Qadimgi sharqda arxivlarining vujudga kelishi va ularning turlari
![“adolat” degan ma’noni anglatadi. Lekin, aslida bu amaliyot ma’lum qarz
majburiyatlarini bekor qilish va asosiy mahsulotlarga narxlarni belgilashni
anglatadi. Hukmdorlar bunday xatti-harakatlari bilan mamlakatning iqtisodiy
hayotini tartibga solishga, jamiyatning eng kambag al qatlamlarini qullikkaʻ
aylantirishga yo l qo ymaslikka, “kuchlilar kuchsizlarga zulm qilmaslikka” harakat
ʻ ʻ
qilganlar. Yuqorida muhokama qilingan barcha qonunlar to’plami, ehtimol,
“misharum” e’lon qilish amaliyoti bilan ma’lum bir bog liqdir.
ʻ “Adolat
deklaratsiyasi”ning eng qadimgi ma’lum namunasi Uruinimgina islohoti
hisoblanadi. Qadimgi Bobil podshohi Ammitsaduki (mil.avv. 1646–1626-yy.)ning
ham shunga o xshash farmoni hozirgi kungacha yetib kelgan
ʻ 11
.
Kassitlar davrida rasmiy hujjatlarning yangi turi – chegara toshlaridagi
“kudurru” yozuvlari paydo bo ldi. “Kudurru” – katta yoki kichik balandlikdagi
ʻ
tosh ustun bo lib, odatda ilohiy ramzlarning bo rtma tasvirlari bilan bezatilgan.
ʻ ʻ
Undagi yozuv yer uchastkasini in’om qilish to g isidagi yozuv bo lib,
ʻ ʻ ʻ
hukmdorning o z harbiy boshlig i yoki amaldorini mukofotlash usuli bo lgan (o rta
ʻ ʻ ʻ ʻ
asrlardagi suyurg ol tizimi singari – R.M.). Ko pincha, “kuduru” ba’zi qabila yoki
ʻ ʻ
jamoada “xonadon”ning yeriga bo lgan maxsus huquqlarni kafolatlash yoki
ʻ
tasdiqlash uchun ham qo llanilgan. In’om dalolatnomasida berilgan uchastkaning
ʻ
aniq chegaralari, foydalanish shartlari (soliqlardan ozod qilish, jamoat ishlarini
bajarish yoki davlat boji va boshqalar) ko rsatilgan va odatda nima uchun
ʻ
berilganligi qayd etilgan. In’om etilgan yer uchastkalari xudolar himoyasida deb
e’lon qilingan va hujjatning oxirida shartlarni buzishga jur’at etgan kishiga
nisbatan la’natlar bitilgan. Dastavval, “kudurru”lar mulklar chegaralarida tashkil
etilgan, keyinchalik ular egalarining uylariga yoki ibodatxonalarga joylashtirilgan.
Manbalar bilan nisbatan kam ta minlangan kassitlar davrini o rganish uchun
ʼ ʻ
“kudurru” hujjatlari muhim ahamiyat kasb etadi. Ular Bobildagi ijtimoiy-siyosiy
munosabatlarga oydinlik kiritadi va qimmatli tarixiy ma’lumotlarni o z ichiga
ʻ
oladi. Masalan, “kudurru” yozuvlaridan birida Navuxudonosor I (mil.avv. 1126–
11
http://annales.info/other/iidv/2.htm. Источниковедение истории Древнего Востока. Раздел второй
Передняя Азия. [Главы V-IX. Древняя Месопотамия] . Клочков И.С. § 3. Письменные источники.
13](https://docx.uz/documents/9287f674-a10e-4e37-9a14-4391d53241a3/page_13.png?v=1)
![juda ko’p ma lumotlarga ega bo’lgan siyosiy asarlar; Kotiblik kasbiningʼ
boshqalardan ustunligi (hunarmand, dehqon, cho’pon, qo’riqchi va boshqalar)
haqidagi “Axtoyning ta limoti” kabi xususiy shaxslarning “ta limoti”,
ʼ ʼ
“Amenemopning ta limoti”, bunda otasi beradi. o’g liga jamiyatda o’zini qanday
ʼ ʻ
tutish, qanday qilib martaba qilish, boylik va farovonlikka erishish haqida
ko’rsatmalar berilgan. Bashoratlar deb atalmish didaktik adabiyotning alohida
turiga aylandi, ulardan eng mashhurlari “Ipuserning nutqi” va “Neferti nutqi”dir.
“So’zlar” - bu odatiy tartib va qabul qilingan turmush tarzi buzilgan taqdirda
kelajakdagi baxtsizliklarning tavsifi hisoblanagan. Mualliflar Ipuser va Neferti
“bashorat qilgan” turli ofatlar shu qadar real va yorqin, rang-barang va aniqki,
tadqiqotchilar ularni mualliflar bashorat shaklini bergan mavjud tuzumga qarshi
chinakam xalq qo’zg olonlarining tavsifi deb hisoblashadi. Xalq noroziligining
ʻ
dalili sifatida “Ipuser nutqi” va “Neferti nutqi” Qadimgi Misr tarixidagi eng
qimmatli tarixiy manbalardir. Badiiy asarlar, jumladan, “So zli dehqon ertagi”,
ʻ
“Sinuxet haqidagi ertak”, “Ikki aka-uka haqida”, “Haqiqat va yolg on to g risida”
ʻ ʻ ʻ
ertaklari, Fir avn Xufuning ertaklari kabi badiiy asarlar mavjudligiga qaramay,
ʼ
badiiy va ertak motivlari misrliklarning hayoti, kasblari, kasb-hunarlari, qirollik
ma muriyatining o’zboshimchaliklarini juda real tasvirlaydi va qiziqarli
ʼ
ma lumotlarni o’z ichiga oladi.
ʼ 20
Xett podsholigi (poytaxti – Xattusa shahri) mil.avv. taxm. 1800–1180-
yillarda Kichik Osiyodagi qudratli davlat bo lgan.
ʻ
Arxeologik materiallar Xett jamiyati tarixidagi ko plab jihatlarni yoritib
ʻ
beradi. Xett yozma yodgorliklari haqida gi ilk ma lumotlar Yevropada XIX
ʼ asrning
birinchi yarmida ma lum bo lgan; keyinchalik Kichik Osiyo va Shimoliy Suriya
ʼ ʻ
hududidagi Xett shaharlari xarobalari, tepalik lar va boshqa yodgorliklarni
tekshirgan arxeologlar ko plab ma’lumotlar bergan. Dastlabki qazishmalar Zanjirli
ʻ
qal’asida (Hamdi Bey – 1884-y., K. Humann, F.Lushan, G.Vinkler – 1888-y.) olib
borilgan 21
.
20
Watson B. Records of the Grand Historian of China Translated from Shih Chi of Ssu-ma Ch’ien by B., Watson.
N .- Y ., L ., 1961, vol . 1-2. [388]
21
http://annales.info/other/iidv/011.htm#111
20](https://docx.uz/documents/9287f674-a10e-4e37-9a14-4391d53241a3/page_20.png?v=1)
![va qayta talqin qilingan shaklda aks etgan. Afsonani tahlil qilishga va uning
mantiqiy asosini topishga muvaffaq bo’lgan tarixchi o’z ixtiyorida boshqa
manbalarda yetishmayotgan qo’shimcha ma lumotlarni oladi. Muhim tarixiyʼ
manba qadimgi xitoy yozuvining o’zidir. Qadimgi Xitoyda paydo bo’lgan yozuv
tizimi mafkuraviy xarakterga ega bo’lib, ko’plab tarixiy voqeliklarni yozib
qoldirgan va bizga yetkazgan. Qadimgi xitoy belgilar uzoq vaqt davomida chizma
bilan bevosita aloqada bo’lganligi sababli, bugungi kunda biz qadimgi xitoyliklar
miloddan avvalgi II-ming yillikda foydalangan asboblar, qurollar va uy-ro’zg or
ʻ
buyumlarining xususiyatlarini baholashimiz mumkin. Iyeroglif konturini tahlil
qilish ko’pincha yozma manbalarda uchraydigan ijtimoiy atamalarning
etimologiyasiga qo’shimcha yorug lik berishi mumkin.
ʻ 31
Qadimgi Xitoy tarixiga
oid manbalarning toponimika kabi o’ziga xos turini ham ko’rsatish mumkin. Xuddi
shu hududda an anaga ko’ra saqlanib qolgan qadimiy geografik nomlar ushbu
ʼ
joylarning asl aholisi tilining aks-sadosini olib keladi va shu bilan tarixchiga
migratsiya yo’nalishlari va antik davr etnik jarayonlari tendentsiyalarini tiklashga
yordam beradi. Va shunga qaramay, Qadimgi Xitoy tarixiga oid manbalarning eng
muhim guruhi, shubhasiz, yozma yodgorliklardan iborat. Ular orasida uchta asosiy
toifani ajratib ko’rsatish mumkin: bizning davrimizga kitob shaklida kelgan
qadimgi asarlar; birinchi marta o’rta asrlarda kashf etilgan matnlar; arxeologik
qazishmalar paytida topilgan qadimiy asarlarning qo’lyozmalari. Birinchi toifadagi
yozma yodgorliklarning ahamiyati shundaki, ular tizimlashtirilgan ma lumotlarni
ʼ
o’z ichiga olgan muhim manbalardir. Ammo ular ham jiddiy kamchilikka ega: 32
ularning zamonaviy ko’rinishi asl nusxadan sezilarli darajada farq qiladi. Bu xitoy
yozuvi o’zining ming yilliklari davomida sezilarli evolyutsiyani boshdan
kechirganligi bilan izohlanadi, bu nafaqat ierogliflarning ko’rinishiga, balki
ularning tuzilish xususiyatlariga ham ta sir qiladi. [322] Shunday qilib, qadimgi
ʼ
asarlarning matnlari asl nusxadan farq qiladigan belgilarni yozishda qayta-qayta
qayta yozilgan. Shuning uchun qadimgi Xitoy kitoblarining har qanday zamonaviy
31
Никитина В.Б., Паевская Е.В., Позднеева Л.Д., Редер Д.Г. Литература Древнего Востока. 2-е изд. М., 1972.
32
Памятники письменности и литературы Ближнего Востока / Под ред. Н.В. Пигулевской. М.–Л., 1965.
33](https://docx.uz/documents/9287f674-a10e-4e37-9a14-4391d53241a3/page_33.png?v=1)
![yangicha qarashga imkon beradigan muhim topilmalar olib keladi. Epigrafik
manbalar korpusi hajmi sekinroq oshadi. Juda kam uchraydi, lekin shuning uchun
qadimgi asarlarning qo’lyozmalari topilmalari ayniqsa qimmatlidir. Va shunga
qaramay, tadqiqotchi doimo tarixiy faktning yetishmasligini boshdan kechiradi.
Shu munosabat bilan u nafaqat yangi, ilgari noma lum manbalarning paydoʼ
bo’lishiga, balki asosan uzoq vaqtdan beri mavjud bo’lgan matnlar va moddiy
madaniyat yodgorliklaridan tubdan turli xil ma lumotlarni olish imkonini
ʼ
beradigan tahlil usullarini takomillashtirishga umid qiladi. o’rganib, o’z
imkoniyatlarini tugatganga o’xshaydi. Bizgacha yetib kelgan eng qadimgi xitoy
yozma manbalari orasida keyinchalik rasmiy Konfutsiy kanoniga kiritilgan va
Shujing nomi bilan ham tanilgan Shanshu (Tarix kitobi) dir 36
. Matn nuqtai
nazaridan, bu Qadimgi Xitoyning eng murakkab yodgorliklaridan biridir. Qin
Shixuan tomonidan kitoblar yoqib yuborilgandan so’ng, bu asarning matni
yo’qolgan va II asr boshlarida tiklangan. Miloddan avvalgi. (zamonaviy versiya
deb ataladigan). Biroq, keyinchalik boshqa (“qadimgi”) nashr topildi, u
birinchisidan sezilarli darajada farq qildi. Shangshu o’zining zamonaviy
ko’rinishida afsonaviy hukmdor Yao davridan VII asrgacha bo’lgan davr haqidagi
tarixiy ma lumotlarni o’z ichiga olgan 58 bobdan iborat
ʼ 37
.
Miloddan avvalgi. va xronologik jihatdan besh bo’limga bo’lingan.
Zamonaviy tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, Shangshu boblarining faqat yarmini
haqiqiy manba deb hisoblash mumkin. Shanshuning haqiqiy qismlari orasida eng
muhimi, mazmuni G arbiy Chjou davriga (miloddan avvalgi XI-IX asrlar) tegishli
ʻ
bo’limlardir. Ularning aksariyati hukmdor (van) yoki uning atrofidagilarning
nutqlari yozuvlaridir. 38
Xuddi shu davrning epigrafik yodgorliklari bilan taqqoslash
ushbu ikki xil toifadagi manbalarning uslubi va tilida sezilarli o’xshashlikni
aniqladi, bu Shangshuning ushbu boblarining haqiqiyligi foydasiga asosiy dalildir.
Ularning barchasi “zamonaviy” versiyaga tegishli. Bu asarning bir qancha
36
Faulkner R.O. The Ancient Egyptian Coffin Texts. Warminster, 1973—1978, vol. 1-3. [383]
37
Sethe K. Übersetzung und Kommentar zu den altägyptischen Pyramidentexten. Gl ü ckstadt , 1937, Bd . 1-3.
38
Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена.
М.–Л., 1950—1953, т. 1-3.
36](https://docx.uz/documents/9287f674-a10e-4e37-9a14-4391d53241a3/page_36.png?v=1)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBAALAR RO’YXATI:
Rahbariy adabiyotlar:
1.Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q - T.: O’zbekiston, 1998. 12- b
Umumiy va maxsus adabiyotlar :
1. Истории Древнего Востока / Под ред. В.И. Кузищина. М., 1979. -
С.5-11.
2. Массон В.М. Средняя Азия и Древний Восток. М.–Л., 1964.
3. Массон В.М. Экономика и социальный строй древних обществ (в
свете данных археологии). М., 1976. Мифы народов мира. М., 1980, т.
1-2.
4. Никитина В.Б., Паевская Е.В., Позднеева Л.Д., Редер Д.Г.
Литература Древнего Востока. 2-е изд. М., 1972.
5. Памятники письменности и литературы Ближнего Востока / Под
ред. Н.В. Пигулевской. М.–Л., 1965.
6. Постовская Н.М. Изучение древней истории Ближнего Востока в
Советском Союзе (1917-1959). М., 1961
7. Берлев О.Д. Один из способов датировки стел Среднего царства. -
Краткие сообщения Института народов Африки (далее - КСИНА),
1962, № 46.
8. Быстрикова М.Г. Неизданные папирусы и другие тексты
Государственного Эрмитажа и ГМИИ имени А. С. Пушкина. - ВДИ,
1969, № 4.
9. Faulkner R.O. The Ancient Egyptian Coffin Texts. Warminster, 1973-
1978, vol. 1-3. [383]
10. Sethe K. Übersetzung und Kommentar zu den altägyptischen
Pyramidentexten. Glückstadt, 1937, Bd. 1-3.
11. Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших
в Средней Азии в древние времена. М.–Л., 1950-1953, т. 1-3.
12. Дандамаев М.А. Новые документы царского хозяйства в
Персеполе. ВДИ , 1972, № 1.
55](https://docx.uz/documents/9287f674-a10e-4e37-9a14-4391d53241a3/page_55.png?v=1)
![13. Cameron G.G. Persepolis Treasury Tablets. Chicago, 1948.
14. Schmidt E. F. Persepolis. Chicago, 1953-1970, vol. 1-3
15. Васильев К.В. Заметки по эпиграфике периода Чжаньго (V - III вв.
до н. э). - В кн. Эпиграфика Восточной и Южной Азии. М., 1972.
16. Деопик Д.В. Опыт количественного анализа древней восточной
летописи Чуньцю. - В кн.: Математические методы в историко-
экономических и историко-культурных исследованиях. М., 1977.
17. Феоктистов В.Ф. Философские и общественно-политические
взгляды Сюнь-цзы. М„ 1976. Шицзин . М ., 1957.
18. Legge J. The Chinese Classics. Peiping, 1940, vol. I-II.
19. Watson B. Records of the Grand Historian of China Translated from
Shih Chi of Ssu-ma Ch ien by B., Watson. ʼ N.-Y., L., 1961, vol. 1-2. [388]
20. Хрестоматия по истории Древнего Востока / Под ред. В.В. Струве,
Д.Г. Редера. М., 1963,
21. Античная география. М., 1953.
22. Массон В.М. Средняя Азия и Древний Восток. М .– Л ., 1964.
23. Ashirova, N. X. Q., & Haydarov, S. A. (2021). Tarix fanini o’rganishda
qadimgi hindiston madaniyatining o’rni va ahamiyati. Scientific progress,
1(5).
25. Rahimberdiyev, A. E. O. G. L., & Haydarov, S. A. (2021). Tarix fanini
o’rganishda elam davlatchiligining o’rni va ahamiyati. Scientific progress,
1(5).
26. Авдеев В. И. История Древнего Востока. Изд. 3-е переработ. и доп.
М.: Высш. школа, 1970. 608 с.
27. Амусин И. Д. Рукописи Мёртвого моря. М.: АН СССР, 1960. 272 с.
28. Египетский музей / Серия: Великие музеи мира. Том 4. М.:
«Директ-Медиа». 2011. 96 с.
29. Управление документацией и архивами за рубежом: учеб.
пособие / Сост. С. В. Макарчук, С. П. Звягин. Кемерово: КемГУ, 2019.
274 с.
56](https://docx.uz/documents/9287f674-a10e-4e37-9a14-4391d53241a3/page_56.png?v=1)
Qadimgi sharqda arxivlarining vujudga kelishi va ularning turlari