• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 531.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 22 Сентябрь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Qadimgi sharq va g'arb xalqlaridagi iqtisodiy g'oyalarning iqtisodiy rivojlanishga ta'siri

MUNDARIJA 1. Qadimgi Sharq sivilizatsiyalarida iqtisodiy fikrlarning shakllanishi .............................................. 6 2. Qadimgi G’arb (Yunon va Rim)dagi iqtisodiy qarashlar va ularning mohiyati .............................. 8 3. Qadimgi iqtisodiy g’oyalarning asosiy yo’nalishlari: mulk, mehnat, bozor va davlat ................. 12 4. Sharq va G’arb iqtisodiy fikrlarining o’zaro farqlari va umumiy jihatlari ................................... 16 5. Qadimgi iqtisodiy g’oyalarning zamonaviy iqtisodiy rivojlanishga ta’siri ................................... 19 XULOSA ......................................................................................................................................... 23 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................................................... 25 2 mavjud edi. Bu davrda mehnat ko’proq tashqi savdo va sanoatga yo’naltirilgan edi, bu esa o’z navbatida iqtisodiy rivojlanishning yangi bosqichiga olib kelgan. Mehnatga munosabatda Xitoy falsafasida ham o’ziga xos fikrlar mavjud edi. Xitoyda agrar jamiyatlar va mehnatning ahamiyati ustun bo’lgan. Shu bilan birga, mehnatni faqat iqtisodiy rivojlanishning vositasi sifatida emas, balki insonning ahloki borlig’ining belgilovchi elementi sifatida ham ko’rganlar. Xitoyda ishlab chiqarish va mehnatga qadrlash falsafasi jamiyatni tartibga solish va o’zining ijtimoiy vazifalarini bajarish uchun zarur bo’lgan bir asos sifatida qaralgan. Bozor va uning roli Qadimgi iqtisodiyotda bozor o’zining iqtisodiy rolini asta-sekinlik bilan kuchaytirgan. Yunon va Rim jamiyatlarida bozorlar iqtisodiy resurslarning almashinuvi, iste’mol va ishlab chiqarish o’rtasidagi bog’lanishning asosiy platformalariga aylangan. Qadimgi bozorlarning o’ziga xos jihatlaridan biri bu savdo va iste’molning faqat tovarlar bilan cheklanmaganligidir; ular orasida xizmatlar, ma’lumotlar, va madaniyat ham alohida o’rin tutgan. Antik Rimda bozorlar o’zining yirik savdo joylari, markaziy bazarlari va savdo yo’llari bilan mashhur edi. Rimning savdo tizimi, ayniqsa, uning g’arb va sharq o’rtasidagi aloqalari tufayli, xalqaro miqyosda kengaygan. Bu savdo tarmoqlari orqali Rim Imperiyasi turli xil tovarlarni olib, boshqa mamlakatlarga eksport qilgan. Rimda bozorlarning rivojlanishi, shuningdek, tadbirkorlik va raqobatni rag’batlantirgan. Davlat va uning iqtisodiy roli Qadimgi davrda davlatning iqtisodiyotdagi roli juda katta edi. Antik davrda davlat o’z iqtisodiy siyosatida davlat tomonidan nazorat qilinadigan mulk va resurslarga katta e’tibor qaratgan. Yunon va Rim davlatlari o’zlari tomonidan belgilangan iqtisodiy qonunlar orqali bozorlarni tartibga solgan va muhim iqtisodiy faoliyatlarni nazorat qilgan. Qadimgi davlatlar ko’pincha o’z resurslarini va 14 iqtisodiy fikrning shakllanishida muhim rol o’ynagan. Sokratning asosiy g’oyasi – ijtimoiy adolat va individual axloqni uyg’unlashtirish edi. U iqtisodiy faoliyatni jamiyatning yaxshi yashashiga qaratish kerakligini ta’kidlagan, uning fikricha, iqtisodiy boyliklar faqat axloqiy me’yorlarga mos bo’lsa, samarali bo’ladi. Platon (Miloddan avvalgi 427-347 yillar) – Platon o’zining "Davlat" asarida iqtisodiy tizimni axloqiy va ijtimoiy nuqtai nazardan ko’rib chiqqan. Platon jamiyatda to’g’ri boshqaruvni ta’minlash uchun iqtisodiy faoliyatni adolatli taqsimlashni va davlat tomonidan nazorat qilishni zarur deb bilgan. U mehnat taqsimoti, mulkchilik va ijtimoiy tabaqalanish masalalarini jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni saqlash uchun muhim deb hisoblagan. Platonning fikriga ko’ra, jamiyatda uchta asosiy ijtimoiy qatlam bo’lishi kerak: hukmdorlar, jangchilar va ishlab chiqaruvchilar. Har bir qatlamning o’z vazifalari bor, va iqtisodiy faoliyat har bir qatlam uchun alohida bo’lishi kerak. Platon iqtisodiy resurslarning faqat adolatli taqsimotini, maqsadga muvofiq ishlatilishini, va davlatning iqtisodiy boshqaruvdagi o’rnini ta’kidladi. Aristotel (Miloddan avvalgi 384-322 yillar) – Aristotel iqtisodiy fikrni yanada rivojlantirgan va amaliy jihatdan ko’rib chiqqan. Aristotel iqtisodiy faoliyatni jamiyatdagi axloqiy qadriyatlar va siyosiy tizim bilan bog’lashga intilgan. Uning “Nikomax Etikasi”da mulkchilik, mehnat taqsimoti va iqtisodiy boshqaruv haqidagi g’oyalari aniq bayon etilgan. Aristotel uchun mulkchilik jamiyatda odamlarning farovonligini oshirishga xizmat qilishi kerak edi, lekin boylikni orttirish uchun emas, balki umumiy yaxshilikni ta’minlash uchun ishlatilishi lozim edi. Aristotel davlatning iqtisodiyotdagi o’rni haqida fikr yuritarkan, davlat ijtimoiy va iqtisodiy barqarorlikni saqlashda katta rol o’ynashi kerak deb hisoblagan. Uning iqtisodiy qarashlarida mulkchilik va shaxsiy erkinlikning muvozanati haqida gap boradi. Rimda iqtisodiy fikrlar 9 belgilanadi. Qur’oni karim, Hadislar va fiqh manbalarida iqtisodiy faoliyatning halolligi, tenglik, zakot, ribodan voz kechish kabi qoidalar muhim o’rin egallaydi. Bugungi kunda islomiy bank tizimi, islomiy moliyalashtirish usullari keng ommalashib bormoqda. Foizsiz kreditlash, moliyaviy shaffoflik, ijtimoiy barobarlik kabi tamoyillar nafaqat musulmon mamlakatlarda, balki G’arb iqtisodiy tizimida ham o’z aksini topmoqda. Xalqaro moliyaviy institutlar islomiy moliya modellarini joriy qilish orqali iqtisodiy adolat, barqarorlik va ijtimoiy mas’uliyatni ta’minlashga intilmoqda. Hudud Qadimgi Iqtisodiy G’oyalar Asosiy Namoyandalari Zamonaviy Iqtisodiy Rivojlanishga Ta’siri Sharq (Mesopotamiya, Hindiston, Xitoy) Davlat tomonidan iqtisodning markazlashuvi, mehnat taqsimoti, yerga egalik, soliq tizimi Konfutsiy, Kautilya Davlat iqtisodiyotidagi ishtirok, soliq siyosati, byudjet nazorati, tartibga soluvchi roli G’arb (Yunon-Rim) Xususiy mulk, bozorda erkinlik, savdo-sotiq, foyda olish Ksenofont, Platon, Aristotel, Seneka Bozor iqtisodiyoti, erkin raqobat, tadbirkorlik, iqtisodiy erkinlik tamoyillari Qadimgi Sharq va G’arb xalqlarining iqtisodiy g’oyalari va ularning zamonaviy rivojlanishga ta’siri Qadimgi davrda mavjud bo’lgan savdo yo’llari va xalqaro iqtisodiy aloqalar bugungi global iqtisodiyotning asosiy ildizlaridan hisoblanadi. Buyuk Ipak yo’li, Qoradengiz va O’rta yer dengizi orqali kechgan savdo yo’llari xalqlar o’rtasida nafaqat iqtisodiy, balki madaniy va siyosiy aloqalarni kuchaytirgan. Hozirgi globallashuv davrida xalqaro savdo, integratsiya, transchegaraviy investitsiyalar va logistika tizimlari qadimgi xalqaro iqtisodiy tajribalarning rivojlangan shakli sifatida namoyon bo’lmoqda. Qadimgi iqtisodiy g’oyalar shuningdek, mehnatni qadrlash, mahsulot ishlab chiqarish va uni adolatli taqsimlash kabi tamoyillarni ilgari surgan. Bu esa bugungi 21 boshqaruv, taqsimot, moliya va soliqqa oid asosiy tushunchalarning tarixiy ildizlarini tashkil qiladi. Ayni paytda, bu fikrlar iqtisodiy nazariyalar shaklida bo’lmasa-da, ularning amaliy natijalari jamiyatda iqtisodiy tartib, barqarorlik va samaradorlikka xizmat qilgan 2. Qadimgi G’arb (Yunon va Rim)dagi iqtisodiy qarashlar va ularning mohiyati Yunonistonning iqtisodiy qarashlari Yunoniston iqtisodiy fikrlari qadimgi G’arb iqtisodiy tafakkurining asosini tashkil qilgan. Yunon faylasuflari iqtisodiyotning asosiy masalalarini axloqiy, siyosiy va ijtimoiy jihatdan chuqur tahlil qilganlar. Yunon iqtisodiy fikrining rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatgan asosiy omillar — siyosiy tizimlar, jamiyatning ijtimoiy tabaqalari va bozorlarning shakllanishi bo’lgan. 2.1-rasm.Qadimgi Sharq va G`arbdagi iqtisodiy qarashlar va ularning mohiyati. 1 Sokrat (Miloddan avvalgi 469-399 yillar) – Sokrat iqtisodiyotga bevosita tegishli qarashlar ilgari surmagan, ammo uning axloqiy va siyosiy qarashlari 1 Platon. Davlat. – T.: “Fan va texnologiya”, 2010. 8 yuksalishida tarixiy-madaniy meros asosida shakllangan iqtisodiy yondashuvlarning roli katta. Hindiston iqtisodiy fikrida esa “Arthashastra” asari muhim o’rin egallaydi. Bu asarda davlat boshqaruvi, soliqlar, narx nazorati, savdo-sotiq, ishlab chiqarish kabi iqtisodiy faoliyat tarmoqlari aniq tahlil qilingan. Zamonaviy iqtisodiy nazariyalarda bozorni tartibga solish, narxlar ustidan nazorat o’rnatish kabi funksiyalar Hindistonda qadimdan mavjud bo’lganligini ko’rsatadi. Bugungi Hindiston hukumati tomonidan amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar, ayniqsa, bandlikni ta’minlash, mahalliy ishlab chiqarishni qo’llab-quvvatlash, soliqlarni samarali yig’ish kabi chora-tadbirlar, o’zining tarixiy ildizlariga ega. Qadimgi Yunoniston iqtisodiy tafakkuri esa zamonaviy G’arb iqtisodiy nazariyalarining asosi bo’lib xizmat qiladi. Platon va Aristotel iqtisodiy faoliyatning jamiyatdagi o’rni, mulkchilik shakllari, mehnat taqsimoti, adolatli narx va foyda tushunchalarini falsafiy jihatdan tahlil qilganlar. Ayniqsa Aristotelning iqtisodiy faoliyatni “oikonomika” va “xrematistika”ga ajratishi hozirgi iqtisodiy tushunchalarga mos tushadi. Birinchisi — uy xo’jaligini yuritish san’ati bo’lsa, ikkinchisi — foyda orttirishga qaratilgan faoliyatdir. Zamonaviy iqtisodiy nazariyada iste’mol va ishlab chiqarish, foyda olish, investitsiya kabi tushunchalarning tag zamini aynan shu qadimiy qarashlarga borib taqaladi. Qadimgi Rim davlati esa iqtisodiy aloqalar va huquqiy munosabatlarni rivojlantirishda muhim tajribaga ega bo’lgan. Rim huquqi bugungi zamonaviy iqtisodiy qonunchilik, mulk huquqi va shartnoma asosidagi iqtisodiy aloqalarning huquqiy asoslarini yaratgan. Hozirgi kunda bozor munosabatlari doirasida yuritilayotgan shartnomalar, bank xizmatlari, mulk huquqining himoyasi, soliqqa tortish tizimi — bularning barchasi qadimgi Rim iqtisodiy-huquqiy tizimidan meros bo’lib qolgan. Qadimgi Islom iqtisodiy fikrida esa iqtisodiy faoliyat axloqiy-ijtimoiy qadriyatlar bilan uyg’un holda olib borilishi kerakligi asosiy tamoyil sifatida 20 ijaraga berish, savdo shartnomalari, mehnat haqini belgilash, kredit munosabatlari. Bu esa iqtisodiy fikrlar endi amaliyotda qonuniy asosda mustahkamlana boshlaganini ko’rsatadi. Ayniqsa, narx va foyda, mehnat samaradorligi va javobgarlik masalalari ilk bor huquqiy jihatdan tartibga solinganligi tarixiy taraqqiyot uchun katta yangilik edi. Qadimgi Hindistonda iqtisodiy fikrlar diniy-axloqiy qadriyatlar bilan uyg’unlashgan holda rivojlangan. Veda adabiyotlari va xususan “Arthashastra” asari bu borada juda muhim manba hisoblanadi. Arthashastrada davlat iqtisodiyotning boshqaruvchisi sifatida tasvirlangan. Yer solig’i, bojxona tartiblari, narxlarni nazorat qilish, savdo yo’llarining xavfsizligini ta’minlash kabi masalalar aniq ko’rsatib o’tilgan. Asarda iqtisodiy faoliyat turlari, ularni yuritish qoidalari, davlatning daromad manbalari, byudjet muvozanati va zaxira tizimi haqida ham keng tushunchalar berilgan. Hind jamiyatidagi kasta tizimi har bir qatlamning iqtisodiy vazifasini belgilab bergan, bu esa mehnat taqsimotining qat’iy ijtimoiy asosga ega bo’lishiga olib kelgan. Bunday tizim, bir tomondan, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlasa, boshqa tomondan, ijtimoiy harakatchanlikni cheklagan. Qadimgi Xitoyda iqtisodiy fikrlarning shakllanishida Konfutsiy va boshqa faylasuflarning g’oyalari muhim rol o’ynagan. Konfutsiy axloqiy-ijtimoiy tartibga katta e’tibor qaratgan bo’lsa-da, bu qarashlar iqtisodiy faoliyatga ham ta’sir qilgan. Davlat iqtisodiyotni tartibga soluvchi bosh muvofiqlashtiruvchi kuch sifatida qaralgan. Xitoyda ham irrigatsiya tizimlari, soliq yig’ish, hosilni saqlash va qayta taqsimlash tizimi mukammal darajada yo’lga qo’yilgan. “Guanzi” kabi falsafiy- ijtimoiy asarlarda iqtisodiy boshqaruvga doir fikrlar – oziq-ovqat narxlarini barqaror ushlab turish, strategik zaxiralarni yaratish, aholiga taqsimlash mexanizmlari aniq ko’rsatilgan. Qadimgi Sharq iqtisodiy fikrlarining umumiy jihati shundaki, ular, odatda, amaliy ehtiyojlar asosida shakllangan va davlat manfaatlari bilan chambarchas bog’liq bo’lgan. Bu g’oyalar zamonaviy iqtisodiy tafakkurdagi rejalashtirish, 7 sotsialistik nazariyalar (Karl Marks) va neokeynschilik (Jon Meynard Keyns) kabi oqimlar G’arb iqtisodiy tafakkurining tarixiy asoslarini belgilab berdi. Adam Smit o’zining mashhur “Millatlar boyligi” asarida bozor iqtisodiyoti, erkin raqobat va shaxsiy manfaatning umumiy foydaga xizmat qilishi haqidagi g’oyalarni ilgari surdi. Bu nazariya G’arbda iqtisodiy erkinlik, bozor tamoyillari va shaxsiy mulk daxlsizligining ustuvorligini belgiladi. 20-asrda iqtisodiy inqirozlar natijasida Keyns tomonidan davlatning iqtisodiyotdagi rolini kuchaytirish zarurligi ilgari surildi. Bu yondashuv hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini saqlab kelmoqda. Sharq va G’arb iqtisodiy fikrlari o’rtasidagi asosiy farqlardan biri — yondashuv uslubidadir. Sharqda iqtisodiy masalalarga axloqiy, diniy va ijtimoiy qadriyatlar asosida yondashilgan bo’lsa, G’arbda bu jarayon ko’proq mantiqiy, nazariy va ilmiy asoslar bilan bog’langan. Sharq iqtisodiyoti uzoq vaqt markazlashgan boshqaruvga asoslangan bo’lsa, G’arb iqtisodiyoti erkin bozor tamoyillariga asoslangan holda rivojlangan. Bundan tashqari, mulkchilikka bo’lgan munosabat ham farq qiladi. G’arbda shaxsiy mulk daxlsizligi eng muhim tamoyil sifatida qaralsa, Sharqda ijtimoiy mulkchilik va jamoaviy manfaat ustuvor bo’lgan. Islom iqtisodiy tizimida foiz taqiqlangani holda, moliyaviy faoliyat adolat va halollikka asoslangan. G’arb iqtisodiyotida esa bank tizimi, foiz stavkalari va kredit mexanizmlari iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi kuch sifatida qaraladi. Ammo bu farqlarga qaramay, Sharq va G’arb iqtisodiy fikrlarida umumiy jihatlar ham mavjud. Har ikkala mintaqada ham iqtisodiy taraqqiyotga intilish, jamiyat farovonligini oshirish, tartibga solinuvchi iqtisodiy faoliyatni yo’lga qo’yish kabi tamoyillar mavjud. Mehnatga e’tibor, resurslardan oqilona foydalanish, tashqi savdoning rivojiga ahamiyat berish — bu umumiyliklarning eng muhimlari hisoblanadi. Shuningdek, davlatning iqtisodiyotdagi roli har ikkala hududda ham inkor etilmagan. Garchi G’arbda bozor mexanizmi ustuvor bo’lsa-da, muayyan davrlarda 17 adolatli qilish va davlatning iqtisodiy boshqaruvini yanada samarali tarzda tashkil etishni istagan. G’arb iqtisodiy fikrining umumiy mohiyati Qadimgi G’arb iqtisodiy fikrining umumiy mohiyati davlatning iqtisodiy hayotdagi roli, mulkchilik, savdo, soliqlar va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashga asoslangan. Yunoniston va Rimda iqtisodiy faoliyat nafaqat iqtisodiy manfaatlar, balki ijtimoiy va axloqiy qadriyatlar bilan chambarchas bog’liq edi. Yunon faylasuflari iqtisodiy faoliyatni axloqiy va siyosiy nuqtai nazardan tahlil qilishgan bo’lsa, Rimda iqtisodiy tizimlarning amaliy jihatlari va davlatning iqtisodiy boshqaruvdagi roli haqida keng qamrovli qarashlar ishlab chiqilgan. Qadimgi G’arbning iqtisodiy fikrlari keyingi asrlarda iqtisodiy tafakkurda yangi yondashuvlar va nazariyalar uchun poydevor bo’lib xizmat qilgan. Yunoniston va Rimda iqtisodiy fikrlarning rivojlanishi nafaqat ularning jamiyatining, balki butun G’arb madaniyatining iqtisodiy tizimlaridagi keyingi o’zgarishlarga ham katta ta’sir ko’rsatgan. Iqtisodiy fikrlarning o’zgarishi davrlar o’tgach, zamonaviy iqtisodiyotning asosi bo’lgan bozor tamoyillari, mulkchilik, soliq tizimlari va mehnat taqsimoti haqidagi g’oyalar shakllanishiga turtki bo’ldi. 2 2 Nosirov B.A. Sharq va G‘arb falsafasi tarixida iqtisodiy tafakkur rivoji. – Toshkent: TDYU nashriyoti, 2015. 11 5. Qadimgi iqtisodiy g’oyalarning zamonaviy iqtisodiy rivojlanishga ta’siri Insoniyat tarixi davomida iqtisodiy fikrlar jamiyatning rivojlanishida muhim rol o’ynab kelgan. Qadimgi davrlardagi iqtisodiy g’oyalar nafaqat o’z zamoni uchun, balki keyingi asrlar davomida shakllanib borgan iqtisodiy tizimlarning asosiy tamoyillarini belgilab bergan. Bugungi kunda zamonaviy iqtisodiy rivojlanish jarayonlarini chuqur anglash uchun o’tmishda mavjud bo’lgan iqtisodiy qarashlar, ularning asosiy tushunchalari va amaliyotdagi ifodalarini o’rganish dolzarb ahamiyatga ega. Qadimgi Sharq va G’arbda shakllangan iqtisodiy g’oyalar, ular asosida yaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar, hozirgi zamon iqtisodiy nazariyalariga zamin yaratgan. Qadimgi Misrda iqtisodiyot asosan qishloq xo’jaligiga asoslangan bo’lib, yer mulki, soliq tizimi va ish kuchi muhim ahamiyat kasb etgan. Fir’avnlar davlati tomonidan barcha iqtisodiy faoliyat markazlashgan tartibda boshqarilgan. Bugungi markazlashgan boshqaruv tizimlarining ayrim elementlari aynan ushbu davrdagi iqtisodiy amaliyotlardan ildiz olgan. Soliq yig’ish, davlat nazoratidagi ishlab chiqarish va ombor tizimi Misr iqtisodiy modelining asosiy xususiyatlari bo’lgan. Hozirgi kunda davlat budjetini shakllantirish va moliyaviy nazoratni amalga oshirishda shu kabi qadimgi tajribalar asosiy negizlardan biri sifatida namoyon bo’ladi. Qadimgi Xitoy iqtisodiy fikrida esa jamiyatda barqarorlik, tartib, adolat va axloqiy me’yorlar asosida iqtisodiy faoliyat yuritish muhim hisoblangan. Konfutsiy ta’limotida iqtisodiy farovonlik jamiyatdagi ma’naviy-axloqiy tamoyillarga amal qilish orqali ta’minlanishi kerakligi ta’kidlangan. Bu g’oyalar zamonaviy Xitoy iqtisodiy modelida ham yaqqol ko’zga tashlanadi. Davlatning iqtisodiyotni rejalashtirishdagi faol ishtiroki, tartib-intizomga asoslangan ish yuritish, jamiyat manfaatlarini shaxsiy manfaatlardan ustun qo’yish — bular qadimgi Xitoy g’oyalarining davomidir. Ayniqsa, bugungi Xitoyning iqtisodiy 19 Qadimgi Roma Respublikasida mulkni taqsimlash jarayoni jamiyatdagi iqtisodiy va ijtimoiy tartibni saqlab qolish uchun zarur bo’lgan element sifatida qabul qilingan. Rimda mulk egaligi, shuningdek, fuqarolik huquqlari bilan bog’liq edi. Mulkni egalik qilish imkoniyati, ko’pincha faqat erkin fuqarolarga, zodagonlarga va oliy tabaqalarga berilgan. Qul va past tabaqalarga bu imkoniyatdan mahrum qilish orqali, Rim jamiyati o’z iqtisodiy tizimini mustahkamlagan. O’rta asrlarda, xristianlikning ta’siri bilan, mulk va boylik masalalari ko’pincha ijtimoiy tenglikka asoslangan tamoyillar bilan birga qaralgan. Bu davrda mulk egalik qilish faqat davlat yoki diniy tashkilotlar tomonidan tartibga solingan bo’lib, iqtisodiy faoliyatlar ko’pincha hukumat yoki cherkov nazoratida bo’lgan. O’rta asrlarning dastlabki bosqichlarida, ba'zi dinlar mulkni bo’lishmaslikni va boylikka nisbatan monastik munosabatni targ’ib qilgan. Biroq, keyinchalik bu g’oya iqtisodiy faoliyatni cheklovchi omil bo’lib, jamiyatda boylikning markazlashuvi va mulk egaligini cheklashga olib keldi. Mehnat va uning iqtisodiy ahamiyati Mehnat qadimgi iqtisodiy g’oyalarda muhim o’rin tutgan. Qadimgi jamiyatlarda mehnatni faqat iqtisodiy faoliyat sifatida emas, balki ijtimoiy tenglik, adolat va jamiyatda o’z o’rnini topishning asosiy vositasi sifatida qarashgan. Antik Yunonistonda aristotelizm mehnatni ikki turga bo’lgan: "erkin mehnat" va "qul mehnati". Qul mehnati jamiyatda past tabaqalarning iqtisodiy faoliyatida keng tarqalgan va jamiyatning rivojlanishiga xizmat qilgan. Rimda esa mehnat kuchi ko’pincha qul va asirlar tomonidan bajarilgan, ammo shunga qaramay, savdo va sanoatning rivojlanishi mehnatning ahamiyatini oshirgan. Ular tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar va xizmatlar iqtisodiyotning markaziy unsurlariga aylangan. Rimda, shuningdek, xalqning turmush darajasini oshirishga xizmat qilgan mehnatga nisbatan yuksak qadriyatlar 13 Rimda iqtisodiy fikrlar amaliyotga ko’proq yo’naltirilgan va ularning ijtimoiy tizimi, huquqiy boshqaruvi, va iqtisodiy tizimlari ko’proq rivojlangan edi. Rimda iqtisodiy faoliyat jamiyatning hayotida katta rol o’ynagan va imperiya hududida o’tkaziladigan savdo-sotiq, soliqlar, yerga egalik kabi masalalar asosiy diqqat markazida bo’lgan. Kato Ulyus (Miloddan avvalgi 234-149 yillar) – Rimning eng mashhur iqtisodiy siyosatchisi bo’lib, u qishloq xo’jaligi va mulkchilikni jamiyat barqarorligini ta’minlashda muhim vosita sifatida ko’rgan. Kato o’zining "De Agricultura" (Qishloq xo’jaligi to’g’risida) asarida iqtisodiy faoliyatni amaliy nuqtai nazardan tahlil qilgan. U, shuningdek, erkin mehnatni qo’llab-quvvatlagan, chunki erkin mehnat nafaqat shaxsiy farovonlikni, balki umumiy ijtimoiy barqarorlikni ham ta’minlashga yordam berishi mumkin degan edi. Kato iqtisodiy tizimda mulkchilikka katta e’tibor qaratgan va bu tizimni rivojlantirishni o’zining siyosiy faoliyatining asosi deb bilgan. Seneka (Miloddan avvalgi 4-yil - milodiy 65-yil) – Seneka, Rimning boshqa mashhur faylasufi, boylik va materializmga qarshi turib, iqtisodiy faoliyatni axloqiy masala sifatida ko’rgan. U iqtisodiy resurslarni adolatli va samarali tarzda taqsimlashni, va boylikni orttirishga qarshi bo’lgan. Seneka uchun boylikning asosiy maqsadi — odamning axloqiy yaxshilanishi va jamiyatdagi adolatni ta’minlash edi. Seneka iqtisodiy resurslar va boylikni to’plashda ham, ularni ishlatishda ham axloqiy jihatlarni e’tiborga olishni ta’kidlagan. Mark Avreliy (Miloddan avvalgi 121-180 yillar) – Mark Avreliy, Rim imperiyasining imperatori, iqtisodiy boshqaruvni samarali tashkil etishda tabiiy resurslardan foydalanishni, davlatning iqtisodiy faoliyatga aralashishini ta’kidlagan. Mark Avreliy iqtisodiy boshqaruvning asosiy printsiplariga erkin savdoning rivojlanishini, davlat tomonidan iqtisodiy faoliyatni nazorat qilishni va jamiyatdagi mehnat taqsimotini tartibga solishni kiritgan. U soliq tizimini yanada 10 ijtimoiy iqtisodiyot, korporativ ijtimoiy mas’uliyat va iqtisodiy inklyuziya kabi tushunchalarga asos bo’lgan. Ayniqsa, ekologik barqarorlik, yashil iqtisodiyot va adolatli o’sish kabi zamonaviy konsepsiyalar, o’z mohiyatiga ko’ra, qadimgi davrlarning “tabiatga hurmat”, “mehnatga sadoqat” kabi g’oyalari bilan uyg’unlashadi. Zamonaviy iqtisodiy rivojlanishda qadimiy g’oyalarning muhim jihati — ularning insonparvarlik tamoyillariga asoslanganidir. Bu bugungi raqamli transformatsiya va texnologik innovatsiyalar jarayonida ham iqtisodiy faoliyatni faqat foyda orttirishga emas, balki inson va tabiat farovonligiga yo’naltirish zarurligini ko’rsatadi. Hozirda iqtisodiy siyosat yuritishda qadimgi tajribalar tahlil qilinib, ularning zamonaviy ehtiyojlarga moslashtirilgan modellari ishlab chiqilmoqda. Xulosa qilib aytganda, qadimgi iqtisodiy fikrlar bugungi iqtisodiy rivojlanish jarayonlariga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko’rsatmoqda. Qadimgi xalqlarning iqtisodiy tajribalari, ularning nazariy va amaliy qarashlari zamonaviy iqtisodiy nazariya va siyosatlarning shakllanishida tayanch rol o’ynagan. Bu g’oyalarning chuqur o’rganilishi nafaqat tarixiy bilimni boyitadi, balki kelajak iqtisodiy strategiyalarini shakllantirishda ham muhim asos bo’lib xizmat qiladi. 5 5 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. 22 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. Bugungi globallashuv va iqtisodiy integratsiya jarayonlari sharoitida har bir xalqning tarixiy taraqqiyoti, madaniy merosi va iqtisodiy tafakkurining shakllanishi chuqur o’rganilmoqda. Iqtisodiy g’oyalar va tamoyillar faqat zamonaviy davrga xos emas, balki ularning ildizlari chuqur tarixga – qadimgi sivilizatsiyalarga borib taqaladi. Ayniqsa, qadimgi Sharq va G’arb xalqlari tomonidan ilgari surilgan iqtisodiy qarashlar, ularning amaliyotga tatbiqi va keyingi rivojlanish bosqichlariga ta’siri hozirgi zamon iqtisodiy tafakkurini shakllantirishda muhim rol o’ynagan. Qadimgi Sharq – Misr, Mesopotamiya, Xitoy, Hindiston kabi hududlarda davlat boshqaruvi, moliya, savdo-sotiq, soliq tizimi va yer egaligi kabi iqtisodiy munosabatlarning shakllanishi, ularning jamiyatdagi roli va tarixiy tajribasi bugungi kunda ham iqtisodchilar va tarixchilar e’tiborida. Shuningdek, qadimgi G’arb – Yunoniston va Rim iqtisodiy fikrlari esa mulkchilik, bozor, narx, foyda, mehnat kabi tushunchalarning nazariy asoslarini yaratdi. Bu g’oyalar keyinchalik iqtisodiy fanlarning shakllanishiga zamin yaratdi. Mazkur mavzuning dolzarbligi shundaki, hozirgi zamon iqtisodiy muammolarini chuqur tushunish va ularni hal etishda tarixiy iqtisodiy g’oyalardan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Qolaversa, har bir xalq o’z tarixiy merosiga tayangan holda, zamonaviy iqtisodiy siyosatini shakllantirishi zarur. Shu sababli, qadimgi Sharq va G’arb iqtisodiy fikrlarining tahlili nafaqat ilmiy, balki amaliy ahamiyatga ham egadir. Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi — qadimgi Sharq va G’arb xalqlarining iqtisodiy g’oyalarini o’rganish hamda ularning iqtisodiy rivojlanish jarayoniga ko’rsatgan ta’sirini tahlil qilishdan iborat. Ish davomida qadimgi davrlarda shakllangan iqtisodiy fikrlarning mazmun-mohiyati ochib beriladi, ularning zamonaviy iqtisodiy qarashlarga ta’siri o’rganiladi. 3 XULOSA “Qadimgi Sharq va G’arb xalqlaridagi iqtisodiy g’oyalarning iqtisodiy rivojlanishga ta’siri” mavzusidagi kurs ishini umumlashtirar ekanmiz, aytish joizki, insoniyat taraqqiyoti tarixida iqtisodiy fikrlarning shakllanishi va rivojlanishi eng muhim bosqichlardan biri bo’lib kelgan. Qadimgi davrlarda mavjud bo’lgan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, hukmron sinflarning jamiyatni boshqarishdagi roli, mulkchilik shakllari va mehnat munosabatlari bevosita o’sha davr mutafakkirlarining iqtisodiy qarashlarida aks etgan. Qadimgi Sharq xalqlarida iqtisodiy g’oyalar ko’proq amaliyotga, davlatni samarali boshqarishga, aholining turmush darajasini oshirishga, adolatli taqsimotga qaratilgan. Masalan, Konfutsiy axloqiy qadriyatlar asosida boshqaruvni taklif qilgan, Kautilya esa iqtisodiy siyosat va davlat byudjeti, soliq tizimi kabi aniq amaliy masalalarni o’rgangan. Zardushtiylikdagi “ezgulik – yovuzlik” tamoyili esa iqtisodiy faoliyatda halollik, adolat va mehnatni qadrlashni ta’kidlagan. Ushbu g’oyalar o’z davrida nafaqat iqtisodiy boshqaruvni, balki ijtimoiy barqarorlikni ham ta’minlashga xizmat qilgan. Qadimgi G’arbda, ayniqsa Yunoniston va Rimda, iqtisodiy fikrlar chuqur nazariy asoslarga tayanilgan. Platon va Aristotel kabi faylasuflar iqtisodiy tizimni faqat boylik to’plash vositasi emas, balki ijtimoiy tuzumning ajralmas qismi sifatida ko’rganlar. Platon davlat boshqaruvida iqtisodiy tartib va axloqiy qadriyatlarning uyg’unligini muhim deb bilgan bo’lsa, Aristotel iqtisodiy faoliyatning “tabiiy” va “sun’iy” turlarini ajratgan holda foyda orttirishning axloqiy chegaralarini belgilagan. Rim imperiyasida esa iqtisodiy g’oyalar ko’proq huquqiy va amaliy mazmunga ega bo’lgan: savdo-sotiq, yerga egalik, soliq tizimi va infratuzilma rivojiga alohida e’tibor qaratilgan. Qadimgi Sharq va G’arb iqtisodiy tafakkuri o’rtasidagi asosiy farq shundaki, Sharqda iqtisodiy g’oyalar ko’proq davlat manfaatlari va axloqiy tamoyillar bilan 23 4. Sharq va G’arb iqtisodiy fikrlarining o’zaro farqlari va umumiy jihatlari Sharq va G’arb iqtisodiy fikrlarining o’zaro farqlari va umumiy jihatlari insoniyat tarixiy taraqqiyotida iqtisodiy tafakkur qanday shakllanganini chuqur o’rganishga imkon beradi. Sharqdagi iqtisodiy qarashlar asosan qadimgi Xitoy, Hindiston, Bobil, Arab xalqlari tajribasiga asoslangan bo’lsa, G’arb iqtisodiy tafakkuri yunon-rim falsafasi, Yevropa uyg’onish davri va keyingi industrial rivojlanish bosqichlarida shakllangan. Sharq iqtisodiy fikrlari, avvalo, axloqiy qadriyatlar, ijtimoiy adolat va davlat manfaatlariga asoslangan. Masalan, qadimgi Xitoyda Konfutsiy ta’limoti asosida jamiyatda har kim o’z o’rnini bilishi, davlat va jamiyat manfaatlari uyg’unlashgan holda iqtisodiy barqarorlikka erishish ko’zda tutilgan. Hindistonning mashhur “Arthashastra” asarida iqtisodiy faoliyatning asosiy yo’nalishlari, soliq siyosati, davlatning boshqaruvdagi roli keng yoritilgan. Islom iqtisodiy fikrida esa halollik, adolat, zakot, foizdan voz kechish kabi tamoyillar asosiy o’rinni egallaydi. Bularning barchasi Sharq iqtisodiy tafakkurining asosiy jihati — axloqiy me’yorlarga tayanuvchanligidan dalolat beradi. Sharqda iqtisodiy faoliyat ko’proq amaliy tajriba asosida shakllangan. Nazariy modellar kam bo’lsa-da, ularning hayotiyligiga e’tibor katta bo’lgan. Markazlashgan boshqaruv, davlatning iqtisodiy faoliyatda bevosita ishtirok etishi, savdo aloqalarining rivoji, xususan Buyuk Ipak yo’li orqali xalqaro iqtisodiy munosabatlar yo’lga qo’yilgan. Bu esa Sharq xalqlarining iqtisodiy qudratga ega bo’lishiga zamin yaratgan. G’arb iqtisodiy fikri esa ko’proq ilmiy-tahliliy yondashuv asosida rivojlangan. Qadimgi Yunoniston faylasuflari Platon va Aristotel mulkchilik, mehnat va davlatning iqtisodiyotdagi roli haqida muhim qarashlarni ilgari surgan. Keyinchalik merkantilizm, klassik iqtisodiy maktab (Adam Smit, David Rikardo), 16 1. Qadimgi Sharq sivilizatsiyalarida iqtisodiy fikrlarning shakllanishi Qadimgi Sharq xalqlari — Misr, Mesopotamiya, Hindiston va Xitoy — insoniyat tarixining dastlabki yirik madaniy va iqtisodiy markazlari bo’lib, bu hududlarda taraqqiyot ilk bosqichdayoq murakkab ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar shakllangan. Ana shu tizimlar asosida jamiyat a’zolari o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlar, mulkchilik shakllari, mehnat taqsimoti va davlatning iqtisodiy boshqaruvdagi o’rni haqida fikr yuritila boshlangan. Qadimgi Misrda iqtisodiy hayot asosan Nil daryosi bilan chambarchas bog’liq edi. Daryo har yili toshib, atrofdagi yerlarni unumdor qilib turar edi. Shu sababli, suvni to’g’ri taqsimlash va irrigatsiya tizimlarini boshqarish davlatning eng muhim iqtisodiy vazifalaridan biriga aylangan. Misrda mulkchilik davlat qo’lida bo’lib, aholiga ishlatish uchun yer ajratilgan. Bu tizim iqtisodiy fikrlarning markazida davlat manfaatlarini birinchi o’ringa qo’yishni, umumiy resurslardan maqsadli foydalanishni taqozo qilgan. Ishchi kuchini muvofiqlashtirish, oziq-ovqat omborlarini yuritish va soliqlarni yig’ish jarayonlarida aniqlik, hisob-kitob va rejali ish yuritish asosiy iqtisodiy tamoyillarga aylangan. Arxeologik topilmalardan ma’lumki, Misrda ma’muriy-hisob yuritish bo’yicha alohida mutaxassislar bo’lgan, ular hosil, mahsulot, soliqlar va ishchilarning sonini muntazam qayd etib borganlar. Mesopotamiya (hozirgi Iroq hududi) esa iqtisodiy fikrlarning dastlabki yozma manbalari bilan mashhur. Bu hududda ilk shahar-davlatlar shakllangani bois iqtisodiy munosabatlar murakkab tus olgan. Shumerlar davrida ijtimoiy tabaqalanish aniq ko’rinish olgan: zodagonlar, erkin fuqarolar, hunarmandlar va qullar. Mesopotamiya iqtisodiy hayoti asosini yerga egalik, sug’oriladigan dehqonchilik, chorvachilik, savdo va soliqqa tortish tashkil qilgan. Miloddan avvalgi XVIII asrda Bobil hukmdori Hammurapi tomonidan tuzilgan qonunlar to’plamida iqtisodiy faoliyatni tartibga soluvchi ko’plab bandlar mavjud: masalan, 6 Shuningdek, Sharq va G’arbdagi iqtisodiy tafakkurning umumiy va farqli jihatlari aniqlanib, bu g’oyalarning bugungi kundagi ahamiyati yoritiladi. Kurs ishining vazifalari. Kurs ishida qadimgi Sharq va G’arb xalqlarining iqtisodiy qarashlarini chuqur tahlil qilish ko’zda tutiladi. Avvalo, bu g’oyalarning qanday tarixiy sharoitda shakllangani va qanday ijtimoiy-iqtisodiy zaruratlardan kelib chiqqani o’rganiladi. Sharqdagi Misr, Mesopotamiya, Hindiston va Xitoy kabi sivilizatsiyalardagi iqtisodiy tafakkur o’ziga xos jihatlari bilan tahlil qilinadi. G’arbdagi Yunoniston va Rimda rivojlangan iqtisodiy fikrlarning mazmuni ochib beriladi. Sharq va G’arb iqtisodiy qarashlari o’rtasidagi umumiylik va farqlar solishtiriladi. Shuningdek, qadimgi iqtisodiy g’oyalarning zamonaviy iqtisodiy nazariyalar va amaliyotlarga ta’siri aniqlanadi hamda ularning bugungi iqtisodiy rivojlanishdagi ahamiyati yoritiladi. Kurs ishining obyekti . Ushbu kurs ishining o’rganish obyekti – qadimgi davrlarda Sharq va G’arb xalqlari tomonidan shakllantirilgan iqtisodiy g’oyalar, ularning mazmuni, tarixiy rivojlanishi va jamiyat taraqqiyotiga ko’rsatgan ta’siridir. Jumladan, qadimgi Misr, Mesopotamiya, Hindiston va Xitoyda mavjud bo’lgan iqtisodiy fikrlar, davlat boshqaruvi, yerga egalik, soliqqa tortish, mehnat taqsimoti, savdo munosabatlari kabi jihatlar tahlil qilinadi. Shuningdek, qadimgi Yunoniston va Rimda rivojlangan mulkchilik, bozor munosabatlari, mehnat va foyda haqidagi qarashlar ham o’rganish doirasiga kiradi. Kurs ishida bu g’oyalar qanday tarixiy, madaniy va ijtimoiy sharoitda yuzaga kelgani, ular iqtisodiy taraqqiyotga qanday hissa qo’shgani hamda keyingi davrlardagi iqtisodiy fikrlarning shakllanishiga qanday ta’sir qilgani asosiy o’rganish obyekti sifatida ko’rib chiqiladi. Shu bilan birga, bu g’oyalar va tajribalarning zamonaviy iqtisodiy nazariyalar bilan bog’liqligi ham tahlil qilinadi. Kurs ishining predmeti — qadimgi Sharq va G’arb xalqlari tomonidan ilgari surilgan iqtisodiy g’oyalar va nazariyalar, ularning iqtisodiy rivojlanish jarayoniga ta’siri hamda bugungi kunda bu g’oyalar va g’oya tizimlarining 4 zamonaviy iqtisodiy tafakkurga qo’shgan hissasi. Bunga qadimgi sivilizatsiyalardagi iqtisodiy g’oyalar, ayniqsa, soliqqa tortish, savdo-sotiq, mehnat taqsimoti, mulkchilik va yer egaligi kabi iqtisodiy munosabatlar kiradi. Kurs ishida Sharq va G’arb xalqlarining iqtisodiy g’oyalarining ta’limotlaridagi farqlar va umumiyliklar, iqtisodiy tizimlarining o’ziga xos xususiyatlari va ularning jamiyatdagi amaliyotga tatbiqi tahlil qilinadi. Shu bilan birga, qadimgi iqtisodiy fikrlarning bugungi iqtisodiy siyosat va iqtisodiy nazariyalar bilan bog’lanishi, ularning hozirgi iqtisodiy jarayonlarga ta’sirini ko’rsatish ham kurs ishining predmeti hisoblanadi. Kurs ishining tuzilishi va tarkibi. Kurs ishi tarkiban kirish, asosiy qismda 5 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyiotlar ro’yxatidan iborat. Mavzuning mazmunini yoritishda statistik ma’lumotlar o’rin olgan bo’lib kurs ishining umumiy hajmi 31 betdan iborat. 5 3. Qadimgi iqtisodiy g’oyalarning asosiy yo’nalishlari: mulk, mehnat, bozor va davlat Qadimgi iqtisodiy g’oyalar o’zining rivojlanish tarixida bugungi iqtisodiyotning asosiy tamoyillari va tushunchalariga bevosita ta’sir ko’rsatgan. Bu g’oyalar xalqning ijtimoiy tuzilishini, iqtisodiy faoliyatini va madaniy qarashlarini shakllantirgan. Qadimgi iqtisodiy qarashlarni o’rganish nafaqat tarixiy muhimlikka ega, balki zamonaviy iqtisodiy tizimning shakllanishini tushunishga ham yordam beradi. Ushbu bobda qadimgi iqtisodiy g’oyalar, ularning asosiy yo’nalishlari, ya'ni mulk, mehnat, bozor va davlat masalalari batafsil ko’rib chiqiladi. Mulk masalasi Qadimgi iqtisodiy qarashlar o’z vaqtida mulk masalasiga alohida e’tibor qaratgan. Mulk, ayniqsa, agrar jamiyatlarda asosiy iqtisodiy resurs sifatida qaralgan. Antik davrda mulkni faqat zodagonlar va yuqori tabaqalar qo’lida jamlangan bo’lib, uni to’plagan shaxslar o’z kuchini va mavqeini mustahkamlashga harakat qilganlar. Yunon va Rimda mulkning haqiqatdan ham iqtisodiy jarayonlarni shakllantiruvchi omil bo’lishi tasdiqlangan. Plato va Aristotel o’zlarining asarlarida mulkni faqat iqtisodiy boylik sifatida emas, balki insonning ma’naviy va ijtimoiy farovonligini belgilovchi element sifatida ham muhokama qilganlar. Bu davrda mulkni tasarruf etish, egalik qilishning ijtimoiy va axloqiy o’lchovlari, hatto kishining shaxsiy erkinligini aniqlashga yordam bergan. Yunonistonning ba'zi muhim falsafiy yo’nalishlari, xususan, platoizm va aristotelizm, mulkni faqat jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarning shakllanishi va yaxshilanishi sifatida emas, balki jamiyatda adolatli va ma'naviy mas’uliyatni o’rnatishda ham asosiy o’rin tutgan. Plato "Respublika" asarida mulk egaligi va shaxsiy erkinlik o’rtasidagi farqni ko’rib chiqadi. U mulkni hammani tenglashtiruvchi asos sifatida emas, balki jahonning adolatli va tartibli tuzilishi uchun faqat ma’lum shaxslar va tabaqalar egallashi kerakligini ta'kidlaydi. 12 (ayniqsa inqirozlar vaqtida) davlat aralashuvi muhim omil bo’lgan. Sharqda esa tarixiy jihatdan davlat iqtisodiy faoliyatning asosiy tashkilotchisi sifatida ishtirok etgan. Zamonaviy davrda Sharq va G’arb iqtisodiy tafakkurlarining uyg’unlashuvi kuzatilmoqda. Ayniqsa, Xitoy, Janubiy Koreya, Singapur kabi mamlakatlar bu sintezning yaqqol namunasidir. Ular G’arb texnologik yutuqlari va bozor tamoyillarini Sharq madaniy qadriyatlari bilan uyg’unlashtirib, o’ziga xos iqtisodiy modelni shakllantirmoqda. Bu davlatlar iqtisodiy rivojlanishda tez sur’atlarga erishib, global iqtisodiy tizimda muhim o’rin egallamoqda. Globalizatsiya sharoitida Sharq va G’arb iqtisodiy fikrlarining o’zaro ta’siri kuchayib bormoqda. G’arb kompaniyalari Sharq bozorlariga kirish orqali ularning qadriyatlarini o’rganmoqda, Sharq davlatlari esa G’arbning bozor iqtisodiyoti tajribasidan unumli foydalanmoqda. Bu jarayon natijasida universal iqtisodiy fikrlar va yondashuvlar shakllanmoqda. Yakuniy xulosaga kelganda, Sharq va G’arb iqtisodiy fikrlari bir-biridan farq qilsa-da, ular bir-birini to’ldiradi. Har bir mintaqa o’z tarixiy shart-sharoitidan kelib chiqqan holda o’z iqtisodiy tafakkurini shakllantirgan. Bu tafakkurlar orasidagi tafovutlar va umumiyliklarni chuqur o’rganish orqali zamonaviy iqtisodiy muammolarga samarali yechimlar topish mumkin. Iqtisodiy tafakkurda madaniyat, tarix, din va ijtimoiy munosab atlarning o’rni muhim ekani yana bir bor isbotlanadi. 4 4 Xodjaev Q.X. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2021. 18 uyg’unlashgan bo’lsa, G’arbda esa bu g’oyalar individual manfaat, mulkchilik va bozordagi munosabatlar asosida nazariy jihatdan asoslab borilgan. Ammo umumiy jihat sifatida aytish mumkinki, har ikkala sivilizatsiya vakillari iqtisodiy faoliyatni inson hayotining ajralmas qismi deb bilganlar va uni axloq, siyosat, huquq va jamiyat taraqqiyoti bilan chambarchas bog’laganlar. Bugungi kunda ham qadimgi iqtisodiy fikrlarning dolzarbligi saqlanib qolmoqda. Mulkka bo’lgan munosabat, adolatli taqsimot, davlat va iqtisodiyot o’rtasidagi muvozanat, aholi farovonligini ta’minlash kabi ko’plab masalalar hanuzgacha dolzarb bo’lib, zamonaviy iqtisodiy siyosat va nazariyalarning shakllanishiga asos bo’lmoqda. Shunday qilib, qadimgi Sharq va G’arb xalqlari tomonidan ilgari surilgan iqtisodiy g’oyalar insoniyat taraqqiyoti tarixida muhim o’rin tutgan bo’lib, ularning o’z zamonasi uchun ilg’or bo’lgan fikr-mulohazalari bugungi iqtisodiy bilim va amaliyotning rivojiga mustahkam zamin bo’lib xizmat qilmoqda. 24 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI “IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN Qadimgi sharq va g'arb xalqlaridagi iqtisodiy g'oyalarning iqtisodiy rivojlanishga ta'siri MAVZUSIDAN KURS ISHI Bajaruvchi:____________________________________________________ Ilmiy rahbar:___________________________________________________ Kafedra mudiri:_________________________________________________ 1 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. 2. Xodjaev Q.X. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2021. 3. G’ulomov S.S. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. – T.: Iqtisodiyot, 2002. 4. Nosirov B.A. Sharq va G’arb falsafasi tarixida iqtisodiy tafakkur rivoji. – Toshkent: TDYU nashriyoti, 2015. 5. Platon. Davlat. – T.: “Fan va texnologiya”, 2010. 6. Aristotel. Siyosat. – T.: “Sharq”, 2007. 7. Kautilya. Arthashastra (Iqtisodiyot kitobi). – Hindiston: Penguin Books, tarjima nashri, 1992. 8. Konfutsiy. Lun Yu – Suhbatlar va mulohazalar. – Pekin: Foreign Languages Press, 2008. 9. Qur’on. (iqtisodiy g’oyalar nuqtayi nazaridan tahlil qilingan tarjimalar asosida). 10. M. Weber. Din va iqtisodiyot. – M.: Respublika, 2005. 11. Paul Samuelson, William Nordhaus. Economics. – New York: McGraw- Hill Education, 2010. 12. Internet manbalari: - www.ziyonet.uz - www.britannica.com - http://www.history.com - www.studopedia.ru 25 iqtisodiy faoliyatni o’z qo’lida saqlab, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga intilganlar. Rimda davlatning iqtisodiy roli nafaqat ichki savdo va resurslarni boshqarish, balki xalqaro aloqalar va imperiyaning iqtisodiy manfaatlarini himoya qilishni o’z ichiga olgan. Rim hukumatlari savdo va soliq tizimlarini tartibga solish orqali iqtisodiy barqarorlikni saqlaganlar. Davlatning iqtisodiy tizimdagi faoliyatining bir jihati ham xususiy mulkni tartibga solish va mehnat resurslarini boshqarishdan iborat edi. Qadimgi iqtisodiy g’oyalar o’z vaqtida ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishning asosiy tamoyillarini shakllantirgan. Mulk, mehnat, bozor va davlatning iqtisodiy roli qadimgi jamiyatda muhim o’rin tutgan va ularning ta’siri hozirgi zamonaviy iqtisodiyotda ham sezilarli darajada ko’rinadi. Shuningdek, qadimgi iqtisodiy qarashlar bugungi kunda ham iqtisodiy tizimlarning samarali ishlashi uchun muhim dasturilamal bo’lib xizmat qiladi. 3 3 G‘ulomov S.S. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. – T.: Iqtisodiyot, 2002. 15

Qadimgi sharq va g'arb xalqlaridagi iqtisodiy g'oyalarning iqtisodiy rivojlanishga ta'siri

Купить