Qadimgi Ossuriya podsholigi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	1.1MB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Октябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Sunnatillo

Дата регистрации 11 Апрель 2025

2 Продаж

Qadimgi Ossuriya podsholigi

Купить

MUNDARIJA
KIRISH............................................................................................................3
I.BOB. QADIMGI OSSURIYA PODSHOLIGI..........................................5
1.1QADIMGI OSSURIYA PODSHOLIGI VUJUDGA
KELISHI........................................................................................................5
1.2QADIMGI OSSURIYA ICHKI VA TASHQI
SIYOSATI..................................................................................................15
II.BOB. O‘RTA OSSURIYA PODSHOLIGI .............................................17
2.1O‘RTA OSSURIYA PODSHOLIGI
VUJUDGA KELISHI....................................................................................17
2.2O‘RTA OSSURIYA PODSHOLIGINING ICHKI
VA TASHQI SIYOSATI...............................................................................23
III.BOB. YANGI OSSURIYA PODSHOLIGI............................................29
3.1YANGI OSSURIYA PODSHOLIGI
VUJUDGA KELISHI...................................................................................29
3.2 YANGI OSSURIYA PODSHOLIGI
YUKSALISHI ..............................................................................................34
XULOSA........................................................................................................41
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR......................................................42
1

KIRISH
KURS ISHINING DOLZARBLIGI : Qadimgi ossuriya podsholigining
vujudga kelishi va uning taraqqiy etishining va boshqa ibtidoiy davlatlar tarixiga
qanday tasir o‘tkazganligini asoslab berish.
Qadimgi Ossuriya daviatchiligi mil. avv. II ming yillikda Ashshur shahri
asosida Mesopotamiyaning shimoli ya’ni yuqori Dajla qirg‘oqlarida paydo bo‘ladi.
Dastlab shahar-davlatga nisbatan “alum Ashshur” ya’ni Ashshur jamoasi (yoki
Ashshur xalqi) sifatida tilga olinadi. Ossuriyada ziroatchilik va savdo-sotiq
yetakchi o‘rin egallagan.
Bu yerga qadimda semit xalqlari Arabiston yarim orolidan ko‘chib kelganlar va
mahalliy etnoslar bilan aralashib ketadilar. Ossuriyaliklar Akkad tilining shimoliy
lahjasida so‘zlashganligi manbalarda keltiriladi.
Bobil va Midiya birgalikda Osuriyaga qarshi ittifoq tuzib er. avv. 614-yilda
Ashshurni, er. avv. 612-yilda Nineviyani vayron qildilar. Er. avv. 590-yilda Xarran
yonidagi jangda Ossuriyaning harbiy qudrati to‘liq sindirildi. Natijada butun Old
Osiyoni tarixda ilk bor yagona davlat tarkibida birlashtiigan va bir necha 120 yuz
yil hukmronlik qilgan, qadimiy Sharqning eng katta davlati tarix sahnasidan tushib
ketdi 1
.
ISHNING MAQSADI: Qasdimgi odassuriyaning vujudgax kelishi , davlat
sifatida taraqqiy etgani xaqda tushuncha berish, shuningdek o‘rta va yangi
podsholiklar davrida mamlakat taraqqiyoti hukmdorlarning yuritgan siyosati,
shuningdek podsholikning boshqa davlatlar bilan diplomatic aloqalarini urganish .
Ossuriyaning olib brogan harbiy yurishlarini tahlil qilishva uning oqibatlarini
urganish.
KURS ISHINING VAZIFAS: Qadimgi Ossuriya podsholigiga molik
xarakteristika berib , ossuriya podsholigi davrini umumjaxon taraqqiyoti tarixida
tutgan muhim o‘rnini ko‘rsatish.
1
Rajabov R Qadimgi dunyo tarixi.- Toshkent, 2009. -70 b.
2

KURS ISHINING DOLZARBLIGI : Qadimgi Ossuriya podsholigi jahon
tarixiga ta’sirini ko‘rsatganligi, muhim o‘ringa ekanligini ko‘rsatib, asoslab berish.
3

I.BOB. QADIMGI OSSURIYA PODSHOLIGI
1.1QADIMGI OSSURIYA PODSHOLIGI VUJUDGA
KELISHI
Qadimgi Ossuriya daviatchiligi mil. avv. II ming yillikda Ashshur shahri
asosida Mesopotamiyaning shimoli ya’ni yuqori Dajla qirg‘oqlarida paydo bo‘ladi.
Dastlab shahar-davlatga nisbatan “alum Ashshur” ya’ni Ashshur jamoasi (yoki
Ashshur xalqi) sifatida tilga olinadi. Ossuriyada ziroatchilik va savdo-sotiq
yetakchi o‘rin egallagan.
Bu yerga qadimda semit xalqlari Arabiston yarim orolidan ko‘chib kelganlar
va mahalliy etnoslar bilan aralashib ketadilar. Ossuriyaliklar Akkad tilining
shimoliy lahjasida so‘zlashganligi manbalarda keltiriladi. Ossuriya orqali
savdogarlar Kavkazortidan Dajla daryosi bo‘ylab, Janubiy Mesopotamiga va
Elamga, so‘ngra o‘rtayer dengizi qirg‘oqlariga chiqqanlar. Qadimgi Ossuriya
jamiyatida evolyutsion ravishda mulkiy tabaqalanish jarayoni quldorlikni yuzaga
kelishiga olib keldi. Podsho va ibodatxona yerlarida jamoachi va qullar mehnat
qilgan. Ossuriyada yerning asosiy qismini jamoa yer egaligi tashkil qilgan.
Xo‘jalikda qullarning asosiy qismi mulkiy tabaqalanish natijasida ozod
jamoachilarning qarzi uchun qul qilish va urushlar natijasida chetdan mamlakatga
keltirilgan. Boshqaruvda hokimiyatning yuqori organi yirik quldorlardan tu/ilgan
oqsoqollar kengashi bo‘lgan. Kengash a ’zolari ichidan bir yil muddatga alohida
lavozimli shaxs “limmu” tayinlangan, aynan u shahar xazinasini nazorat qilgan.
Yangi yil hisobi uning ismi bilan yuritilgan. Ashshur shahar-davlatda ma’muriy
ishlar va sud bilan oqsoqollar kengashi shug'ullanadigan, mansabdor amaldor
“lukulluma”ni aynan ular tayinlagan. Ashshurda yana en 55 (‘ishshiakkum ”)
lavozimi ham bor edi 2
.
2
Источниковедение истории Древнего Востока. — М., 1984. -122 b.

Источниковедение истории Древнего Востока. — М., 1984. -122 b.
4

Uning asosiy vazifasi diniy marosimlarini o‘tkazish bo‘lgan. Davlat xavf ostida
qolganda (harbiy bosqin paytida) u harbiy qo‘mondon hisoblangan. Mil. avv. XIX
asr oxirlarida Mesopotamiyaning shimolida muhim savdo markazlaridan biri
bo‘lgan Mari shahar-davlatiga egalik qilishga Terka shahri hokimi Belkabi urinib
ko‘radi. Ammo mag‘lubiyatga uchrab, o‘z mulklariga qaytadi, so‘ngra Mari
podshosi Yoxdun-Lim, Terka shahrini egallaydi. Belkabini o‘g‘li Shamshi-Adad
dastlab Ekallatum shahriga qochib ketishga majbur bo‘ladi. Bu yerda u 3 yilga
yaqin hukmronlik qiladi.
Mil. avv. 1807-yil Ashshur shahri hokimi Erishum II ni taxtdan qulatadi. o‘zini
esa Ashshur podshosi deb e ’lon qiladi. Ko‘p o‘tmay Nineviya ham zabt etiladi va
Shamshi Adad I davlati tarkibiga kiritiladi. o‘z bitiklarida unga Ossuriya ustidan
hukumronlikni Enlil xudosi taqdim etganligini alohida ta’kidlaydi. Ko‘p o ‘tmay
Mari yerlariga ham yurish uyushtiradi va shaharni egallaydi. Mari podshosi
Yaxdun-Limni o‘g ‘li Zimrilim, Yamxad davlatiga qochishga muvaffaq bo‘ladi.
Marini shahrini bo‘ysundirib, u yerga kichik o‘g‘li Yasma-Adadni hokim qilib
qo‘yadi. Karxemish shahri bilan o‘zaro ittifoq tuzadi. Natijada Shamshi-Adad I,
Yamxad podshosi Sumuepux bilan doimiy urush holatiga tushib qoladi. Shunday
bo‘lsa-da Shamshi-Adad I, Yamxad davlatini o‘rtayer dengiziga chiqish yo‘lidan
biroz vaqt bo‘lsa-da mahrum qilishga muvaffaq bo‘ladi. So‘ngra xurritlardan
bo‘lgan turrukku (Zagros tog‘lari aholisi)larga qarshi yurishlar uyushtiradi. Unga
qadar shahzoda Ishme-Dagan turrukkular bilan uzoq urush olib borgan edi.
Shamshi Adad I turrukkular sardorlari Bin-Adad, Vilanum, Liday va Zaziylami
mag‘lub qilsada, lekin turrukkulamlarni butunlay yenga olmadi. Shamshi-Adad I
Ashshur shahrini o‘zining Yuqori Mesopotamiyadagi davlati markaziga
aylantiradi. Ashshur, Ikki daryo oralig‘ining shimolidagi shaharlami bosib oladi.
Shamshi-Adad I ko‘proq katta farzandi Ishme-Daganni taxt vorisi sifatida
tarbiyalab boradi. Aksariyat Suriya shaharlarini zabt etishga erishadi. Ashshur
g‘arb savdosida vositachilikni o ‘z qo‘liga oladi. Davlat boshqaruvida podshoning
mavqeyi kuchayadi. Shamshi-Adad I davlat boshqaruvini bevosita o ‘z qo‘liga
5

olib, mutloq hukmdor sifatida davlat boshlig‘i, oliy harbiy boshliq va sudya
vazifasini o‘taydi. Boshqaruvni takomillashtirishga zaruriyat tug‘iladi. Mamlakat
hududi, aholisi tumanlarga bo‘linib, ularni boshqarish uchun podsho hokimlari
yuboriladi. Shamshi-Adad mil. avv. 1774-yilda vafot etishi bilan 6 yildan so‘ng,
Mari shahri shahzodasi Zimri-Lim qaynotasi Yamxad podshosidan ko‘mak olib,
Yasma-Adaddan taxtini qaytarib oladi. Ashshur podshosi Ishme-Dagan ukasiga
yordam ko‘rsatmaydi. Mil. avv. 1757-yilda kuchsizlanib qolgan Ossuriya
podsholigi Ishme Dagan davrida Bobilning qudratiga bas kela olmadi. Ashshur
Xamurappi tomonidan zabt etildi. Mil. avv. 1740-yil atrofida ko‘chmanchi kassit
qabilalarining Mesopotamiyaga hujumi davrida Shamshi-Adad I ning avlodlari
hokimiyatni yana o‘z qo‘llariga oladilar. Ammo tez orada taxm inan mil. avv.
1700-yillarda hokimiyatni Adasilar sulolasi egallaydi. So‘ngra Ossuriya, Bobilga
keyin Mitanniga qaram davlatga aylanib boradi.
Mil. avv. XVI asrda Bobilda amoriylar sulolasi quladi va bu hududda kassitlar
hukmronligi boshlandi. Mil. avv. 1500-yillar atrofida Mitanni davlati Shimoliy
Suriya viloyatlarini bosib oldi va o 'z qudratining yuqori cho‘qqisiga chiqdi.
Zaiflashib qolgan Ossuriya Mitannining hokimiyatini tan olishga majbur bo‘ldi.
Ossuriya qudratli Mitannining tazyiqiga qarshi Misr bilan diplomatik aloqa
o‘matdi. Ammo mil. avv. XIV asr o‘rtalarida Mitanni podshosi Shaushtatar
Ashshumi bosib olib, uni Mitanniga qaram qiladi. Mitanni Ashshurni g‘arbga
chiqadigan savdo yo‘lidan butunlay mahrum qiladi. Ashshur posholari Puzur-
Ashshur III (mil. avv. 1521-1497-yy), Ellil-natsir I (mil. avv. 1497-1484-yy)lar
davrida Ashshur shahri Mitanni qo‘shinlari tomonidan talon-taroj qilinadi.
Natijada Bobil bilan do‘stona munosabat o‘rnatishga majbur bo‘ladi 3
.
Shunday bo‘lsa-da podsho Eriba-Adad I (mil. avv. 1392-1366-yy) Mitanni
davlatining vassallaridan biri bo‘lgan. Hatto Mitanni hukmdori Shuttarna II ga
amakisiga qarshi kurashda yordam bergan.
3
Источниковедение истории Древнего Востока. — М., 1984. -126 b.
6

Mitanniga qaramlik davrida Ashshur hukumdorlari “ishshiyakum” unvonida
qolaverganlar. Keyinchalik Ossuriya o‘z mustaqilligini tiklash uchun Bobil
podsholigi bilan yaqinlashib, Mitanniga qarshi urush olib bordi.
Mesopotamiyadagi arxeologik qazishmalar XIX asr o‘rtalarida shimolda:
dastlab qadimgi topilmalar bilan qiziqadigan ishqiboz kishilar tomonidan,
keyinchalik mutaxassis-arxeologlar amalga oshirdilar. Ikki daryo oralig‘idagi
birinchi shaharlar qachonlardir Osuriya davlati mavjud bo‘lgan shimolda paydo
bo‘lgan edi.
1842-yfl fransuz diplomati E.P.Botta mahalliy afsonalarda Osuriyaning qadimgi
poytaxti bilan bog'liq bo‘lgan Kunjik tepaligini (Turkiya) qazishdan boshladi. 1846
—1847-yilda ingliz diplomati G. A. Leyyard Nimrud tepaligini qazib, qadimiy
Osuriyaning Kalxu shahri qoldiqlarini ochdi. Tepalikdan podsho saroylari, odam-
ho‘kiz, odam-sher haykallari va badiiy relyeflar topildi. 184-yil Kunjik tepaligida
Leyyard Nineviya xarobalarini, jumladan, podsho Sinaxxerib (er. avv. VII asr)
saroyi, uning nevarasi Ashshurbanipalning kutubxonasini topdi. Leyyardning
xodimi U. Rassam Kunjik tepaligidagi qazishmalami davom ettirib podsho
Ashshuibanipalning va harbiy manzaralar tasvirlangan ajoyib relyeflar bilan
bezatilgan saroyi va podshoning boy kutubxonasini ochdi.
Nimrud tepaligi yaqinidagi Balavat nomli joyda eramizdan avvalgi IX asiga oid
yodgorliklar, jumladan, harbiy yurish va xiroj to‘lash manzarasi tasvirlangan
Balavat darvozalari deb atalgan 4 ta jez taxtani topdi. Fransuz arxeologi V. Andre
1803—1914-yillarda Osuriyaning qadimiy poytaxti Nineviyada podsho
Ashshurbanipalning saroylari, ibodatxonalar qoldiqlarini, jumladan, oliy xudo
Ashshur ibodatxonasi, podsho qabrlari, turar joy binolari va ko‘chalarini qazib
ochdi.
XX asming 50-60-yillarida arxeologlar Nineviya shahri xarobalaridan saroy,
xo‘jalik inshootlari, ko‘pgina hujjatlami topdilar. Osuriyashunoslikning yuz yillik
tarixi davomida siyosiy tarix va davlat qurilishi muammolari o‘iganildi. Bu
7

yo‘nalishda Sharq davlatchiligini ideallashtirish, uning mavjudligi, statik holati va
abadiyligi tasavvur qilinadi. Urushlarning sabablari, u yoki bu xalqning xarakteri
va temperamenti, tor siyosiy motivlar bilan izohlanadi. Qadimgi Mesopotamiya
madaniyati ham o‘rganildi. Madaniyatning yo‘nalishlari, kelib chiqishi,
mifologiya, adabiy yodgorliklar, san’atning xarakterli xususiyatlari, ilmiy bilimlar
to‘g'risidagi qator tadqiqotlar mavjud. Tadqiqotlarda ikki daryo oralig'i jamiyatlari
ijtimoiy-iqtsodiy munosabatlariga e’tibor berilmadi.
Qadimgi Osuriya davri (er. avv. II ming yillikning I yarmi) Qadimgi Osuriya
markazi Ashshur bo‘lgan kichik hududni o‘z ichiga olgan edi. Ammo ilk Osuriya
jamiyatida savdo yetakchi o‘rin egalladi. Qadimda Osuriya orqali Kichik Osiyo va
Kavkaz ortidan Tigr daryosi bo‘ylab o‘rta va Janubiy Ikki daryo oraligi va Elamga,
Sharqiy o‘rtayer dengizidan muhim savdo yo‘llari o‘tgan edi. Ashshur shahri
asosiy savdo yo‘llarida o‘rnashib qolish uchun o‘z koloniyalarini barpo qilishga
uringan. Ashshur Kichik Osiyoni sharqiy qismini faol kolonizatsiya qilgan. Bu
yerdan mis, qo‘rg‘oshin, kumush, chorva mollari teri va yog‘och tashib ketilgan.
Qadimgi Osuriya jamiyatida ibtidoiy quldorlik shakllangan bo‘lib, ibtidoiy jamoa
qoldiqlari saqlanib qolgan. Podsho va ibodatxona yerlarida jamoachi va qullar
mehnat qilgan.
Yeming asosiy qismini jamoa yer egaligi tashkil qilgan. Qulchilikning asosiy
manbalari mulkiy tabaqalanish natijasida erkin jamoachilarning qarzi uchun qul
qilish va chetdan qul sotib olish borgan. Er. avv. XVI asigacha Osuriya podsholari
Alum-Ashshur, shahar-jamoa esa Ashshur deb atalgan. «Kichik va ulgiar» xalq
115 yigini o‘z ahamiyatini yo‘qota bo‘lgan, hokimiyatning oliy organi «Shahar
Uyi» boylardan tuzilgan oqsoqollar kengashi edi. Kengash a’zolari ichidan bir xil
muddatga alohida lavozimli shaxs, «limmu» tayinlanib, u shahar xazinasini
boshqargan, uning nomi bilan joriy yil boshlangan 4
.
4
Qadimgi dunyo tarixi.. II jild, 197 -68 b.
8

Oqsoqollar kengashi sud va ma’muriy ishlar bilan shug'ullanadigan mansabdor
shaxs «ukullumaoni tayinlagan. Shahar-davlatning merosiy hokimi «Ishshiakkum»
lavozimi ham mavjud bo‘lib, u diniy vazifalami bajarib, ibodatxonalar qurilishiga
rahbarlik qilgan. U urush vaqtida harbiy boshliq bo‘lgan. Er. avv.XX asrda xalqaro
vaziyat Ossuriya uchun noqulay kelgan. Frot havzasida Mari davlati yuksalib,
Ashshur fling g'arb savdosiga jiddiy to‘siq bo‘lgan. Xett davlati Osuriya savdosini
Kichik Osiyoda to‘xtatib qo‘ygan. Amoriy qabilalarini Ikki daryo oraligiga
yurishlari ham vaziyatni beqaror qilib, Osuriya savdosiga zarar yetkazgan. Faqat
er. avv. 1781-yillar atrofida amoriylardan bo‘lgan yo‘lboshchi Shamshi-Adad
Ashshur shahrini o‘zini Yuqori Mesopotamiyadagi davlatini markaziga
aylantirilgan.
Ashshur Ikki daryo oralig’ining shimolidagi shaharlarni bosib oladi, Marini
bo‘ysundirib, Karxemish bilan ittifoq tuzadi. Suriya shaharlari ham bosib olinadi.
Ashshur g‘arb savdosida vositachilikni o‘z qo‘liga oladi. Davlat boshqaruvida
podshoning mavqei kuchayadi. Shamshi-Adad davlat boshqaruvini bevosita o‘z
qo‘liga olib, mutloq hukmdor sifatida davlat boshlig’i, oliy harbiy boshliq va sudya
vazifasini o‘taydi. Boshqaruvni takomillashtirishga zaruriyat tug’iladi. Mamlakat
hududi, aholisi okruglariga bo‘linib, ularni boshqarish uchun noiblar yuboriladi.
Er. avv. 1757-yilda Shamshi-Adadning o‘g‘li Ishme-Dagan davrida Ashshurni
Hammurapi bosib oladi. Er. avv 1740-yillar atrofida kassitlarning
Mesopotamiyaga hujumi davrida Shamshi-Adadning avlodlari hokimiyatni yana
o‘z qo‘llariga oldilar. Ammo bu sulola tez orada hokimiyatni boshqalarga
topshirishga majbur bo‘ladi, lekin Shamshi-Adad sulolasining boshqaruvi Ashshur
tarixining eng yorqin davri deb tan olingan, keyinchalik Ossuriya podsholari
ro‘yxatida Shamshi-Adad va uning ajdodlari ham kiritiladi 5
.
Er. avv. XVI asrda Bobil sulolasi qulagach, Ashshur qudratli qo‘shni davlat
Mitannining tazyiqiga qarshi Misr bilan diplomatik aloqa o‘rnatadi. Bunga qarshi
5
Rajabov R Qadimgi dunyo tarixi.- Toshkent, 2009. -70 b.
9

er. avv. XV asr o‘rtalarida Mitanni podshosi Shaushattar Ashshurni bosib olib, uni
Mitanniga qaram qiladi. Mitanni Ashshurni g‘arbga chiqadigan savdo yo‘lidan
butunlay mahrum qiladi. Keyingi asr boshlarida Ashshur Bobilni hukmronligini
tan olish evaziga Mitanni zulmidan ozod bo‘ladi va bir qancha vaqt o‘tgach,
Bobildan to‘la mustaqil bo‘ladi.
Buyuk Osuriya harbiy davlati (er. aw. I ming yillik) Er. avv. I ming yillikda
Old Osiyoda temirdan keng miqyosida foydalana boshlanishi, Qadimgi Sharqda
iqtisodiy o‘sishga olib keladi. Quruqlik va dengiz savdosi keng hajmda rivojlanadi,
Xett va Mitanni kabi qudratli davlatlar tarix sahnasidan tushib ketdilar. Bobil va
Misr ichki va tashqi siyosatda tushkunlikka yuz tutdilar, natijada Yaqin Sharqda
Ossuriya yetakchi o‘ringa chiqib oldi. Osuriya er. avv. X—VII asrlarda o‘zining
iqtisodiy, harbiy qudratini qayita tikladi, siyosiy markazlashuv va barqarorlikka
erishdi. Osuriya bu davrda faol istilochilik urushlari olib bordi. Buning sababi
Ossuriya iqtisodiyoti uchun zarur bo‘lgan xomashyo (metall, yog'och) taqchil
bo‘lganligi edi Ikkinchidan, rivojlanayotgan shaharlar hunarmandchiligi va
dehqonchiligi va quldorlik xo‘jaligi uchun ishchi kuchi — qullarga ehtiyoj tez
o‘sdi.
Osuriyani istilochilik urushlarini olib borishining yana bir sababi, mamlakat
quruqlik va dengiz savdo yo‘llari tutashgan hududda joylashgani uchun yetakchi
o‘rinni egallashga intilishi edi. Er. avv. VIII asrga kelib, Ossuriya davlati Shimoliy
Mesopotamiyada o‘z hokimiyatini mustahkamlaydi. Ossuriya Kichik Osiyo va
asosan, o‘rtayer dengizining sharqiga o‘z ta’sirini kuchaytirishga urindi. Bu
hududlar savdo-hunarmandchilik, dengiz savdosi keng yo‘lga qo‘yilgan, tabiiy
boyliklaiga boy edi. Sharqiy O‘rtayer dengizi qirg‘oqlaridan muhim xalqaro savdo
yo‘llari o‘tgan bo‘lib, bu yerda boy savdo — hunarmandchilik markazlari Tir,
Sidon, Jarvad, Bibl, Damashq va Karxemish kabi shaharlar mavjud edi. Er. avv. XI
asming I choragida Suriya cho‘llariga, janubiy Suriyadan Mesopotamiya va
qo‘shni mamlakatlarga ko‘chmanchi oromiylar bostirib keldilar; er. avv. 1000-
10

yillar atrofida ular Frot daryosidan o‘tib Ossuriyani bir necha janglarda
mag’lubiyatga uchratdilar 6
.
Faqat oromiylarni istilosini podsho Adadnerari II (er. avv. 911—891-yillar),
to‘xtata oldi. Uning vorislari davrida ham Ossuriya siyosiy-harbiy jihatdan Old
Osiyoda o‘z mavqeini tiklashga harakat qiladi. Er. avv. IX asrda Ossuriya oromiy
qabilalarini Shimoliy Suriyada tor-mor qildi. Finikiya va Suriya shahar hokimlarini
bo‘ysundirgan Urartu va Bobil davlatlariga qarshi g'olibona yurishlar uyushtiriladi.
Ossuriya qo‘shinlari Fors qo‘ltigigacha yetib bordilar.
Er. avv. 856—853-yillarda Ossuriya Suriya shaharlarining birlashgan
qo‘shinlariga zarba berdi. (er. aw. 853-yilgi Oront daryosi yonidagi jang). Er. avv.
840-yildagina Frot daryosining ortida 16 yurishdan so‘ng, Damashq podsholigi
bo‘ysundiriladi. G'olibona yurishlar boy o‘ljalami qo‘lga kiritish imkoniyatini
tug'dirdi. Ossuriya hukmdorlari Ashshur va Kalxu shaharlarida ulug'vor saroy va
ibodatxonalar bunyod qildilar. Er. avv. IX asr Ossuriyaning iqtisodiy va harbiy-
siyosiy jihatdan vaqtinchalik yuksalish davri bo‘ldi. Shundan so‘ng Ossuriya uzoq
vaqt olib borilgan urushlar natijasida zaiflashib qoldi. Er. avv. VIII asrda Ossuriya
iqtisodiy tushkunlikka yuz tutadi. Ichki ziddiyatlar, qo‘zg‘olon va isyonlar
boshlanadi. Ammo Ossuriyani yangidan yuksalishi er. avv. 745—727- yillarda
hokimiyatni bosib olgan harbiy boshliq, podsho Tiglatpalasar III davrida
boshlanadi.
G'ayratli sarkarda, mohir tashkilotchi Tiglatpalasar III podsho hokimiyatini
mustahkamlash uchun qator islohotlar o‘tkazadi. Jumladan, viloyatlarni kichik-
kichik noibliklarga bo‘lib yuboradi, noiblar ustidan markaziy hokimiyatning
nazorati o‘rnatilib, noiblarning vazifalari cheklanadi. Tiglatpalasar III xazinadan
maosh oladigan ko‘p sonli muntazam qo‘shin tuzadi va ko‘ngillilarni harbiy
xizmatga chaqirishdan voz kechadi. Harbiy xizmatga aholining o‘rta va past
tabaqalari jalb qilinadi. Ossuriya qo‘shini davlat bosqinchilik siyosatining asosiy
6
Rajabov R Qadimgi dunyo tarixi.- Toshkent, 2009. -73 b.
Rajabov R Qadimgi dunyo tarixi.- Toshkent, 2009. – 75 b.
11

quroli bo‘lgan. Qo‘shin qurollariga qarab bir necha qismlaiga bo‘lingan. Piyoda
qo‘shinlar son jihatdan eng ko‘p sonli bo‘lib, u yengil va og'ir qurolli qismlarga
bo‘lingan. Er. avv. IX asrdan boshlab otliq qismlar paydo bo‘ladi. Ular og‘ir va
yengil qurollantirilgan qismlardan tuzilgan edi. Qo‘shinning zarbdor qismi jang
aravalari bo‘lgan. Jang aravalari qo‘shinning imtiyozli qismi edi, vaqt o‘tishi bilan
ularning о ‘rnini otliq qismlar egallaydi. Shahar va qal’alarni qamal qilishga
ossuriyaliklar turli qamal qurollaridan foydalanganlar.
Osuriya davlatining uchinchi gullab-yashnashi er. avv. VIII asrning 40-
yillaridan VII asrning 40-yillari oxirigacha boigan davriga to‘g‘ri keladi. Bu davr
Osuriya va Old Osiyo tarixida alohida o‘rin tutadi. Qaysiki Ossuriyaning faol
ekspansiyasi unga qo‘shni bo‘lgan hududlar, davlatlar ijtimoiy-siyosiy
taraqqiyotida hal qiluvchi ta’sir o‘tkazadi. Osuriyaning harbiy kuchga asoslangan
davlat hokimiyatining tashqi siyosati faqat qo‘shni mamlakatlarga nisbatan harbiy
tazyiq о ‘tkazish orqali o‘z ta’siri ostida tutib turishga yo‘naltirilgan edi. Bunday
siyosat Old Osiyoning o‘sha davrdagi va keyingi asrlardagi siyosiy taraqqiyotiga
kuchli ta’sir o‘tkazadi 7
.
Yaxshi qurollangan ko‘p sonli qo‘shin bilan Ossuriya podsholari Tiglatpalasar
III (er. avv. 745—727-yil ), Saigon II (er. avv. 722— 705-yil), Sinnaxxerib (er.
avv. 705—680-yil), g'olibona yurishlar olib boradilar. Er. Avv. 743—740-yillarda
Suriya Shimoliy Suriya va Kichik Osiyo hokimlarini birlashgan kuchlari ittifoqi
tor-mor qilinadi. Urartu davlatiga qarshi g'olibona yurishlar olib boriladi va
mamlakat talon-taroj qilinadi. Sharqda Osuriya Midiyani bir qismiga ega bo‘ladi
va bu yerda bir necha provinsiyalar tashkil qilinadi.
Er. avv. 729-yilda Bobil bosib olinib, Osuriya,podshosi bu yerda toj kiyadi.
Saigon II (Er. avv. 722—705-y.) davrida er. avv. 722-yilda Isroil podsholigi bosib
olinadi. Hokimiyatni noqonuniy ravishda bosib olgan Saigon II podshoning yangi
qarorgohi DurSharrukin («Saigon qal’asi»)ni quradi, uning avlodlari Sargoniylar
Osuriyani uning halokatigacha boshqarganlar. Badjahl podsho-askar Sinaxxerib
(er. aw. 705—681-yillar) poytaxtni Nineviyaga ko‘chiradi, u Kichik Osiyoning
7
Rajabov R Qadimgi dunyo tarixi.- Toshkent, 2009. -78 b.
12

janubiysharqini qo‘ldan chiqaradi, Yahudiyani qarshiligini bostira olmadi, uni
qo‘llagan Misrni yenga olmaydi. Uning vorisi Asarxaddon (Er. avv. 680—669-
yillar) vayron qilingan Bobilni qayta tiklaydi. Bobilni Ossuriya bilan uniyadagi
alohida podsholik deb e’tirof etadi.
Asarxaddon shimoliy-g'arbda er. avv. 679-yilda paydo bo‘lgan dushmanni
bartaraf qilib, Eronning shimoliy-g'arbida yashagan skiflar bilan er. avv. 672-yilda
ittifoq tuzadi. U er. avv. 671-yilda Misrni bosib olib, shimoliy arab qabilalarini
bo‘ysundiradi. Bu davrda Ossuriya davlati chegaralari Nil daryosining birinchi
ostonalaridan Kavkaz ortigacha, Eron past tog'idan Kichik Osiyogacha, O‘rtayer
dengizidan Fors qo‘ltig'igacha cho‘ziladi. Bu bepoyon davlatni Ossuriya
boshqarish juda katta qiyinchiliklami tug'diradi.
So‘ngi podsholar ossuriyani o‘zida isyonlar, bosib olingan hududlardagi
to‘xtovsiz qo‘zg'olonlami bostirish uchun juda katta kuch sarflashga majbur
bo‘ldilar. Er. avv. VII asr o‘rtalarida Osuriya siyosiy tushkunlikka uchradi. Bobil,
elam, xaldey, oromiy hokimliklari, Suriya va Finikiya shaharlarida Ossuriya
hukmromligiga qarshi bosh ko‘taradilar. Natijada Ossuriya halokat yoqasiga kelib
qoldi. Bobil va Midiya birgalikda Osuriyaga qarshi ittifoq tuzib er. avv. 614-yilda
Ashshurni, er. avv. 612-yilda Nineviyani vayron qildilar. Er. avv. 590-yilda Xarran
yonidagi jangda Ossuriyaning harbiy qudrati to‘liq sindirildi. Natijada butun Old
Osiyoni tarixda ilk bor yagona davlat tarkibida birlashtiigan va bir necha 120 yuz
yil hukmronlik qilgan, qadimiy Sharqning eng katta davlati tarix sahnasidan tushib
ketdi .
1.2QADIMGI OSSURIYA ICHKI VA TASHQI
SIYOSATI
ICHKI SIYOSATI Qadimgi Ossuriya daviatchiligi mil. avv. II ming yillikda
Ashshur shahri asosida Mesopotamiyaning shimoli ya’ni yuqori Dajla
qirg‘oqlarida paydo bo‘ladi. Dastlab shahar-davlatga nisbatan “alum Ashshur”
ya’ni Ashshur jam oasi (yoki Ashshur xalqi) sifatida tilga olinadi. Ossuriyada
ziroatchilik va savdo-sotiq yetakchi o ‘rin egallagan. Bu yerga qadimda semit
xalqlari Arabiston yarim orolidan ko‘chib kelganlar va mahalliy etnoslar bilan
13

aralashib ketadilar. Ossuriyaliklar Akkad tilining shimoliy lahjasida
so‘zlashganligi manbalarda keltiriladi. Ossuriya orqali savdogarlar Kavkazortidan
Dajla daryosi bo‘ylab, Janubiy Mesopotamiga va Elamga, so‘ngra O‘rtayer
dengizi qirg‘oqlariga chiqqanlar. Qadimgi Ossuriya jamiyatida evolyutsion
ravishda mulkiy tabaqalanish jarayoni quldorlikni yuzaga kelishiga olib keldi.
Podsho va ibodatxona yerlarida jamoachi va qullar mehnat qilgan. Ossuriyada
yerning asosiy qismini jamoa yer egaligi tashkil qilgan. Xo‘jalikda qullarning
asosiy qismi m ulkiy tabaqalanish natijasida ozod jam oachilarning qarzi uchun qul
qilish va urushlar natijasida chetdan mamlakatga keltirilgan.
Boshqaruvda hokimiyatning yuqori organi yirik quldorlardan tug’ilgan
oqsoqollar kengashi bo‘lgan. Kengash a ’zolari ichidan bir yil muddatga alohida
lavozimli shaxs “limm u” tayinlangan, aynan u shahar xazinasini nazorat qilgan.
Yangi yil hisobi uning ismi bilan yuritilgan. Ashshur shahar-davlatda ma’muriy
ishlar va sud bilan oqsoqollar kengashi shug'ullanadigan, mansabdor amaldor
l‘ukulluma”ni aynan ular tayinlagan.
Tashqi siyosati Mil. avv. XVI asrda Bobilda amoriylar sulolasi quladi va bu
hududda kassitlar hukmronligi boshlandi. Mil. avv. 1500-yillar atrofida Mitanni
davlati Shimoliy Suriya viloyatlarini bosib oldi va o‘z qudratining yuqori
cho‘qqisiga chiqdi. Zaiflashib qolgan Ossuriya Mitannining hokimiyatini tan
olishga majbur bo‘ldi. Ossuriya qudratli Mitannining tazyiqiga qarshi Misr bilan
diplomatik aloqa o‘rnatdi. Ammo mil. avv. XIV asr o‘rtalarida Mitanni podshosi
Shaushtatar Ashshumi bosib olib, uni Mitanniga qaram qiladi. Mitanni Ashshurni
g‘arbga chiqadigan savdo yo‘lidan butunlay mahrum qiladi. Ashshur posholari
Puzur-Ashshur III (mil. avv. 1521-1497-yy), Ellil-natsir I (mil. avv. 1497-1484-
yy)lar davrida Ashshur shahri M itanni qo‘shinlari tomonidan talon-taroj qilinadi.
Natijada Bobil bilan do‘stona munosabat o‘rnatishga majbur bo‘ladi. Shunday
bo‘lsa-da podsho Eriba-Adad I (mil. avv. 1392-1366-yy) Mitanni davlatining
vassallaridan biri bo‘lgan. Hatto Mitanni hulandori Shuttarna II ga amakisiga
qarshi kurashda yordam bergan. Mitanniga qaramlik davrida Ashshur
14

hukumdorlari “ishshiyakum” unvonida qolaverganlar. Keyinchalik Ossuriya o ‘z
mustaqilligini tiklash uchun Bobil podsholigi bilan yaqinlashib, M itanniga qarshi
urush olib bordi 8
.
II.BOB. O‘RTA OSSURIYA PODSHOLIGI
2.1O‘RTA OSSURIYA PODSHOLIGI
VUJUDGA KELISHI
Yaxshi qurollangan ko‘p sonli qo‘shin bilan Ossuriya podsholari
Tiglatpalasar III (er. avv. 745—727-yil ), Saigon II (er. avv. 722— 705-yil),
Sinnaxxerib (er. avv. 705—680-yil), g'olibona yurishlar olib boradilar. Er. Avv.
743—740-yillarda Suriya Shimoliy Suriya va Kichik Osiyo hokimlarini birlashgan
kuchlari ittifoqi tor-mor qilinadi. Urartu davlatiga qarshi g'olibona yurishlar olib
boriladi va mamlakat talon-taroj qilinadi. Sharqda Osuriya Midiyani bir qismiga
ega bo‘ladi va bu yerda bir necha provinsiyalar tashkil qilinadi. Er. avv. 729-yilda
Bobil bosib olinib, Osuriya,podshosi bu yerda toj kiyadi. Saigon II (Er. avv. 722—
705-y.) davrida er. avv. 722-yilda Isroil podsholigi bosib olinadi. Hokimiyatni
noqonuniy ravishda bosib olgan Saigon II podshoning yangi qarorgohi
DurSharrukin («Saigon qal’asi»)ni quradi, uning avlodlari Sargoniylar Osuriyani
uning halokatigacha boshqarganlar. Badjahl podsho-askar Sinaxxerib (er. aw. 705
—681-yillar) poytaxtni Nineviyaga ko‘chiradi, u Kichik Osiyoning janubiysharqini
qo‘ldan chiqaradi, Yahudiyani qarshiligini bostira olmadi, uni qo‘llagan Misrni
yenga olmaydi. Uning vorisi Asarxaddon (Er. avv. 680—669-yillar) vayron
qilingan Bobilni qayta tiklaydi. Bobilni Ossuriya bilan uniyadagi alohida podsholik
deb e’tirof etadi. Asarxaddon shimoliy-g'arbda er. avv. 679-yilda paydo bo‘lgan
dushmanni bartaraf qilib, Eronning shimoliy-g'arbida yashagan skiflar bilan er.
avv. 672-yilda ittifoq tuzadi. U er. avv. 671-yilda Misrni bosib olib, shimoliy arab
qabilalarini bo‘ysundiradi. Bu davrda Ossuriya davlati chegaralari Nil daryosining
birinchi ostonalaridan Kavkaz ortigacha, Eron past tog'idan Kichik Osiyogacha,
8
Источниковедение истории Древнего Востока. — М., 1984. -122 b.
15

O‘rtayer dengizidan Fors qo‘ltig'igacha cho‘ziladi. Bu bepoyon davlatni Ossuriya
boshqarish juda katta qiyinchiliklami tug'diradi.
So‘ngi podsholar ossuriyani o‘zida isyonlar, bosib olingan hududlardagi
to‘xtovsiz qo‘zg'olonlami bostirish uchun juda katta kuch sarflashga majbur
bo‘ldilar. Er. avv. VII asr o‘rtalarida Osuriya siyosiy tushkunlikka uchradi. Bobil,
elam, xaldey, oromiy hokimliklari, Suriya va Finikiya shaharlarida Ossuriya
hukmromligiga qarshi bosh ko‘taradilar. Natijada Ossuriya halokat yoqasiga kelib
qoldi. Bobil va Midiya birgalikda Osuriyaga qarshi ittifoq tuzib er. avv. 614-yilda
Ashshurni, er. avv. 612-yilda Nineviyani vayron qildilar. Er. avv. 590-yilda Xarran
yonidagi jangda Ossuriyaning harbiy qudrati to‘liq sindirildi. Natijada butun Old
Osiyoni tarixda ilk bor yagona davlat tarkibida birlashtiigan va bir necha 120 yuz
yil hukmronlik qilgan, qadimiy Sharqning eng katta davlati tarix sahnasidan tushib
ketdi.
O‘rta Ossuriya davri (er. avv. II ming yillikning II yarmi) Er. avv. 1353—1318-
yillarda podsho Ashshuriballit Ossuriyani qudratli davlatga aylantiradi. Zaiflashib
qolgan Mitanni xettlar tazyiqiga qarshi Osuriyaga ittifoqchi sifatida chiqadi 9
. Tez
orada Ossuriya xettlarni yuqori Mesopotamiyadan haydab chiqarib, Frot daryosiga
chiqadi. Natijada Mitannining sharqiy viloyatlari, bu yerdagi diniy
markaz Nineviya bosib olinadi. Mitanni, keyinchalik Bobil ham Ossuriya ta’siri
ostiga tushib qoldi. Osuriya shahar-davlatdan qudratli davlatga aylanib, yetti yuz
yil davomida o‘zining yurishlari bilan qo‘shni hududlarga dahshat tug‘dirdi.
Ossuriya davlatini shakllanishi er. avv. 1295—1264-yillarda hukmronlik qilgan
podsho Adad-Nirari davrida tugallanadi. U birinchi bo‘lib rasmiy ravishda o‘ziga
podsho unvoni berib, Old Osiyo buyuk davlatlari hukmdorlariga teng bo‘lgan
«Buyuk podsho» mavqeiga da’vo qiladi.
Er. avv. XIII asrda Xett davlati Ossur savdogarlarini Kichik Osiyodan siqib
chiqardi, Misrni Suriyadan mahrum qiladi. Mitanni davlati esa Ossuriya uchun
g'arbga chiqadigan yo‘lni butunlay yopadi. Er. avv. XIII—XII asr boshlarida
9
Қадимги дунеd тарихи. 2 қисм. / Крушкол таҳрири остида. - Т.: Ўқитувчи, 1975. -440 б.
16

Osuriya yuqori Mesopotamiyaning qo‘shni hududlarini to‘rt marta o‘ziga qo‘shib
oladi va to‘rt marta yo‘qotadi 10
.
Ossur podshosi Tukulti-Ninurta I (er. avv. 1233—1197-yillar) davrida Bobil va
Kavkaz ortiga g‘olibona harbiy yurishlar uyushtiradi. Bu podsho Ashshur o‘rniga
o‘zi uchun yangi poytaxt Kar Tukulti-Ninurta shahrini qurdiradi. Ammo uning
hukmronligining so‘nggi yillarida xettlar va Bobil Osuriyani u bosib olgan
hududlarni katta qismidan mahrum qiladilar, bundan g'zablangan Ashshur
zodagonlari Tukulti-Ninurtani taxtdan tushurib o‘ldirdilar 11
.
Er. avv. XII asrda Ossuriya tushkunlikni boshidan kechiradi, Bolqon
qabilalaridan bo‘lgan mushklar Frot daryosi vodiysiga kelib. xett davlatini
halokatga uchratdilar, keyin elamliklarni hujumini qaytardilar. Podsho
Tiglatpalasalar I (er. avv. 1114—1076-yillar atrofida.) davrida xalqaro vaziyat
Osuriya foydasiga o‘zgaradi. Bu davrda Xett podsholigi halokatga uchrab, Misr
siyosiy tarqoqlik tomon yo‘1 tutadi. Ossuriya qulay vaziyatdan foydalanib,
shimoliy Suriya va shimoliy Finikiyani, Kichik Osiyoning janubiy-sharqiy qismini
o‘z ta’siri ostiga oladi. Suriyaning gullab-yashnashi er.avv. XII—XI 117 asrlarda
Arabistondan oromiy qabilalarining bostirib kelishi natijasida tugadi.
Buyuk Osuriya harbiy davlati (er. avv. I ming yillik) Er. avv. I ming yillikda Old
Osiyoda temirdan keng miqyosida foydalana boshlanishi, Qadimgi Sharqda
iqtisodiy o‘sishga olib keladi. Quruqlik va dengiz savdosi keng hajmda rivojlanadi,
Xett va Mitanni kabi qudratli davlatlar tarix sahnasidan tushib ketdilar. Bobil va
Misr ichki va tashqi siyosatda tushkunlikka yuz tutdilar, natijada Yaqin Sharqda
Osuriya yetakchi o‘ringa chiqib oldi. Osuriya er. avv. X—VII asrlarda o‘zining
iqtisodiy, harbiy qudratini qayita tikladi, siyosiy markazlashuv va barqarorlikka
erishdi.
Osuriya bu davrda faol istilochilik urushlari olib bordi. Buning sababi Osuriya
iqtisodiyoti uchun zarur bo‘lgan xomashyo (metall, yog'och) taqchil bo‘lganligi edi
Ikkinchidan, rivojlanayotgan shaharlar hunarmandchiligi va dehqonchiligi va
10
Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т.: 2004. -80 b .
11
Қадимги дунеd тарихи. 2 қисм. / Крушкол таҳрири остида. - Т.: Ўқитувчи, 1975. -442 б.
17

quldorlik xo‘jaligi uchun ishchi kuchi — qullarga ehtiyoj tez o‘sdi. Ossuriyani
istilochilik urushlarini olib borishining yana bir sababi, mamlakat quruqlik va
dengiz savdo yoilari tutashgan hududda joylashgani uchun yetakchi o‘rinni
egallashga intilishi edi.
Er. avv. VIII asrga kelib, davlati Shimoliy Mesopotamiyada o‘z hokimiyatini
mustahkamlaydi. Ossuriya Kichik Osiyo va asosan, o‘rtayer dengizining sharqiga
o‘z ta’sirini kuchaytirishga urindi. Bu hududlar savdo-hunarmandchilik, dengiz
savdosi keng yo‘lga qo‘yilgan, tabiiy boyliklarga boy edi. Sharqiy O‘rtayer dengizi
qirg‘oqlaridan muhim xalqaro savdo yo‘llari o‘tgan bo‘lib, bu yerda boy savdo —
hunarmandchilik markazlari Tir, Sidon, Jarvad, Bibl, Damashq va Karxemish kabi
shaharlar mavjud edi. Er. avv. XI asming I choragida Suriya yerlariga, janubiy
Suriyadan Mesopotamiya va qo‘shni mamlakatlarga ko‘chmanchi oromiylar
bostirib keldilar; er. avv. 1000-yillar atrofida ular Frot daryosidan o‘tib Osuriyani
bir necha janglarda magiubiyatga uchratdilar. Faqat oromiylami istilosini podsho
Adadnerari II (er. avv. 911—891-yillar), to‘xtata oldi. Uning vorislari davrida ham
Ossuriya siyosiy-harbiy jihatdan Old Osiyoda o‘z mavqeini tiklashga harakat
qiladi.
Er. avv. IX asrda Ossuriya oromiy qabilalarini Shimoliy Suriyada tor-mor qildi.
Finikiya va Suriya shahar hokimlarini bo‘ysundirgan Urartu va Bobil davlatlariga
qarshi g'olibona yurishlar uyushtiriladi. Osuriya qo‘shinlari Fors qoitigigacha yetib
bordilar. Er. avv. 856—853-yillarda Ossuriya Suriya shaharlarining birlashgan
qo‘shinlariga zarba berdi. (er. avv. 853-yilgi Oront daryosi yonidagi jang). Er. avv.
840-yildagina Frot daryosining ortida 16 yurishdan so‘ng, Damashq podsholigi
bo‘ysundiriladi. G'olibona yurishlar boy o‘ljalami qo‘lga kiritish imkoniyatini
tug'dirdi.
Osuriya hukmdorlari Ashshur va Kalxu shaharlarida ulug'vor saroy va
ibodatxonalar bunyod qildilar. Er. avv. IX asr Ossuriyaning iqtisodiy va harbiy-
siyosiy jihatdan vaqtinchalik yuksalish davri bo‘ldi. Shundan so‘ng Ossuriya uzoq
vaqt olib borilgan urushlar natijasida zaiflashib qoldi. Er. avv. VIII asrda Ossuriya
iqtisodiy tushkunlikka yuz tutadi. Ichki ziddiyatlar, qo‘zg‘olon va isyonlar
18

boshlanadi. Ammo Ossuriyani yangidan yuksalishi er. avv. 745—727- yillarda
hokimiyatni bosib olgan harbiy boshliq, podsho Tiglatpalasar III davrida
boshlanadi. G'ayratli sarkarda, mohir tashkilotchi Tiglatpalasar III podsho
hokimiyatini mustahkamlash uchun qator islohotlar o‘tkazadi 12
.
Jumladan, viloyatlarni kichik-kichik noibliklarga bo‘lib yuboradi, noiblar
ustidan markaziy hokimiyatning nazorati o‘rnatilib, noiblarning vazifalari
cheklanadi.
Tiglatpalasar III xazinadan maosh oladigan ko‘p sonli muntazam qo‘shin tuzadi
va ko‘ngillilarni harbiy xizmatga chaqirishdan voz kechadi. Harbiy xizmatga
aholining o‘rta va past tabaqalari jalb qilinadi. Ossuriya qo‘shini davlat
bosqinchilik siyosatining asosiy quroli bo‘lgan. Qo‘shin qurollariga qarab bir
necha qismlarga bo‘lingan. Piyoda qo‘shinlar son jihatdan eng ko‘p sonli bo‘lib, u
yengil va og'ir qurolli qismlarga bo‘lingan. Er. avv. IX asrdan boshlab otliq
qismlar paydo bo‘ladi. Ular og‘ir va yengil qurollantirilgan qismlardan tuzilgan
edi. Qo‘shinning zarbdor qismi jang aravalari bo‘lgan. Jang aravalari qo‘shinning
imtiyozli qismi edi, vaqt o‘tishi bilan ularning о ‘rnini otliq qismlar egallaydi.
Shahar va qal’ani qamal qilishga osuriyaliklar turli qamal qurollaridan
foydalanganlar. Osuriya davlatining uchinchi gullab-yashnashi er. avv. VIII
asrning 40-yillaridan VII asrning 40-yillari oxirigacha bo‘lgan davirga to‘g‘ri
keladi. Bu davr Ossuriya va Old Osiyo tarixida alohida o‘rin tutadi. Qaysiki
Ossuriyaning faol ekspansiyasi unga qo‘shni bo‘lgan hududlar, davlatlar ijtimoiy-
siyosiy taraqqiyotida hal qiluvchi ta’sir o‘tkazadi. Ossuriyaning harbiy kuchga
asoslangan davlat hokimiyatining tashqi siyosati faqat qo‘shni mamlakatlarga
nisbatan harbiy tazyiq о ‘tkazish orqali o‘z ta’siri ostida tutib turishga yo‘naltirilgan
edi. Bunday siyosat Old Osiyoning o‘sha davrdagi va keyingi asrlardagi siyosiy
taraqqiyotiga kuchli ta’sir o‘tkazadi.
Yaxshi qurollangan ko‘p sonli qo‘shin bilan Ossuriya podsholari Tiglatpalasar
III (er. avv. 745—727-yil ), Saigon II (er. aw. 722— 705-yil), Sinnaxxerib (er. avv.
12
Қадимги дунеd тарихи. 2 қисм. / Крушкол таҳрири остида. - Т.: Ўқитувчи, 1975. -445 б.
19

705—680-yil), g'olibona yurishlar olib boradilar. Er. avv. 743—740-yillarda
Suriya Shimoliy Suriya va Kichik Osiyo hokimlarini birlashgan kuchlari ittifoqi
tor-mor qilinadi. Urartu davlatiga qarshi g'olibona yurishlar olib boriladi va
mamlakat talon-taroj qilinadi. Sharqda Ossuriya Midiyani bir qismiga ega bo‘ladi
va bu yerda bir necha provinsiyalar tashkil qilinadi. Er. avv. 729-yilda Bobil bosib
olinib, Ossuriya,podshosi bu yerda toj kiyadi. Saigon II (Er. avv. 722—705-y.)
davrida er. avv. 722-yilda Isroil podsholigi bosib olinadi. Hokimiyatni noqonuniy
ravishda bosib olgan Saigon II podshoning yangi qarorgohi DurSharrukin («Saigon
qal’asi»)ni quradi, uning avlodlari Sargoniylar Ossuriyani uning halokatigacha
boshqraganlar. Badjahl podsho-askar Sinaxxerib (er. avv 705—681-yillar)
poytaxtni Nineviyaga ko‘chiradi, u Kichik Osiyoning janubiysharqini qo‘ldan
chiqaradi, Yahudiyani qarshiligini bostira olmadi, uni qo‘llagan Misrni yenga
olmaydi. Uning vorisi Asarxaddon (Er. avv. 680—669-yillar) vayron qilingan
Bobilni qayta tiklaydi.
Bobilni Ossuriya bilan uniyadagi alohida podsholik deb e’tirof etadi.
Asarxaddon shimoliy-g'arbda er. avv. 679-yilda paydo bo‘lgan dushmanni bartaraf
qilib, Eronning shimoliy-g'arbida yashagan skiflar bilan er. avv. 672-yilda ittifoq
tuzadi. U er. avv. 671-yilda Misrni bosib olib, shimoliy arab qabilalarini
bo‘ysundiradi. Bu davrda Ossuriya davlati chegaralari Nil daryosining birinchi
ostonalaridan Kavkaz ortigacha, Eron past tog'idan Kichik Osiyogacha, O‘rtayer
dengizidan Fors qo‘ltig'igacha cho‘ziladi. Bu bepoyon davlatni Osuriya boshqarish
juda katta qiyinchiliklami tug'diradi. So‘ngi podsholar Ossuriyani o‘zida isyonlar,
bosib olingan hududlardagi to‘xtovsiz qo‘zg'olonlarni bostirish uchun juda katta
kuch sarflashga majbur bo‘ldilar.
Er. avv. VII asr o‘rtalarida Osuriya siyosiy tushkunlikka uchradi. Bobil, elam,
xaldey, oromiy hokimliklari, Suriya va Finikiya shaharlarida Ossuriya
hukmromligiga qarshi bosh ko‘taradilar. Natijada Ossuriya halokat yoqasiga kelib
qoldi. Bobil va Midiya birgalikda Osuriyaga qarshi ittifoq tuzib er. aw. 614-yilda
Ashshurni, er. aw. 612-yilda Nineviyani vayron qildilar 13
.
13
Qadimgi dunyo tarixi. II jild, 1974. -87 b.
20

Er. avv. 590-yilda Xarran yonidagi jangda Ossuriyaning harbiy qudrati to‘liq
sindirildi. Natijada butun Old Osiyoni tarixda ilk bor yagona davlat tarkibida
birlashtiigan va bir necha 120 yuz yil hukmronlik qilgan, qadimiy Sharqning eng
katta davlati tarix sahnasidan tushib ketdi.
2.2.O‘RTA OSSURIYA PODSHOLIGINING ICHKI
VA TASHQI SIYOSATI
Osuriya katta-katta hududlami bosib olishi natijasida hududlar, shaharlarda
savdo-hunarmandchilik, dehqonchilik va chorvachilik rivojlanadi. Mamlakatda
ko‘plab yerlar o‘zlashtirildi. Irrigatsiya va suv ta’minoti yaxshilanadi.
Bog'dorchilik, uzumchilik va chorvachilik rivojlanishi uchun turtki bo‘lgan temir
qurollar keng tarqaladi. Metallurgiya, qurolsozlik sohalari yuqori darajada taraqqiy
qiladi. Talonchilik urushlardan olingan ko‘plab o‘ljalar va qullardan Osuriya
shahar va qal’alami qurishda keng foydalaniladi. Yangi shaharlar quriladi,
jumladan, Kalxu shahri qayta tiklanadi, Osuriyaning yangi poytaxti «Tukulti-
Ninurtu qal’asi» asir olingan tassit, xurrit va urartu qabilalari kuchi bilan qayta
tiklangan. Osuriya jamiyatini hukmron tabaqasi harbiylar, davlat xizmatidagi
zodagonlar, ibodatxona va savdo ahlidan iborat boiib, ular juda katta boylik va
imtiyozlarga ega bo‘lganlar va mavjud siyosiy hokimiyat bilan yaqin aloqada
bo‘lib, uni istilochilik siyosatini qo‘llab-quvvatlatlaganlar. Osuriya jamiyatining
quyi tabaqalarini kichik ishlab chiqaruvchi yer egalari, jamoa a’zolari va
hunarmandlar tashkil etgan. Ular xazinaga qishloq xo‘jalik mahsulotlari, chorva
mollari va kumush bilan soliq to‘laganlar. Ijtimoiy tizimning eng pastidagilar
ko‘chib kelganlar, asirlar va qullar qaram ishchilar toifasini tashkil qilganlar. Ular
ko‘p hollarda podsho xo‘jaligida va ayrim hollarda ibodatxonalar, xususiy yerlaida
ishlaganlar. Osuriya davlati o‘z tarixining so‘nggi davrida Qadimgi Sharq
davlatchiligining o‘ziga xos shakliga ega bo‘lgan.
Podsho qo‘lida dunyoviy, harbiy va diniy sohalardagi cheklanmagan
hokimiyat to‘planadi. «podshoga hokimiyat muqaddas xudolar tomonidan
topshirilib, hukmdorning homiyligi ostida davlatni boshqaradi» degan tushuncha
xalq ommasi ongiga singdirilgan. Davlatni boshqarishda Ossur hukmdorlari
21

qo‘shin va yaxshi tashkil etilgan boshqaruv apparatiga tayanganlar. Ossuriya
davlati boshqaruvida harbiy va moliya muassasalari yetakchi o‘rinni egallaydi.
Harbiy muassasa mamlakat ichida va bo‘ysundirilgan hududlarda «tartib»ni
saqlagan. Moliya muassasi esa davlat xazinasiga soliq va o‘lponlarni o‘z vaqtida
to‘lovi uchun javob bergan. To‘lov va majburiyatdan faqat podshoning «himoya»
yorliqlariga ega bo‘lganlar ozod qilingan. Ayrim shaharlar (Bobil, Borsippa,
Sippar, Nippur, Xarran va Ashshur) ibodatxonalari va saroy ahillarigina bunday
imtiyozlardan foydalanganlar. Er. avv. IX—VII asrlarda Osuriya davlati
boshqaruvi quyidagi shaklda bo‘lgan: Bosib olingan hududlarning ko‘pchiligida
provinsiyalar (Osuriya, Kichik Osiyoning ayrim shahar va viloyatlari, Xaldey va
Oromiy knyazliklari) tashkil qilingan. Ular Osuriya noiblari tomonidan
boshqarilgan. Ba’zi hududlarda Osuriyaga xiroj to‘laydigan qaram podsholiklar
(Finikiya shaharlari, Yahudiya, Moav, Edem, Tabal, Manna) saqlanib qoladilar.
Osuriyadan uzoq bo‘lgan bir qadar kuchli davlatlar o‘z mustaqilligini ma’lum
darajada saqlab qoladilar (Lidiya, Urartu, Midiya, Elam va Shimoliy Arabiston
yerlari). Bo‘ysundirilgan Misr alohida mavqega ega bo‘lgan. U 20 ta kichik
hududlarga bo‘linib, ularning tepasida mahalliy hokimlar (podsho, nomarx,
kohinlar) turganlar. Shu bilan biiga bo‘ysundirilgan hududlarda Ossuriyaning ko‘p
sonli amaldorlar apparati va harbiy ma’muriyati qoldirilgan 14
. Bobil shahri alohida
boshqarilgan. Bobil podsholari rasman o‘z mustaqilliklarini saqlab qoladilar.
Ashshur ishshiyakumasi Ashshurubalit I (mil. avv. 1365-1330-yy) xettlar
podshosi Suppiluliuma I qo‘shinlari Mitanni poytaxti Vashukannani egallaganidan
foydalanib qoldi. U shimoliy Mesopotamiya yerlarini o‘z mulklariga qo‘shib olib,
Ossuriyani Mitanni ta’sir doirasidan chiqaradi. Shu tariqa Ossuriya mustaqil
podsholikka aylanadi. Ashshurubalit I endi o‘zini buyuk podsho deb nomlar edi.
Bu esa kassitlardan bo‘lgan Bobil podshosi Bumaburiash I ga yoqmadi. Chunki
Bobil davlati Ossuriyani erkin mamlakat sifatida ko‘rishni istamas edi. Misr esa
yangi tuzilgan Ossuriyani davlat sifatida tan oladi. Ossur savdogarlari va elchilari
Misrga hech qanday to‘siqsiz kirib boraverar edi.
14
Qadimgi dunyo tarixi.. II jild, 1974 . -89 b.
22

Oxir oqibat Bumaburiash I, Ossuriya mustaqilligini tan oladi va o‘z o‘g‘li
Karaindashga, Ashshurubalit I ning qizini nikohlab ikki davlat o‘rtasida
tinchlikni o‘rnatadi. Ammo ko‘p o‘tmay ikki davlat o‘rtasida harbiy harakatlar
boshlanib ketadi. Unda Ashshurubalit I ning qo‘li baland keladi. Bobil davlati
vaqtincha kuchsizlantiriladi. Tez orada ossurlar xettlarni Yuqori
Mesopotamiyadan siqib chiqarib, Frot daryosi qirg‘oqlariga qadar hududlarini
kengaytiradilar. Natijada oldin Mitanniga qaram bo‘lgan Nineviya shahrini
bosib oladilar. Janglarda Ossuriya askarlari o‘zlarini o‘ta beshafqatligi bilan
shuhrat qozongan edilar.
O‘rta Ossuriya podsholigining yuksalishi podsho Arik-den-ilining o‘g‘li Adad-
Nerari I (mil. avv. 1295-1264-yy) davrida kuchayadi. Ashshur shahri oqsoqollar
kengashining podsho hokimiyatiga ta’siri kamayadi. Hukmdor endi
ishshiyakumma unvoni o‘miga o‘ziga podsho unvonini berib, hatto “Buyuk
podsho” unvoniga da’vo ham qiladi. Shu bilan birga kassitlardan bo‘lgan Bobil
podshosi Nazimarut-tashni jangda yengib, Ossuriyaning janubiy chegaralarini
mustahkamlaydi. Turrukku va Nigimxi (Zagros tog'lari etaklari) mamlakatlarini
bosib olishga erishadi. So‘ngra Mitannini kuchsizlanib qolganidan foydalanib,
Tayda, Amasak, Kaxat, Shuri, Nabulu, Shaduxu va Vashukanna shaharlarini
bosib oladi. Mitanni taxtiga o‘zing tarafdori Shattuar II ni o‘tqazadi. Mitanni
davlati o‘lpon to‘lashga majbur bo‘ladi. Adad-Nerari 1 dan keyin Ossuriya
taxtiga Salmanasar I (Shulmanu-asharedu I ) keladi. Uning davrida Mitanni
yerlari ossurlar tomonidan bosib olinadi. Mitanniliklar tomonida xettlar ham
jang qilganligi manbalarda ta’kidlanadi. Natijada 14400 ga yaqin dushman
askarlari asir olinib, Salmanasar I ning buyrug‘i bilan ko‘zlari ko‘r qilinadi. Bu
orada Xett davlati Misr bilan sulh tuzib, Bobil bilan ittifoqni qayta tiklashga
erishadi. Oqibatta Old Osiyo mintaqasida kuchlar muvozariati tiklanadi.
Ossuriya podshosi Tukulti-Ninurta I (mil. avv. 1233-1197-yy) Bobilga va
Kavkazortiga g ‘olibona harbiy yurishlar uyushtirdi. Xett davlati podshosi
Tudxali IV Sharqdagi mulklarini himoya qilish uchun Tukulti-Ninurta I ga
qarshi qo‘shin tortdi. Ammo yozma manbalarda Tudxali IV o‘z qo‘shiniga
23

ishonmaganligi ta’kidlanadi. Oqibatda Ossuriya podshosi Tukulti-Ninurta I Erbil
shahri yonida g‘alaba qozonadi. Yozma manbalarda Tukulti-Ninurta I jangdan
so‘ng xettlardan 28 800 kishini asir olgani ta’kidlanadi. Xettlar davlati
kuchsizlana boshlaydi. Bu orada janubda Bobil davlati urushga tayyorlana
boshlaydi. Bobil va Ossuriya harbiy kuch jihatdan teng edi. Mil. avv. 1223-yilda
Tukulti-Ninurta I, Bobilga yurish qilib, podsho Kashtiliash IV ni asir oladi va
uni kiyimsiz kishanlangan holda Ashshurga olib ketadi. Bobildan yana Marduk
ilohi haykalini ham Ossuriyaga olib ketishga muvaffaq bo‘ladi. Podsho
Ashshurdan 3 km shimoli-Sharqda o‘zi uchun yangi poytaxt Kar-Tukulti-
Ninurta (“Tukulti-Ninurta savdo qo‘nalg‘asi”) shahrini qurdirdi. Ashshurda
Ishtar xudosi ibodatxonasini qayta tiklaydi. Ammo Ossuriya zodagonlari
podshoning Bobil ilohlariga qarshi qilgan shakkokligini bahona qilib, unga
qarshi fitna uyushtiradilar. Oqibatda Tukulti-Ninurta I aqldan ozgan deb e’lon
qilinadi va uy qamog’iga olinib o‘ldiriladi.
Taxtga fitna ishtirokchisi podshoning o ‘g‘li Ashshur-nadin-apal o
‘tqaziladi. U otasidan farqli o‘laroq Marduk xudosi haykalini Bobilga qaytarib
yuboradi. Ammo bu bobilliklarni tinchlantira olmaydi 15
.
Ko‘p o‘tmay Bobilda qo‘zg‘olon boshlanib, ossuriyalik noib shahami tark
etadi. Kassitlardan bo‘lgan zodagonlardan biri shahami ossurlardan ozod
bo‘lganini e ’lon qiladi. Keyinchalik Bobil davlati kuchayib, Ossuriyani bosib
olgan hududlaming katta qismini egalab oladi. Mamlakat uzoq tashqi urushlar
natijasida zaiflashib, ichki nizolar bo‘lib o‘tadi.
Ossuriya davlati siyosiy tushkunlikka uchraydi. Podsho Tiglatpalasar I
(taxminan mil. avv. 1115-1076-yy) hukmronligi davrida Ossuriya yana
kuchayadi. Bu davrda Xett podsholigi frigiyaliklar (dengiz xalqlaridan biri)
hujumidan halokatga uchrab, Misr kuchsizlangan edi. Yirik qo‘shni davlatlar
Ossuriyaga xavf solmas, Tiglatpalasar I esa vaziyatdan foydalanib, Shimoliy
15
Источниковедение истории Древнего Востока. — М., 1984. -136 b.
24

Suriya va Shimoliy Finikiya, Kichik Osiyoning janubiy-Sharqiy qismlariga
harbiy yurishlar uyushtiradi.
Mamlakat 38 yil davomida qo‘shni xalqlar bilan urush olib bordi.
Tiglatpalasar 1 o‘z jang aravalarini Kichik Osiyoning tog‘li o‘lkalariga ham
boshlab bordi. Bir kun ichida Karkemish shahri Ossuriyaliklar tomonidan zabt
etildi. Hatto Misr fir’avni Tiglatpalasar I ga sovg‘a sifatida timsohni yuboradi.
Tiglatpalasar Bobil podshosi Marduk-nadin-axxega qarshi ikki marotaba harbiy
yurish qilib, vaqtincha uni kuchsizlantirishga erishadi. Lekin bobilliklar o‘z
mustaqilligini saqlab qoladi. So‘ngra aramey qabilalariga qarshi 28 ta yurish
uyushtiradi. Ammo arameylarni shimoliy Mesopotamiya yaylovlariga kirib
borishiga butunlay to‘sqinlik qila olmadi. Tiglatpalasar I vafotidan keyin uning
vorislari davrida Ossuriya siyosiy tushkunlikni boshdan kechiradi.
Ossuriyaning gullab-yashnashiga mil. avv. XI asrlarda Arabistondan
ko‘chib kelgan chorvador aramey qabilalari chek qo‘yadi. Shu tariqa o‘rta
Ossuriya podsholigi siyosiy mavqeyidan ajrala boshlaydi.O‘rta Ossuriya
podsholigining so‘nggi hukmdori Ashshur-dan II (mil. avv. 934-911-yy) davrida
irrigatsiya ishlari tartibga solinadi 16
.
Podsho Ashshur-dan II shaharlarni qayta quradi va dehqonlarga mehnat
qurollari yetkazib berish bilan shug‘ullanadi. Ossuriya qo‘shini podsholar
Salmanasar II va Ashshur-rabi II davridagi chegaralarga chiqadi. Ammo
arameylar bilan siyosiy munosabatlar o‘zgaruvchan bo‘lgan. Shimoldagi qolgan
yerlar hanuz oromiylar nazoratida qolgan edi.
16
Источниковедение истории Древнего Востока. — М., 1984. -138 b.
25

III.BOB. YANGI OSSURIYA PODSHOLIGI
3.1YANGI OSSURIYA PODSHOLIGI
VUJUDGA KELISHI
Miloddan avvalgi X-VIII asrlarda Ossuriya o‘z tarixining yangi bosqichiga
Yangi Ossuriya podsholigi davriga qadam qo‘ydi. Ossuriya o‘z xo‘jaligi va harbiy
salohiyatini qayta tiklab olgach, qo‘shni mamlakatlarga harbiy yurishlarni
uyushtirish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Ossuriyaning harbiy yurishlardan maqsadi
Old Osiyodagi quruqlik va dengiz savdosi yo‘llarini qo‘lga kiritib, ular ustidan
kuchli nazorat o‘rnatish va savdo-sotiqdan tushadigan katta boylikka ega bo‘lish
edi. Old Osiyodagi serqatnov savdo yo‘llariga ega bo‘lish Misr, Bobil, Urartu va
boshqa davlatlar siyosatining asosini tashkil etardi. Shu bois Ossuriya bu borada
o‘zining kuchli raqiblari mavjudligini bilar va ular bilan g'olibona urushlar olib
borishi muqarrar edi. Shuningdek, urush Ossuriyaning ichki siyosatida ham muhim
ahamiyatga ega edi. G'olibona urushlar mamlakatga katta boylik keltirish bilan
birga afkor ommani mamlakat ichki ishlaridagi ijtimoiy masalalardan chalg'itardi
xolos.
IX asr boshlariga kelib Ossuriya davlati kuchayib shimoliy Mesopotamiyada
o‘zining mavqeyini tiklab olgach tashqi bosqinchilik siyosatini boshlab yuboradi.
Ossuriyaning harbiy bosqinchilik siyosati ayniqsa Ashshurnazirpal II (883-859) va
Salamansar III (859-824) davrida faollashadi. Ashshurnazirpal davrida ossur
qo‘shinlari shimoldagi Nairi qabilalari bilan g'olibona urushlar olib boradi. Bu
davrda Urartu davlatining shakllanish jarayoni boshlangan edi. Ossur qo‘shinlari
Dajla daryosidan sharqdagi tog'li Midiya qabilalari bilan janglar olib borganlar.
Ossur qo‘shinlari Bobil qo‘shinlari bilan olib borilgan urushlar natijasida
bobilliklarning shimoliy hududlaridagi yerlarini egallaydi. Shundan so‘ng Ossur
podsholari o‘zlarining harbiy harakatlarini g'arbga-Sharqiy O‘rtayer dengizi
qirg'oqlariga qaratadilar 17
.
17
Борухович В. Г. История древнегреческой литературы. Классический период. М.: 1962 -120 b.
26

Miloddan avvalgi 746-745-yillarda Ossuriyada vaziyat keskinlashib Kalxa
shahrida qo‘zg'olon boshlanadi. Mamlakatdagi norozilik va qo‘zg'olonlardan
foydalangan harbiylar yangi sulola vakili Tiglatpalasar III ni shoh etib ko‘taradilar.
Tiglatpalasar III Ossuriya taxtiga o‘tirgach, mamlakat kuch-qudratini
mustahkamlash uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan islohotlar o‘tkazishga
kirishadi. Ossuriya davlati о ‘sib kuchayib borishi bilan uning qo‘l ostidagi
o‘lkalarni ham, istilo qilingan mamlakatlarni ham puxtaroq idora qilish zaruriyati
tug'ila borgan. Atrofdagi subariy, ossur va aramey qabilalarining yagona ossur
xalqi bo‘lib birgalashib qorishib ketishi qadimiy qabilaviy va urug‘chilik
aloqalarining buzilib ketishiga sabab bo‘lgan. Bu esa mamlakatni ma’muriy
jihatdan yangidan taqsimlash zaruriyatini keltirib chiqargan. Ossur askarlari istilo
qilgan uzoq o‘lkalarda tez-tez qo‘zg'olonlar bo‘lib turgan. Shu sababli
Tiglatpalasar III podsholik qilgan davrda katta-katta eski o‘lkalar hududi kichikroq
yangi okruglarga bo‘linib, ularga maxsus amaldorlar (bel-paxatilar) boshliq qilib
qo‘yilgan. Davlatning bepoyon hududini idora qilish uchun podshoning
“topshiriqlarini ijro qiladigan maxsus amaldorlar” (bel-pikittilari) bo‘lgan. Bu
amaldorlar yordami bilan juda katta davlatning hamma idora ishlari podsho
saroyida istiqomat qiluvchi shoh qo‘lida to‘plangan.
Yangi Ossur podsholigi davrida davlatni boshqarish uchun markazlashgan
idora talab qilingan. Mazkur davrda Ossuriyada podsho oliy bosh ruhoniy
hisoblanib, diniy marosimlarni uning o‘zi o‘tkazgan. Podsho qabuliga kirgan
amaldor-zodagonlar podshoning oyog'iga yiqilib “yer o‘pishlari” yoki uning
oyog'ini o‘pishlari lozim bo‘lgan. Shuni ta'kidlash joizki, Ossur davlati juda
kuchaygan davrda ham ossur podshosi har bir ishda ruhoniy-kohinlardan maslahat
so‘rab ish yuritgan 18
. Tiglatpalasar III ning muhim islohotlaridan biri harbiy
ishlarni qayta tashkil etishdan iborat bo‘lgan. Ilgarigi ossur podsholari
mamlakatning erkak kishilaridan tuzilgan xalq lashkarlari yordami bilan joylarda
urushlar olib borar va katta-kichik qo‘zg'olonlarni bostirar edilar.
18
Источниковедение истории Древнего Востока. — М., 1984. -94 b.
27

Tiglatpalasar III bilan Sargon II podsholik qilgan davrda harbiy
islohotlar o‘ikazilib natijada Ossuriya davlatida harbiy ishlar qaytadan qurilgan.
Ossur podsholari ko‘p sonli, yaxshi qurollangan va kuchli muntazam qo‘shin tuzib,
davlat hokimiyatining butun apparatini harbiy ehtiyojlarga xizmat qildirgan.
Ossuriyaning ko‘p sonli qo‘shini bosib olingan o‘lka va mamlakatning erkin
aholisi bilan to‘ldirib turilgan. Har bir viloyat boshlig'i o‘z qo‘l ostidagi yurtdan
askar to‘plab bu askarlarga viloyat boshlig'ining o‘zi qo‘mondonlik qilgan. Mazkur
davrda Ossuriyada maxsus “muntazam qo‘shin” tuzilib bu qo‘shinga “podsho
bo‘linmasi” deb nom berilgan. Bu qo‘shin isyonlarni bostirish uchun xizmat
qilgan. Shuningdek, Ossuriyada podshoning shaxsiy gvardiyasi ham bo‘lib, bu
gvardiya podshoning “muqaddas shaxsini” qo‘riqlashi lozim bo‘lgan.
Yozma manbalarda 50 kishidan iborat kichik-kichik askariy bo‘linmalar
(kisru) bo‘lganligi haqida ma’lumotlar bor. Ossuriya askariy qismlarida piyodalar,
suvoriylar hamda jang aravasi mingan askarlar bo‘lgan. Ossur qo‘shini tuzilmasida
200 piyoda askarga 10 ta otliq suvoriy va bitta jang aravasi mingan jangchi to‘g‘ri
kelgan. Shuni aytib o‘tish joizki ossur qo‘shinlari tarkibida tuya mingan jangchilar
ham bo‘lgan. Miloddan avvalgi IX asrda podsholik qilgan Ashshurbanipal
zamonida ossur qo‘shinlarida jang aravalari va otliq qo‘shinlaridan unumli
foydalanilgan. Ossur askarlarining asosiy qismi piyoda askarlardan iborat bo‘lib,
ular qurol-yarog' bilan yaxshi ta’minlangan. Piyoda askarlar kamonchilar,
qalqonchilar, nayzabozlardan tashkil topgan edi. Qo‘shinning asosiy qurol-aslahasi
sovut, qalqon, dubulg‘a, kamalak, kalta qilich va nayzalardan iborat bo‘lgan. Ossur
podsholari o‘z qo‘shinlarini yaxshi qurollantirishga juda katta e’tibor berganlar.
Sargon II ning Ashshurdagi saroyi kavlanganda arxeologlar u yerdan juda ko‘p
qurol-yarog'lar topishgan. Ossur qo‘shinlari o‘z davrida qal'a devorlarini buzish
uchun ishlatiladigan maxsus moslamalarga ham ega bo‘lganlar. Qo‘shinlar o‘nlik,
elliklik, yuzlik va ming kishidan iborat qismlarga bo‘lingan. Ularning har birining
o‘z belgisi va bayroqlari bo‘lgan. Bayroqlarga xudo Ashshur va urush xudolarining
tasviri tushiriIgan. Ba'zi manbalarda ossur qo‘shinlarining soni 120 000 kishi deb
28

ko‘rsatilgan. Qo‘shinda intizom juda qattiq bo‘lib, jangchilar, qo‘shin boshliqlari
va sarkardalar o‘z vazifalarini sidqidildan bajarish uchun qasamyod ham qilganlar.
Ossuriya saltanatining qudratli davlatga, uchinchi va eng yuqori pog'onaga
ko‘tarilgan davri miloddan avvalgi VIII asrning 40-yillaridan miloddan avvalgi VII
asr 40-yillarining oxiriga to‘g'ri keladi. Ossuriya VIII asr o‘rtalarida yanada
kuchayadi. Ayniqsa Tiglatpalasar III (745-722) o‘zidan oldin o‘tgan podsholarning
istilochilik siyosatini davom ettirib, Ossuriyani Sharqdagi yagona qudratli davlatga
aylantirishni maqsad qilib qo‘ydi. Tiglatpalasar III istilochilik yurishlarini boshlab
743-740-yillarda shimoliy Suriya va kichik osiyoliklardan iborat Arpad ittifoqi
qo‘shinlarini tor-mor etadi. Tiglatpalasar III qo‘shinlari miloddan avvalgi 738-735-
yillarda Urartu ustiga yurishlar qilib, urartlar yurtidan ko‘p o‘ljalar va asirlar olib
qaytadi. Miloddan avvalgi 734-732-yillarda Ossuriyaga qarshi Damashq va Isroil
podsholari, shuningdek, sohil bo‘yi arab knyazliklari va Edem harbiy ittifoqi
tuziladi. Ittifoqchilar bilan bo‘lgan janglarda Ossuriyaning qo‘li baland kelib,
Ossuriya sharqiy O‘rtayer dengizi sohilida mustahkamlanib oladi. Miloddan
avvalgi 737-yili Tiglatpalasar III Midiyada mustahkamlanib olgach, Bobil ustiga
qo‘shin tortib uni ham egallaydi 19
. Bu g'alabalar Ossuriyani Old Osiyodaga eng
katta qudratli davlatga aylantiradi. Bu davrda Ossuriya davlati tarkibiga
Mesopotamiyaning katta qismi, O‘rtayer dengizining sharqiy sohilidagi joylar,
shuningdek, Midiyaning qator hududlari itoat etar edi. Yilnomachilarning keltirgan
ma'lumotlariga ko‘ra, Ossur podsholari, sarkardalari rahbarligidagi jangchilarning
rahmsizligi va qonxo‘rligi, urushda hech qachon insonparvarlik ko‘rsatmagan
boshqa Qadimgi Sharq qo‘shinlarining barcha jabr-zulmlaridan oshib o‘tib ketgan.
Ossurlar mag'lub bo‘lgan dushmanlarni eng vahshiyona usullar bilan jazolaganlar.
Bu Ossuriyada eng oddiy va qonuniy ish hisoblangan. O‘sha davr yilnomachilari
va rassomlari mag'lublarga nisbatan ishlatilgan jabr-zulm va jazolarni butun
tafsilotlari bilan tasvirlaganlar. Tirik kishilarning terisini shilib olish, ko‘zini
o‘yish, lab va iyagini teshib arqon o‘tkazish, dorga osish, qoziqqa o‘tqazish va shu
kabi boshqa razil ixtirolar bo‘ysundirilgan xalqlarni jazolash va qo‘rqitishning
19
Қадимги дунеd тарихи. II қисм. / Крушкол таҳрири остида. - Т.: Ўқитувчи, 1975. -446 б.
29

tabiiy usuli hisoblangan.
Bugina emas, ossur jangchilari, sarkardalari va podsholari asirga tushgan o‘z
dushmanlarini shahar darvozalari oldiga to‘plab, ularni yoqib yuborganliklari ham
ma'lum. Ammo bu jabr-zulmlar va razilliklar ossur qo‘shinlari bosib olgan o‘lka
xalqlarini tiz cho‘ktira olmagan.
Yengilgan va xonavayron qilingan o‘lka xalqlarining ossur hukmronligiga qarshi
ommaviy chiqishlari va qo‘zg'olonlari to‘xtamagan. Qo‘shni mamlakatlarning
shafqatsiz talanishi qattiq qarshiliklarga sabab bo‘lgan va bir o‘lkaning xalqlari
mustaqillik uchun qayta-qayta bosh ko‘tarib chiqqanlar. Keyinchalik mamlakat
ichidagi nizolar, qo‘zg’olonlar va qo‘shni mamlakatlardagi g'alayonlar
vaqtinchalik gullab-yashnagan Ossuriyaning asta-sekin zaiflashuviga olib kelgan.
Bu vaziyatdan foydalangan qo‘shni davlatlar, xususan, Yangi Bobil podsholigi
Midiya podsholigi bilan harbiy ittifoq tuzib, VII asr oxirlarida Ossuriya davlati va
podsholigini yanchib yo‘q qilib tashlagan. Bu voqeaning tafsiloti shunday bo‘lgan:
Yangi Bobil podshosi Nabopalasar Midiya podshosi Kiaksar bilan ittifoq tuzib,
dastlab miloddan avvalgi 614-yilda ittifoqchilar qo‘shini Ashshurga, 612-yili esa
ikki tomondan shiddatli hujum boshlab, har ikki shaharni vayron qilgan.
Ossurlarning qolgan-qutgan askarlari g’arbga Xarran va Karxamishga
chekinganlar. Ossurlar Misr fir'avni bilan ittifoq tuzib, mag'lubiyatdan saqlanib
qolishga umid bog’lagan. Miloddan avvalgi 605-yilda Bobil-Midiya qo‘shinlari
Ossuriya-Misr qo‘shinlarini Karxamesh yonida bo‘lgan dahshatli jangda batamom
tor-mor keltirgan. Shunday qilib bir vaqtlar Old Osiyo xalqlarini dahshatga solgan
Ossuriya davlati inqirozga uchragan va barham topgan.
3.2 YANGI OSSURIYA PODSHOLIGI
YUKSALISHI
Mil. avv. X asr oxirlarida tarixda “Ossuriya renessansi” deb nom olgan davr
boshlandi. Yuqorida ta’kidlanganidek podsho Ashshurdan II mamlakat
taraqqiyotini qayta yo‘lga qo‘yadi. Natijada Ossuriyaliklar Shimoliy
Mesopotamiyada o‘z hukmronliklarini qayta tikladilar va faol istilochilik
yurishlarini boshlash uchun zamin yaratadilar. Bu vaqtda Ossuriya armiyasi
30

o‘zining soni, yuqori darajada tashkillashtirilganligi, qurollanish darajasi va
jangovor qobiliyati bilan Old Osiyodagi birinchi o‘ringa chiqib oladi. Ossuriya
podshosi Tukulti-Ninurta II ning o‘g‘li Ashshurnatsirpal II (mil. avv. 884-859- yy)
davrida dastlab shimoli-g‘arbga Dajla qirg‘oqlariga yurish qiladi.
Mil. avv. 882-yilda Xulay boshchiligidagi qo‘zg‘olonni shafqatsizlik bilan
bostiradi. o‘rtayer dengizi qirg‘oqlariga yurish qiladi. o‘zining qarorgohini yangi
poytaxti Kalxu(Kalax)ga ko‘chiradi. Mil. avv. 886- yilda Bit-Zamani o‘lkasi
podshosi Ilanu boshchiligidagi qo‘zg‘olonni bostiradi 20
Ashshurnatsirpal II podsholigi davrida Ossuriya yana imperiyaga aylanadi. U
Nineviya shahrini davlatinirig shimolidagi tayanch nuqtasiga aylantirdi. Dajla
daryosi qirg‘oqlarida Kalxu shahrini qayta tiklab, poytaxtga aylantirdi. Ashshur
shahridan mohir ustalar va bog‘bonlar olib kelinib shahar obodonlashtirildi.
Hukumatni ham shu yerga ko‘chiradi.
Mil. avv . 876-yilda Ossuriya qo‘shinlari Finikiya qirg‘og‘iga chiqdilar.
Salmanasar III (mil. avv. 859-824-yy) Suriyaga yangi yurish uyushtirdi. Bu
hududda Ossuriyaning ekspansiyasiga qarshi bir necha shahar-davlatlarning
Damashq podsholigi boshchiligida ittifoqi tashkil topdi. Suriya, Falastin, Finikiya,
Kilikiya va Damashqning birlashgan qo‘shinlari ossur qo‘shinlarini jangda
mag‘lubiyatga uchratdilar (mil. avv. 853-yildagi Oront daryosi yonidagi jang). mil.
avv. 845-yilda Salmanasar III 120 ming kishilik qo‘shin bilan Suriyada yana jang
harakatlarini boshladi 21
. Lekin bu harbiy harakatlar ham muvaffaqiyatli chiqmadi.
Ossuriyaliklar vaqtinchalik Suriyadan chekinishga majbur bo‘ldilar. Ammo tez
orada ittifoqchi shahar-davlatlar o‘rtasida kelishmovchiliklar boshlanib, ossurlar
bundan juda yaxshi foydalandilar hamda mil. avv. 841-yilda harbiy harakatlarni
boshlab, Suriyada o‘z hukmronliklarini o‘matishga erishdilar. Mil. avv. 840
yildagina Frot daryosi ortida 16 yurishdan so‘ng, Damashq podsholigi
bo‘ysundiriladi. G‘olibona yurishlar boy o‘ljalarni qo‘lga kiritish imkoniyatini
20
Источниковедение истории Древнего Востока. — М., 1984. -98 b.
21
Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т.: 2004. -96 b.
31

tug‘dirdi. Ossuriya hukmdorlari Ashshur va Kalxu shaharlarida ulug‘vor saroy va
ibodatxonalar bunyod qildilar.
Mil. avv. 824 yili Salmanasar III ga qarshi o‘g‘li Ashshur-dan boshchiligida
Ossuriyaning 27 shahari birlashib, isyon ko‘targan payti olamdan o‘tadi. Taxt
vorisi etib boshqa farzandi Shamshi-Adad V (Bobil malikasining eri) ni tayinlab
ketadi. Ammo tez orada Ashshurdan ukasini quvib yuborib taxtni egallaydi.
Shamshi-Adad V Bobil podsholigiga qochib ketadi. Bobil podshosi Marduk-zakir-
shumi (qaynotasi) bilan kelishuv imzolab, Ashshurni zabt etdi. Ammo Bobil
rahnamoligida podsho unvonidan pastroq darajadagi unvonga sazovor bo‘ladi.
Shunday boo‘sa-da Ossuriya ichki va tashqi siyosatni mustaqil amalga oshirar edi.
Ossuriya o‘zining iqtisodiy, harbiy qudratini qayta tiklab, siyosiy markazlashuv va
barqarorlikka erishdi. Istilochilik urushlari natijasida Ossuriya iqtisodiyoti uchun
zarur bo‘lgan xomashyo (metall va yog‘och)ga boy bo‘lgan hududlar egallandi.
Natijada qullar mehnatiga ehtiyoj tez o‘sa boshlaydi. Ossuriyaning istilochilik
urushlari olib borishining yana bir sababi, mamlakat quruqiik va dengiz savdo
yo‘llari kesishgan hududda joylashgani uchun yetakchi o‘rinni egallashga harakat
qildi. Ossuriya Kichik Osiyo va asosan o‘rtayer dengizining sharqiga o‘z ta’sirini
kuchaytirishga urindi. Bu hududlarda savdo-hunarmandchilik, dengiz savdosi keng
yo‘lga qo‘yilgan, tabiiy boyliklarga boy edi. Sharqiy o‘rtayer dengizi
qirg‘oqlaridan muhim xalqaro savdo yo‘llari o‘tgan bo‘lib, bu yerda boy savdo -
hunarmandehilik markazlari Tir, Sidon, Arvad, Bibl, Damashq va Karxemish kabi
shaharlar mavjud edi. Mil. avv. 783-yili Ossuriya podsho taxtiga Salmanasar IV
o‘tirib to‘qqiz yil hukmronlik qiladi. Uning boshqaruvi davrida Ossuriya armiyasi
avvalgi g ‘alabalarga erisha olmaydi. Aksincha tashqi dushmanlardan
himoyalanishga majbur bo‘ladi. Damashq shahri aramey davlatining poytaxtiga
aylangan bo‘lib, kuch qudrati oshgan edi. Bu davlat hatto Ossuriyaga ham tazyiq
o‘tkazganligi manbalarda ta’kidlanadi. Ushbu urushlardan birida Ossuriya
hukmdori Salmanasar IV, Isroil hukmdori Ieroam II bilan ittifoq tuzib,
arameylarga qarshi harakat olib boradi. Ossuriya davlatining shimoliga xurritlar va
urartlar ham xavf tug‘dira boshlashdi. Podsho Salmanasar IV ni vorislari davrida
32

urartuliklar Ossuriyaning katta hududlarini egallashga muvaffaq bo‘lishgan. Mil.
avv . VIII asrda Ossuriya vaqtincha iqtisodiy tushkunlikka yuz tutadi. Ichki
ziddiyatlar, qo‘zg‘olon va isyonlar boshlanadi. Ossuriya uzoq vaqt olib borilgan
urushlar natijasida zaiflashib qoldi. Ossuriyaning qayta yuksalishi mil. avv. 746-
727-yillarda hokimiyatni to‘ntarish yo‘li bilan olgan Kalxu hokimi harbiy boshliq
Pul (taxtdagi ismi podsho Tiglatpalasar III) davrida boshlandi. Kuchli sarkarda,
Tiglatpalasar III podsho hokimiyatini mustahkamlash uchun qator islohotlar
o‘tkazadi. U Ossuriya tarkibidagi o‘lkalarni kichik-kichik noibliklarga bo‘lib
yuboradi.
Noiblar ustidan markaziy hokimiyatning nazorati o‘rnatiIib, noiblarning
vazifalari cheklandi. Podsho Tiglatpalasar III davlatdan maosh oladigan kuchli
muntazam qo‘shin tuzadi va ko‘ngillilarni harbiy xizmatga chaqirmay qo‘yadi.
Ossuriya armiyasiga aholining o‘rta va past tabaqalari xizmatga tortiladi.
Qo‘shinlar bir necha qismlarga bo‘lingan edi. Ya’ni, piyodalar qo‘shinda
aksariyatni tashkil qilib, yengil va og‘ir qurolli qismlarga bo‘lingan. Qo‘shinda
avalgidek jang aravalaridan foydalanib kelingan. Keyinchalik otliqlar qismlaridan
keng foydalanila boshlandi. Undan keyin taxtga o ‘g‘li Salmanasar V (mil. avv
727-722-yy) voris etib tayinlanadi, uning hukmdorlik davri haqida ma’lumotlar
kam keltirilgan 22
.
Ichki siyosatda Salmanasar V poytaxt Ashshur aholisiga, boshqa shaharlar
qatori turli soliqlar va majburiyatlami yuklaydi, bu esa poytaxt aholisi tomonidan
o‘z huquqlariga nisbatan xurmatini yo‘qotadi. Tashqi siyosatda esa podsho
Salmanasar V besh yil davomida Finikiya shahri Timi qamal qilgani, shu yillar
arafasida o‘lpon to‘lashdan bosh tortgan Isroil davlatini yo‘q qilishga qaror qiladi,
lekin hukmdor bu urushda halok bo‘ladi. So‘ngra Ossuriya taxtiga mashhur Sargon
II (mil. avv. 722-705- yy) chiqadi.
22
Борухович В. Г. История древнегреческой литературы. Классический период. М.: 1962 . -134 b.
Қадимги дунеd тарихи. II қисм. / Крушкол таҳрири остида. - Т.: Ўқитувчи, 1975. -444 б.
33

Hukmronligining dastlabki yillarida Bobil va Elam ittifoqiga qarshi yurish
qiladi. Ammo muvaffaqiyatsizlikka uchrasada chegaradagi Der shahri Ossuriya
tarkibida qoladi. So‘ngra Sargon II mil. avv. 721-yilda Isroilga yurish qiladi bu
mamlakatni talon-taroj qilib aholisini Ossuriyaga asir qilib olib ketadi. Yaqin
Sharq yerlari ossurlar tomonidan birin ketin xonavayron qilindi. Shundan keyin
Sargon II Suriyaning Xamat shahri hukmdorini asir olgach, uni Ashshurga olib
keladi. So‘ngra Karkar shahrini ishg‘ol qilib, talon-tarojdan keyin shaharga o‘t
qo‘yiladi. o‘rtayer dengizidagi Kipr orolidagi ioniyalik yunonlarni o‘lpon to‘lashga
majbur qiladi.
Nineviya shahri yaqinida o‘ziga yangi poytaxt Dur Sharrun (Sargon
shahrini)ni qurdiradi. Mil. avv. 714-yilda Urartuga qarshi boshlaydi. U bu harbiy
yurishga puxta tayyorlanib, Urartuga Sharq tomondan kirib boradi va ularning
podshosi Rusa I ni yengadi. Ushbu harbiy yurish olti oy davom etib Sargon II ning
g‘alabasi bilan tugaydi. Ushbu g‘alaba uning buyukligini yuqori shohsupaga olib
chiqadi. Ossuriya hukmdori qarorgohiga Misr, Efiopiya, hatto Arabistondan
elchilar tabriklar bilan kelishadi. Keyinchalik Sargon II mil. avv. 710-yili Bobilga
yurish boshlaydi. Bu yurishda Sargon II deyarli jangsiz ikki hukmdor 63 xaldeylar
podshosi Merodax-baladan va Elam podshosi Shutruk Naxxunte II ni
bo‘ysundiradi. Bu voqealardan keyin Sargon II yirik Ossuriya imperiyasini tuzgan
ikkinchi Sargon sifatida tarixga kiradi. Bobilni ishg‘ol etib besh yil o‘tgach Sargon
II vafot etadi. Sargon II dan so‘ng taxtga uning o ‘g ‘li Sinaxxerib (mil. avv. 704-
681-yy) keladi. Ossuriyaga qaram yerlar ozod bo‘lishni istar edilar. Birinchi bo‘lib
Bobilda, zodagon Merodax-baladan rahbarligida qo‘zg‘olon boshlanib ketadi.
Bobilliklar xaldeylar, arameylar va elamliklar bilan ittifoq tuzadilar. Birlashgan
qo‘shin Ossurlarga qarshi Kish shahri tomon yurish qiladi. Ammo Sinaxxerib
ularning birlashgan qo‘shinini mag‘lubiyatga uchratadi. Merodax-baladan esa
qochishga majbur bo‘ladi. Ossur qo‘shini Bobilga kirib keladi. Podshoning
buyrug‘i bilan isyonda qatnashgan odamlarga tegishli ekinzorlar yo‘q qilinadi.
Ko‘plab asirlar Ossuriyaga olib ketiladi.
34

U poytaxtni Nineviyaga ko‘chirdi. Ko‘p o‘tmay Falastinda, Ekron shahri isyon
ko‘taradi, uning ortidan Finikiyaning Tir va Sidon shahar-davlatlari Ossuriyaga
bo‘ysunmay qo‘yadi. Bu orada Misr yordamiga ishongan Yahudiya podshosi
Xizikiya ham Ossuriyaga qarshi chiqadi. Sinaxxerib esa tezlik bilan isyonlami
bostirishga kirishadi. Yahudiya poytaxti Quddus (Ierusalim) shahri qamal
qilingach, Xizikiya ossurlarga 11 tonna kumush va 1 tonnaga yaqin oltin
miqdorida o‘lpon to‘laydi. Sinaxxerib o‘z qo‘shinlarini misrliklarga qarshi
yo‘naltiradi, ikki armiya Eltekey yonida uchrashadi. Afsuski jang natijalari bizga
ma’lum emas. Shunday bo‘lsa-da Misr qo‘shini ortga qaytib ketadi.
So‘ngra podsho Sinaxxerib isyon ko‘targan Ekron shahrini egallaydi va
Quddusni uzoq qamal qiladi. Yahudiya yerlari talon-taroj qilinadi. Ammo ossur
qo‘shini orasida vabo kasalligi tarqaladi, natijada Quddus zabt etilmay qoladi.
Yangi Ossuriya podsholigining hukmdorlari semit qabilalaridan, arameylardan
bo‘lgani uchun butun davlatda va Mesopotamiyada aramey yozuvi va tili keng
tarqaladi. Ossuriyaliklaming tayanchi ularning kuchli harbiy qo‘shini bo‘lgan.
Agar avvalari har bir harbiy askar, davlat tomonidan ajratib berilgan yerda
dehqonchilik bilan shug‘ullangan bo‘lsa, endilikda Yangi Ossuriya podsholigida
harbiylar mamlakat xazinasidan maosh olar edi. Ular asosan temirdan yasalgan
qurollar bilan ta’minlanganlar. Shaharlarni qamal qiladigan, qal’a devorlarini
buzadigan moslamalar bilan ham qurollanganlar. Ossuriya hukmdorlari harbiy
siyosati o‘ta beshafqatlik bilan ajralib turgan, qarshilik qilgan shaharlar aholisi
qilichdan o‘tkazilgan. Isyon rahbarlari esa asirga olinib, qiynoqqa solinib, qatl
qilingan. Bundan ko‘zlangan maqsad bo‘ysundirilgan xalqlami qo‘rquvda saqlab
turishdan iborat edi. Shuning uchun Ossuriya poytaxti Nineviyani “Qonga botgan
shahar” deb ta’riflashgan. Agar avvalgi Ossuriya hukmdorlari zabt etgan shahar va
xalqlarni bosh xudolarini xurmat yuzasidan ular sharafiga qurbonliklar keltirishsa,
Yangi Ossuriya hukmdorlari aksincha zabt etgan xalqlami ibodatxonalarini
butunlay vayron qilib tashlashgan, aholisi boshqa o‘lkalarga surgun qilinar edi.
Bunga Sinaxxeribning Bobil va Elamga qarshi urushi yorqin misol bo‘la oladi.
Masalan Sinaxxerib uzoq qarshilik qilgan Bobilni egallab uni vayron qiladi va
35

shahar suvga bostiriladi. Ossuriya Kichik Osiyoning janubi-sharqiy qismlari
ustidan hukmronlikni qo‘ldan chiqaradi 23
.
Mil. avv. 681 yili Nineviyada, Nabu (xattotlar homiysi ) xudosiga qurbonlik
keltirish marosimi paytida ikki kichik o‘g‘li tomonidan o‘Idiriladi. Podsho
Asarxaddon (mil. avv. 680-669 yy)davrida vayron qilingan Bobil qayta tiklanadi.
Bobil garchand qaram bo‘lsa-da, Ossuriya bilan ittifoqda bo‘lgan alohida
podsholik sifatida tan olinadi. Asarxaddon Eron yerlarining shimoliy-g‘arbida
yashagan skiflar bilan mil. avv. 672-yilda ittifoq tuzdi. Suriya hududi qayta zabt
etiladi. So‘ngra Nil bo‘ylariga harbiy yurish uyushtiriladi va ichki urushlardan
charchagan Misr vaqtincha bo‘ysundiriladi. Ossuriya ulkan ko‘p millatli
imperiyaga aylanadi. Ma’muriy jihatdan Yangi Ossuriya hukmdorlari bosib
olingan hududlami mayda ma’muriy birliklarga bo‘lib tashlashganlar.
Ossuriyaliklarning asosiy maqsadi kelajakda bu hududlami imperiya tarkibidan
ajralib chiqishini oldini olish bo‘lgan. Bundan tashqari ma’muriy birliklarga noib
qilib, farzand qoldirish qobiliyatiga ega bo‘lmagan saroy og‘alaridan hukmdorlar
qo‘yilgan edi. Bundan maqsad keyinchalik yangi kichik hukmdorlar sulolasi paydo
bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik bo‘lgan. Asarxaddonning vorisi Ashshurbanipal (mil.
avv. 669-629-yy) bosqinchilik yurishlari natijasida tashkil topgan ulkan imperiyani
saqlab qoladi. U hatto Elamga ham g‘olibonona yurish uyushtiradi 24
.
Ammo podsho Ashshubanipal hukmronligining so‘nggi yillarida imperiyaning
yemirilishi boshlandi. Ashshurbanipal mil. avv. 627- yilda vafot etdi. Janubda
Nabopalasar boshchiligida xaldeylar isyon ko‘taradi. Bobil va Midiya
podsholiklari birgalikda Ossuriyaga qarshi ittifoqda, mil. avv. 614-yilda Ashshumi,
mil. avv. 612-yilda Nineviyani zabt etib vayron qildilar. Mil. avv. 605-yilda
Ossuriya davlati bunlay tugatiladi. Uning yerlari Bobil va Midiya tomonidan bosib
olinadi.
23
Источниковедение истории Древнего Востока. — М., 1984. -100 b.
24
Борухович В. Г. История древнегреческой литературы. Классический период. М.: 1962 -136 b.
Қадимги дунеd тарихи. II қисм. / Крушкол таҳрири остида. - Т.: Ўқитувчи, 1975. -449 б.
36

XULOSA
Qadimgi Ossuriya daviatchiligi mil. avv. II ming yillikda Ashshur shahri
asosida Mesopotamiyaning shimoli ya’ni yuqori Dajla qirg‘oqlarida paydo bo‘ladi.
Dastlab shahar-davlatga nisbatan “alum Ashshur” ya’ni Ashshur jamoasi (yoki
Ashshur xalqi) sifatida tilga olinadi. Ossuriyada ziroatchilik va savdo-sotiq
yetakchi o‘rin egallagan. 1842-yfl fransuz diplomati E.P.Botta mahalliy
afsonalarda Osuriyaning qadimgi poytaxti bilan bog'liq bo‘lgan Kunjik tepaligini
(Turkiya) qazishdan boshladi. 1846—1847-yilda ingliz diplomati G. A. Leyyard
Nimrud tepaligini qazib, qadimiy Osuriyaning Kalxu shahri qoldiqlarini ochdi.
Tepalikdan podsho saroylari, odam-ho‘kiz, odam-sher haykallari va badiiy
relyeflar topildi.
Buyuk Osuriya harbiy davlati (er. avv. I ming yillik) Er. avv. I ming yillikda Old
Osiyoda temirdan keng miqyosida foydalana boshlanishi, Qadimgi Sharqda
iqtisodiy o‘sishga olib keladi. Quruqlik va dengiz savdosi keng hajmda rivojlanadi,
Xett va Mitanni kabi qudratli davlatlar tarix sahnasidan tushib ketdilar. Bobil va
Misr ichki va tashqi siyosatda tushkunlikka yuz tutdilar, natijada Yaqin Sharqda
Osuriya yetakchi o‘ringa chiqib oldi. Osuriya er. avv. X—VII asrlarda o‘zining
iqtisodiy, harbiy qudratini qayita tikladi, siyosiy markazlashuv va barqarorlikka
erishdi. Mil. avv. X asr oxirlarida tarixda “Ossuriya renessansi” deb nom olgan
davr boshlandi. Ossuriyaliklar Shimoliy Mesopotamiyada o‘z hukmronliklarini
qayta tikladilar va faol istilochilik yurishlarini boshlash uchun zamin yaratadilar.
37

Bu vaqtda Ossuriya armiyasi o‘zining soni, yuqori darajada tashkillashtirilganligi,
qurollanish darajasi va jangovor qobiliyati bilan Old Osiyodagi birinchi o‘ringa
chiqib oladi. Ossuriya podshosi Tukulti-Ninurta II ning o‘g‘li Ashshurnatsirpal II
(mil. avv. 884-859- yy) davrida dastlab shimoli-g‘arbga Dajla qirg‘oqlariga yurish
qiladi. Mil. avv. 882-yilda Xulay boshchiligidagi qo‘zg‘olonni shafqatsizlik bilan
bostiradi. Asarxaddonning vorisi Ashshurbanipal (mil. avv. 669-629-yy)
bosqinchilik yurishlari natijasida tashkil topgan ulkan imperiyani saqlab qoladi. U
hatto Elamga ham g‘olibonona yurish uyushtiradi. Ammo podsho Ashshubanipal
hukmronligining so‘nggi yillarida imperiyaning yemirilishi boshlandi.
Ashshurbanipal mil. avv. 627- yilda vafot etdi. Janubda Nabopalasar boshchiligida
xaldeylar isyon ko‘taradi. Bobil va Midiya podsholiklari birgalikda Ossuriyaga
qarshi ittifoqda, mil. avv. 614-yilda Ashshumi, mil. avv. 612-yilda Nineviyani zabt
etib vayron qildilar. Mil. avv. 605-yilda Ossuriya davlati bunlay tugatiladi. Uning
yerlari Bobil va Midiya tomonidan bosib olinadi 25
.
25
Источниковедение истории Древнего Востока. — М., 1984. -122 b.
38

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Источниковедение истории Древнего Востока. — М., 1984.
2. Rajabov R Qadimgi dunyo tarixi.- Toshkent, 2009
3. Қадимги дунеd тарихи . 2 қисм . / Крушкол таҳрири остида . - Т .: Ўқитувчи ,
1975. -479 б .
4. Qadimgi dunyo tarixi. Kuzishin tahriri ostida. II jild, 1974.
5. Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т .: 2004.
6. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Т .: 1998.
7. Борухович В. Г. История древнегреческой литературы. Классический период.
М.: 1962
8. Историки античности. II том. М., 1991
9. Немировский А.И. История древнего мира: Античность. Ч. 1-2. - М.:
ВЛАДОС, 2000
10. Бикерман Э. Хронология Древнего мира : Ближний Восток и античность / Э.
Биккерман; пер. с англ. И. М. Стеблин Каменского ; отв. ред. М. А.
Дандамаев. - М: Наука, 19
11. INTERNET ILOVALAR
12. www.anc-greece.narod.ru
13. http://www.greecancient.ru
14. http://www.greekroman.ru
39

15. www.antica.lt.
16. . www.ellada.spb.ru.
17. www.countries.ruG‘libraryG‘ant.
ILOVALAR
OSSURIYA POYTAXTI
40

OSSURIYA BOSQINLARI
41

Qadimgi Ossuriya podsholigi

Купить

Похожие документы
Yunonlar va Fors urushlari
Xristianlikning paydo bo‘lishi va tarqalishi
Shumer-Akkad sivilizatsiyasi
Rim respuplikasi qulashi va imperiya ilk davri
Rim imperiyasining oltin va so’nggi davri