Информация о документе

Цена 24000UZS
Размер 62.3KB
Покупки 0
Дата загрузки 19 Апрель 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Литература

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

114 Продаж

Qadimgi turkiy moniylik adabiyotida axloqiy-tarbiyaviy masalarning badiiy talqini

Купить
Q adimgi turkiy moniylik adabiyotida axloqiy-tarbiyaviy masalarning badiiy talqini MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………….3 I.BOB. QADIMGI TURKIY MONIYLIK ADABIYOTINING UMUMIY TAHLILI 1.1. Qadimgi turkiy moniylik adabiyotining shakllanishi va rivojlanishi …………..5 1.2. Axloqiy-tarbiyaviy masalalarning adabiyotdagi o‘rni va ahamiyati …………...8 II.BOB. AXLOQIY-TARBIYAVIY MASALALAR VA QADIMGI TURKIY ASARLAR . 2.1. "Qutadg‘u Bilig" asaridagi axloqiy va tarbiyaviy ta'limotlar …………………16 2.2. "Tavarruxnoma" va boshqa moniylik asarlaridagi axloqiy qadriyatlar ……….20 III.BOB. QADIMGI TURKIY MONIYLIK ADABIYOTIDA AXLOQIY- TARBIYAVIY MASALALARNING BADIIY TALQINI . 3.1. Badiiy san'at va moniylik ta'limotlari: adabiyotdagi uyg‘unlik …………….…26 3.2. Qadimgi turkiy adabiyotda tarbiya va axloqning zamonaviy ahamiyati ……...30 XULOSA ……………………………………………………………………..…..33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………………..36 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi : Qadimgi turkiy moniylik adabiyotida axloqiy- tarbiyaviy masalalarning badiiy talqini dolzarb va muhim mavzu bo'lib, u o'zining zamoniga xos bo'lgan madaniy qadriyatlarni, jamiyatni boshqarish, insoniy munosabatlar va axloqiy me'yorlarni o'zida mujassam etgan. Qadimgi turkiy xalqning tafakkurida axloqiy qadriyatlar o'ziga xos bo'lib, ularga bo'lgan ehtiyojlarni badiiy adabiyot orqali ifodalash, jamiyatda hayotning barcha sohalariga tegishli masalalarni hal etish, tarbiyaviy ahamiyatga ega bo'lgan mavzularni ochish, ustunlik qilish kerak bo'lgan axloqiy tushunchalar markazga qo'yilgan. Bu davrda yozilgan asarlarda, ko'plab axloqiy va tarbiyaviy masalalar tasvirlanadi. Moniyizmning asosiy g'oyalari, xususan, insonning ma'naviy kamoloti, yaxshilik va yomonlik o'rtasidagi kurash, xushyo'r va pokiza hayotga intilish qadimgi turkiy jamiyatining badiiy ifodalarida keng o'rin egallagan. Bunday asarlar yordamida, asrlar davomida bu qadriyatlar kelajak avlodlarga yetkazilib, ularga axloqiy yetuklikka erishish, yaxshilikni tarbiyalashga katta ahamiyat berilgan. Shuningdek, qadimgi turkiy moniylik adabiyotida jahonni anglashda axloqiy me'yorlarning o'rni katta bo'lgan. Bu davrning badiiy asarlari insonni ma'naviy poklikka yetaklash, ijtimoiy hayotdagi har bir insonning o'z o'rnini to'g'ri anglashiga, boshqalarga nisbatan hurmat va insof bilan munosabatda bo'lishga chaqirgan. Ushbu axloqiy qadriyatlar nafaqat individual rivojlanishni, balki jamiyatni barqaror va tinch yashashiga xizmat qilgan. Demak, qadimgi turkiy moniylik adabiyotidagi axloqiy-tarbiyaviy masalalar o'zining chuqur mazmuni, insoniyatni ma'naviy va axloqiy jihatdan rivojlantirishga qaratilganligi bilan bugungi kunda ham dolzarbdir. Ular nafaqat tarixiy asarlar sifatida qadrli, balki zamonaviy jamiyatda axloqiy, ma'naviy va tarbiyaviy ahamiyatga ega bo'lgan g'oyalarni o'zida mujassam etgan. 2 Kurs ishining maqsadi: Qadimki Turkistonda moniylik adabiyoti axloqiy- tarbiyaviy masalalarni talqin qilishda muhim rol o'ynagan. Ushbu mavzu adabiyotda insonning ichki dunyosini, ahloqiy qadriyatlarini, tarbiya va ma'naviyatini shakllantirishga qaratilgan bo'lib, u nafaqat estetik, balki ma'naviy jihatdan ham ahamiyatli bo'lgan. Adabiy asarlar orqali o'z zamonasining ijtimoiy, axloqiy va diniy tamoyillari aks etgan. Bunday asarlar, ayniqsa, moniylik adabiyotida, o'quvchiga hayotdagi to'g'ri yo'lni topish, axloqiy me'yorlarni tushunish va ular asosida hayot kechirish yo'llarini ko'rsatib bergan. Kurs ishining vazifasi: "Qadimgi turkiy moniylik adabiyotida axloqiy- tarbiyaviy masalalarning badiiy talqini" mavzusining vazifasi qadimiy turk adabiyotining o'ziga xos xususiyatlarini va uning ijtimoiy, axloqiy va tarbiyaviy funksiyalarini chuqur o'rganishdan iborat. Bu mavzu, ayniqsa, moniylik adabiyotining badiiy shakllarini va mazmunini tahlil qilish orqali, axloqiy qadriyatlar, tarbiya va ma'naviyat sohasidagi o'zgarishlarni o'rganishga qaratilgan. Badiiy talqin orqali qadimiy turkiy moniylik adabiyotida muhokama qilinayotgan axloqiy masalalar qanday qilib o'quvchining ruhiyatiga ta'sir etganligi, insonni ma'naviy jihatdan yetuk qilishga xizmat qilganligi yoritiladi. Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi: Ushbu kurs ishi 3 ta bob,6 ta reja,xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 3 I.BOB.QADIMGI TURKIY MONIYLIK ADABIYOTINING UMUMIY TAHLILI. 1.1. Qadimgi turkiy moniylik adabiyotining shakllanishi va rivojlanishi . Qadimgi turkiy moniylik adabiyoti, asosan, Turk imperiyalari va turkiy xalqlarining qadimiy madaniyati va diniy qarashlarining o‘ziga xos yoritilishi sifatida rivojlangan. Ularning adabiyoti faqat badiiy san'atni ifodalashda emas, balki turkiy jamiyatlarning axloqiy-ruhoniy, ijtimoiy va diniy qadriyatlarini ham o‘z ichiga olgan. Shakllanishi va rivojlanishi jarayonida qadimgi turkiy moniylik adabiyoti, ayniqsa, islomiy va moniylik ta'limotlarining ta'sirida yangi yo‘nalishlarga yo‘l olgan. Moniylik va turkiy xalqlarning diniy qarashlari Moniylik dini, o‘z mohiyatiga ko‘ra, axloqiy tozalik va ruhiy yuksalishni targ'ib qiluvchi ta'limotdir. U turkiy xalqlar orasida IX-X asrlardan boshlab keng tarqalgan. Xususan, uyg'ur davlati moniylikning asosiy markazlaridan biri bo‘lgan. Moniylik dini, uning ta'limoti, va unga oid fikrlar turkiy xalqlar orasida rivojlanishning boshlang'ich nuqtasini tashkil etgan. Moniylik ta'limotlari asosan ikki asosiy prinsipga asoslangan: birinchi, dunyodagi barcha mavjudotlarning o‘zaro bog'liqligi va ularga adolatli yondashish; ikkinchisi, insonning ichki dunyosidagi xatoliklar va yomonliklarni yo‘qotib, ruhiy tozalikka erishishdir. Moniylik diniy qarashlari turkiy xalqlarning falsafiy va diniy nuqtai nazarini shakllantirib, adabiyotda ham chuqur iz qoldirgan. Moniylik ta'limoti va qadimgi turkiy adabiyotdagi o‘rni Moniylik adabiyotida, asosan, axloqiy, diniy va ruhiy masalalar o‘rtasidagi munosabatlar yoritilgan. Bu jarayonda, moniylikning asosiy tamoyillaridan biri bo‘lgan insonning ichki dunyosidagi tozalikka erishish uchun zarur bo‘lgan axloqiy tartibning jamiyatga ta'siri o‘z aksini topgan. Moniylik adabiyotining bir qancha asarlari, ayniqsa, axloqiy qarashlar va insonning ichki olamining badiiy ifodasini o‘zida mujassamlashtirgan. 4 Qadimgi turkiy moniylik adabiyotida aks etgan badiiy asarlarda inson ruhiyatidagi o‘zgarishlar, tozalik va yuksak ma'naviyatga intilish, axloqiy qoidalarga rioya qilish kabi masalalar o‘rtaga chiqadi. Shu bilan birga, bu adabiyotda tarbiya va axloqni uzviy bog'liq holda tasvirlash orqali, jamiyatning ijtimoiy hayotida muhim o‘rin tutgan qadriyatlar keltirilgan. Moniylikning adabiyotdagi badiiy ifodasi Qadimgi turkiy moniylik adabiyotining shakllanishida badiiy san'atning o‘rni alohida ahamiyatga ega. Moniylik ta'limotlarining o‘ziga xosligi shundaki, ular asosan muqaddas kitoblar va falsafiy asarlar shaklida o‘z ifodasini topgan. Xususan, "Qutadg‘u Bilig" asari, bu davrning eng mashhur asaridir. Bu asar axloqiy va tarbiyaviy ma'naviyatni o‘rgatish va insonning ruhiy-axloqiy kamolotini targ'ib qilishda katta rol o‘ynagan.Moniylik adabiyotidagi badiiy ifoda orqali, insonning ma'naviy jihatdan yuksalishiga yordam beradigan g'oyalar, maslahatlar va ko‘rsatmalar berilgan. Badiiy tilda aks etgan bu g'oyalar, o‘zaro munosabatlar, hurmat, adolat va haqni ulug'lash kabi qadriyatlarni muhim deb hisoblagan. Bu, o‘z navbatida, jamiyatda axloqiy me'yorlarni belgilovchi muhim omilga aylangan. Turkiy adabiyotdagi moniylik ta'limoti va o‘zaro ta'sirlar Qadimgi turkiy moniylik adabiyoti shakllanayotgan paytda, moniylik ta'limoti va uning badiiy ifodasi turkiy xalqlarning turli madaniyatlari bilan birgalikda rivojlangan. Bu jarayon turkiy xalqlar orasida islom dini va moniylik ta'limotlarining o‘zaro ta'sirida o‘z aksini topgan. O‘zbek adabiyoti ham shu jarayonning natijasi sifatida, moniylik va islomiy ta'limotlarning uyg‘unlashgan shaklida o‘sdi. Qadimgi turkiy moniylik adabiyotining ijtimoiy va axloqiy roli Qadimgi turkiy moniylik adabiyotida axloqiy me'yorlar va ijtimoiy qadriyatlar jamiyatda o‘zgaruvchan vaziyatlarga qarshi tura olish uchun, ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirishga yordam beradigan vosita sifatida xizmat qilgan. Adabiyotda keltirilgan axloqiy o‘rnaklar, masalan, insonning shaxsiy kamoloti, 5 o‘zini anglash, boshqalarga hurmat ko‘rsatish kabi asosiy tamoyillar xalq orasida keng tarqalgan. Moniylik ta'limoti, shuningdek, jamiyatdagi adolat, tenglik va hurmatni ta'minlashga qaratilgan edi. Bu qadriyatlar qadimgi turkiy adabiyotda o‘z ifodasini topgan va axloqiy tarbiya orqali jamiyatni barqarorlashtirishga yordam bergan.Qadimgi turkiy moniylik adabiyotining shakllanishi va rivojlanishi, o‘ziga xos axloqiy va diniy ta'limotlarga asoslangan. Bu adabiyotda moniylik ta'limoti va axloqiy qadriyatlar jamiyatda barqarorlikni, shaxsiy kamolotni va axloqiy tozalikka erishishni ta'minlashda muhim ahamiyat kasb etgan. Adabiyotdagi badiiy ifodalar, asosan, axloqiy va ruhiy o‘zgarishlarni tasvirlashga qaratilgan bo‘lib, turkiy xalqlar orasida moniylik ta'limotlarining tarqalishida va rivojlanishida katta rol o‘ynagan. Qadimgi turkiy moniylik adabiyotining shakllanishi va rivojlanishi juda keng va murakkab mavzu bo‘lib, bu tarixiy jarayonning o‘ziga xos xususiyatlarini, o‘zaro bog‘liqligini va rivojlanish bosqichlarini o‘rganish turli sohalarda, jumladan, adabiyot, tarix, madaniyat va falsafa sohalarida chuqur tahlil qilishni talab etadi. Shu sababli, ushbu mavzu haqida batafsil tavsif berish uchun quyida keng qamrovli va muhim omillarni yoritishga harakat qilaman.Qadimgi turkiy moniylik adabiyoti shakllanishining boshlang‘ich davrlari turk xalqining qadimiy o‘tmishiga, uning diniy e'tiqodlariga va madaniy tarixiga bog‘liqdir. Moniylik dini, o‘zining yagona ibodatini, dualizm tamoyillarini, yaxshi va yomon, yorug‘lik va zulmat o‘rtasidagi kurashni asos qilib, juda keng tarqalgan va zamonaviy dunyoda ham o‘zining ahamiyatini yo‘qotmagan diniy qarashlar tizimidir. Bu diniy qarashlar va falsafiy g‘oyalar turkiy xalqlarning adabiy ijodida mustahkam o‘rin tutgan va ularning diniy, madaniy hayotini chuqur ta’sir qilgan.Turkiy xalq adabiyotining tarixida moniylik e’tiqodining o‘rni, ularning e’tiqodlariga oid o‘gitlar va o‘rganish jarayonlarining alohida o‘rni bor. Moniylik dinining qadimgi turkiy xalqlar orasida keng tarqalganligi, ayniqsa, Uzoq Sharqning ko‘plab 6 hududlarida, xususan, Turkiya, Eronda va boshqa Markaziy Osiyo mamlakatlarida, uni keng qo‘llab-quvvatlashga imkon yaratdi. Bu jarayonning kuchayishiga asosan, turkiy xalqlarning xususan, Orta Osiyo, Xitoy va Eron kabi mintaqalarda rivojlanayotgan madaniyatlari ta’sir o‘tkazdi.Moniylik diniy qarashlari, o‘zining asosiy g‘oyalarini adabiyotda o‘z ifodasini topishida muhim omil bo‘lgan. Moniylikning asosi, yer yuzidagi barcha mavjudotlarning ikki asosiy kuchdan, ya’ni yorituvchi va zulmatli kuchlardan tashkil topgani tushunchasi, adabiyotda ko‘plab asarlar orqali ta’sirini ko‘rsatgan. Bu adabiy asarlarda, qorong‘u va yorug‘likning o‘rtasidagi kurash, odam va tabiat orasidagi uyg‘unlik, insonning axloqiy, falsafiy va diniy nuqtai nazarlari birlashtirilgan. Shuningdek, moniylikning axloqiy prinsiplariga asoslangan adabiy asarlar orqali, turkiy xalqlarning diniy qarashlari va hayotiy qadriyatlari ifodalanadi. Qadimgi turkiy adabiyotda moniylik diniy g‘oyalari juda muhim o‘rin tutgan bo‘lsa-da, bu diniy ta’sirlar boshqa ko‘plab madaniy va falsafiy oqimlar bilan birgalikda rivojlanib bordi. Bunda, turkiy xalqlarning madaniy aloqalari, ularning xarakterli bo‘lgan ko‘plab qadriyatlari va ularning kundalik hayotida o‘rganilgan falsafiy g‘oyalar orqali moniylik e’tiqodining jamiyatdagi ahamiyati oshib bordi. O‘rta asrlar davrida, turkiy xalqlar o‘rtasidagi madaniy aloqalar, xususan, o‘sha davrda ishlab chiqilgan ilmiy qarashlar, ularning adabiy merosini yanada boyitdi.Shu bilan birga, qadimgi turkiy moniylik adabiyotining rivojlanishida til va nutqning o‘rni ham juda katta bo‘ldi. Bu davrda yaratilingan asarlarning katta qismini yozma manbalar tashkil etdi. Yozilgan manbalarda asosan moniylikka oid falsafiy, diniy g‘oyalar va insoniy qadriyatlarning ifodalanganini ko‘rish mumkin. Bu asarlar faqatgina o‘sha davrning dunyoqarashini aks ettirib qolmay, balki turkiy xalqlarning madaniy hayoti, adabiy tilining rivojlanishi, va uning tarixiy shakllanishiga doir muhim ma’lumotlarni ham o‘z ichiga olgan.Qadimgi turkiy adabiyotda moniylikning ta’siri, o‘zining falsafiy, diniy g‘oyalarining yuqori darajada rivojlanishiga olib keldi. Bu o‘zgarishlar esa, o‘z navbatida, o‘zbek va 7 turk xalqlari madaniyatining o‘ziga xos shakllanishiga xizmat qildi. Yana bir muhim jihat shundaki, moniylik diniy tizimi, turkiy xalqlarning falsafiy qarashlariga, ularga asoslangan axloqiy qadriyatlarni yaratishga yordam berdi. Bu qadriyatlar va g‘oyalar o‘sha davrda yashagan odamlar uchun hayotning asosiy yo‘l-yo‘riqnomasi bo‘lib xizmat qilgan. 1.2. Axloqiy-tarbiyaviy masalalarning adabiyotdagi o‘rni va ahamiyati . Adabiyotning insoniyat madaniyatidagi o‘rni juda katta. Har bir davrning adabiyoti, ayniqsa, axloqiy-tarbiyaviy masalalarni o‘zida aks ettiradi. Bu masalalar nafaqat adabiyotning ma’naviy yo‘nalishini belgilaydi, balki jamiyatning tarixi, dunyoqarashi, axloqiy va estetik qadriyatlari bilan ham bog‘liqdir. Axloqiy- tarbiyaviy masalalar, asosan, insonning ichki va tashqi hayotidagi to‘g‘ri va xato yo‘llarni belgilashda, uning qanday inson bo‘lishi kerakligini tushuntirishda adabiyotning muhim vositasi sifatida xizmat qiladi. Adabiyotda axloqiy-tarbiyaviy masalalar Adabiyotda axloqiy va tarbiyaviy masalalar ko‘pincha harakatlar va motivlarning jamiyatdagi o‘zgarishlar bilan uyg‘unlashgan holatlarini ko‘rsatadi. Insonning axloqiy xatti-harakatlari va uning ijtimoiy me’yorlarga rioya qilishi, adabiyotdagi markaziy mavzulardan biri hisoblanadi. Axloqiy masalalar asosan insoniyatning dunyoqarashi, uning o‘z hayoti va atrofidagi muhitga qanday yondashuvi, shuningdek, axloqiy me’yorlarga qanday rioya qilishi bilan bog‘liqdir. Bundan tashqari, adabiyotdagi tarbiyaviy masalalar, insonni to‘g‘ri yo‘lga solish, uning harakatlarini boshqarish, unda axloqiy qadriyatlarni rivojlantirishga qaratilgan. Bu masalalar, asosan, o‘quvchi yoki tinglovchining xulq-atvorini shakllantirish, uni jamiyatda o‘z o‘rnini topishga undashda katta rol o‘ynaydi. Qadimgi adabiyotda axloqiy-tarbiyaviy masalalar Qadimgi adabiyotda axloqiy va tarbiyaviy masalalar ko‘pincha qahramonning maqsadi va harakatlari orqali aks ettiriladi. Xalq og‘zaki ijodida, masalan, she’riyat, afsonalar va dostonlarda, axloqiy qahramonlarning to‘g‘ri yo‘lda 8 yurganligi yoki yomonliklardan saqlanishi ta’kidlanadi. Bu adabiyotlarda qahramonlarning harakatlari va qarorlarini ko‘rib chiqishda, ular orqali o‘quvchiga axloqiy saboq berish ko‘zda tutiladi.Bundan tashqari, qadimgi adabiyotda tarbiyaviy masalalar ko‘pincha diniy yoki falsafiy asosda quriladi. Qadimgi turkiy adabiyotda moniylik ta’limotlari va axloqiy qadriyatlar tarbiyaviy masalalarni shakllantirishda katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Ushbu adabiyotlarda axloqiy qadriyatlar, adolat, haqqoniyat, va to‘g‘rilik kabi g‘oyalar o‘qiydigan kishining ijtimoiy hayotiga va individning shaxsiy rivojlanishiga ta’sir etadi. O‘zbek adabiyotidagi axloqiy-tarbiyaviy masalalar O‘zbek adabiyotida axloqiy va tarbiyaviy masalalar juda ko‘p uchraydi. Ayniqsa, klassik adabiyotda bu masalalar markaziy o‘rin tutgan. Masalan, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur kabi shoir va yozuvchilar o‘z asarlarida axloqiy va tarbiyaviy masalalarga katta e’tibor qaratgan. Navoiy o‘zining "Xamsa" asarida insonning ma’naviy kamoloti, adolat, sadoqat, vafolilik kabi axloqiy qadriyatlarni ifodalagan. Bu asarlarning axloqiy-tarbiyaviy maqsadi o‘quvchiga nafaqat yaxshilikni ulug‘lash, balki yomonlikdan voz kechish va to‘g‘ri yo‘lni tanlashga undashdir. Shuningdek, o‘zbek adabiyotida, masalan, folk adabiyotida, axloqiy masalalar orqali jamiyatdagi turli sinf va guruhlar o‘rtasidagi adolatli munosabatlar, haqiqat va yolg‘onning ajratilishi, yaxshi va yomonning taqqoslanishi, tinchlikni saqlash kabi g‘oyalar ilgari suriladi. Ushbu masalalar nafaqat o‘quvchining axloqiy savodxonligini oshirishga xizmat qiladi, balki uning hayotga munosabatini ham shakllantiradi. Axloqiy-tarbiyaviy masalalar va xalq og‘zaki ijodi Xalq og‘zaki ijodida ham axloqiy-tarbiyaviy masalalar o‘z aksini topadi. Dostonlar, afsonalar va maqollar orqali xalq axloqiy me’yorlarga rioya qilishni, odob-axloqni o‘rgatadi. Xalq og‘zaki ijodidagi axloqiy masalalar ko‘pincha 9 hayotiy va ijtimoiy tajribalardan kelib chiqadi. Ular nafaqat ma’naviy ta’limot, balki jamiyatni yaxshilashga qaratilgan g‘oyalarni o‘zida mujassamlashtiradi. Masalan, xalq og‘zaki ijodida yomonlik va yaxshilikning ajratilishi, halollik va nomusning qadrlanishi, adolatli bo‘lishning muhimligi kabi masalalar ta’kidlanadi. Bularning barchasi jamiyatning axloqiy tizimini mustahkamlashga xizmat qiladi. Axloqiy va tarbiyaviy g‘oyalarning zamonaviy adabiyotda ifodasi Zamonaviy adabiyotda ham axloqiy-tarbiyaviy masalalar o‘rni katta. Bugungi kunda, axloqiy savodxonlik, shaxsiy erkinlik, jamiyatdagi adolat va tenglik kabi masalalar adabiyotda yoritiladi. Zamonaviy asarlarda axloqiy g‘oyalar ko‘pincha individualizatsiya va shaxsning o‘zini anglash orqali aks ettiriladi. Bunday asarlarda qahramonlarning ichki kurashlari, ularning axloqiy qiyinchiliklarga qarshi kurashi ko‘rsatiladi. Bu esa o‘quvchini o‘ziga va atrofdagi dunyoga nisbatan yanada chuqurroq fikrlashga undaydi. Zamonaviy adabiyotda shuningdek, axloqiy savodxonlik va ijtimoiy mas’uliyatning ta’limotlari keng o‘rganiladi. Yangi ijtimoiy va madaniy muammolar, inson huquqlari, ekologiya va barqaror rivojlanish masalalari adabiyotda dolzarb mavzular sifatida yoritiladi. Adabiyotning bunday shakli, o‘quvchiga faqatgina estetik zavq berish bilan cheklanmay, balki uning shaxsiy va ijtimoiy qarashlarini ham shakllantiradi.Axloqiy-tarbiyaviy masalalarning adabiyotdagi o‘rni va ahamiyati beqiyosdir. Adabiyot insonning ma’naviy kamoloti, ijtimoiy hayotdagi o‘rni, axloqiy me’yorlarga rioya qilish kabi masalalarni yoritishda muhim vosita hisoblanadi. U nafaqat axloqiy qadriyatlarni o‘rgatadi, balki shaxsning ichki va tashqi kurashini, uning jamiyatdagi roli va mas’uliyatini ko‘rsatadi. Adabiyotda axloqiy va tarbiyaviy g‘oyalarning ifodasi, o‘quvchiga o‘zini anglash va dunyoqarashini shakllantirishda katta ahamiyatga ega. 10 Axloqiy-tarbiyaviy masalalar har bir millatning madaniyati, adabiyoti va umumiy rivojlanish jarayonida muhim o‘rin tutadi. Ular nafaqat individual odamning shaxsiyatini shakllantirish, balki butun jamiyatning axloqiy saviyasini belgilashda katta ahamiyatga ega. Adabiyot, o‘zining tabiatiga ko‘ra, axloqiy- tarbiyaviy masalalarni eng keng va kuchli tarzda ifodalovchi vosita hisoblanadi. Adabiyotda aks etgan axloqiy va tarbiyaviy g‘oyalar, odamlarga o‘zini tutish, haqiqiy qadriyatlarni anglash, jamiyatda o‘rni va vazifasini to‘g‘ri baholashda yo‘l- yo‘riq ko‘rsatadi. Aynan adabiyot orqali axloqiy nuqtai nazarlar keng ommaga etkaziladi, ular orqali xalq o‘zining milliy qadriyatlari, urf-odatlari, diniy e’tiqodlari, an’analari haqida o‘rganadi va hayotga tatbiq etadi. Bu masalalarning adabiyotdagi o‘rni va ahamiyati juda katta.Adabiyot axloqiy va tarbiyaviy masalalarni ko‘rsatish uchun eng samarali vosita hisoblanadi, chunki adabiyot nafaqat nazariy fikrlarni, balki hayotiy voqealarni, kishilarning yurakdan o‘tgan his-tuyg‘ularini va tajribalarini aks ettiradi. Shunday qilib, axloqiy masalalarni adabiyot orqali ifodalash, ularga yuqori ma’naviy, insonparvarlik nuqtai nazaridan yondashish, jamiyatga o‘zining axloqiy tizimlarini shakllantirishga yordam beradi. Adabiyotdagi axloqiy g‘oyalar ko‘pincha turli obrazlar, personajlar va voqealar orqali namoyon bo‘ladi. Aslida, axloqiy masalalar ko‘p jihatdan ijtimoiy muammolar bilan bog‘liq bo‘lib, ularni adabiyotda ko‘rsatish orqali muayyan jamiyatning qanday axloqiy me’yorlarga ega ekanligini ko‘rish mumkin. Odamlarning xatti-harakatlari, ular orasidagi munosabatlar, jamiyatdagi ijtimoiy- iqtisodiy sharoitlarning axloqiy o‘lchamlari adabiyotda o‘z ifodasini topadi.Adabiyotning axloqiy va tarbiyaviy vazifalari yuksak madaniyatli jamiyatlarni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Aslida, bu vazifa adabiyotning boshlang‘ichdan hozirgi kungacha bo‘lgan barcha davrlarida dolzarb bo‘lib kelgan. O‘tmishda va hozirgi kunda ham adabiyotda axloqiy-tarbiyaviy masalalar ko‘plab asarlarda o‘zgacha ifoda topgan. Axloqiy masalalar adabiyotga faqat tushuncha sifatida emas, balki aniq bir ijtimoiy muhit, jamiyat, millat, xalq uchun zarur 11 bo‘lgan axloqiy qoidalarning shakllanishi va uzluksiz takomillashuvi sifatida kirib keladi. Adabiyotning axloqiy-tarbiyaviy vazifalari shundaki, u insonni faqat har bir ijtimoiy guruhda yoki shaxsiy hayotda o‘zining axloqiy nuqtai nazarini rivojlantirib borishga yo‘naltiradi. Shu bilan birga, axloqiy ta’limning tarbiyaviy jarayonlardagi o‘rni ham beqiyosdir. Bu jarayon orqali insonning ruhiy, ma’naviy va axloqiy shakllanishi, jamiyat bilan o‘zaro munosabatlari mustahkamlanadi.Adabiyotda axloqiy masalalar va tarbiya ko‘pincha turli xil qahramonlar va ularning muammolari orqali ko‘rsatiladi. Har bir asar, o‘ziga xos obrazlar orqali o‘quvchiga axloqiy masalalarni taqdim etadi. Masalan, turli davrlarda adabiyotda aks etgan qahramonlarning doimo o‘z axloqiy nuqtai nazari bo‘lgan. Bu obrazlar o‘quvchi yoki tinglovchiga tarbiya berishda, uning axloqiy va ruhiy rivojlanishida, ijtimoiy adolatga erishish yo‘lida ma’lumotlar beradi. Adabiyotda aks etgan har bir qahramonning axloqiy saviyasi, uning qanday hayotiy qiyinchiliklarga duch kelganligi, qanday ruhiy sinovlardan o‘tganligi ko‘rsatiladi. Aynan shu orqali o‘quvchi, uning axloqiy qarashlari, o‘zini tutish usullari haqida yaxshiroq tushuncha hosil qiladi. Misol uchun, qadimgi adabiyotda ham, o‘rta asrlar adabiyotida ham, zamonaviy adabiyotda ham, asarlarni yaratishda yozuvchilar, shoirlar va boshqa adabiy shaxslar o‘z qahramonlari orqali axloqiy- ta’limiy masalalarni ko‘tarishadi.Bundan tashqari, adabiyot orqali axloqiy me’yorlar va qadriyatlar o‘quvchiga o‘rgatishdan tashqari, ularni hayotda qo‘llashga ham yo‘naltiradi. Adabiyotda ko‘rsatilgan axloqiy muammolar va ularga yechimlar, jamiyatda o‘qish, tarbiya va axloqiy me’yorlarning shakllanishiga turtki beradi. Har bir asar o‘zining mazmuni orqali o‘quvchiga turli xulq-atvor, dunyoqarash va jamiyatdagi o‘z o‘rnini anglashga yordam beradi. Bu jarayon nafaqat individning shaxsiy hayotiga, balki jamiyatning umumiy axloqiy muhitiga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, adabiyotda o‘qish, yozish va ijod qilish jarayonida axloqiy me’yorlarni o‘rgatish, ma’naviy jihatdan to‘g‘ri yo‘lni tanlashga yordam beradi.Adabiyotdagi axloqiy-tarbiyaviy masalalar nafaqat tarixiy 12 davrlar, balki har bir jamiyatning rivojlanish bosqichiga mos keladi. Har bir davrda insoniyat o‘zining axloqiy qadriyatlarini adabiyot orqali shakllantirgan. Masalan, o‘rta asrlar adabiyotida diniy, axloqiy qadriyatlar birinchi o‘rinda turgan bo‘lsa, yangi zamon adabiyotida bu masalalar, iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy o‘zgarishlar bilan bog‘liq holda ko‘rila boshladi. Shu bilan birga, adabiyotning axloqiy tarbiyaviy funksiyasi individual darajadagi rivojlanish bilan chegaralanmaydi, balki butun bir jamiyatning axloqiy tuzilmasini shakllantirishga qaratilgan. Jamiyatda axloqiy nuqtai nazarlarning shakllanishi uchun adabiyotning katta roli bor. Har bir davrda adabiyot xalqni ma’naviy jihatdan uyg‘otadi, ularni birlashtiradi va ularning dunyoqarashini shakllantiradi.Shunday qilib, adabiyotning axloqiy-tarbiyaviy masalalardagi o‘rni va ahamiyati hayotiy tajriba, axloqiy bilimlar va shaxsiy hamda ijtimoiy qadriyatlarning o‘zaro bog‘liqligini tushunishga yordam beradi. Adabiyot nafaqat tarbiya va axloqiy qoidalar ishlab chiqadigan vosita, balki jamiyatni tarbiyalovchi kuch sifatida xizmat qiladi. Bu jarayonlarning amalga oshishi insonning nafaqat shaxsiy rivojlanishiga, balki uning atrofidagi jamiyatning ma’naviy darajasining oshishiga olib keladi. Adabiyot – insoniyat rivojining eng muhim omillaridan biri hisoblanadi. U nafaqat estetik qadr-qimmatni, balki axloqiy va tarbiyaviy qadriyatlarni ham o'z ichiga oladi. Axloqiy-tarbiyaviy masalalar adabiyotda muhim o‘rin tutadi, chunki ular inson ruhiyatiga, uning ijtimoiy hayotiga, qadriyatlariga va axloqiy tushunchalariga ta'sir ko‘rsatadi. Ushbu masalalar adabiyot orqali nafaqat individual shaxsning, balki butun jamiyatning axloqiy qiyofasini shakllantiradi.Adabiyotning axloqiy-tarbiyaviy masalalarni yoritishidagi roli mislsizdir. U nafaqat o‘quvchilarni ruhiy jihatdan tarbiyalash, balki ularning axloqiy mohiyatini aniqlashda ham muhimdir. Axloqiy masalalar, asosan, insonning o'ziga, atrof-muhitga, boshqalar bilan munosabatlariga bo'lgan munosabatlarini ochib beradi. Adabiyotdagi qahramonlar orqali o‘quvchilar o‘z hayotida qo‘llanadigan axloqiy qoidalarni kashf etadilar.Adabiyotda ko‘plab 13 axloqiy masalalar mavjud. Masalan, adabiyotda ko‘tariladigan eng muhim masalalardan biri – adolat. Adolat, adabiyotda qahramonlar o‘rtasida sodir bo‘ladigan nizolar, ularning hal etilishi jarayonida aks etadi. Adolat masalasi ko‘pincha insoniy qadriyatlar bilan bog‘liq. Qahramonlarning adolatli bo‘lishi, o‘zining va boshqalarning huquqlarini hurmat qilishlari ularni axloqiy jihatdan yuksaltiradi.Boshqa bir muhim axloqiy masala – sevgi va fidoyilik. Adabiyotda sevgi ko‘plab asarlarda markaziy mavzu sifatida yoritiladi. Sevgi nafaqat romantik munosabatlarni, balki do‘stlik va oila kabi boshqa muhim ijtimoiy aloqalarni ham o‘z ichiga oladi. Ushbu masalalar orqali adabiyot, insonlarga bir-biriga nisbatan hurmat, mehr-muhabbat va fidoyilikni o‘rgatadi.Adabiyotning tarbiyaviy ahamiyati ham katta. O‘quvchilar adabiyot orqali o‘z fikrlarini ifoda etish, muammolarni hal qilish va ijtimoiy hayotda faol ishtirok etish ko‘nikmalarini rivojlantiradilar. Adabiyot, shuningdek, o‘quvchilarga g‘oyaviy va axloqiy qadriyatlarni shakllantirishda yordam beradi. Ularning fikr doirasini kengaytiradi va qarorlar qabul qilishda mustaqil fikrlash qobiliyatini oshiradi.Adabiyotdagi axloqiy-tarbiyaviy masalalar, shuningdek, tarixiy kontekstda ham muhim ahamiyatga ega. Har bir davrning adabiyoti o'sha davrning axloqiy qiyofasini aks ettiradi. Adabiyot tarixiy voqealar, ijtimoiy o‘zgarishlar va madaniy qadriyatlar bilan bog‘liq bo‘lib, ularning o‘zgarishi bilan birga rivojlanadi. Adabiyot tarixi davomida axloqiy tushunchalar va qadriyatlar ham o‘zgarib borgan, bu esa adabiyotning zamon bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi.Shuningdek, adabiyotning tarbiyaviy funksiyalari o‘quvchilarga ijtimoiy hayotda o‘z o‘rnini topish, boshqalar bilan muloqot qilish va o‘z fikrlarini ifoda etish ko‘nikmalarini oshirishda yordam beradi. Adabiyot o‘quvchilarni tanqidiy fikrlashga, o'z fikrlarini himoya qilishga, muammolarni hal qilishda ijodiy yondashishga undaydi. Bularning barchasi, o‘quvchilarning ijtimoiy faoliyatini oshirishga, ularni axloqiy jihatdan tarbiyalashga xizmat qiladi.Adabiyotdagi axloqiy-tarbiyaviy masalalar, shuningdek, axloqiy qiyofani shakllantirishda ham o'ziga xos ahamiyatga ega. Ular 14 o‘quvchilarni axloqiy qoidalar bilan tanishtiradi, ularning o‘z hayotidagi muhim qadriyatlarni anglashlariga yordam beradi. Adabiyot, shuningdek, o‘quvchilarga o‘zlarining axloqiy jihatdan to‘g‘ri qarorlar qabul qilishlariga yordam beradi.Ushbu masalalar adabiyotning jamiyatdagi o‘rni va ahamiyatini yanada oshiradi. Adabiyot, o‘z navbatida, ijtimoiy hayotdagi axloqiy masalalarni yoritish orqali jamiyatni rivojlantiradi. Adabiyot orqali axloqiy qoidalarni o‘rganish, ularni hayotda qo‘llash va tarbiyaviy jarayonlarda ishlatish mumkin. Shunday qilib, adabiyot axloqiy-tarbiyaviy masalalarni o‘rganish va tushunish jarayonida muhim vosita hisoblanadi.Umuman olganda, axloqiy-tarbiyaviy masalalar adabiyotda muhim o‘rni bor. Ular insonlarning axloqiy jihatdan yuksalishiga, tarbiyalanishiga va ijtimoiy hayotda faol ishtirok etishiga yordam beradi. Adabiyot orqali o‘quvchilar o‘z fikrlarini ifoda etish, muammolarni hal qilish va ijtimoiy hayotda o‘z o‘rnini topish ko‘nikmalarini rivojlantiradilar. Shu sababli, adabiyotda axloqiy- tarbiyaviy masalalarni o‘rganish va yoritish muhim ahamiyatga ega. 15 II.BOB. AXLOQIY-TARBIYAVIY MASALALAR VA QADIMGI TURKIY ASARLAR . 2.1. "Qutadg‘u Bilig" asaridagi axloqiy va tarbiyaviy ta’limotlar . "Qutadg‘u Bilig" — Turk xalqining qadimiy axloqiy va tarbiyaviy g‘oyalarini ifodalovchi asar bo‘lib, u 11-asrda yozilgan va turkiy xalqlarning ma’naviy merosiga katta hissa qo‘shgan asar hisoblanadi. Uning muallifi, mashhur turk shoiri va olimi, Yusuf Xos Hojibdir. "Qutadg‘u Bilig" asarining mohiyati, asosan, axloqiy va tarbiyaviy ta’limotlarga qaratilgan bo‘lib, unda insonning ichki dunyosi, jamiyatdagi o‘rni va axloqiy qoidalar haqida chuqur fikrlar mavjud. Ushbu asarda hayot va o‘lim, adolat va adolatsizlik, yaxshilik va yomonlik kabi dualist tushunchalar orasidagi uyg‘unlikni izlash bilan birga, insoniyatni ma’naviy tozalash va tarbiyalash yo‘llari ham yoritilgan.Asar tarbiyaviy nuqtai nazardan ajralib turadi, chunki unda nafaqat axloqiy qarashlar, balki turkiy xalqlarning ma’naviy qadriyatlari, mehnatga bo‘lgan hurmat, ilm va bilimni qadrlash, sabr- toqat, murosali va adolatli bo‘lish kabi ta’limotlar ham alohida o‘rin tutadi. "Qutadg‘u Bilig"dagi axloqiy qarashlar jamiyatda bir-biriga ziddiy qarashlar o‘rtasidagi tenglikni ta’minlashga, odamlarning bir-biriga nisbatan adolatli va samimiy bo‘lishini targ‘ib qiladi. Yusuf Xos Hojib o‘z asarida odamning ichki dunyosini, ahloqiy kamolotini tarbiyalash uchun zarur bo‘lgan fazilatlarni yoritadi. Asarda ba’zi asosiy axloqiy qadriyatlar: adolat, mehnat, ilm, sabr, do‘stlik va muhabbat kabi tushunchalar ilgari suriladi. Ular nafaqat insonning o‘zini tarbiyalashiga, balki jamiyatning barqaror va farovon rivojlanishiga ham xizmat qiladi. "Qutadg‘u Bilig"ni o‘qigan kishi nafaqat axloqiy yuksalishga, balki jamiyatda murosali va to‘g‘ri munosabatlar o‘rnatishga intiladi. Asar yuqori axloqiy va tarbiyaviy ta’limotlarni o‘zida mujassam etgan bo‘lib, uning ta’siri o‘sha davrning turkiy xalqlari orasida keng tarqalgan. "Qutadg‘u Bilig"da Yusuf Xos Hojib insonning axloqiy fazilatlarini shakllantirishda ilm va 16 bilimning muhimligini ta’kidlaydi. Shuningdek, u mehnat va intilishning ahamiyatiga urg‘u beradi, chunki faqat bilimli va mehnatkash insonlar jamiyatda o‘z o‘rnini topib, boshqalarga foyda keltirishi mumkin. Asar axloq va tarbiya sohalarida ko‘plab qadriyatlarni ilgari suradi, jumladan, adolat, do‘stlik, xushmuomalalik, haqni tan olish, sabr-toqat va boshqalar. Bu qadriyatlar orqali "Qutadg‘u Bilig" jamiyatda o‘zaro hurmat, tinchlik va farovonlikni ta’minlashga qaratilgan aniq yo‘llarni ko‘rsatadi. Yusuf Xos Hojibning bu asari o‘zining axloqiy va tarbiyaviy ta’limotlari bilan bugungi kunga ham muhim ahamiyatga ega bo‘lib, jamiyatni taraqqiyotga yo‘naltirishda, insoniyatni kamolotga yetkazishda hamda ijtimoiy adolatni ta’minlashda o‘zining ahamiyatini saqlaydi. "Qutadg‘u Bilig" — bu XI asrda yozilgan turkiy adabiyotning yirik asarlaridan biridir. Asar turkiy xalqlar orasida axloqiy va tarbiyaviy ta'limotlar manbai sifatida juda muhim o‘rin tutadi. U, asosan, axloqiy qadriyatlar, insoniy munosabatlar va jamiyatda barqarorlikni ta'minlashga qaratilgan fikrlarni o‘z ichiga oladi. Asarning asosiy maqsadi, insonlarning qanday qilib yaxshi hayot kechirishlari, axloqiy qoidalarga amal qilishlari va o‘zaro munosabatlarini yaxshilashlari haqida o‘ylashni rag‘batlantirishdir. "Qutadg‘u Bilig"da axloqiy ta'limotlar bir necha muhim jihatlarni o‘z ichiga oladi: 1. Adolat : Adolat tushunchasi asardagi markaziy o‘rinlardan birini egallaydi. Insonlar o‘rtasidagi munosabatlarda adolatli bo‘lish, har bir insonning huquqlarini hurmat qilish kerakligi ta'kidlanadi. Adolat, faqat shaxsiy manfaatlar uchun emas, balki jamiyatning farovonligi uchun ham zarurdir. 2. Ilm va bilim : "Qutadg‘u Bilig"da ilmga bo‘lgan muhabbat va bilim olishga intilish axloqiy ta'limotning muhim qismi sifatida ko‘rsatiladi. Bilim olish nafaqat shaxsiy rivojlanish, balki jamiyatning taraqqiyoti uchun ham zarurdir. U orqali insonlar o‘zlarini va atrofdagi dunyoni yaxshiroq tushunadilar. 17 3. Sabr va toqat : Qiyinchiliklarga duch kelganda sabr qilish va toqatli bo‘lish muhim axloqiy qoidalar sifatida ta'kidlanadi. Bu sifatlar insonlarga og‘ir vaziyatlarda to‘g‘ri qarorlar qabul qilishga yordam beradi. 4. Oila va oilaviy qadriyatlar : Oila "Qutadg‘u Bilig"da muhim o‘rin tutadi. Oila a'zolari o‘rtasidagi hurmat va sevgining ahamiyati, farzandlarni tarbiyalashda ota-onalarning roli, oilaviy an'analar va qadriyatlarning saqlanishi haqida fikrlar mavjud. 5. Ijtimoiy mas'uliyat : Har bir inson o‘z jamiyatiga nisbatan mas'uliyatli bo‘lishi kerakligi ta'kidlanadi. Insonlar o‘zaro yordam berish, bir-birini qo‘llab-quvvatlash orqali jamiyatda barqarorlikni ta'minlaydilar. Asar, shuningdek, axloqiy qadriyatlarni shakllantirishda muhim bo‘lgan tarbiyaviy jihatlarni ham o‘z ichiga oladi. Tarbiya jarayonida ota-onalar va ta'lim muassasalari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar, tarbiya uslublari, shaxsiyatni rivojlantirishda muhim omillardan biri sifatida ko‘rsatiladi.Yuqoridagi fikrlar "Qutadg‘u Bilig" asarining axloqiy va tarbiyaviy ta'limotlarini yoritadi. Asar davomida berilgan hikmatlar va ko‘rsatmalar, hozirgi kunda ham dolzarbligini yo‘qotmaydi va insonlarni yaxshilikka, adolatga, ilmga va mas'uliyatga chaqiradi."Qutadg‘u Bilig" asari o‘zining boy axloqiy merosi bilan nafaqat o‘z davrining, balki hozirgi zamonning ham tarbiyaviy va axloqiy qadriyatlarini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega."Qutadg‘u Bilig" — XI asrda yozilgan, turkiy adabiyotning yirik va muhim asarlaridan biri bo‘lib, unda axloqiy va tarbiyaviy ta’limotlar chuqur yoritilgan. Asar, O‘rta Osiyo hududida yashovchi turkiy xalqlarning tarixiy va madaniy merosini, ularning axloqiy qadriyatlarini, ijtimoiy hayotini va hayotiy tajribalarini o‘z ichiga oladi. "Qutadg‘u Bilig" asari, nafaqat badiiy, balki axloqiy va tarbiyaviy jihatdan ham ahamiyatga ega. Uning asosiy maqsadi insonlarni axloqiy jihatdan tarbiyalash, ularni yaxshi xulq-atvor va qadriyatlar asosida yashashga undashdir. 18 Asar, ko‘plab axloqiy masalalarni, hayotiy tajribalarni va hikmatlarni o‘z ichiga oladi. Bu hikmatlar, insonlarning axloqiy rivojlanishi, tarbiyasi va o‘zaro munosabatlari uchun muhim o‘rin tutadi. "Qutadg‘u Bilig"da keltirilgan axloqiy qadriyatlar, asosan, adolat, halollik, sabr-toqat, ilmga bo‘lgan muhabbat va oila qadriyatlariga asoslanadi. Ushbu qadriyatlar, insonlarning bir-biriga nisbatan hurmat va sevgi bilan yondashishini, jamiyatda barqarorlikni ta'minlashini ta'minlaydi.Adolat asarda markaziy o‘rinlardan birini egallaydi. Adolatli bo‘lish, har bir insonning huquqlarini hurmat qilish va o‘zaro munosabatlarda adolatni saqlash zarurati ta'kidlanadi. Bu qadriyat, nafaqat shaxsiy hayotda, balki jamiyatda ham muhim rol o‘ynaydi. Asarda berilgan hikmatlar orqali insonlar o‘rtasida adolatning ahamiyati va uning ijtimoiy hayotdagi roli ko‘rsatiladi. Adolat, insonlar o‘rtasidagi ishonchni mustahkamlash, ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash va axloqiy muhitni yaxshilashda muhim ahamiyatga ega.Halollik ham "Qutadg‘u Bilig"da ko‘p e'tibor berilgan qadriyatlardan biridir. Halol hayot kechirish, insonning o‘ziga va atrofdagilarga nisbatan mas'uliyatini anglatadi. Halollik, shuningdek, insonning obro‘sini oshiradi va jamiyatda ishonchni mustahkamlaydi. Asarda halollik, moliyaviy munosabatlardan tortib, oila va do‘stlik aloqalarigacha, barcha sohalarga taalluqlidir. Halollik, jamiyatda barqarorlikni ta'minlash va ijtimoiy aloqalarni mustahkamlashda muhim o‘rin tutadi.Sabr-toqat axloqiy qadriyatlar qatorida muhim ahamiyatga ega. "Qutadg‘u Bilig"da sabr qilish va toqatli bo‘lish tushunchalari keltiriladi. Hayot davomida insonlar turli qiyinchiliklarga duch kelishadi. Bu vaziyatlarda sabr qilish va to‘g‘ri yondashuvlar ishlab chiqish, insonlarga og‘ir vaziyatlarda to‘g‘ri qarorlar qabul qilishga yordam beradi. Sabr- toqat, insonlarning ruhiy barqarorligini ta'minlaydi va hayotdagi mukammal yondashuvlarni ishlab chiqishga imkon beradi.Oila va oilaviy qadriyatlar ham "Qutadg‘u Bilig"da muhim o‘rin tutadi. Oila, inson hayotidagi eng muhim asoslardan biridir. Oila a'zolari o‘rtasidagi hurmat va sevgi, oilaviy an'analar va qadriyatlarning saqlanishi, farzandlarni tarbiyalashda muhim rol o‘ynaydi. Asarda 19 oilaning ahamiyati, oila a'zolari o‘rtasidagi munosabatlarni yaxshilashga qaratilgan fikrlar mavjud. Oila, insonlarni bir-biriga bog‘laydigan muhim qadriyatdir va oiladagi axloqiy muhit, insonlarning tarbiyasiga kuchli ta'sir ko‘rsatadi. "Qutadg‘u Bilig"da ijtimoiy mas'uliyat ham muhim ahamiyatga ega. Har bir inson o‘z jamiyatiga nisbatan mas'uliyatli bo‘lishi kerakligi ta'kidlanadi. Insonlar o‘zaro yordam berish, bir-birini qo‘llab-quvvatlash orqali jamiyatda barqarorlikni saqlab qoladilar. Ushbu axloqiy qadriyatlar, insonlarni o‘zaro aloqalarini mustahkamlashga va ijtimoiy muammolarni hal qilishda faol ishtirok etishga undaydi. Badiiy san'at va axloqiy ta'limotlar o‘rtasidagi uyg‘unlik ham "Qutadg‘u Bilig"da o‘z ifodasini topadi. Badiiy obrazlar orqali berilgan axloqiy darslar, o‘quvchilar va tomoshabinlar uchun yanada tushunarli va qiziqarli bo‘lishi mumkin. Asardagi hikmatlar, insonlarni yaxshilikka, adolatga, ilmga va mas'uliyatga chaqiradi. Bu qadriyatlar, kelajak avlodni tarbiyalashda muhim rol o‘ynaydi."Qutadg‘u Bilig" asarining axloqiy va tarbiyaviy ta'limotlari, nafaqat o‘z davrida, balki hozirgi kunda ham dolzarbligini yo‘qotmaydi. Ular, insonlarni axloqiy jihatdan tarbiyalashda, shuningdek, jamiyatda barqarorlikni ta'minlashda muhim vosita sifatida xizmat qiladi. Bu asar, o‘zining boy axloqiy merosi bilan zamonaviy hayotda ham o‘z o‘rnini saqlab qoladi va insonlarni yaxshilikka, adolatga va halollikka chaqirishda davom etadi.Shunday qilib, "Qutadg‘u Bilig" asaridagi axloqiy va tarbiyaviy ta'limotlar, insonlarning ruhiy, axloqiy va estetik rivojlanishida, shuningdek, jamiyatda barqarorlikni ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. Bu qadriyatlar, nafaqat adabiyotda, balki hayotda ham dolzarb ahamiyatga ega bo‘lib, kelajak avlodni tarbiyalashda va axloqiy jihatdan rivojlantirishda muhim manba sifatida xizmat qiladi. Asar, o‘zida mujassam etgan hikmatlar va ko‘rsatmalar orqali, insonlarni o‘zaro munosabatlarini yaxshilashga va ijtimoiy muammolarni hal qilishda rag‘batlantiradi. Bu esa, "Qutadg‘u 20 Bilig"ning axloqiy va tarbiyaviy ta'limotlarining zamonaviy ahamiyatini ta'minlaydi. 2.2."Tavarruxnoma" va boshqa moniylik asarlaridagi axloqiy qadriyatlar. "Tavarruxnoma" va boshqa moniylik asarlaridagi axloqiy qadriyatlar mavzusi o‘rganishda, o‘sha davr adabiyoti va tafakkuri nuqtai nazaridan muhim ahamiyatga ega. Bu asarlar insonni yuksak axloqiy fazilatlarga, kamolotga, adolat va sabr- toqatga chaqiradi. O‘zbek adabiyotida moniylik mazhabining ta’siri, ayniqsa, "Tavarruxnoma" asari orqali o‘z aksini topadi. "Tavarruxnoma"da tavarrux (kamtarlik) va sobitlik, ya’ni odamning o‘zining ichki dunyosini tozalash, olijanob fazilatlarni rivojlantirish kabi qadriyatlar markazda turadi. Ushbu asar o‘zining axloqiy ta’limotlari orqali jamiyatni yaxshilashga, odamlarni yuksak fazilatlar sari intilishga undaydi.Moniylik falsafasi, o‘zining mohiyatida, oddiylik, poklik, kamtarlik va dunyoviy xursandchiliklardan uzoqlashishni, buning evaziga ruhiy kamolotni va ma’naviy poklikni yuksaltirishni o‘z ichiga oladi. Ushbu ta’limotlar insonni nafaqat dunyoviy maqsadlar, balki ichki ma’naviy yuksalish sari undaydi. Boshqa moniylik asarlari kabi, "Tavarruxnoma" ham insonni yaxshi niyat va o‘zgalarni hurmat qilishga, shuningdek, o‘zining ichki dunyosini tozalashga chaqiradi. Axloqiy qadriyatlarning markazida kamtarlik, sadoqat, sabr-toqat, iymon va xushmuomalalik kabi jihatlar mavjud.Moniylik mazhabi o‘ziga xos axloqiy qadriyatlar tizimini shakllantirgan bo‘lib, uning ta’limotlari insonlarni ahloqiy tozalik va sabrga undaydi. "Tavarruxnoma" kabi asarlarda kamtarlik va poklik nafaqat ruhiy yuksalish, balki jamiyatda o‘zaro hurmat va adolatni ta’minlashda ham ahamiyatli deb qaraladi. Shu bois, moniylik adabiyoti axloqiy qadriyatlar tizimini yaratishda va jamiyatni ruhiy, axloqiy jihatdan shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. "Tavarruxnoma"da insonning ahloqiy yuksalishida muhim o‘rin tutadigan eng asosiy qadriyatlar — kamtarlik, sabr-toqat, to‘g‘rilik va haqiqatni izlashdir. Bu 21 qadriyatlar orqali insonning ichki dunyosi poklanadi, uning nafaqat shaxsiy, balki ijtimoiy hayotidagi axloqiy masalalar ham hal bo‘ladi. "Tavarruxnoma"da har bir kishi o‘zini tanib, hayotda o‘zining roli va vazifalarini tushunishi lozimligi ta’kidlanadi. Bu orqali asar o‘quvchini yaxshilik va adolatni izlashga, o‘z ichki va tashqi dunyosini uyg‘unlashtirishga undaydi.Moniylik asarlari, shu jumladan, "Tavarruxnoma", asosan insonning ruhiy va axloqiy o‘sishiga qaratilgan. Unda odamlarga yuksak axloqiy fazilatlarni rivojlantirishni o‘rgatadigan va ularni bu fazilatlar yordamida jamiyatda o‘z o‘rnini topishga undaydigan ta’limotlar mavjud. "Tavarruxnoma"da insonning ruhiy kamoloti uning haqiqatni anglash, axloqiy jihatdan to‘g‘ri yo‘lni tanlash orqali amalga oshadi. Bu yo‘lda kamtarlik, sabr- toqat, va haqqoniylik kabi qadriyatlar asosiy o‘rin tutadi.Shuningdek, moniylik ta’limotlarida sabr va murosalik, boshqalarga nisbatan hurmat va mehr, insonlar o‘rtasida adolatni ta’minlash kabi masalalar ko‘tariladi. "Tavarruxnoma"da nafaqat individual yuksalish, balki jamiyatda o‘zaro hurmat va adolatli muomala o‘rnatish zarurligi ta’kidlanadi. Asar o‘zining axloqiy qadriyatlari orqali jamiyatda tinchlik va barqarorlikni saqlashga xizmat qiladi.Moniylik asarlarining barchasida insonning ruhiy dunyosi, uning ichki xotirjamligi, va uning ma’naviy o‘sishi bilan bog‘liq fikrlar ilgari suriladi. "Tavarruxnoma"da bu g‘oyalar yanada to‘liq va chuqur yoritilgan bo‘lib, ular insonning dunyoviy ehtiyojlardan ustun bo‘lib, yuksak ma’naviyat va axloqiy fazilatlar sari intilishiga undaydi. Shunday qilib, "Tavarruxnoma" va boshqa moniylik asarlaridagi axloqiy qadriyatlar, insonni yaxshilik va adolat sari yo‘naltiradi. Ular orqali jamiyatda tinchlik, o‘zaro hurmat va murosali munosabatlar o‘rnatish mumkin bo‘ladi. Moniylik ta’limotlari, shuningdek, insonni o‘zini anglashga, ichki dunyosini poklashga va haqiqiy ma’naviyatni izlashga chaqiradi. Bu asarlarning ahamiyati, nafaqat o‘z davrida, balki bugungi kunda ham nihoyatda katta, chunki ular axloqiy fazilatlar va jamiyatdagi barqarorlikni saqlashda asosiy yo‘l-yo‘riqni ko‘rsatib beradi."Tavarruxnoma" va boshqa moniylik asarlaridagi axloqiy qadriyatlar o‘z 22 davrining ijtimoiy va madaniy kontekstida muhim ahamiyatga ega. Bu asarlar, asosan, insoniyatning axloqiy qadriyatlari, tarbiyasi va o‘zaro munosabatlari haqida chuqur fikrlar va ko‘rsatmalarni o‘z ichiga oladi. Ular, ilm-fan, adabiyot va axloqiy ta’limotlarni birlashtiruvchi muhim manba sifatida xizmat qiladi."Tavarruxnoma" asari, o‘zining axloqiy o‘gitlari bilan, jamiyatda yaxshi axloqiy muhitni yaratishga qaratilgan. Asarda insoniy munosabatlar, adolat, halollik, sabr-toqat kabi qadriyatlar muhim o‘rin egallaydi. Insonlar o‘rtasidagi munosabatlar, xususan, do‘stlik, qarindoshlik va hamjihatlik haqida ta'kidlangan fikrlar, jamiyatda barqarorlikni ta'minlashda muhim ahamiyat kasb etadi.Adolat tushunchasi "Tavarruxnoma"da markaziy o‘rinlardan birini egallaydi. Asarda adolatli bo‘lish, insonlarning huquqlarini hurmat qilish, va o‘zaro munosabatlarda adolatni saqlash zarurati ta'kidlanadi. Bu qadriyat, nafaqat shaxsiy hayotda, balki jamiyatda ham muhim rol o‘ynaydi. Adolatli yondashuvlar, ijtimoiy muammolarni hal qilishda va insonlarning o‘zaro ishonchini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega.Halollik ham "Tavarruxnoma"da muhim o‘rin tutadi. Halol hayot kechirish, insonning o‘ziga va atrofdagilarga nisbatan mas'uliyatini anglatadi. Halollik — bu nafaqat moliyaviy munosabatlarga, balki barcha sohalarga, jumladan, oila, do‘stlik va ish munosabatlariga ham taalluqlidir. Asarda halollik, insonning obro‘sini oshiradi va jamiyatda ishonchni mustahkamlaydi.Sabr-toqat axloqiy qadriyatlar qatorida muhim ahamiyatga ega. "Tavarruxnoma"da sabr qilish va toqatli bo‘lish tushunchalari keltiriladi. Insonlar hayotida turli qiyinchiliklarga duch kelganda, sabr qilish va o‘zini tutish, to‘g‘ri qarorlar qabul qilishda yordam beradi. Bu sifatlar, insonlarni ruhiy barqarorlikka erishtiradi va hayotdagi murakkab vaziyatlarda mukammal yondashuvlar ishlab chiqishga imkon beradi.Bundan tashqari, "Tavarruxnoma"da oila va oilaviy qadriyatlar ham juda muhim ahamiyatga ega. Oila — bu inson hayotidagi eng muhim asoslardan biri bo‘lib, oiladagi hurmat, sevgi va qo‘llab-quvvatlash, farzandlar tarbiyasida muhim rol o‘ynaydi. Oila a'zolari o‘rtasidagi muloqot va o‘zaro hurmat, insonlarning tarbiyasi 23 va axloqiy qadriyatlarini shakllantirishda asosiy omil hisoblanadi.Moniylik asarlarida, shuningdek, ijtimoiy mas'uliyat haqida ham ko‘plab fikrlar mavjud. Har bir inson o‘z jamiyatiga, oilasiga va atrofidagi odamlarga nisbatan mas'uliyatli bo‘lishi kerak. Ijtimoiy mas'uliyat, insonlarning o‘zaro yordam berish, bir-birini qo‘llab-quvvatlash va jamiyatda barqarorlikni ta'minlashda juda muhimdir. Bu qadriyatlar, insonlarni o‘zaro aloqalarini mustahkamlashga va ijtimoiy muammolarni hal qilishda faol ishtirok etishga undaydi.Moniylik asarlarida axloqiy qadriyatlar faqat nazariy jihatdan emas, balki amaliy jihatdan ham muhimdir. Ular, insonlarni yaxshilikka, adolatga, halollikka va sabr-toqatga chaqiradi. Hozirgi davrda ham bu qadriyatlar dolzarb bo‘lib qolmoqda va jamiyatni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega."Tavarruxnoma" va boshqa moniylik asarlaridagi axloqiy qadriyatlar, shuningdek, insonlarni o‘zlarini va atrofdagi dunyoni yaxshiroq tushunishga, o‘zaro hurmat va sevgi muhitini yaratishga undaydi. Bu asarlar, nafaqat o‘z davrida, balki hozirgi kunda ham axloqiy tarbiya va shaxsiyatni rivojlantirishda muhim manba sifatida xizmat qiladi. Ularning axloqiy o‘gitlari, insonlarning hayotida, jismoniy va ruhiy barqarorlikni ta'minlashda, o‘zaro munosabatlarni yaxshilashda va jamiyatda yaxshilikni tarqatishda muhim ahamiyatga ega.Shunday qilib, "Tavarruxnoma" va boshqa moniylik asarlaridagi axloqiy qadriyatlar, o‘zining boy merosi bilan nafaqat tarixiy ahamiyatga ega, balki hozirgi zamonning tarbiyaviy va axloqiy qadriyatlarini shakllantirishda ham o‘z rolini o‘ynaydi. "Tavarruxnoma" asari, o'zining qiziqarli syujeti va chuqur axloqiy mazmuni bilan o'ziga xos o'rin egallaydi. Bu asar, asosan, moniylik, axloqiy qadriyatlar va insoniy munosabatlar haqida yozilgan. Asar nafaqat adabiyot, balki axloq tarbiyasi nuqtai nazaridan ham muhimdir. "Tavarruxnoma"da ko‘tarilgan axloqiy qadriyatlar, o‘quvchilarni tarbiyalashda va ularning fikr doirasini kengaytirishda katta ahamiyatga ega.Moniylik adabiyotida, shuningdek, boshqa ko‘plab asarlar mavjud bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos axloqiy g‘oyalarni o‘z ichiga oladi. 24 Ushbu asarlar orqali mualliflar insoniyatning axloqiy jihatlarini, ijtimoiy muammolarini va odamlar o‘rtasidagi munosabatlarni yoritadilar. Bunday asarlar, o‘quvchilarga nafaqat estetik zavq, balki axloqiy bilimlar berish imkoniyatini yaratadi."Tavarruxnoma" asarida muhim axloqiy qadriyatlar orasida adolat, halollik, mehr-muhabbat va insoniylik kabi tushunchalar alohida o‘rin tutadi. Adolat masalasi asarda markaziy mavzu sifatida namoyon bo‘ladi. Qahramonlar o‘rtasidagi nizolar, ularning o‘zaro munosabatlari va ularning hal etilishidagi adolatli yondashuvlar o‘quvchilarni adolat tushunchasini chuqur anglashga undaydi. Bu, o‘z navbatida, o‘quvchilarni ijtimoiy hayotda adolatli bo‘lishga va boshqalar bilan munosabatda hurmat ko‘rsatishga rag‘batlantiradi.Halollik ham "Tavarruxnoma"da muhim o‘rin tutadi. Asar davomida qahramonlarning halolligi va o‘zining qadr-qimmatini saqlab qolishlari ko‘rsatiladi. Bu, o‘quvchilarga halol bo‘lishning ahamiyatini, o‘zini va boshqalarni hurmat qilishni o‘rgatadi. Halollik, insoniy munosabatlarda ishonch va hurmatni shakllantiradi, bu esa ijtimoiy hayotda muhim ahamiyatga ega. Mehr-muhabbat va insoniylik qadriyatlari ham "Tavarruxnoma"da o‘z ifodasini topadi. Asar davomida qahramonlar o‘rtasidagi mehr-muhabbat, bir- biriga yordam berish va qo'llab-quvvatlash kabi ijtimoiy aloqalar ko‘rsatiladi. Bu, o‘quvchilarga insoniyatning eng muhim qadriyatlaridan biri – mehr-muhabbatni o‘rganishga yordam beradi. Insoniylik, boshqalarga nisbatan rahm-shafqat va e'tibor ko‘rsatishni anglatadi, bu esa jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni ta'minlaydi.Moniylik adabiyotida "Tavarruxnoma"dan tashqari boshqa asarlar ham mavjud. Masalan, "Farhod va Shirin", "Layli va Majnun" kabilar. Ushbu asarlar ham axloqiy qadriyatlarni o‘z ichiga oladi. "Farhod va Shirin" asarida sevgi, sadoqat va fidoyilik kabi tushunchalar muhim o‘rin tutadi. Asar, o‘quvchilarga sevgi va uning qiyinchiliklarini, shuningdek, sevgi uchun kurashish zaruratini ko‘rsatadi. Bu, o‘z navbatida, o‘quvchilarni sevgi va sadoqat qadriyatlarini anglashga undaydi."Layli va Majnun" asarida esa sevgi, iztirob va mustaqillik 25 masalalari ko‘tariladi. Bu asar, o‘quvchilarni sevgining kuchi va inson ruhiyatidagi chuqur iztiroblar haqida o‘ylashga undaydi. Asarda ko‘rsatilgan sadoqat va fidoyilik, o‘quvchilarga sevgi va uning ahamiyatini anglashda yordam beradi. Bunday axloqiy qadriyatlar, o‘quvchilarning shaxs sifatida o‘sishiga va ijtimoiy hayotda o‘z o‘rnini topishiga ko‘maklashadi.Moniylik adabiyoti, shuningdek, axloqiy qadriyatlarning shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. O‘quvchilar asarlar orqali o‘zlarining axloqiy jihatdan to‘g‘ri qarorlar qabul qilishlari uchun zarur bilimlarga ega bo‘ladilar. Adabiyot, o‘z navbatida, o‘quvchilarning axloqiy jihatdan yuksalishiga, ularni tarbiyalashga va ijtimoiy hayotda faol ishtirok etishga undaydi.Ushbu asarlarning ahamiyati shundaki, ular nafaqat axloqiy qadriyatlarni yoritadi, balki ularni o‘quvchilarga yetkazishda muhim vosita hisoblanadi. Adabiyot, o‘quvchilarga ijtimoiy hayotdagi muammolarni tushunishga, axloqiy qoidalarni o‘rganishga va ularni hayotda qo‘llashga yordam beradi. Shunday qilib, "Tavarruxnoma" va boshqa moniylik asarlaridagi axloqiy qadriyatlar, o‘quvchilarni tarbiyalashda va ularning fikr doirasini kengaytirishda muhim ahamiyatga ega.Umuman olganda, "Tavarruxnoma" va boshqa moniylik asarlaridagi axloqiy qadriyatlar insoniyat tarixi davomida o'z ahamiyatini yo'qotmaydi. Ular, o‘quvchilarga nafaqat axloqiy bilimlar beradi, balki ularni tarbiyalashda ham muhim rol o‘ynaydi. Axloqiy qadriyatlar, o‘z navbatida, jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni ta'minlaydi va insonlarning bir-biriga nisbatan munosabatlarini yaxshilaydi. Shuning uchun, adabiyotdagi axloqiy qadriyatlarni o‘rganish va tushunish har bir insonning burchidir. 26 III.BOB. QADIMGI TURKIY MONIYLIK ADABIYOTIDA AXLOQIY- TARBIYAVIY MASALALARNING BADIIY TALQINI . 3.1. Badiiy san’at va moniylik ta’limotlari: adabiyotdagi uyg‘unlik . Badiiy san’at va moniylik ta’limotlari o‘rtasidagi uyg‘unlik haqida so‘z yuritish, o‘sha davrning adabiy va ma’naviy xususiyatlarini chuqur tahlil qilishni talab etadi. Bu mavzu, ayniqsa, moniylik falsafasining adabiyotda qanday ifodalanganligi va badiiy san’at bilan qanday o‘zaro aloqada bo‘lganligini o‘rganishga qaratilgan. Moniylik ta’limotlari, o‘zining aniq va qat’iy axloqiy yo‘nalishlari bilan, badiiy san’atda, xususan, adabiyotda, o‘zining ramzlari va obrazlari orqali o‘z aksini topadi. Ushbu ta’limotlar jamiyatdagi individual va ijtimoiy masalalar bilan shug‘ullangan bo‘lib, ular asrlar davomida badiiy ifodalash vositalariga, xususan, adabiyotga ta’sir ko‘rsatib kelgan. Moniylik ta’limotlari, o‘zining mohiyatida, ichki dunyoning tozaligi, kamtarlik, sabr, haqiqatni izlash va yuksak ma’naviyatni yuksaltirishni asosiy g‘oya sifatida qabul qiladi. Badiiy san’atda bu tushunchalar, ayniqsa, adabiyotda, tasviriy obrazlar, simvollik, metafora va boshqa badiiy vositalar orqali aks etadi. Adabiyot, moniylik ta’limotlarini ifodalashda, nafaqat axloqiy, balki estetik maqsadlarni ham ko‘zlaydi. Badiiy asarlar orqali insonning ichki dunyosini anglash, uning axloqiy jihatlarini yoritish va ma’naviy o‘sishiga yo‘l ko‘rsatish badiiy san’atning vazifasi hisoblanadi.Badiiy san’at va moniylik ta’limotlari o‘rtasidagi uyg‘unlik nafaqat badiiy asarlarning axloqiy mazmunini, balki uning estetik shaklini ham o‘z ichiga oladi. "Tavarruxnoma" kabi moniylik ta’limotlarini o‘zida mujassam etgan asarlar badiiy adabiyotda ulkan ahamiyatga ega bo‘lib, insonning ma’naviy va axloqiy rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Bu asarlarda kamtarlik, poklik, sabr-toqat va ichki tozalikka bo‘lgan ehtiyoj kuchli aks etadi. Badiiy san’at esa bu g‘oyalarni tasvirlashda, shakl va mazmunning uyg‘unligida katta imkoniyatlar yaratadi. Moniylik ta’limotlaridagi ma’naviy va axloqiy qadriyatlar adabiyotdagi obrazlar, syujetlar, til va stilistika orqali o‘z ifodasini 27 topadi. Shu tarzda, badiiy san’at va moniylik ta’limotlari bir-birini to‘ldirib, uyg‘unlik yaratadi. Adabiyotda moniylik ta’limotlarini ifodalashda aks ettirilgan fazilatlar, ayniqsa, o‘zaro munosabatlar, odamlar o‘rtasidagi adolatli va murosali aloqalar, axloqiy qoidalarga sodiqlik, hayotning haqiqiy ma’nosini izlash kabi tushunchalar orqali namoyon bo‘ladi. Badiiy asarlar, moniylik ta’limotlarining amaliy jihatlarini ilgari surib, insonlarni yaxshilik va poklik sari undaydi. Bu ta’limotlar adabiyotda o‘zining ramzlari, obrazlari va til vositalari orqali jonlanadi, bunda moniylik g‘oyalarining badiiy shaklda ifodalanishi badiiy san’atning eng yuqori nuqtalaridan biri bo‘lib qoladi.Badiiy san’at va moniylik ta’limotlarining uyg‘unligi, nafaqat adabiyotda, balki san’atning boshqa turlarida ham o‘z ifodasini topadi. Ayniqsa, badiiy asarlarda moniylik falsafasining ifodalanishi, uning estetik va axloqiy jihatlarini birlashtirib, zamonaviy va klassik asarlarda yaxshilik, adolat, kamtarlik, sadoqat va ichki tozalik kabi g‘oyalar kuchli aks etadi. Badiiy san’atda shakl va mazmun uyg‘unligi ham ahamiyatlidir, chunki har bir badiiy asar o‘zining shakli bilan mazmunini mukammal tarzda ifodalaydi. Shu tarzda, badiiy san’at va moniylik ta’limotlari bir-birini boyitadi, uyg‘unlashtiradi va bir butunlikka aylanadi. Adabiyotdagi moniylik ta’limotlari badiiy san’atga alohida ta’sir o‘tkazadi, chunki moniylikning axloqiy qadriyatlari har bir badiiy asar yaratishda muhim rol o‘ynaydi. Moniylik falsafasining g‘oyalari, nafaqat axloqiy tozalash, balki badiiy tasvirni yaratishda ham asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Badiiy san’at, moniylik ta’limotlarini ifodalashda insonning ma’naviy rivojlanishi, dunyoqarashi va uning axloqiy fazilatlari bilan bog‘liq masalalarga jiddiy e’tibor qaratadi. Bu g‘oyalar badiiy asarlarda ifodalanganida, ular o‘zining badiiy va axloqiy ahamiyatini kuchaytiradi.Moniylik ta’limotlarining badiiy san’atdagi ifodasi, ayniqsa, badiiy tasvir va adabiy uslub orqali amalga oshiriladi. Ushbu uslublar orqali axloqiy qadriyatlar, inson ruhiyati va ma’naviy tozalikni ta’minlashdagi muhim jihatlar 28 badiiy san’atda namoyon bo‘ladi. Shuningdek, moniylik asarlarida insoniyatning yuksak ma’naviyatga bo‘lgan intilishi, yaxshi niyat va yurakdagi poklikka e’tibor qaratiladi. Badiiy san’at esa bu g‘oyalarni tasviriy obrazlar, shairona uslub va simvollik vositalari orqali yanada chuqurroq anglash imkonini beradi. Shunday qilib, badiiy san’at va moniylik ta’limotlarining uyg‘unligi nafaqat badiiy shakllarda, balki insonning ruhiy va axloqiy yuksalishidagi umumiy g‘oyalarda ham o‘z aksini topadi. Badiiy san’at, adabiyot va moniylik g‘oyalari o‘rtasidagi bu uyg‘unlik, insoniyatni yuksak fazilatlar sari intilishiga undaydi, hamda uning ichki dunyosini tozalashga yordam beradi. Badiiy san’at va moniylik ta’limotlari, bir-birini to‘ldirib, insonning ma’naviy o‘sishiga, jamiyatdagi ahloqiy va ijtimoiy tenglikni ta’minlashga xizmat qiladi. Ular o‘rtasidagi uyg‘unlik, ayniqsa, adabiyotda, nafaqat falsafiy, balki estetik jihatdan ham ahamiyatlidir.Badiiy san’at va moniylik ta’limotlari o‘rtasidagi uyg‘unlik, adabiyotda ko‘plab muhim jihatlarni o‘z ichiga oladi. Bu uyg‘unlik, asosan, insoniyatning axloqiy, estetik va madaniy qadriyatlarini birlashtirish orqali shakllanadi. Badiiy san’at, insonning ichki dunyosini, his-tuyg‘ularini, tajribalarini va ijtimoiy muammolarini aks ettirishda kuchli vosita hisoblanadi. Shuningdek, moniylik ta’limotlari axloqiy qadriyatlarni rivojlantirish, tarbiyalash va jamiyatni yaxshilashga qaratilgan ko‘rsatmalarni o‘z ichiga oladi. Ularning uyg‘unligi, insonlarning ruhiy va axloqiy rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi.Badiiy san’at, o‘z-o‘zidan, insoniyatning chuqur his-tuyg‘ularini, hislarning rang-barangligini va hayotning murakkabligini ifoda etadi. Adabiyot, she'riyat, proza, drama va boshqa badiiy janrlar, insonlarning ichki olamini, ijtimoiy muammolarini va axloqiy qiyinchiliklarini yoritadi. Shu bilan birga, badiiy san'atda ko‘rsatilgan obrazlar, axloqiy ta'limotlarning amaliy ko‘rinishidir. Insonlarning munosabatlarini, hayotiy vaziyatlarni va o‘zaro aloqalarni tasvirlash orqali, badiiy san’at moniylik ta’limotlarini yanada kuchaytiradi.Moniylik ta’limotlari esa, asosan, insonlarga yaxshi axloqiy qadriyatlarni o‘rgatishga, ularni axloqiy jihatdan tarbiyalashga 29 qaratilgan. Bu ta’limotlar, asarlarning mazmunini tushunishda va ulardan o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. Moniylik ta’limotlari, axloqiy qoidalar, adolat, halollik, sabr-toqat va ijtimoiy mas'uliyat kabi qadriyatlarni o‘z ichiga oladi. Ular, insonlarni axloqiy jihatdan tarbiyalashda va jamiyatda barqarorlikni ta'minlashda asosiy omil sifatida xizmat qiladi. Badiiy san'at va moniylik ta’limotlari o‘rtasidagi uyg‘unlik, ko‘pincha asarlarning mazmuni va shaklida aks etadi. Masalan, o‘zbek adabiyotida badiiy san'at asarlari orqali ko‘rsatilgan axloqiy qiyinchiliklar va ularni yengish yo‘llari, moniylik ta’limotlarining amaliy ko‘rinishi sifatida baholanadi. Adabiyotda ko‘rsatilgan qahramonlar, o‘zlarining axloqiy qiyinchiliklari orqali, moniylik ta’limotlari bilan bog‘liq darslar chiqaradilar. Ularning hayoti va faoliyati, axloqiy qadriyatlarning qanchalik muhimligini ko‘rsatadi.Shuningdek, badiiy san'at orqali berilgan axloqiy darslar, o‘z navbatida, badiiy obrazlar va hikoyalar orqali o‘quvchilar va tomoshabinlar uchun yanada tushunarli va qiziqarli bo‘ladi. Masalan, adabiyotda ko‘rsatilgan ijtimoiy muammolar, axloqiy qoidalar va qadriyatlar, badiiy tasvirlar orqali yanada jonli va ta'sirchan bo‘ladi. Bu esa, o‘quvchilarga va tomoshabinlarga axloqiy masalalarni yanada chuqurroq tushunishga yordam beradi.Moniylik ta’limotlari, badiiy san'atda o‘z ifodasini topishi, adabiyotning rivojlanishida ham muhim ahamiyatga ega. Badiiy san'at asarlarini yaratishda, moniylik ta'limotlarining asosiy qadriyatlari, shuningdek, badiiy uslublar va shakllar ham ko‘rib chiqilishi zarur. Badiiy san'at, o‘z ichiga olgan axloqiy qadriyatlar orqali, jamiyatda tarbiya va axloqiy normalarni saqlab qolishga yordam beradi.Ushbu uyg‘unlik, adabiyotda nafaqat badiiy, balki axloqiy jihatdan ham boy asarlarni yaratishga imkon beradi. Badiiy san'at va moniylik ta’limotlari o‘rtasidagi bog‘lanish, insonlarning ruhiy, axloqiy va estetik rivojlanishiga xizmat qiladi. Ularning uyg‘unligi, shuningdek, o‘zaro munosabatlarni yaxshilash va ijtimoiy muammolarni hal qilishda ham muhim ahamiyatga ega.Badiiy san'at va moniylik ta’limotlari o‘rtasidagi uyg‘unlik, 30 adabiyotda ko‘rsatilgan qahramonlar va ularning hayoti orqali, o‘quvchilarga va tomoshabinlarga axloqiy qadriyatlarni o‘rgatadi. Ushbu qadriyatlar, hayotdagi muammolarga yondashuvni, insonlar o‘rtasidagi munosabatlarni va ijtimoiy mas'uliyatni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Adabiyot, insonlarni yaxshilikka, adolatga va halollikka undashda kuchli vosita bo‘lib xizmat qiladi.Badiiy san’at va moniylik ta’limotlari, shuningdek, o‘zaro aloqalarni, oila va jamiyatda axloqiy muhitni yaratishda ham o‘z ifodasini topadi. Oila, do‘stlik va jamoa munosabatlari, badiiy san’atda ko‘rsatilgan axloqiy qadriyatlar orqali mustahkamlanadi. Bu esa, insonlarning bir-biriga bo‘lgan ishonchini oshiradi va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlaydi.Shunday qilib, badiiy san'at va moniylik ta’limotlari o‘rtasidagi uyg‘unlik, adabiyotda axloqiy qadriyatlarning rivojlanishiga va insonlarning ruhiy, axloqiy va estetik tarbiyasiga xizmat qiladi. Bu uyg‘unlik, nafaqat adabiyotda, balki jamiyatda ham ahamiyatga ega bo‘lib, insonlarning ijtimoiy hayotida va axloqiy rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Badiiy san'at va moniylik ta’limotlari, insoniyatning axloqiy qadriyatlarini saqlab qolish va rivojlantirishda, shuningdek, jamiyatda barqarorlikni ta'minlashda kuchli vosita sifatida xizmat qiladi. 3.2.Qadimgi turkiy adabiyotda tarbiya va axloqning zamonaviy ahamiyati . Qadimgi turkiy adabiyotda tarbiya va axloqning zamonaviy ahamiyati haqidagi mavzu, tarixiy va madaniy o‘zgarishlarga qaramay, o‘zining muhimligini saqlab qolgan axloqiy qadriyatlarni o‘rganishga imkon yaratadi. Ushbu mavzu doirasida qadimgi turkiy adabiyotda tarbiya va axloqning ta’limotlari, bu qadriyatlarning bugungi kunda qanday ahamiyatga ega ekanligi, insoniy munosabatlar va ijtimoiy tizimdagi roli chuqur tahlil qilinadi. Qadimgi turkiy adabiyotdagi axloqiy va tarbiyaviy ta’limotlar insonning ruhiy va ma’naviy jihatdan yuksalishiga, jamiyatda adolat, hurmat va o‘zaro tinchlikni o‘rnatishga qaratilgan bo‘lib, ularning zamonaviy jamiyatda ham dolzarb bo‘lishi ko‘plab 31 ijtimoiy masalalarni hal etishda muhim ahamiyatga ega.Qadimgi turkiy adabiyot, xususan, turklarning bir necha asrlar davomida shakllangan badiiy merosi, nafaqat madaniy, balki axloqiy qadriyatlarni ham o‘z ichiga oladi. Bu adabiyotning asosiy mazmunida insonning ma’naviy o‘sishi, axloqiy fazilatlar va jamiyatdagi adolatni ta’minlash kabi g‘oyalar yotadi. Tarbiya va axloqning turkiy adabiyotdagi o‘rni juda katta bo‘lib, bu qadriyatlar insonni yuksak axloqiy fazilatlar sari yetaklashga, shuningdek, jamiyatda tinchlik, barqarorlik va adolatni ta’minlashga qaratilgan edi. Tarbiya va axloqiy ta’limotlar nafaqat shaxsiy hayotda, balki ijtimoiy va siyosiy sohalarda ham o‘zining katta ta’sirini ko‘rsatgan. Ular, asosan, ijtimoiy munosabatlarning to‘g‘ri rivojlanishiga, odamlar o‘rtasida hurmat va ishonchning o‘rnashishiga xizmat qilgan. Bu qadriyatlar zamonaviy jamiyatda ham dolzarb ahamiyatga ega. Bugungi kunda axloqiy qadriyatlar, ayniqsa, jamiyatda o‘zaro hurmat, adolat, sadoqat va sabr kabi fazilatlar orqali shakllanadi. Insonlarning axloqiy yuksalishi, jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni saqlash, va tenglikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Zamonaviy dunyoda ijtimoiy tarmoqlarning kuchayishi, inson huquqlarining himoya qilinishi, ekologik masalalar va adolat ta’minoti kabi masalalar shaxsiy axloqiy qarashlarning jamiyatdagi ahamiyatini yanada oshirmoqda. Qadimgi turkiy adabiyotda ilgari surilgan axloqiy qadriyatlar zamonaviy hayotda, ayniqsa, insoniyatning o‘zaro munosabatlarida, bilim va tarbiyani yuqori qadrlashda o‘z aksini topmoqda. Yusuf Xos Hojibning "Qutadg‘u Bilig" asarida axloqiy tarbiya masalalari ko‘plab o‘rin tutadi. Bu asarda nafaqat davlat boshqaruvi, balki insonning shaxsiy tarbiyasi, uning ichki dunyosi va jamiyatdagi o‘rni haqida ham fikrlar bor. "Qutadg‘u Bilig"da yuksak axloqiy fazilatlar, masalan, adolat, haqiqat, sabr-toqat va kamtarlik kabi qadriyatlar muhim o‘rin tutadi. Bu qadriyatlar zamonaviy jamiyatda ham jahon miqyosida amalga oshiriladigan siyosiy, ijtimoiy va ma’naviy islohotlarda o‘z aksini topmoqda. Shu tariqa, qadimgi turkiy adabiyotdagi tarbiya 32 va axloq g‘oyalari bugungi kunda ham jamiyatni rivojlantirishda, axloqiy tozalikka erishishda va ijtimoiy barqarorlikni saqlashda katta ahamiyatga ega.Zamonaviy jamiyatda axloqiy qadriyatlarning ahamiyati haqida gapirganda, qadimgi turkiy adabiyotda aks etgan tamoyillarni ko‘rib chiqish muhimdir. Masalan, "Tavarruxnoma" asarida axloqiy fazilatlar, kamtarlik va insonning ruhiy poklanishi ta’kidlanadi. Ushbu g‘oyalar bugungi kunda shaxsning ichki ma’naviyatini shakllantirishda, uning jamiyatda o‘z o‘rnini topishda, o‘zligini anglashda muhimdir. Shuningdek, qadimgi turkiy adabiyotda ijtimoiy mas’uliyat va boshqalarga nisbatan mehr va hurmat kabi tushunchalar ko‘p uchraydi. Bu qadriyatlar, ayniqsa, bugungi jamiyatda inson huquqlarining himoya qilinishi, ijtimoiy adolatning ta’minlanishi va ekologik masalalarda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, har bir insonning jamiyatdagi o‘rni va roli haqida qayg‘urishni ta’minlaydi.Qadimgi turkiy adabiyotda tarbiya va axloq, nafaqat badiiy ifoda vositalarida, balki hayotiy amaliyotda ham ta’limot sifatida mavjud. Misol uchun, qadimgi turkiy maqollarda va aforizmlar orqali axloqiy qadriyatlar o‘zining qisqa, lekin aniq ifodasini topgan. Bu maqollar bugungi kunda ham yurtimizda, shuningdek, butun dunyoda axloqiy tozalikka erishishda, shaxsni yuksaltirishda, uning jamiyatdagi o‘rnini aniqlashda qo‘llaniladi. Keltirilgan maqollar va hikmatli so‘zlar, qadimgi turkiy adabiyotda insoniyatni axloqiy jihatdan mukammallikka chaqirgan so‘zlar sifatida bugun ham o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan.Qadimgi turkiy adabiyotdagi axloqiy qadriyatlarning zamonaviy ahamiyati, shuningdek, o‘zaro hurmat, mehnatga bo‘lgan yuksak hurmat va ilmni qadrlash kabi g‘oyalarda ham ko‘rinadi. Ushbu g‘oyalar hozirgi kunda ham jamiyatdagi ijtimoiy muammolarni hal qilishda, bilim va mehnatni qadrlashda, hamkorlik va o‘zaro ishonchni rivojlantirishda o‘z aksini topmoqda. Ayniqsa, ilm-fan va texnologiya rivojlanayotgan bir paytda, qadimgi turkiy adabiyotdagi ilmni qadrlash va bilimni yuksaltirishga qaratilgan fikrlar yanada muhimroq bo‘lmoqda.Qadimgi turkiy adabiyotda tarbiya va axloqning zamonaviy ahamiyati ko‘plab ijtimoiy, ma’naviy 33 va axloqiy masalalarga javob beradi. Ular nafaqat o‘z vaqtida, balki hozirgi kunda ham jamiyatning ijtimoiy rivojlanishiga, odamlarning ruhiy va ma’naviy kamolotiga xizmat qiladi. Shunday qilib, qadimgi turkiy adabiyotda ilgari surilgan axloqiy qadriyatlar bugungi kunda ham jamiyatda tinchlik, barqarorlik, adolat va hurmatni ta’minlashga xizmat qiladi. Bu qadriyatlar o‘zining mustahkam axloqiy asoslari bilan zamonaviy jamiyatda ham o‘z o‘rnini topishga intiladi, insonni yuksak axloqiy fazilatlar sari yo‘naltiradi.Qadimgi turkiy adabiyot, o‘zining boy merosi bilan nafaqat o‘z davrida, balki hozirgi kunda ham tarbiya va axloqiy qadriyatlarni shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Bu adabiyot asarlari, nafaqat badiiy jihatdan, balki axloqiy va tarbiyaviy jihatlari bilan ham e'tiborni tortadi. O‘zbek, turk va boshqa turkiy xalqlar adabiyotida qadimgi davrlardan boshlab tarbiya va axloqiy qadriyatlar muhim o‘rin tutgan. Ushbu asarlar, avvalambor, insonlarni axloqiy jihatdan tarbiyalashga, ularni yaxshi xulq-atvor, adolat, halollik kabi qadriyatlar bilan tanishtirishga qaratilgan.Qadimgi turkiy adabiyotda tarbiya masalalari ko‘plab asarlarda ko‘rsatilgan. Masalan, "Qutadg‘u Bilig" asarida insonning axloqiy tarbiyasi, ilmga bo‘lgan muhabbat, adolat va halollik kabi qadriyatlar muhim o‘rin tutadi. Bu asarda berilgan hikmatlar va maslaxatlar, zamonaviy hayotda ham dolzarbligini yo‘qotmaydi. Ular, insonlarning tarbiyasi va axloqiy rivojlanishi uchun muhim manba sifatida xizmat qiladi.Qadimgi turkiy adabiyotda tarbiya va axloqiy qadriyatlarning zamonaviy ahamiyati, avvalo, yosh avlodni tarbiyalashda o‘z ifodasini topadi. Bugungi kunda yoshlar o‘rtasida axloqiy qiyinchiliklar, turli ijtimoiy muammolar mavjud. Bu muammolarni hal qilishda qadimgi turkiy adabiyotning axloqiy o‘gitlari muhim rol o‘ynaydi. Ular, yoshlarni yaxshi axloqiy qadriyatlar asosida tarbiyalash, ularga hayotda to‘g‘ri yo‘lni tanlashda yordam beradi.Qadimgi turkiy adabiyotdagi tarbiya va axloqiy qadriyatlar, shuningdek, oila munosabatlari, do‘stlik va jamiyatdagi ijtimoiy aloqalarni mustahkamlashda ham muhim ahamiyatga ega. Oila — bu axloqiy tarbiyaning birinchi makoni. Oila a'zolari o‘rtasidagi muloqot, bir-biriga yordam 34 berish va o‘zaro hurmat, tarbiyaning asosiy omillari hisoblanadi. Qadimgi turkiy adabiyotda bu qadriyatlar ko‘plab asarlarda yoritilgan. Ular, oila ichidagi axloqiy muhitni yaxshilashga, oila a'zolarining bir-biriga bo‘lgan ishonchini oshirishga yordam beradi.Bundan tashqari, qadimgi turkiy adabiyotdagi axloqiy qadriyatlar, jamiyatdagi ijtimoiy mas'uliyatni shakllantirishda ham muhim ahamiyatga ega. Har bir inson o‘z jamiyatiga nisbatan mas'uliyatli bo‘lishi kerakligi ta'kidlanadi. Bu qadriyatlar, yoshlarni jamiyatda faol ishtirok etishga, ijtimoiy muammolarni hal qilishda o‘z hissalarini qo‘shishga undaydi. Qadimgi turkiy adabiyotda ko‘rsatilgan axloqiy qoidalar, insonlarning o‘zaro munosabatlarini yaxshilashda, bir-biriga hurmat va sevgi bilan yondashishda muhim vosita sifatida ko‘riladi.Qadimgi turkiy adabiyotda tarbiya masalalari, faqat nazariy jihatdan emas, balki amaliy jihatdan ham muhimdir. Ular, insonlarni yaxshilikka, adolatga, halollikka va sabr-toqatga chaqiradi. Ushbu qadriyatlar, zamonaviy hayotda ham dolzarbligini yo‘qotmaydi va insonlarning ruhiy, axloqiy va estetik rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi.Qadimgi turkiy adabiyotda tarbiya va axloqiy qadriyatlarning zamonaviy ahamiyatini tushunish, nafaqat adabiyotshunoslar, balki pedagoglar, psixologlar va ijtimoiy ishchilar uchun ham muhimdir. Ular, qadimgi adabiyot asarlaridan o‘rganib, bugungi kunda yoshlarni tarbiyalashda va axloqiy jihatdan rivojlantirishda foydalanishlari mumkin. Bu asarlar, nafaqat tarbiyaviy, balki psixologik jihatdan ham foydali bo‘lishi mumkin, chunki ular insonlarning ichki dunyosini, his-tuyg‘ularini va o‘zaro munosabatlarini yanada chuqurroq tushunishga yordam beradi.Qadimgi turkiy adabiyotda tarbiya va axloqiy qadriyatlar, o‘ziga xos uslub va shakllarda ifodalangan. Ushbu asarlar, nafaqat o‘qituvchilar va tarbiyachilar uchun, balki har bir inson uchun hayotiy darslar va o‘gitlar berishi mumkin. Ular, zamonaviy hayotda to‘g‘ri qarorlar qabul qilishda, axloqiy jihatdan to‘g‘ri yo‘lni tanlashda yordam beradi.Shunday qilib, qadimgi turkiy adabiyotdagi tarbiya va axloqiy qadriyatlar, nafaqat o‘z davrida, balki hozirgi kunda ham dolzarb ahamiyatga ega. Ular, insonlarni axloqiy jihatdan 35 tarbiyalashda, jamiyatda barqarorlikni ta'minlashda va oila, do‘stlik, ijtimoiy aloqalarni mustahkamlashda muhim vosita sifatida xizmat qiladi. Bu qadriyatlar, kelajak avlodni tarbiyalashda va axloqiy jihatdan rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Qadimgi turkiy adabiyot, o‘zining boy merosi bilan zamonaviy hayotda ham o‘z o‘rnini saqlab qoladi va insonlarni yaxshilikka, adolatga va halollikka chaqirishda davom etadi. Foydalanilgan adabiyotlar 1.Abdurahmonov A. Turkiy adabiyotning qadimgi davri. Toshkent, 2015. 2.Abdug‘afurov A. Erk va ezgulik kuychilari. – Toshkent: Adabiyot va san’at nashriyoti, 2017. 3.Abdug‘afurov A. Buyuk beshlik saboqlari. – Toshkent: Adabiyot va san’at nashriyoti, 2018. 36 4.Abdug‘afurov A. Qalb qa’ridagi qadriyatlar. – Toshkent: Adabiyot va san’at nashriyoti, 2017 5.Avesto. Toshkent. 201 7 . 6.Ahmad Yassaviy. Hikmatlar. – Toshkent, 2017. 7. Ahmad Yassaviy. Devoni hikmat. – Toshkent, 2018 8. Botirova Sh. Forming patriotic spirit within pedagogical education cluster // European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences (EJRRES) // 2020, Part II, Vol-8, Issue:10 ISSN 2056-5852, 200-205-page 9.Botirova Sh. Pedagogik texnologiyalar haqida mulohazalar // Innovations in pedagogy and psychology. ISSN: 2181-9513. Doi Journal 10.26.739/2181- 9513. June, 2020. 10. Botirova Sh., va boshqalar. The need to educate young people with the spirit of patriotism in the context of globalization // Journal of Critical Reviews// Malazia. Vol7, Issue 12, 2020. 166-169-page. СКОПУСК 11. Buyuk siymolar, allomalar. 1-kitob. – Toshkent, 2014. 12. Farobiy. She’r san’ati. – Toshkent: Adabiyot va san’at nashriyoti,2016 13. Hayot vasfi. – Toshkent, 2015 14. Hayitmetov A. Temuriylar davri o‘zbek adabiyoti. – Toshkent, 2016. 15. Haqqulov I. She’riyat – ruhiy munosabat. – Toshkent,2018 16. Hayitmetov A. Alisher Navoiyning adabiy-tanqidiy qarashlari. – Toshkent: Fan, 2016 17.Hayitmetov A. Navoiy lirikasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2015 . 18. Haydarov S. Durbek va uning «Yusuf va Zulayho» dostoni. – Toshkent 2011. 37

Qadimgi turkiy moniylik adabiyotida axloqiy-tarbiyaviy masalarning badiiy talqini 

MUNDARIJA

KIRISH…………………………………………………………………………….3

I.BOB.QADIMGI TURKIY MONIYLIK ADABIYOTINING UMUMIY TAHLILI

1.1.Qadimgi turkiy moniylik adabiyotining shakllanishi va rivojlanishi…………..5

1.2.Axloqiy-tarbiyaviy masalalarning adabiyotdagi o‘rni va ahamiyati…………...8

II.BOB.AXLOQIY-TARBIYAVIY MASALALAR VA QADIMGI TURKIY ASARLAR.

2.1."Qutadg‘u Bilig" asaridagi axloqiy va tarbiyaviy ta'limotlar…………………16

2.2."Tavarruxnoma" va boshqa moniylik asarlaridagi axloqiy qadriyatlar……….20

III.BOB.QADIMGI TURKIY MONIYLIK ADABIYOTIDA AXLOQIY-TARBIYAVIY MASALALARNING BADIIY TALQINI.

3.1.Badiiy san'at va moniylik ta'limotlari: adabiyotdagi uyg‘unlik…………….…26

3.2.Qadimgi turkiy adabiyotda tarbiya va axloqning zamonaviy ahamiyati……...30

XULOSA……………………………………………………………………..…..33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..36


 


 

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi:Qadimgi turkiy moniylik adabiyotida axloqiy-tarbiyaviy masalalarning badiiy talqini dolzarb va muhim mavzu bo'lib, u o'zining zamoniga xos bo'lgan madaniy qadriyatlarni, jamiyatni boshqarish, insoniy munosabatlar va axloqiy me'yorlarni o'zida mujassam etgan. Qadimgi turkiy xalqning tafakkurida axloqiy qadriyatlar o'ziga xos bo'lib, ularga bo'lgan ehtiyojlarni badiiy adabiyot orqali ifodalash, jamiyatda hayotning barcha sohalariga tegishli masalalarni hal etish, tarbiyaviy ahamiyatga ega bo'lgan mavzularni ochish, ustunlik qilish kerak bo'lgan axloqiy tushunchalar markazga qo'yilgan.

Bu davrda yozilgan asarlarda, ko'plab axloqiy va tarbiyaviy masalalar tasvirlanadi. Moniyizmning asosiy g'oyalari, xususan, insonning ma'naviy kamoloti, yaxshilik va yomonlik o'rtasidagi kurash, xushyo'r va pokiza hayotga intilish qadimgi turkiy jamiyatining badiiy ifodalarida keng o'rin egallagan. Bunday asarlar yordamida, asrlar davomida bu qadriyatlar kelajak avlodlarga yetkazilib, ularga axloqiy yetuklikka erishish, yaxshilikni tarbiyalashga katta ahamiyat berilgan.

Shuningdek, qadimgi turkiy moniylik adabiyotida jahonni anglashda axloqiy me'yorlarning o'rni katta bo'lgan. Bu davrning badiiy asarlari insonni ma'naviy poklikka yetaklash, ijtimoiy hayotdagi har bir insonning o'z o'rnini to'g'ri anglashiga, boshqalarga nisbatan hurmat va insof bilan munosabatda bo'lishga chaqirgan. Ushbu axloqiy qadriyatlar nafaqat individual rivojlanishni, balki jamiyatni barqaror va tinch yashashiga xizmat qilgan.

Demak, qadimgi turkiy moniylik adabiyotidagi axloqiy-tarbiyaviy masalalar o'zining chuqur mazmuni, insoniyatni ma'naviy va axloqiy jihatdan rivojlantirishga qaratilganligi bilan bugungi kunda ham dolzarbdir. Ular nafaqat tarixiy asarlar sifatida qadrli, balki zamonaviy jamiyatda axloqiy, ma'naviy va tarbiyaviy ahamiyatga ega bo'lgan g'oyalarni o'zida mujassam etgan.

Kurs ishining maqsadi: Qadimki Turkistonda moniylik adabiyoti axloqiy-tarbiyaviy masalalarni talqin qilishda muhim rol o'ynagan. Ushbu mavzu adabiyotda insonning ichki dunyosini, ahloqiy qadriyatlarini, tarbiya va ma'naviyatini shakllantirishga qaratilgan bo'lib, u nafaqat estetik, balki ma'naviy jihatdan ham ahamiyatli bo'lgan. Adabiy asarlar orqali o'z zamonasining ijtimoiy, axloqiy va diniy tamoyillari aks etgan. Bunday asarlar, ayniqsa, moniylik adabiyotida, o'quvchiga hayotdagi to'g'ri yo'lni topish, axloqiy me'yorlarni tushunish va ular asosida hayot kechirish yo'llarini ko'rsatib bergan.

Kurs ishining vazifasi: "Qadimgi turkiy moniylik adabiyotida axloqiy-tarbiyaviy masalalarning badiiy talqini" mavzusining vazifasi qadimiy turk adabiyotining o'ziga xos xususiyatlarini va uning ijtimoiy, axloqiy va tarbiyaviy funksiyalarini chuqur o'rganishdan iborat. Bu mavzu, ayniqsa, moniylik adabiyotining badiiy shakllarini va mazmunini tahlil qilish orqali, axloqiy qadriyatlar, tarbiya va ma'naviyat sohasidagi o'zgarishlarni o'rganishga qaratilgan. Badiiy talqin orqali qadimiy turkiy moniylik adabiyotida muhokama qilinayotgan axloqiy masalalar qanday qilib o'quvchining ruhiyatiga ta'sir etganligi, insonni ma'naviy jihatdan yetuk qilishga xizmat qilganligi yoritiladi.

Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi:Ushbu kurs ishi 3 ta bob,6 ta reja,xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

 


 

 

I.BOB.QADIMGI TURKIY MONIYLIK ADABIYOTINING UMUMIY TAHLILI.

1.1.Qadimgi turkiy moniylik adabiyotining shakllanishi va rivojlanishi.

Qadimgi turkiy moniylik adabiyoti, asosan, Turk imperiyalari va turkiy xalqlarining qadimiy madaniyati va diniy qarashlarining o‘ziga xos yoritilishi sifatida rivojlangan. Ularning adabiyoti faqat badiiy san'atni ifodalashda emas, balki turkiy jamiyatlarning axloqiy-ruhoniy, ijtimoiy va diniy qadriyatlarini ham o‘z ichiga olgan. Shakllanishi va rivojlanishi jarayonida qadimgi turkiy moniylik adabiyoti, ayniqsa, islomiy va moniylik ta'limotlarining ta'sirida yangi yo‘nalishlarga yo‘l olgan.

Moniylik va turkiy xalqlarning diniy qarashlari

Moniylik dini, o‘z mohiyatiga ko‘ra, axloqiy tozalik va ruhiy yuksalishni targ'ib qiluvchi ta'limotdir. U turkiy xalqlar orasida IX-X asrlardan boshlab keng tarqalgan. Xususan, uyg'ur davlati moniylikning asosiy markazlaridan biri bo‘lgan. Moniylik dini, uning ta'limoti, va unga oid fikrlar turkiy xalqlar orasida rivojlanishning boshlang'ich nuqtasini tashkil etgan.

Moniylik ta'limotlari asosan ikki asosiy prinsipga asoslangan: birinchi, dunyodagi barcha mavjudotlarning o‘zaro bog'liqligi va ularga adolatli yondashish; ikkinchisi, insonning ichki dunyosidagi xatoliklar va yomonliklarni yo‘qotib, ruhiy tozalikka erishishdir. Moniylik diniy qarashlari turkiy xalqlarning falsafiy va diniy nuqtai nazarini shakllantirib, adabiyotda ham chuqur iz qoldirgan.

Moniylik ta'limoti va qadimgi turkiy adabiyotdagi o‘rni

Moniylik adabiyotida, asosan, axloqiy, diniy va ruhiy masalalar o‘rtasidagi munosabatlar yoritilgan. Bu jarayonda, moniylikning asosiy tamoyillaridan biri bo‘lgan insonning ichki dunyosidagi tozalikka erishish uchun zarur bo‘lgan axloqiy tartibning jamiyatga ta'siri o‘z aksini topgan. Moniylik adabiyotining bir qancha asarlari, ayniqsa, axloqiy qarashlar va insonning ichki olamining badiiy ifodasini o‘zida mujassamlashtirgan.

Купить