marduk boshchilik qilgan. Marduk Tiamatni halok etadi va uning tanasini ikki nimta qiladi. Bir bo’lagini yer osti suvlariga, ikkinchi bo’lagini osmon suvlariga aylantiradi. 20 To’fon haqidagi mif boshqa miflar orasida alohida diqqatga sazovor. Unda aytilishicha, bu to’fonda yolg’iz bir odam-donishmand Ziusudr kemada qutulib qolgan. Bu miflarga hayotiylikni balki ikki daryo oralig’ida tez-tez yuz berib turgan halokatli suv toshqinlari baxsh etgan bo’lishi mumkin. Ma’buda Innin haqidagi mifda bayon qilinishicha, u marxumlar ma’budasi bilan bahslashish uchun o’liklar dunyosiga tushadi, ammo o’z sevgilisi Dumuzini o’zi uchun tovon sifatida o’liklar ma’budasiga qoldirib yer yuziga qaytib chiqishga muvaffaq bo’ladi. Eng qiziqarli qahramonlik miflari mahalliy turkumlarga guruxlanadi. Uruk shahri miflari turkumi ichida enmerkar, Lugalbandvagilgamesh nomlari bilan bog’liq miflar eng diqqatga sazovor miflardir. Shuningdek, burgut va ilonning bir- biriga dushmanligi hamda qahramon Etanining burgut ustida ko’kka ko’tarilishga urinishi haqidagilari mashhur. Ikki daryo oralig’ida yashagan qadimgi xalqlarning dini izchil aqida tizimidan emas, balki ayrim mahalliy ma’budlarga sig’inishdan iborat edi. Ammo bu hol boshqa ma’budlarga sig’inishni istisno etmasdi. Ijtimoiy taraqqiyot jarayonida mazkur din muhim o’zgarishlarga duchor bo’lgan. Miloddan avvalgi 3-ming yillikda shumerlar dinida ayniqsa ayrim jamoalarning homiylari bo’lmish ma’bud va ma’budalarga sig’inish kuchayadi, bular, odatda, o’simlik dunyosi hamda sug’orma dehqonchilikning ham ma’budlari edi. Quyosh ma’budi-Utu, oy ma’budi-Zuen (nanna), osmon ma’budi-An, muhabbat va Venera (Zuxra) yulduzi ma’budasi-innin (inanna), yer osti suvlari ma’budi, donolik va madaniy ixtirolar homiysi-Enki kabilarga hamma joylarda sig’inilsada, ularning o’z jamoa markazlarida ham ibodat qilinardi. Enlil ma’budi- 20 Авдиев Е. “Кадимги Шарк тарихи”. T.1964 yil. 83 бет. PAGE \* MERGEFORMAT32$ $eng oliy ma’bud hisoblanar, Enlil, An va Enki ulug’ma’budlar uchligini tashkil etardi. O’simliklar dunyosi, shuningdek chorvachilik sohasining o’lib boruvchi va qayta tiriluvchi ma’budlari-Dumuziabzu va boshqalarga topinish ham, shumerlar hayotida zo’r ahamiyatga molik ibodat deb sanalardi. Shumerlar o’limdan keyingi dunyoni qop-qorong’u yer osti shahari deb tasavvur etishardi. Bu zulmat shahrida Ereshkigal ma’budasi hukmronlik qilarmish. Yaxshilik va yovuzlik ruxdariga ishonish ham keng tarqalgan edi. Miloddan avvalgi III ming yillik oxirida yagona mustabid davlat mustahkamlana bordi. Shu tufayli mahalliy ma’bud va ma’budalarga sig’inish o’rnini butun mamlakat uchun umumiy bo’lgan ma’budga topinish egalladi. Diniy tizimda kishilar ma’budlarga qurbonlik keltiruvchi qullar darajasiga tushib Kolli, shohlik hokimiyati esa ilohiy kuch deb e’lon qilindi. Ikki daryo oraligining Somiy (Akkad) aholisi dastlab o’z qabila ma’budlariga sig’inardi. Ammo miloddan avvalgi III ming yillik o’rtalariga kelib ikki daryo oralig’ida yashovchi somiylar dinida ham Shumer ma’budlari hukmronlik kila boshladi. Ma’budlarning bir qismi Shumer ma’budlariga xos nomlar bilan bir qatorda yoxud ular o’rniga somiycha nomlar bilan ham atalardi. Bobil ravnaq topgan davrda mazkur shaharning homiy ma’budi Marduk-oliy ma’bud deb e’lon qilingan. 21 Miloddan avvalgi I ming yillikda ayrim ma’budlarning samoviy jismlar bilan tenglashtirilishi negizida astral e’tiqodlar rivojlandi. Shimoliy Sharqiy ikki daryo oralig’ida, Ossuriyada ayni shu umumiy ma’budga sig’inish keng tarqaldi, bunga ayrim mahalliy ma’budlarga topinish ham qo’shildi, ammo Ossuriya bosh shahrining homiysi-Ashshur oliy ma’bud hisoblanib, u shahar nomi bilan shunday deb atalardi. Oliy ma’bud bilan bir qatorda 7 yoki 12 ta bosh ma’bud ham tan olinardi. Qabila boshlig’iga jamoa hayotiy kuch-qudratining timsoli sifatida sig’inishga asoslangan tasavvurlar ham saqlanib qolgandi. Bobilda har yili marosim o’tkazilib, unda podshoh o’rnini vaqtinchalik kambag’al bir kishi yoxud qul egallar, uni bosh kohin urib-savalab qo’yardiki, bu udum ham keksayib, kuchdan qolgan qabila boshlig’ini o’ldirish marosimining qoldig’i edi. II-I ming 21 Rajabov R. “Qadimgi dunyo tarixi” Toshkent. 2009. 138 bet. PAGE \* MERGEFORMAT32$ $yillnkda gunoh va tavba-tazarru tushunchasi keng tarqaladi, ammo bu ham asosan marosim tarzida qabul qilinardi. Kohinlik kasb sifatida Ikki daryo oralig’ida juda erta VI ming yillikdayoq vujudga keldi. Hukmdor-kohin hisoblanardi. Ibodat rusumlarini o’tkazish maqsadida miloddan avvalgi 4-ming yillikda jamoa ehrom xo’jaliklaridan maxsus katta ehrom xo’jaliklari ajralib chiqdi, keyinchalik ular podshoga qarashli xo’jaliklarning tarkibiy qismlariga kiritildi. Ikki daryo orasidagi xalqlarning miloddan avvalgi III ming yillik I yarmidagi adabiyoti deyarli og’zaki bo’lgan. Miloddan avvalgi XIX-XVIII asrlarga taalluqli yozma manbalar orqali bizga qadar etib kelgan Shumer epik qo’shiqlari aynan o’sha davrlarga mansub bo’lsa kerak. Uruk shahri qahramonlari-Enmerkar, Lugalband, Gilgamesh va boshqalar haqidagi bir turkum qo’shiqlarda ba’zi tarixiy ma’lumotlar ham uchraydi. Ilonlar kushandasi Lugalband, innin ma’budasining majnuntoli va boshqalar haqidagi qo’shiqlar esa mifologik tavsifga ega. Ma’buda Inninning do’zaxga tushishi haqidagi e’tiqodiy epik qo’shiq arxaikligi bilan ajralib turadi. Oltin davr, madaniy kashfiyotlarning vujudga kelishiga bag’ishlangan etiologik epik qo’shiqlar ancha keyingi davrlarga mansub. Miloddan avvalgi XXIV-XXI asrlar podshohlar Sargon va Naramsinlarning ko’rsatgan qahramonliklari, yurishlari haqidagi Shumer hamda Akkad tilida kuylangan tarixiy-qahramonlik eposlari keng shuhrat topgan davr bo’ldi. 22 Shohlarni axloqsizlik va nopoklikda ayblovchi, umuman podshohlar hukmronligiga qarshi ruhdagi axloqiy-diniy dostonlar ham ularga bag’ishlangan. Bundan tashqari, haqiqiy insoniy musibatlarni ifoda etuvchi tavba- tazarrular, marsiyalar, shuningdek shumerlarning 2 ta ajoyib to’y hamda 2 ta dafn marosimi qo’shiqlari diqqatga sazovordir. Akkad mumtoz adabiyotining shakllanishi miloddan avvalgi XVI-XII asrlardagi qasidachilik adabiyoti davriga to’g’ri keladi: 7 ta qo’shiqdan iborat falakiyotga oid doston (huvillagan bo’shliqdan (xaosdan) olam yaralishiga, xudolarning keksa va yosh avlodlari 22 Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev A.A., Xaynazarov B.B.“Jahon tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent. “Innovatsiya ziyo”. 2020. 193 bet. PAGE \* MERGEFORMAT32$ $kurashiga bag’ishlangan) shu jumladandir. Mavjud borliqqa ishonchsizlik, hatto tanqidiy ko’z bilan qaraluvchi “Nippurlik qashshoq” kabi dostonlar ham yuzaga keladi. Ossuriyaning o’ziga xos adabiy yodgorliklari bizgacha deyarli yetib kelmagan. Faqat Bobil adabiy janrlariga o’xshatma tarzda doston, madhiya va ibodat matnlari uchraydi; bularning ba’zilari podshoh Ashshurbanipal tomonidan yozilgan. Ossuriya adabiyotining mustaqil janri podshoh annallari hisoblanadi. Bularning ba’zilari ritmik nasr namunasi sifatida jang manzarasini jonli, rang- barang bo’yoqlarda ifoda etadi: Sargon II ning (miloddan avvalgi 714 yilda) Urartuga qilgan yurishi haqida Nabushallimshununing ma’budga yozgan xati bunga misol bo’la oladi. Miloddan avvalgi VII asrda Ossuriya davlati tugatilgach, biror arzigulik adabiyot namunasi yaratilmagan. Ko’hna Bobil, shuningdek qisman Shumer ko’hna adabiy yodgorliklari (asosan diniy mavzudagi) miloddan avvalgi I asrgacha jonli oromiy tilida qayta ko’chirib kelingan. Annallar, yilnomalar va bashoratlardan tashqari ko’hna ikki daryo oraligi xalqlarining barcha adabiyoti she’riy asarlardir. Qadimgi dunyo badiiy madaniyatida miloddan avvalgi IV-I ming yilliklardagi Mesopotamiyaning qabila va xalqlarining nafis san’ati muhim o’rin tutadi. Mesopotamiyada Qadimgi Misrda bo’lgani singari me’morlik, haykaltaroshlik, san’atlar uyg’unligi, inson va atrof muhit tasvirining keyingi davrlarga xos bo’lgan ko’pgina turlari ilk bora shakllanib taraqqiy etdi. 23 Mesopotamiyadagi qadimgi badiiy yodgorliklar miloddan avvalgi V-IV ming yillikka oid. Miloddan avvalgi IV ming yillikning o’rtalaridan kulollik charxi paydo bo’ldi, devorlari ba’zan rang-barang loy qalpoqchalar shaklida geometrik koshinkori naqshlar bilan bezatilgan ibodatxonalar qurilishi rivojlandi. Jamdatnasr davrida mukammal haykaltaroshlik rivojlandi (Urukdan topilgan ayol boshi; miloddan avvalgi III ming yillik, Iroq muzeyi, Bag’dod). Mesopotamiya bo’rtma haykaltaroshligi shakllandi (Urukdagi yuzasi hoshiya qavatlarga maishiy lavhalar inson va hayvonlarning shakllari bilan bir maromda almashinib takrorlanuvchi yassi bo’rtma tasvirli idish, Iroq muzeyi, Bag’dod), toshga naqsh o’yish san’ati 23 Авдиев Е. Кадимги Шарк тарихи. T.1964 yil. 89 бет. PAGE \* MERGEFORMAT32$ $(gliptika) yuksak darajada rivojlandi. Shahar-davlatlar tashkil topgan davrda (miloddan avvalgi III ming yillik boshlarida) san’atda shartlilik va qoidaga amal qilishlik belgilari rivojlangan. Shumerning yuksalish davrida podshoh hokimiyati va kohinlar ta’sirining kuchayishi ibodatxonalar me’morligi rivojida muhim rol o’ynadi. Ossuriya san’ati Akkad va xettlar madaniyati ta’sirida asosan miloddan avvalgi II ming yillikda shakllangan (Kar-Tukulti-Ninurta shahri saroyidagi bo’rtma tasvirlar, miloddan avvalgi XIII asr). Ossuriya san’atining rivojlangan davri Ossuriya harbiy davlatining kuch-qudrati yuksalishi davriga to’g’ri keldi (miloddan avvalgi IX-VII asrlar). Uning asosiy mavzui urushlar, g’olib podshohni ulug’lashdan iborat bo’lgan. Shaharlarning doimiy loyihasiga kiritilgan Ossuriya podshohlari saroylari tarhi to’g’ri to’rtburchak tepalikka qurilgan qal’a ko’rinishida bo’lib, undagi ko’plab xonalar, ichki hovli atrofida assimmetrik joylashtirilgan. Hashamatli baland ravoqli peshtoq-darvozasining ikki yon tomonidagi minoralar asosida mahobatli homiyhimoyachi (odam boshli qanotli ho’kiz) bo’lgan. Saroy majmualari to’g’ri burchakli ibodatxona xonalari va zikkuratlar (Dursharrukindagi Sargon II saroyi, hozirgi Xorsobod; miloddan avvalgi (712-707)ni o’z ichiga olgan. Saroylar tashqi bezagida asosiy o’rinni ganch va ohakdan ishlangan bo’rtma tasvirlar, afsonaviy maxluqlar, jang va ov sahnalari, saroy hayoti egallagan. 24 Miloddan avvalgi IX asrga oid izlarga joylashgan bo’rtma tasvirlar (Kalxudagi Ashshurnasirpal II saroyi, hozirgi Nimrud, miloddan avvalgi 9-asr) da kiyimlardagi naqsh bezaklari qunt bilan bajarilganligi ko’zga tashlanadi. Insonning jismoniy kuch-qudratini madh etishga intilish, inson mushaklarini bo’rttirib ko’rsatib, shakllarning basavlatligida ifodalangan. Miloddan avvalgi VIII-VII asrlar bo’rtma tasvirlari bilan erkin to’ldirilgan devorlar sathida, hikoyanavislik, hayotiy sahnalarni, tabiat manzaralari, kengliklarni ko’proq aks ettirishga intilish kuchaydi (Nineviyadagi Sinaxerib saroyi bo’rtma tasvirlari, hozirgi Kuyunjik, miloddan avvalgi 705-680). Miloddan avvalgi VII asr bo’rtma tasvirlarda hayvonlarni real tasvirlash yuksak cho’qqiga ko’tarildi, obrazlarning ta’sirchanligi 24 Abdujabborov K. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. 2016. 166 bet. PAGE \* MERGEFORMAT32$ $va jo’shqinligi kuchaydi (Nineviyadagi Ashshurbanipal saroyidagi “jon berayotgan ona sher” bo’rtma tasviri, miloddan avvalgi VII asr). Tilbarsib (hozirgi Telaxmar, miloddan avvalgi VIII asr) saroyida saqlangan devoriy bezaklar bo’rtma tasvirlarga uslub jihatdan yaqin, tekis va rangbarang bezaklari bilan ajralib turadi. Ossuriya saroylari bezagida, shuningdek rang-barang sirlangan g’ishtlardan ishlangan frizlar va metal bezak buyumlar hamda bo’rtma tasvirlarda qo’llanilgan (Balavatdagi jez qoplangan darvoza, miloddan avvalgi IX asr, Britaniya muzeyi, London). Ossuriyaning me’morlik bilan bog’liq nodir mukammal haykallariga mahobatlilik, dabdabali sokinlik va yaxlitlik xos (Ashshurnasirpal II haykali, miloddan avvalgi IX asr, Britaniya muzeyi, London). Amaliy san’at yuksak darajada rivojlandi-tsilindrsimon muhr tayyorlash, badiiy to’qimachilik, suyak va yog’och o’ymakorligi, metallga ishlov berish va boshqalar. 25 Ossuriya davlati tugatilgandan keyin (miloddan avvalgi VII asr) Bobil san’ati qisqa muddatli rivojlanishni boshidan kechirdi (miloddan avvalgi VII-VI asrlar-“Yangi Bobil” davri). Bobil shahri ansambli murakkab mudofaa tizimi, keng va to’g’ri ko’chalari, Navuxodonosor II saroyi, Esagil ibodatxonasi majmuasi va 90 metrli Etemenanka zikkurati bilan o’ziga xos ajoyibdir. Ossuriyani Axomaniylar davlati tomonidan bosib olinishi va keyinchalik Salavkiylar davlati tarkibiga kirishi (miloddan avvalgi 4-asr oxiri) natijasida Ossuriya madaniyatida fors, keyinchalik ellinistik san’at ta’siri seziladi. O’z navbatida Ossuriya san’ati Eron va Parfiya san’ati rivojiga ta’sir ko’rsatgan. Xulosa Aytish kerakki, qadimgi Ossuriya madaniyati o’ziga xosligi va rang- barangligi bilan Mesopotamiya hududidagi boshqa davlatlardan alohida ajralib turadi. Qadimgi Ossuriya podsholigi davrida podsholar va sulolalar hukmronligi paytida fanda va davlatchilikda ulkan yangiliklarni amalga oshirirgan. 25 Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev A.A., Xaynazarov B.B.“Jahon tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent. “Innovatsiya ziyo”. 2020. 193 bet. PAGE \* MERGEFORMAT32$ $Tekshiruvlarda shuni ta'kidlash mumkinki, qadimgi ossuriyaliklarning chizmalarida realizm yo'q edi. Shunga qaramay, ma'lum bir noaniqlik va xatolarga qaramay, tasvirlar juda chuqur ma'noga ega. Ularning ahamiyati insonning san'atda egallagan pozitsiyasini tasdiqlaydi. Qadimgi dunyo tarixida Qadimgi Sharq, Qadimgi Ossuriya, Yunoniston va Rim saroy amaldorlari va podsholarining turli yilnomalari (voqealar yilma-yil qayd etib borilishi), qonunlar majmuyi, biografiyalarida (tarjimayi hol) aks ettirilgan. Ularda yurishlar va janglar, ibodatxonalar, saroylar va qal’alar qurilishi, hunarmandchilik va dehqonchilik, qadimiy fanlar va san’at haqida hikoya qilinadi. Qadimgi Ossuriya madaniyatining ajralmas bir qismi bo’lgan yozuvning paydo bo’lishi bilan Ossuriya tarixini yoritish anchayin yorqinlashdi. Qadimgi Ossuriyada barpo etilgan ibodatxonalar, kutubxonalar ossuriyaliklarning arxitektura sohasida qanchalik yutuqlarga erishganidan dalolat berardi. Ibodatxonalar, kutubxonalar o’sha davr madaniyatini, falsafasi va jamiyat hayotini qanday bo’lganliklari haqida aniq tasavvur hosil qilishga yordam beradi. Olimlar tomonidan yozilgan yuzlab kitoblarda ko’plab mamlakatlar tarixi ochib beriladi. Nil vodiysidagi Ossuriya piramidalari majmuyi, Dajla va Frot oralig’idagi Bobil, Hind vodiysidagi Moxenjodaro, Erondagi Persepol shaharlari, Yunoniston, Rim va O’rta Osiyoning ko’plab shaharlari qazishmalari butun jahonga mashhurdir. Ushbu ma’lumotlar ichida shubhasiz yozma manbalar alohida ahamiyatga ega. Yozma manbalarni biz qal’alar devorlarida turli ashyolarda uchratishimiz mumkin. Lekin jahon davlatchiligining ilk bosqichidanoq davlat hukumdorlari va amaldorlar tomonidan ushbu yozma manbalarni saqlashga mo’ljallangan ilk arxiv-kutubxonalar yuzaga keldi. Masalan, mil. avv III ming yillikdayoq qadimgi Ossuriyada ilk arxivlar yuzaga kelgan. Qadimgi Ossuriya arxiv hujjatlarida saqlaniq qolgan manbalardan asosiy ko’zga tashlanadigani hukmdorlarning diplomatik hujjatlaridir. Bu turdagi hujjatlar orqali o’sha davr ijtimoiy munosabatlarini, falsafasini va insonlar, PAGE \* MERGEFORMAT32$ $hukmdorlar o’rtasidagi munosabatlarni aniqlashimiz mumkin. Bunday diplomatik hujjatlar ichida nikoh diplomatiyasi ham alohida o’rin tutadi. Xulosa qilib shuni aytishimiz munkinki qadimgi Ossuriya sivilizatsiyasi, u yerda paydo bo’lgan va rivojlangan madaniyati boshqa sivilizatsiyalarning rivojiga ulkan hissa qo’shib kelgan. Bu hududda paydo bo’lgan madaniyat yutuqlari boshqa hududlarda paydo bo’ladigan madaniyatlar rivojiga sezilarli ta’sir o’tkazgan bunday jarayonlarni qadimgi xalqlar o’rtasida sodir bo’lgan madaniy aloqalar orqali ham ko’rishimiz mumkin. Qadimgi Ossuriya podsholarining harbiy yurishlari orqali ham ossuriyaliklarning yuksak madaniyati yon atrofdagi boshqa davlatlarga yoyila brogan. Ossuriyaning harbiy sohadagi islohotlari ularga yengilmas qo’shin tuzish Imkoniyatini yaratib berdi. Natijada keng qamrovli harbiy yurishlarni ham tashkil etish imkoniyati paydo bo’ladi va butun Mesopotamiya hududida yirik va qudratli davlat tashkil etiladi. PAGE \* MERGEFORMAT32$ $Foydalanilgan adabiyotlar 1. Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiot yo’limizni qat’iyat bilan amalga oshirib yangi bosqichga ko’taramiz: Havfsizlikka tahdid va barqarorlik shartlari T.:Sharq, 2017, 232-bet. 2. Abdujabborov K. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. 2016. 366 bet. 3. Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev A.A., Xaynazarov B.B.“Jahon tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent. “Innovatsiya ziyo”. 2020. 293 bet. 4. Rajabov R. “Qadimgi dunyo tarixi” Toshkent. 2009. 438 bet. 5. Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2009. 6. Roger I., Beck B., Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. 7. Авдиев В. И. История Древнего Востока. — М.: Высшая школа, 1970. — 608 с. 8. Авдиев Е. Кадимги Шарк тарихи. T.1964 yil. 9. Қадимги дунё тарихи. Крушкол Й.С. тахрири остида. 2-ж. Т., I975. 10. История Древнего мира / Под ред. И. М. Дьяконова, В. Д. Нероновой, И. С. Свенцицкой.-М.: Наука, 1989.-Кн. 2.-572 с. 11. История древнего мира (И.С.Свенцицкая тахрири остида ) M.1983 1 – 3 том. PAGE \* MERGEFORMAT32$

Qadimgi Ossuriya davlati

Купить

Похожие документы
Yunonlar va Fors urushlari
Xristianlikning paydo bo‘lishi va tarqalishi
Shumer-Akkad sivilizatsiyasi
Rim respuplikasi qulashi va imperiya ilk davri
Rim imperiyasining oltin va so’nggi davri

Информация о документе

Продавец

Qadimgi Ossuriya davlati

Похожие документы