Qadimgi xalq maqollari va ularning badiiy xususiyatlari ( «Devonu lug‘otit-turk» asosida ) - Литература - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	97.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	15 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Литература

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

227 Продаж

Qadimgi xalq maqollari va ularning badiiy xususiyatlari ( «Devonu lug‘otit-turk» asosida )

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
Mavzu: Qadimgi xalq maqollari va ularning badiiy xususiyatlari
1

( «Devonu lug‘otit-turk» asosida )
Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
Asosiy qism .................................................................................................................................................. 4
1. Maqollar va ularning umuminsoniy xususiyatlari.Maqollarning xalq og‘zaki ijodining boshqa janrlariga
nisbatan o‘xshash va farqli jihatlari. ............................................................................................................ 4
2. «Devonu lug‘otit-turk» («Turkiy so‘zlar devoni») — Mahmud Koshg‘ariyning turkiy tillar haqidagi
qomusiy asari ............................................................................................................................................. 15
3. «Devonu lug‘otit-turk» asarida maqollarning uslubiy-semantik qo`llanilishi ......................................... 19
4. O‘zbek va turk maqollari tadqiqi va ularning badiiy xususiyatlari .......................................................... 21
5. «Devonu lug‘otit-turk» asaridagi maqollarning lingvomadaniy xususiyati ............................................. 26
6. «Devonu lug‘otit-turk» asarida qo‘llangan maqollarning fonetik-leksik xususiyatlari ........................... 30
Xulosa ........................................................................................................................................................ 34
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 36
Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Milliy taraqqiyot milliy til mavqei va nufuzi
yuksalishida yaqqol ko‘zga tashlanadi. “O‘zbekiston taraqqiyotining bugungi
yangi bosqichi-milliy yuksalish davri talablaridan kelib chiqib, ona tilimizning
jamiyatdagi o‘rni va nufuzini oshirish bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar amalga
2

oshirilmoqda”. Mamlakatimizdagi keng ko‘lamli islohotlar o‘zbek tilining ham
Davlat tili sifatidagi maqomini mustahkamlash, uning mavqeini ko‘tarish bo‘yicha
qabul qilingan qonun va qarorlar tilshunoslik sohasidagi ilmiy-tadqiqot ishlarining
yangi bosqichga ko‘tarilishiga sabab bo‘ldi. “Bugungi globallashuv davrida har bir
xalq, har qaysi mustaqil davlat o‘z milliy manfaatlarini ta‘minlash, bu borada
avvalo o‘z madaniyatini, azaliy qadriyatlarini, ona tilini asrabavaylash va
rivojlantirish masalasiga ustuvor ahamiyat qaratishi tabiiydir”. Shu ma‘noda
o‘zbek tilshunosligining zamonaviy fan yo‘nalishi darajasida shakllanishi va
rivojlanishining ilk sahifasi sifatida tarixda qolgan XX asr boshlaridagi
tilshunoslik merosini tadqiq etish milliy manfaatlarimizni ta‘minlash, ma‘naviy
qadriyatlarimizni tiklash ishlarida katta ahamiyat kasb etadi.
O‘zbek tilshunosligida bu davr tili va tilshunosligi keng ko‘lamda
o‘rganilmoqda. Turkogogiyada, jumladan, o‘zbek tilshunosligining rivojlanishiga
xissa qo‘shgan olimlarmiz, tilning barcha qirralarini ochib bergan, jahon
tilshunosligi qatoriga qo‘shishga muyassar bo‘lgan. Biroq tilshunoslik sohasi bilan
shug‘ullangan jonkuyarlarning ilmiy asarlarini o‘rganish masalasi tizimli yoritilgan
emas.
O‘rta Osiyo xalqlarining atoqli farzandi Mahmud Koshg‘ariy XI asrda
yashab ijod etdi. Uning bebaho ,,Devonu lug‘otit-turk’’ asari u davr madaniy
hayotida va tilshunoslik tarixida alohida sahifa ochdi. Uning asari o‘z davri uchun
benihoya katta voqea bo‘lgani kabi turkologiya fani sohasida ham birinchi namuna
bo‘ldi. Mahmud Koshg‘ariy turkologiya fanining dastlabki ustodi bo‘ldi,
turkologiyaning maxsus fan sifatida rivojlanishiga asos soldi
Kurs ishining maqsad va vazifalari : Qadimgi xalq maqollari va
ularning badiiy xususiyatlari haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish va qisqacha
tavsiflash. Sintaktik birliklar tarkibi. Maqollar va ularning umuminsoniy
xususiyatlari.Maqollarning xalq og‘zaki ijodining boshqa janrlariga nisbatan
o‘xshash va farqli jihatlari. «Devonu lug‘otit-turk» asarida maqollarning uslubiy-
semantik qo`llanilishi .O‘zbek va turk maqollari tadqiqi va ularning badiiy
xususiyatlari
3

Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Maqollar va ularning umuminsoniy
xususiyatlari.Maqollarning xalq og‘zaki ijodining boshqa janrlariga nisbatan
o‘xshash va farqli jihatlari. «Devonu lug‘otit-turk» asarida maqollarning uslubiy-
semantik qo`llanilishi. «Devonu lug‘otit-turk» asaridagi maqollarning
lingvomadaniy xususiyati. «Devonu lug‘otit-turk» asarida qo‘llangan
maqollarning fonetik-leksik xususiyatlari
Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
to‘plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, Asosiy qism va
qilingan xulosalardan iborat. Ishda o‘rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar
tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga
qo‘yilgan maqsadga erishishi uchun to‘plangan adabiyotlar manbalarning nomlari
va elektron manzillari keltirildi.
Asosiy qism
1. Maqollar va ularning umuminsoniy xususiyatlari.Maqollarning xalq
og‘zaki ijodining boshqa janrlariga nisbatan o‘xshash va farqli jihatlari.
Millatni o‘zligini ko‘rsatuvchi milliy qadriyatlarni, xalqning madaniyatini
ifodalovchi omillardan biri bu xalq og‘zaki ijodidir. Xalq o‘g‘zaki ijodining eng
muhim janrlaridan biri bo‘lmish maqollar tilshunoslik va folklorshunoslikda
o‘rganilayotgan eng muhim mavzulardan biridir. Folklorning eng muhim
janrlaridan biri bo‘lgan maqollarni, umuman, xalq ijodiyotini o‘rganish, tadqiq
qilish, bugungi kunda juda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ilmiy ishimizning
ushbu bobida o‘zbek va ingliz maqollarining umuminsoniy xususiyatlari va
ularning xalq og‘zaki ijodining boshqa janrlariga nisbatan o‘xshash va farqli
jihatlarini ko‘rib chiqishga qaratilgan. Shuningdek o‘zbek va ingliz xalq
maqollarining tilshunoslikda o‘rganilish jihatlarini keltirib, bu soha bo‘yicha
faoliyat ko‘rsatgan olimlarning nazariyalari bilan yaqindan tanishib chiqamiz.
Til, falsafa va badiiy ijodning o‘ziga xos hodisasi sifatida yuzaga kelgan
xalq maqollari folklorning ixcham shakl, ammo teran mazmunga ega bo‘lgan bir
janridir. Har biri tilimiz ko‘rkini, nutqimiz nafosatini, aql-farosat va tafakkurimiz
4

mantiqini hayratomuz bir qudrat bilan namoyish eta oladigan bunday badiiyat
qatralari xalqimizning ko‘p asrlik hayotiy tajribalari va maishiy turmush tarzining
bamisoli bir oynasidir. Bu badiiy oynada uning hayotga, tabiatga, inson, oila va
jamiyatga munosabati, ijtimoiy-siyosiy, ma'naviy-ma'rifiy, axloqiy-estetik va
falsafiy qarashlari, qisqasi, o‘zi va o‘zligi to‘la namoyon bo‘lganidir. 1

Shu sababli maqollar g‘oyatda keng tarqalgan bo‘lib, asrlar davomida jonli
so‘zlashuv va o‘zaro nutqiy munosabatlarda foydalanibgina qolmay balki badiiy,
tarixiy va ilmiy asarlarda, siyosiy va publitsistik adabiyotlarda ham doimiy
ravishda qo‘llanilib kelingan va bugungi kunda ham juda faoldir. Maqollar xalq
donishmandligining nodir namunalari sifatida og‘zaki badiiy ijodning kеng
tarqalgan mustaqil janridir. Shartli ravishda ularni xalqona axloq odob qoidalari
dеb atash mumkin. Zеro, maqollar xalqning asrlar davomida hayotiy tajribalarida
sinalgan ijtimoiy-siyosiy, ma`naviy-madaniy, axloqiy-falsafiy qarashlarining
g‘oyat ixcham, lo‘nda, siqiq va obrazli ifodasidan tug‘ilgan hodisadir. Maqollar
maxsus ijod qilinmaydi, balki ma`lum bir sharoit taqozosi tufayli sinalgan hayotiy
tajribadan tug‘iladigan xulosaning axloqiy bahosi sifatidagi hukm bo‘lib yuzaga
kеladi. Ular insonlarning turli sohalardagi faoliyatlari jarayonida uzoq muddatli
sinovlardan o‘tgan turmush tajribalarining hosilasi, barqaror va o‘zgarmas, to‘g‘ri
va haqqoniy xulosasi tarzida yuzaga kеlganligini ko‘rsatadi.
Xalq paremik ijodiyoti o‘ziga xos qonuniyatlar va rivojlanish tamoyillariga
ega. Uning bu xususiyatlarini folklorshunoslikning paremiologiya sohasi
o‘rganadi. Maqollar ustida izlanishlar olib borar ekanmiz, shu o‘rinda
paremiologiya sohasiga murojaat qilishimiz shart. Paremia grekcha so‘z bo‘lib,
hikmat, naql, hikmatomuz obrazli ibora ma'nolarini anglatadi. Xalq parameki
ijodiyoti namunalarini to‘plash va yozib olish hamda kitobat qilish bilan esa
paremiografiya shug‘ullanadi. Folklorda maqol janri hikmatga yo‘g‘rilganligi,
g‘oyat ixcham, lo‘nda va obrazli ifodalanishi bilan xalq paremik ijodining bir
qismini tashkil etadi. Biroq maqol janri bugungi kungacha alohida adabiy tur
1
O‘zbek xalq maqollari. Tuzuvchilar: T.Mirzayev, A.Musoqulov, B.Sarimsoqov. – T.: Sharq, 2005.
5

sifatida e`tirof etilmay, goh xalq nasri, goh xalq poeziyasi tarkibida mavhum holda
kichik tur tarzida ko`rib kelinmoqda.
Maqol xalqning ko‘p asrlar mobaynida ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy va
madaniy hayotda to‘plagan tajribalari, kuzatishlari asosida yuzaga kelgan ixcham,
chuqur mazmunga ega bo‘lgan og‘zaki ijod janrlaridan biridir. Maqol atamasi
arabcha – qavlun – gapirmoq, aytmoq so‘zidan olingan bo‘lib, aytilib yuriladigan
ifoda va iboralarga nisbatan qo‘llaniladi. Barcha tomonidan deyarli bir xilda
aytilib, bir xilda tushuniladigan ibora, ifodalar, asosan, maqol janrini tashkil qiladi.
Demak, xalq maqollari ommaning muayyan voqea, hodisalar haqidagi xulosalarini,
hukm va tavsiyalarini o‘zida mukammal tarzda mujassamlashtirgan o‘ziga xos
badiiy shaklga ega bo‘lgan ifoda va iboralardan iboratdir. 2

O‘zbek xalq maqollari ko‘pincha maqol, masal, matal, zarbulmasal, naql,
hikmat, foyda, hikmatli so‘z, tanbеh, mashoyixlar so‘zi, donolar yoki
donishmandlar so‘zi, oqinlar so‘zi va otalar so‘zi atamalari bilan el orasida
mashxur. Ko‘pincha ilmiy taomilda maqol atamasi istе’moldadir.
Maqollar o‘z tabiatiga ko‘ra xalqaro janr hisoblanadi. Dunyoda o‘z
maqollariga ega bo‘lmagan xalqning o‘zi yo‘q. Chunki har bir xalq hayotiy
tajribalarini maqollar shaklida avlodlarga qoldiradi.Shuning uchun ham turli
xalqlar og‘zaki ijodida mazmun va shakl jihatidan bir-biriga yaqin hamda
hamohang maqollar ko‘p uchraydi.Chunki har bir xalq hayoti va tarixida juda ko‘p
o‘xshashliklar, umumiyliklar mavjud.
Ingliz tilida maqol atamasi asosan “proverb” so‘zi orqali ifodalanadi. Ba’zan
ko‘plab adabiyotlarda: adages, dictums, maxims, mottoes, precepts, saws, truisms
so‘zlari orqali ham maqol tushunchasini berishimiz mumkin. O‘zbek xalq
maqollari singari ingliz xalq maqollari ham ingliz folklorning eng keng tarqalgan
janrlaridan biridir. Ko‘pincha tuzilishi, folklorda o‘rganilishi va yana boshqa
jihatlari bilan o‘zbek maqollariga o‘xshash holda umumiy jihatlarni ko‘rsatadi.
Xalq maqollariga murojaat etganda, ulardagi tarixiylikni hisobga olish
lozim. Chunki bugungi kunda nutqimizda ishlatilayotgan maqollarning ko‘pchiligi
2
Кошғарий Маҳмуд. Девону луғотит турк. 1-3- жилд . – Т ., 1960-1963.
6

o‘tmishda yaratilganligi bilan xalq psixologiyasi, dunyoqarashidagi
cheklanganliklar va ziddiyatlar aniq ifodasini topgan. Binobarin, xalq maqollarini
to‘plash, ularning tabiatdagi turli davrlarga xos qatlamlarini izchil sinfiylik
nazaridan o‘rganish lozim. Masalan o‘zbek xalq maqollaridan biri “ Boy boyga
boqar, suv soyga oqar ” maqolini jamiyatning qaysi davrida va qanday sinf
vakillari tomonidan aytilganligini anglash bir qarashda qiyin. Agar maqol
mehnatkash xalqning nutqida qo‘llanilgan bo‘lsa, u shu sinf manfaatlariga xizmat
qiladi yoki aksincha. Yoki ingliz maqollaridan “ A fool’s bolt is soon shot ”
maqolini ko‘rib chiqsak. Maqolning tarjimasi- ahmoqning kamon o‘qi tezda otilar.
O‘zbekcha muqobil varianti “ Ahmoqning boshiga aql yopishtirib qo‘ysang, qo‘li
bilan ko‘chirib tashlaydi ”. Agar tarjimadan kelib chiqadigan bo‘lsak maqolni uzoq
o‘tmishda yaratilganligiga shubhamiz yo‘q, albatta. Chunki unda ishlatilgan “ bolt ”
ya’ni “ kamon o‘qi ” o‘tmishda, urush davrlarida yaratilgani sezilib turadi. Demak,
maqollardagi konkret sinfiy funksiya ularning nutqda qo‘llanish o‘rniga qarab
belgilanadi. Ammo maqollar qaysi davrda yaratilishidan qat’iy nazar, ular yana
nutqqa qaytib faollashishi mumkin. Biz bu fikrimiz bilan “ Boy boyga boqar, suv
soyga oqar ” yoki “ A fool’s bolt is soon shot ” maqollarini bugungi kunda
nutqimizda faol emas demoqchimasmiz. Biz bu holatda maqollarning kelib
chiqishi yoki yaratilishi ma’lum bir davrga, holatga bog‘liq bo‘lishini
aytmoqchimiz xolos 3
.
Ijtimoiy hayotdagi o‘zgarishlar bilan shartlangan holda maqollar mazmunida
turli darajadagi o‘zgarishlar – torayish yoki kengayishlar yuz beradi. Mana shu
faktning o‘ziyoq maqolning jamiyat hayoti, xalq turmushi bilan bevosita
bog‘lanishda ekanligini ko‘rsatadi.
Demak, maqollar xalq hayotini, uning o‘tmishdagi iqtisodiy, siyosiy va
madaniy turmush darajasini o‘rganishda asosiy vazifani o‘taydi. Haqiqatdan ham
maqollar turli ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni, xalqning etik va estetik
normalarini, etiqodiy tasavvurlarini, maishiy turmushi va mehnat tarzini, sevgi va
nafratini, orzu va intilishlarini obyektiv baholaydi.
3
Shomaqsudov Sh., Shorahmedov Sh. Hikmatnoma. – T.: “O‘zbekiston sov. ensiklopediyasi”, 1990.
7

Mashhur rus yozuvchisi L.N.Tolstoy “Har bir maqolda men shu maqolni
yaratgan xalq siymosini ko‘raman” degan edi va bu yuqorida keltirgan barcha
fikrlarimizni tasdiqlay oladi. Maqollarning yana bir muhim jihatlaridan biri
ulardagi ibratlilik. Maqollarda har doim ibratli fikr aytiladi. Lekin har qanday
ibratli fikr maqol bo‘lavermaganidek, ibratli fikrlarning maqollarga aylanishi
uchun bir qancha shartlar mavjud. Ular quyidagicha:
• Maqolga aylanuvchi ibratli fikr xalqning uzoq yillar mobaynidagi
hayotiy tajribasida sinalgan bo‘lishidadir. Hayotiy tajribada sinalgan har qanday
fikr kishini ishontira oladi;
• Maqolda ifodalangan ibratli fikr alohida shaxsgagina emas, balki
umuminsoniy xarakter kasb etishida;
• Sinalgan umuminsoniy fikr ixcham, mukammal badiiy shaklga ega
bo‘lishi shartdir .
Aynan shu sabablar oqibatida xalq maqollari juda ham sekinlik bilan
yaratilish va unutilish xususiyatiga ega. Bu xususiyatlar jamiyatning iqtisodiy,
siyosiy va madaniy strukturasi, bu strukturaning barqarorlik yoki beqarorlik
darajasi bilan bog‘liq holda amalga oshadi.
Maqollardagi pand-nasihat xarakteri ularni yanada jonli va kuchli
ta’sirchanligini oshiradi. Masalan: Inglizcha “ A bad execuse is better than none ”
o‘zbek tiliga – xohlamasdan kechirim so‘rash, umuman so‘ramagandan yaxshi deb
tarjima qilinadi. O‘zbekcha muqobil variant sifatida “ Yaxshi gap bilan ilon inidan
chiqar, yomon gap bilan musulmon dinidan ” maqolini keltiramiz. Ko‘rinib
turganidek, ushbu maqollar pand-nasihat mazmunidagi ma’noni beradi. Ya’ni,
shaxsga har doim shirin so‘zli va yaxshi kalomli bo‘lish kerakligini anglatadi.
Maqolning har ikki tildagi variantlari ham bir xil ma’noni beradi.
Maqollarni o‘rganish jarayonida uning tuzulishi, qanday ko‘rinishdagi
sintaktik butunliklar orqali tashkil topgani muhim omildir. Maqollar tuzilishiga
ko‘ra, bir va bir n е cha sintaktik butunliklar asosida tashkil topgandir. Bir sintaktik
butunlikdan iborat maqollar, odatda bir qismli maqollar sanalib, ko‘pincha darak
8

gap yo‘sinida bo‘ladi. Aynan shu tomonlari bilan o‘zbek va ingliz xalq maqollari
juda o‘xshashdir. Quyidagi maqollar orqali fikrimizni isbotlashga harakat qilamiz.
1. The absent is always in the wrong - O‘zi yo‘qning — ko‘zi yo‘q. 2. There
is no accounting for tastes - Har kim suygan oshini ichadi. 3. Actions speak louder
than words-Gap bilguncha — ish bil. 4. Advise none to marry or go to war-Har
kimning niyati o‘zining yo‘ldoshi.
Aksariyat maqollar ikki qismdan tashkil topgan bo‘lib, bir qismi tasviriy
mohiyatga ega, ikkinchi qismi xulosadan iboratdir: 1. After dinner sit a while, After
supper walk a mile. 2. Qorning ochmasdan ovqat yegin, Qorning to‘ymasdan qo‘l
artgin . 3. Art is long, life is short . 4. Ilmsiz — bir yashar , ilmli — ming yashar .
O‘zbek tilida ba’zan 4 komponentli maqollar ham uchrab turadi. Biroq ingliz
maqollari orasida 4 komponentli maqollar kam uchraydi. Zamon seni o‘qitar,
tayoq bilan so‘kitar. Sabog‘ingni bilmasang, do‘konda bo‘z to‘qita r .
Bir qismli maqollarga nisbatan ko‘p qismli maqollar nisbatan t е z
o‘zgarishga moyilroqdir. Sababi ba`zi holatlarda maqol aytuvchining unda
ifodalanayotgan ma`noni to‘laligicha tushunib y е tmasligi yoki eshitganini eslay
olmasligi natijasida o‘zicha qo‘shimcha so‘zlar yoki izohlar qo‘shishi tufayli
maqolning mazmuniga yoki tuzilishiga jiddiy zarar y е tkazilishi mumkin. Bunday
vaziyatda o‘sha maqolda asosiy fikrni tashuvchi so‘zlardan birining tushirib
qoldirilishi mumkin. Binobarin, maqollarni aytish va tinglash ham alohida e`tibor
va ma`suliyatni taqozo etadi.Aks holda b е parvolik tufayli maqolning asl ma`nosiga
putur y е tkazilib, k е lajak avlodga noto‘g‘ri talqinda o‘tib qolishi va asl ma’nosiga
nisbatan zid ma`noda qo‘llanilishi mumkin.
Maqollar shakliga ko‘ra, nasriy hamda she’riy tuzulishga ega bo‘ladi. All
asses wag their ears- Ahmoq aql o‘rgatar. Barking dogs seldom bite - Qopag‘on it
tishini ko‘rsatmas kabi maqollar nasriy tuzilishdagi maqollar hisoblanadi. O‘zbek
xalq maqollari ichida she’riy shakldagi maqollar ingliz maqollariga nisbatan ko‘p
uchraydi. She’riy shakldagi maqollarda o‘ziga xos vazn, qofiya va ohangdorlik
mavjud. Oltovlon ola bo‘lsa, og‘zidagin oldirar . To‘rtovlon tugal bo‘lsa,
tepadagin endirar .She’riy tuzulishdagi maqollarda ritmik-sintaktik parallelizmlar,
9

alliteratsiya, qofiya va boshqa ko‘pgina poetik vositalar ifodalanadigan ibratli
fikrni jarangdor, ohangdor, libos bilan bezantirsa, ayrim hollarda oddiy so‘zlarning
takrorlari yoki radiflar ham qofiya vazifasini o‘taydi. Masalan: Yomonga bo‘ldim
yo‘ldosh, ishimga bo‘lmadi qo‘ldosh . Yaxshiga bo‘ldim yo‘ldosh, ishimga bo‘ldi
qo‘ldosh . Bu hodisa ko‘proq o‘zbek maqollari uchun xosdir. Asosan o‘zbek
maqollarining katta ko‘pchiligida alliteratsiya, qofiya kabi poetik vositalarning
ishtiroki ko‘p kuzatiladi.
Maqollar insoniyatning turmush tajribalari zaminida tug`ilgan va xalq
donoligini ifodalaydigan qisqa, ko`pincha she’riy formadagi hikmatli so`zlar,
chuqur ma’noli iboralar bo‘lib, o‘ta ixcham, pishiq va puxtaligi bilan xalq og`zaki
ijodidagi boshqa janrlardan farq qiladi.
A.M. Gorkiy xalq maqollarining roliga yuksak baho bergan edi. «Eng ulug`
donolik so`zining soddaligidir»-deb yozadi u. Ularda butun-butun kitoblar
mazmuniga teng keladigan fikr va sezgilar mavjud bo`ladi . Bu yerda olim maqol
va qo‘shiqlarning shakliy ko‘rinishlariga, sermazmunligiga baho berib, ularni
o‘zaro tenglashtiryapti. Lekin biz bu bilan qo‘shiq va maqol xuddi bir xil
xususiyatga ega janr deb hisoblamasligimiz kerak. Qo‘shiq, yor-yor, o‘lan kabi
lirik janrlarda voqelik shaxsning kechinmalari fonida ifodalansa, xalq maqollarida
ana shu kechinmalar haqidagi xulosalar lo‘nda ifodalanadi. Demak, lirik janrlarda
kechinmadan hukmga qarab, maqollarda hukmdan kechinmaga qarab intilish
yetakchilik qiladi. Epik janrlar bo‘lmish xalq dostonlari, ertaklari, afsona va
rivoyatlari, latifalar, rang- barang obrazlarning xatti-harakati, kechinmalari orqali
aks ettirilsa, maqollar voqelikning xulosasini hukmlar orqali aks ettiradi. Demak,
maqolda voqealarning kechishi emas, balki ulardagi xulosa va hukm ifodalanadi.
Binobarin, epik janrlarda yo‘nalish harakat va holatdan hukmga tomon
yo‘nalgan bo‘lsa, maqollarda hukmdan harakat va holat tomon yo‘nalganlik
boshchilik qiladi.
Yuqorida keltirilgan ikki xususiyatdan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, hajman
ixcham bo‘lgan maqollarda olam-olam kechinma bayoni ulkan dostonlarga jo
bo‘luvchi voqealarni o‘z ichiga oladi. Boshqacha aytganda, har bir maqolning
10

mazmunidagi real voqelikdagi faktlar orqali ulkan hajmdagi asarlar yaratilishi
mumkin.
Xalq og‘zaki ijodi janrlari sirasida hajmi, tashqi shakliy xossalari hamda
voqelikni aks ettirish tarzi jihatidan maqollarga yaqin turuvchi matal, topishmoq
kabi janrlar mavjud bo‘lib, bu janrlar orasidagi o‘xshash jihatlarning ko‘pligi
tufayli, ular orasidagi farqlarni anglash biroz muammo tug‘dirishi mumkin.
Bugungi kunda barcha xalqlarning folklorida bu muammolarga duch
kelishimiz mumkin. Xuddi o‘zbek tilidagi singari ingliz tilidagi maqollarda ham
shu masalaga duch kelamiz. Ya’ni, ingliz tilida maqol “proverb“, matal “saying”,
va topishmoq “riddle” lar bir – biriga yaqin xalq og‘zaki janrlari hisoblanadi.
O‘zbek xalq maqollar singari ingliz xalq maqollari ham matal va topishmoqlardan
quyidagi xususiyatlar orqali keskin farqlanib turadi. Bular quyidagicha:
1. Maqolda fikr aniq, tugal xulosa, lo‘nda hukm tarzida ifodalanadi.
Matalda esa tugal fikr ifodalanmaydi. Topishmoq shaklan maqollarga yaqin tursa
ham, biroq voqelikni aks ettirish tarzi, asosan fikrni jumboqli shaklda yashirib
ifodalash bilan maqollardan keskin farqlanib turadi. 4
Bir qarashda maqol va topishmoqlarning yaqqol farqi sezilib turadi. Ammo
maqol va matal o‘rtasidagi farqni darrov anglash biroz qiyinroq. Xalq og`zaki
ijodida maqol bilan bir qatorda matallar ham qo`laniladi. Bu ikki terminning
farqini bilish kerak. Matal maqollardan farq qiladi. Matal ko`chma ma’noda
ishlatiluvchi xalq majoziy iboralarining bir turidir. Matal o`z ma’nosini boshqa
ma’noga ko`chirgan so`z birikmalaridan iborat bo`ladi.
Maqollarda muayyan hukmni mantiqiy izchillikda, keskin qutbiylikda
ifodalash yetakchilik qiladi. Shuning uchun ham maqolda voqelik yo izchil ijobiy,
yo keskin salbiy jihatdan baholanadi. Fikr keskin qutbiylikda ifodalanganligi
uchun ham har bir maqolda ikki mantiqiy markaz mavjud. Bu markazlar
mazmunan bir- birlariga yo o‘xshatiladi, yo taqqoslanadi, yoki butunlay zid
qo‘yiladi.
4
Usmonov M. T. Identification and Authentication. International Journal of Academic Pedagogical Research
(IJAPR) ISSN: 2643-9123 Vol. 5 Issue 1, January - 2021, Pages: 39-47.
11

2. Maqollar o‘z va ko‘chma ma’nolarda qo‘llana olish imkoniga ega
bo‘lsa, matallar faqat ko‘chma ma’noda qo‘llanadilar.
Turmushda ro‘y bergan voqea-hodisalar natijasida paydo bo‘lgan vaziyatdan
kelib chiqqan holda biron shaxs biron maqolni o‘z fikrini tasdiqlash maqsadida
keltirishi mumkin. Ammo mazkur maqolning o‘z yoki ko‘chma ma’noda
qo‘llanganligini ro‘y berilayotgan voqeani aniq ko‘z oldimizga keltirish orqali
ifodalaymiz. Masalan, « Yer haydasang kuz hayda, kuz haydamasang yuz hayda »
maqolini ko‘rib chiqsak. Agar dehqon qaysi bir sabab bilan kuzda yer haydamagan
bo‘lsa-yu, bahorda qayta-qayta ekin maydonini haydagani bilan yaxshi hosil
olmasa, yuqorida aytilgan maqol o‘z ma’nosida qo‘llangan bo‘ladi. Ammo biron
shaxs tomonidan biron tadbirning amalga oshirilishi kechiktirilsa va keyingi
harakatlar natija bermasa “ Yer haydasang kuz hayda, kuz haydamasang yuz hayda ”
maqoli misol sifatida qo‘llanilishi mumkin. Bu holatda u ko‘chma ma’noni
anglatadi. Lekin ko‘pincha maqollar mazmuniga ko‘ra ko‘chma ma’noda ko‘proq
qo‘llaniladi. “ Shamol bo‘lmasa, daraxtning uchi qimirlamas ”, “ Chumchuqdan
qo‘rqqan tariq ekmas”, “Burgaga achchiq qilib ko‘rpani kuydirma ”, “Chumchuq
so‘ysa ham, qassob so‘ysin ” kabi hikmatli so‘zlar ko‘pincha ko‘chma ma’nolarda
ishlatiladi 5
.
Ingliz tilidagi maqollarni o‘rganish, bu janr namunalari mazmunan deyarli
o‘zbek tilidagi maqollar bilan bir xil ekanligini ko‘rsatadi. Ammo bunday
yaqinlikni bir xalq ikkinchi xalqdan maqolni o‘zlashtirganligi bilan izohlash to‘g‘ri
bo‘lmaydi. Bizningcha, bunday yaqinlikni oddiy turmush tarzining o‘xshashligi,
insonlar hayotidagi munosabatlarning yaqinligi va, umuman, hayotning ko‘p
holatlarida bir xil vaziyat hosil qilishi bilan izohlagan ma’qulroq bo‘ladi. Masalan:
O‘zbekcha “It hurar karvon o‘tar” , inglizcha “The dogs bark, but caravan
goes on” yoki “When the cat is away, the mice will play” inglizcha “Mushuk yo‘q
bo‘lsa sichqon bayram qiladi” yoki boshqa ma’nodoshi “Otning o‘limi – itning
bayrami” misollarini keltirishimiz mumkin.
5
Turdaliyevich, Z. M., & Ergashevna, S. S. (2022). About the “Space” and “Time” Philosophical and Language
Categories. International Journal of Culture and Modernity, 13, 96-100.
12

Matallar ham shakl va mazmun jihatdan maqollarga juda o‘xshash janr
hisoblanadi. Matallarning matni, hajmi, badiiyligi jihatdan maqollarga yaqinligini
juda ko‘p olimlar tomonidan tasdiqlangan. Hatto ko‘pchilik adabiyotlarda matal
atamasi maqol bilan almashgan holda qo‘llanilishi ham ko‘zga tashlanadi. Odatda
matallar so‘zlovchi nutqining ta’sirchanligini oshiradi, shaklan go‘zallashtiradi.
Biroq maqol bilan matalni janr jihatdan o‘ziga xos shunday xususiyatlari borki,
ularni hamisha bir-biridan farqlagan holda tasavvur qilish mumkin. Yuqorida
ta’kidlab o‘tganimizdek, maqollarda hayotda ro‘y bergan bir voqeaga
umumlashtirilgan holda hukm chiqariladi. Bu hukm tasdiq yoki inkor ma’nosini
bildiradi. Ayni paytda, xalq maqollari mazmunan tugal fikrga ega bo‘ladi va ular
har doim alohida qo‘llanilsa ham ma’no anglataveradi. Matallar esa so‘zlovchi
nutqi tarkibining biron muhim qismi sifatida ishlatiladi va matallarni alohida
qo‘llash mumkin bo‘lmaydi, chunki ular mazmunan tugal fikr anglatmaydi. 6

Ilmiy adabiyotlarda maqol va matal tushunchasini bir-biri bilan
chalkashtirish mavjud. Hatto «O`zbekiston Qomusi»da ham, bizningcha, «maqol»
maqolasiga matal, «matal» maqolasiga maqol misol sifatida keltirilgan. Aytib
o`tish lozimki, olib borilgan ilmiy kuzatishlar maqol va matal o`rtasida farq
borligini ko`rsatmoqda. Jumladan, maqol alohida qo`llanganda tugal fikrni
bildiradi va hayotda uchrab turadigan o`xshash lavhani izohlaydi. Matal alohida
qo`llanganda, mustaqil ma`no ifodalamaydi va notiq fikrining badiiyligini oshirish
uchun xizmat qiladi. Bu o`rinda bir misolni eslash maqsadga muvofiqdir. Xalqimiz
orasida «Yaxshi so`z bilan ilon inidan, yomon so`z bilan pichoq qinidan chiqar»
degan maqol bor. Agar shu maqoldagi fikriy qismlarni ajratgan holda quyidagi
shaklga keltirsak, matalga ega bo`lamiz: « Ahmad ilon inidan chiqadigan qilib
gapirdi » bu gapda « ilon inidan chiqadigan » so`z birikmasi alohida qo`llanganda
mustaqil ma`no anglatmaydi. Ma`lum bo`ladiki maqol va matal, aslini olganda,
xalq hayotida tutgan o`rni, maishiy vaziyatlarini ifodalash darajasi bilan bir-biriga
yaqin turar ekan. Faqat tarixiy jarayon natijasida ularning biri maqol bo`lib
shakllangan, ikkinchisi matal sifatida yashay boshlagan.
6
O‘zbek xalq maqollari. Tuzuvchilar: T.Mirzayev, A.Musoqulov, B.Sarimsoqov. – T.: Sharq, 2005.
13

Shunday qilib, maqol va matal aslini olganda xalq hayotida tutgan o‘rni,
maishiy vaziyatlarni ifodalash darajasi bilan bir-biriga yaqin turar va ularning biri
tarixan maqol bo‘lib shakllanishga ulgurgan, ikkinchisi esa matal sifatida
yashayvergan. Demak, maqol va matallar bir-biriga shakl va mazmun jihatdan
yaqin turadi, ammo maqollar nisbatan mustaqil janr, matalda bu mustaqillik ko‘zga
tashlanmaydi.
Maqollar og‘zaki badiiy ijod va falsafa oralig‘ida turgan hodisa bo‘lib,
ularda aytilgan hukmni h е ch kim inkor etolmaydi.Chunki bunday hukm, avvalo,
asrlar davomida turmush tajribasida qayta-qayta sinalib tasdiqlangan, so‘ngra esa,
xuddi shu xususiyati tufayli tarix hikmatiga aylanib tashviqiy mohiyat kasb etgan.
Shuning uchun maqollardagi fikrlar tinglovchilar tomonidan e`tirozsiz, h е ch bir
qarshiliksiz va izohsiz qabul qilinishi odatiy holga aylanga. Maqollarda mantiq
kuchi baland, fikr ishonarli bo‘lgani uchun bahslashishga o‘rin qolmaydi. Shu
sababli maqollardan nutqning istalgan joyida, istalgan maqsadda foydalanish
mumkin. Shunga qaramay, maqollar, matal yoki topishmoq umuman folklorning
boshqa janrlariga nisbatan har doim jiddiy tusda aytiladi va tinglanadi. L е kin bazi
hollarda maqollar kinoya, piching, ist е hzo, zaharxanda ma’nolarida ham
ishlatilishi mumkin. Masalan: “ Long hair and short wit ” - Sochi uzun – aqli kalta
ya’ni juda kelishgan biroq ongsiz, nodon odamlarga qarata aytilgan bo‘lsa, “ Kings
have long hands ” – Podshoning kuragi uzun-hamma narsaga qo‘li yetadigan,
imkoniyati cheklanmagan va shu orqali ba’zida me’yor chizig‘idan o‘tkazib
yuboradigan kishilarga piching qilib aytiladi.
Ko‘rib chiqqanimizdek, o‘zbek va ingliz xalq maqollari juda ko‘p
xususiyatlari bilan folklorning boshqa janrlaridan keskin farqlanib tursalar ham,
ko‘pchilikning ijod mahsuli sifatida, anonim yaratilishi, o‘g‘zaki holda jonli
yashashi, keng variantlashishi va o‘ta ommaviyligi bilan xalq og‘zaki ijodining
barcha janrlari bilan umumiylik kasb etadi. Shu o‘rinda ularning bir - biridan farqli
jihatlarini o‘rganish ham maqollarning boshqa janrlardan alohida xususiyatlarga
ega ekanligini ko‘rsatadi. Bu esa maqollarning xalq paremik ijodida o‘ziga xos va
alohida tadqiq qilinishi kerak bo‘lgan janr sifatida gavdalantiradi.
14

2. «Devonu lug‘otit-turk» («Turkiy so‘zlar devoni») — Mahmud
Koshg‘ariyning turkiy tillar haqidagi qomusiy asari
“Ma’naviyatimizning buyuk siymolari” nomli loyihamizning navbatdagi
ulug‘ zotlaridan biri, buyuk Sharq mutafakkiri, o‘z ijodi bilan ijtimoiy falsafa,
tilshunoslik, mantiq, adabiyotshunoslik, she’riyat, ijtimoiy lingvistika,
tabiatshunoslik rivojiga ulkan hissa qo‘shgan Mahmud Koshg‘ariy haqida so‘z
yuritamiz.
Mahmud Koshg‘ariyning to‘liq ismi Mahmud ibn al-Husayn ibn
Muhammadil Koshg‘ariydir. Nima uchun buyuk alloma o‘ziga “Koshg‘ariy”
taxallusini tanladi? Mahmud Koshg‘ariyning bobosi qoraxoniylar sulolasining
tipik vakili Qoraxoniy hukmdor Yusuf Qodirxon (1026–1032) Qoshg‘arda
tug‘ilgan bo‘lib, uning, ya’ni yosh Mahmudning otasi Husayn va onasi Bibi
Robiya ham o‘z davrining bilimdon, olijanob, yetuk tarbiya ko‘rgan, xushfe’l
insonlardan sanalar edi. Mahmud Koshg‘ariyning bobosi asli qashg‘arlik bo‘lsa-da,
umrining ko‘p qismini Bolasog‘un (hozirgi Qirg‘iziston hududidan oqib o‘tuvchi
Chu daryosi vodiysida, aniqrog‘i zamonaviy Bishkek (qadimda Pishpek – A.N.)
shahridan taxminan 150–200 km janubi-sharq, Issiqko‘lning g‘arbiy sohilidan
100–150 km shimoli-g‘arb tomonida joylashgan)ga ko‘chib kelib, shu yerda
yashab 1025-1032-yillar davomida ulkan qoraxoniylar davlatiga xoqonlik qildi.
Qoraxoniylar poytaxti dastlab Qoshg‘ar bo‘lib, keyinchalik u Bolasog‘un, keyin
O‘zgan va yana Qoshg‘arga ko‘chgani tarixiy ma’lumotlarda qayd etilgan 7
.
Qoraxoniylar davrida barpo etilgan markazlashgan davlatchilik, o‘lkada
san’at va adabiyot rivojiga katta imkoniyat yaratib berdi.
Tarixiy va tarixiy-adabiy manbalarda Mahmud Koshg‘ariy hayoti haqida
nihoyatda kam ma’lumot saqlanib qolgan. Ma’lumki, u 1008-yilning boshida
Qoshg‘ar shahri yaqinidagi O‘pal qishlog‘ida tug‘ilgan. 1105-yilda 97 yoshida
olamdan o‘tgach, O‘paldagi ajdodlari maqbarasiga dafn qilingan.
Mahmud Koshg‘ariy o‘z bilimini oshirish maqsadida o‘qishini Buxoro va
Nishopurda davom ettirdi. Tahsil davrida falsafa, mantiq, adabiyot,
7
Usmonov M. T. Identification and Authentication. International Journal of Academic Pedagogical Research
(IJAPR) ISSN: 2643-9123 Vol. 5 Issue 1, January - 2021, Pages: 39-47.
15

huquqshunoslik, tarix, ilohiyot, matematika, astronomiya, tibbiyot fanlarini puxta
o‘zlashtirdi. Turkiy tildan tashqari arab va fors tillarini mukammal egalladi,
ularning grammatikasidan xabardor bo‘ldi va haqiqiy qomusiy bilim sohibiga
aylandi.
Mahmud Koshg‘ariyning dastlabki asari “Javohirunnahvi fi lug‘otit turk”
(“Turkiy tillarning nahv qoidalari”) deb atalgan. Ammo ushbu asar bizga yetib
kelmagan. 8
Olimning navbatdagi kitobi “Devonu lug‘otit-turk” shu darajada keng
qamrovli, mazmunida juda ko‘plab ma’lumotlarni to‘plab olgan qimmatli, aytish
mumkin, qiymati yo‘q asarki, bunday kitobni yozish uchun o‘sha davr emas,
hozirgi ilm-fan rivojlangan bir payt chamasi bilan ham o‘nlab yillar kifoya
qilmasligi aniq.
Mahmud Koshg‘ariy “Devonu lug‘otit-turk” asarini yaratish uchun turkiy
qabilalar yashaydigan ko‘plab shaharlar va qishloklarni kezib chiqqan. 14 yillik
(taxminan 1057-yildan 1071-yilgacha) safari davomida keng ko‘lamli tarixiy
materiallarni to‘pladi. Buyuk olim o‘z kitobida 6800 dan ziyod turkiy so‘zni
guruhlashtirdi, (110 hudud, ko‘l va daryo, 40 elat va qabila nomlari), turkiy tilda
izohlar keltirdi. Kitobdan 242 ta she’r, 262 ta maqol va matal o‘rin olgan.
Hayratlanarlisi shundaki, u qo‘llagan 875 ta so‘z, 60 ta maqol va matal biron-bir
o‘zgarishsiz zamonaviy turkiy tilimizga kirib kelgan .
Mahmud Koshg‘ariy vaziyat taqozosi bilan islom dunyosi olimlari yig‘ilgan
va ilm-fan markaziga aylangan Bag‘dod shahriga boradi. Natijada, bu yerga
yig‘ilgan olimlar muloqotida bo‘lib, ilm-fan yutuqlari bilan yaqindan tanishgan.
Shu bilan birgalikda, Bag‘dodda mavjud bo‘lgan ilmiy muhitdan unumli
foydalangan. 1072-1074 - yillarda u Bag‘dod shahrida mashhur “Devonu lug‘otit-
turk” asarini yozib bitirdi.
Ushbu asar ilk filologik tadqiqot va turkiy so‘zlar etimologiyasi keltirilgan
birinchi qiyosiy lug‘atdir. Ayni paytda bu asarni faqat lug‘at deb hisoblash
8
Usmonova Sh.R. O‘zbek va turk tillarida somatik frazeologizmlar: f.f.n diss – Toshkent, 1998. 136-bet. [3] –
Исаев А. Соматические фразеологизмы узбекского языка: Дисс кан. филол. наук.Т.,1976.-146 с.
16

noto‘g‘ri, unda Markaziy Osiyo xalqlarining xalq og‘zaki ijodi namunalariga xos
ko‘plab noyob ma’lumotlarni kuzatamiz.
Mahmud Koshg‘ariy asarning kirish so‘zida shunday yozadi: “Men Falak
turkiylar zaminida davlat yaratganini ko‘rdim. Falak bu xalqlarni “turkiy” deya
atadi va ularni davlat boshqaruviga qo‘ydi. Hukmdorlar turkiylar bo‘lib, hokimiyat
ularning qo‘lida edi, ular odamlarni boshqardi. Odamlar o‘z hukmdorlarining
adolatli ishlarini qo‘llab-quvvatlardi, ular bilan yonma-yon kurashar edi va
turkiylar yomon ishlardan saqlanishga qodir edi. Turkiylar qo‘llab-quvvatlashlari
uchun ularning tilida so‘zlamoq kerak”.
“Devonu lug‘otit-turk”dagi geografiyaga oid ma’lumotlar g‘oyat muhim
ahamiyat kasb etadi. Sababiki, asarida turkiy xalqlar joylashgan hududlar ta’rifini
keltirgan va u muallif dunyodagi eng qadimiy turkiy xarita muallifi hisoblanadi.
Ushbu xarita XI asrdagi Osiyoning eng qadimiy va ahamiyatli xaritasi bo‘lib, unda
geometrik aniq shakllarda tog‘lar, ko‘llar va daryolar ko‘rsatilgan, eng muhim
shaharlar va qabilalar qayd etilgan.
Qoraxoniylar davrida turkiy tildagi adabiyot jadal taraqqiy etdi. Mahmud
Koshg‘ariy turkiy tillar shevalarini tadqiq qiluvchi asari orqali mumtoz turkiy
adabiyot va she’riyat, xalq og‘zaki ijodi ravnaqi uchun zamin hozirladi, turkiy
xalqlar adabiy tilini ishlab chiqdi, unga sayqal berdi. Natijada, turkiy she’riyatning
asosiy janrlari shakllandi.

Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit-turk” asarida o‘sha davrning
ilg‘or kishilarini o‘ylantirgan hamda turkiy xalqlarning tub manfaatlarini aks
ettirgan fikrlar va g‘oyalar jamlangan, shaxs va jamiyatning yanada ijtimoiylashuvi
yo‘llari belgilab berilgan. Ko‘p bosqichli falsafiy-axloqiy muammolar, binobarin,
boylik va bilimning o‘zaro bog‘liqligi haqidagi fikrlar chuqur ifodalangan.
Boshqacha aytganda, ilk o‘rta asrlar olimi va ijtimoiy faylasufining qarashlari
olam, xalq taqdiri, inson, madaniyat, ijtimoiy adolat to‘g‘risidagi mushohadalarga
yo‘g‘rilgan edi.
Bilim va boylik go‘yoki atirgul va nargis kabi ,
17

Gullamaydi gar tursalar yonma yon.
Kimdaki boylik bisyor, uning bilimi yo‘qdir,
Kimdaki bilim bo‘lsa – boyligi yo‘q hisobi .
Qadimiy turkiy she’riyatda tilga olingan ushbu muammo bilim va
boylikning bir-biriga zidligi to‘g‘risidagi tushuncha o‘sha davr uchun dolzarb
ahamiyatga ega bo‘lgan. Bu masala sharhi O‘rta asrlardagi ko‘plab shoirlar,
olimlar, mutafakkirlar merosida uchraydi. Ayni paytda u turkiy til va adabiyotining
asoschisi – Mahmud Koshg‘ariy asarlarida alohida o‘rin egallaydi 9
.
Mahmud Koshg‘ariy shuni isbotladiki, turkiy tilning ahamiyati arab
tilinikidan kam emas. Til va adabiyotning qadimiy obidasi – “Devonu lug‘otit-
turk” yaratilganidan buyon o‘n asrdan oshiq vaqt o‘tdi. U hamon turkiy xalklar
tarixini o‘rganishda betakror manba hisoblanadi.
Alloma asaridagi epik doston-qo‘shiqlar ko‘proq jangnoma xarakterida
bo‘lib, ba’zi yirik parchalarga shartli ravishda “Tangutlar bilan jangnoma”,
“O‘yg‘urlar bilan jangnoma”, “Yabaku bilan jangnoma” deb nom qo‘yilgan. Ular
o‘z mazmuniga ko‘ra arablarning johiliya davridagi qabilalararo janglari
tasvirlangan epik rivoyatlarga o‘xshab ketadi, faqat arablarda bu janr nasriy, turkiy
xalqlarda esa she’riy shakl ustundir. Ularda turkiy elatlarning shijoati,
qiyinchiliklarga bardoshi, jasurligi, harbiy hiylalar, siyosiy kurash, elparvarlik,
mardlik, hikmat, mehr va qahr tuyg‘ulari jonli, qaynoq misralarda tavsif etilgan.
Mahmud Koshg‘ariy qonun va tartibga rioya qilishga da’vat etish bilan birga
hayotni bebaho ne’mat sifatida qadrlashni uqtirdi, qayta-qayta ilmni ulug‘ladi. Bir
so‘z bilan aytganda “Devonu lug‘otit-turk” butun ma’naviy badiiy xususiyatlari
bilan betakror obidaga, turkiy xalqlar tarixi to‘g‘risidagi dostonga aylandi.
Asarning bosh g‘oyasi bitta falsafiy fikrga yo‘naltirilgan. Olim yurtni
ulug‘lash, turkiy xalqlarni birlashtirish, ijtimoiy adolat tamoyillarini qaror toptirish
muhimligini ta’kidlaydi.
Mahmud Koshg‘ariyning 700 sahifadan iborat “Devonu lug‘otit-turk” asari
jahon madaniyati va ilm-fani rivojiga qo‘shilgan ulkan hissa xisoblanadi.
9
Bakirov B.U. Mahmud Koshg‘ariyning ,,Devonu lug‘otit turk asaridagi maqollar xususida // DLT va TXMHJSTO‘
Samarqand, 2002.
18

Qo‘lyozmaning yagona va eng qadimgi nusxasi 1226-yilga oid bo‘lib, 1915-yil
olim va kutubxonachi Ali Emir tomonidan Istambul bozorida ko‘chirma nusxa
ko‘rinishida topilgan, hozirgi vaqtda Istambul Milliy kutubxonasida saqlanadi.
Qo‘lyozmani Muhammad ibn Abu-Bakr ibn Abu-l-Fath as-Saviy ko‘chirgan.
Buyuk allomaning “Devonu lug‘otit-turk” asarini birinchi noshiri turk olimi
Rifat Bilge bo‘lib, u kitobni birinchi bo‘lib turk tiliga tarjima qilgan.
Asar o‘zbek tiliga professor Solih Mutallibov tomonidan tarjima qilingan va
1960 – 1963 - yillar Toshkentda nashr etilgan.
Buyuk alloma Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit-turk” asari
qoraxoniylar davrining noyob durdonasi hisoblanadi. U o‘lmas obida sirasiga
kiradi va o‘zida davr tili, adabiyoti, tibbiyoti, tarixi, geografiyasi, etnografiyasi,
hunarmandchiligi va astronomiyasi xaqidagi bilimlarni qamrab olgan.
Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit-turk” asari qomusiy asardir. U
turkiy islomiy madaniyatni yanada boyitib, yuksak pog‘onaga ko‘tardi.
3. «Devonu lug‘otit-turk» asarida maqollarning uslubiy-semantik qo`llanilishi
Ma`lumki, o`zbek xalqi jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotiga ulkan hissa
qo`shgan va bugun ham jahonshumul yutuqlarni qo`lga kiritayotgan qadimiy
turkiy xalqlardan biri sanaladi. Bu xalqning jahonning «Ashtadx`yai», «Kratil»,
«Poetika», «Ritorika», «Alqomus», «Mitridat», «Qomus» kabi buyuk lug`at va
grammatikalari bilan bemalol bellasha oladigan «Devonu lug`otit turk» asari ham
muhim o`rin tutadi. Yirik frnasuz sharqshunos olimi P.K.Juzebu asar haqida
shunday degan edi: «Mahmudning bu tekshirishlari shu qadar keng va chuqurki,
hatto bunday asar XIX asrda yozilganida ham unga shon-sharaflar bo`lardi. Uning
asari bamisoli turkiy qomusdir».
Mahmud Qoshg`ariy to`plagan maqollar juda qadimdan turkiy tillarda mavjud
bo`lgan va ular turli urug` va qabila vakillaridan yozib olingan. Binobarin, eng
qadimgi turkiy xalqlarning til xususiyatlarini o`rganishda bu materiallar katta
ahamiyat kasb etadi. Chunki ular hozirgi o`zbek adabiy tilining rivojlanishida, til
me`yorlarining har taraflama o`sishida o`ziga xos rol` o`ynaydi.
19

1. DLTda Kichikda qat ы g`lansa, ulg`azu sevnur (DLT, 11, 311). Bu maqol
yoshlikda tirishib, harakat qilgan odam katta bo`lgach sevinadi, degan ma`noga
ega. Mehnatsevarlikka undab aytilgan bu maqol hozirgi kunda Mehnatning tagi
rohat yoki Mehnat qilsang, rohat ko`rasan; Mehnat – rohatning poydevori;
Mehnat – farog`at chirog`i kabi maqollar (NShD, 168-169; O`TPL, 142-143;
O`XM, 1, 271272)ga semantik jihatdan mos keladi.
DLTdagi maqol tarkibida qo`llangan kichik aslida belgi anglatuvchi so`z
bo`lib, bu so`z maqolda konversiya natijasida otga ko`chgan va “yoshlik”
ma`nosida qo`llangan. Bu so`z XI asrda ko`p ma`nolik xususiyatga ega bo`lib,
qadimgi yodnomalarda kichiglik, kichig tut shakllarida ham uchrab, bosh leksik
ma`no bilan bog`liq holda yoshlik, bolalik, bir oz, kam, kamtarlik kabi ma`nolarni
ham ifodalagan (DTS, 306). Keyinchalik kichik so`zinring ma`no doirasi toraygan.
XV-XVI asrlardayoq bu so`z go`daklik yoshiga nisbatan qo`llana boshlagan edi.
Kichik leksemasi hozirgi o`zbek adabiy tilida hajm-o`lchovi normal darajadan past,
kattaning aksi ma`nosi bilan birlashadi, vobasta bo`ladi (O`TSIL, 87). Keyinchalik
davrlar o`tishi bilan hozirgi o`zbek adabiy tilida umuman yoshlik ma`nosida
qo`llangan kichik+lik, yigit+lik so`zlari ma`no jihatdan differentsiallashgan, degan
xulosaga kelish mumkin.
Maqol tarkibida uchraydigan qat ы g`lansa(qat ы g`+lan+sa) so`z shakli –
qattiq harakat qilsa, tirishsa ma`nolarini bildiradi. XI-XIV asr yodnomalari tilida
sifatdan – la qo`shimchasi yordamida yasalgan fe`llar juda ko`p uchraydi va ular
o`zakdan anglashilgan xususiyatga ega bo`lish ma`nosini bildiradi, hozirgi vaqtga
kelib bu so`zning fe`l shakli iste`moldan chiqib ketgan.
Shu maqol tarkibida qo`llangan ulg`azu (ulg`a+z//y+u) – harakat belgisini
bildiruvchi so`z bo`lib, uning tarkibida d>z>z>//y fonetik hodisasi mavjud bo`lib,
Mahmud Qoshg`ariy bu so`zni ma`lum turkiy urug`-qabila tillariga xos deb
ta`kidlagan edi (DLT, 1, 67, 68, 137). Ulg`azu leksemasining o`ziga xos
morfologik xususiyati shundaki, uning tarkibida qadimgi yodgorliklar tili uchun
harakterli bo`lgan ravishdoshga xos –u qo`shimchasi ishlatiladi. Bu shakl XV
asrgacha qadimgi o`zbek tilida faol iste`molda bo`lib ma`nosi va funktsiyasiga
20

ko`ra hozirgi o`zbek adabiy tilida faol qo`llanuvchi –gach formali ravishdoshga
teng keladi.
Maqol tarkibida qo`llangan yana bir so`z – sevnur – hozirgi-kelasi zamon
shaklidagi fe`l bo`lib, harakatning bajarilishi biror muddat bilan chegaralanmay, u
sub`ektning doimiy harakatiga aylanadi, -r qo`shimchali hozirgi-kelasi zamon
fe`lining bunday qo`llanishi ko`p hollarda maqol va hikmatli iboralarda uchrashini
tilshunos olim Sh.Shukurov ham alohida ta`kidlagan edi. 10

Xulosa qilib aytganda, bizning qisqacha kuzatishlarimiz shundan dalolat
beradiki, DLTda qo`llangan ko`pgina maqollar xalqning deyarli ming yillik
tarixini, hayotini, urf-odatini aks ettirgan holda, til taraqqiyoti natijasida ayrim
lug`aviy, fonetik va morfologik o`zgarishlar bilan bizgacha etib kelgan.
4. O‘zbek va turk maqollari tadqiqi va ularning badiiy xususiyatlari
Maqol so‘zi arab tilidan o‘zlashgan bo‘lib, asl ma’noda “kichik asar, so‘z,
nutq” kabilarni ifoda etadi. Lug‘atlarda mazkur so‘z “hayotiy tajriba asosida xalq
tomonidan yaratilgan, odatda, pand-nasihat mazmuniga ega bo‘lgan ixcham,
obrazli, tugal ma’noli hikmatli ibora, gap” tarzida izohlanadi.
Maqollar insoniyatning turmushi, hayot falsafasi o‘laroq yuzaga kelgan xalq
donoligi voqeligi sanalib, ota-bobolarimizning purma’no, falsafiy iboralari
hisoblanadi. Aslida, oqil-u oqila, farzona keksalarimizning deyarli har bir jumlasi
ibrat, tom ma’nodagi maqoldir. Chunki ularning borliq, bashariyat, hayot, turmush,
oila, boringki, barcha-barcha narsa-hodisalar haqidagi qarashlari zamirida chuqur
ma’no-ifoda mujassam bo‘ladi.
Bugungi kun maqollarining aksariyati xalqimiz bilan birga, og‘izdan-og‘izga
o‘tib yetib kelgan. Qolaversa, ma’rifatli donishmandlarimiz xizmatlari natijasida
maqollar saqlangan. XI asrning ulkan tilshunos olimi, folklorshunos va etnograf
Mahmud Koshg‘ariyning «Devoni lug‘otit turk» asari bunga yorqin misol bo‘la
oladi. «Devon»da turli munosabatlar bilan turkiy xalqlar orasida keng tarqalgan
400 ga yaqin maqol va matallar ham keltiriladiki, ularning aksariyati bugun ham
10
Bakirov B.U. Mahmud Koshg‘ariyning ,,Devonu lug‘otit turk asaridagi maqollar xususida // DLT va
TXMHJSTO‘ Samarqand, 2002.
21

ayrim o‘zgarishlar bilan tilimizda saqlanib qolgan. Shuningdek, Muhammad Sharif
Gulxaniyning «Zarbulmasal» asari tarkibida 300 dan ortiq, Sulaymonqul Rojiyning
«Zarbulmasal» asarida 400 dan ortiq maqol mavjud.
Professor To‘ra Mirzayevning ma’lumotlariga ko‘ra, o‘zbek xalq
maqollariga muayyan bir tartib berib, majmua va xrestomatiyalarga kiritish,
ulardan maxsus to‘plamlar tuzish ishlari XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlandi.
Masalan, venger olimi H.Vamberining 1867-yilda Leypsigda nashr etilgan
«Chig‘atoy tili darsligi» xrestomatiya-lug‘atiga o‘zbek folklori va adabiyotining
ayrim namunalari qatori 112 ta maqol kiritilgan bo‘lib, ularning nemis tiliga
tarjimasi ham berilgan. Shundan keyin birin-ketin N.Ostroumov (1895),
B.Rahmonov (1924), Sh.Jo‘rayev (1926), H.Zarifov (1939,1947), B.Karimov
(1939), Sh.Rizayev, O‘.Azimov, O‘.Xolmatov (1941), M.Afzalov, S.Ibrohimov,
S.Xudoyberganov (1958, 1960, 1965, 1978), R.Jumaniyozov (1964,1967,1970),
E.Siddiqov (1976,1986), B.Sarimsoqov, I.Haqqulov, A.Musoqulov, R.Zarifov
(1978), B.Sarimsoqov, A.Musoqulov, M.Madrahimova (1981,1984),
Sh.Shomaqsudov, Sh.Shorahmedov (1987,1990,2001), T.Mirzayev, B.Sarimsoqov,
A.Musoqulov (1989) kabi folklorshunoslar, fan va madaniyat xodimlari tomonidan
tuzilgan turli xarakterdagi va turli hajmdagi maqollar to‘plamlari nashr etildi.
M.Abdurahimov, X.Abdurahmonov, M.Sodiqova, H.Karomatov, K.Karomatova,
H.Berdiyorov, R.Rasulov kabi olimlarning tilshunoslik va tariimashunoslik
yo‘nalishidagi to‘plamlari yuzaga keldi. Shuningdek, Y.Chernyavskiy,
V.Ro‘zimatov (1959), N.Gatsunayev (1983,1988), A.Naumov (1985) kabi
tarjimonlarning mehnati bilan o‘zbek xalq maqollari rus tilida ham ayrim-ayrim
to‘plamlar sifatida bosilib chiqdi.
O‘zbek xalq maqollarini to‘plash, ularni mukammal jildda yig‘ish o‘tgan
asrning 80-yillariga to‘g‘ri keladi. 1987-1988-yillarda ikki jildda nashr etilgan
to‘plam o‘n uch mingga yaqin xalq maqolni o‘z ichiga oladi.
1990-yilda Sh.Shomaqsudov va Sh.Shorahmedov tomonidan tuzilgan
“Hikmatnoma” maqollar to‘plamida 1713 ta maqol va uning izohi hamda
variantlari keltirilgan. Ushbu to‘plam 2018-yilda “Ma’nolar maxzani” nomi ostida
22

qayta nashr etildi (Nashrga tayyorlovchilar: D.Shorahmedov, M. Aminov).
To‘plamda 1718 ta maqol keltirilgan.
2005-yilda To‘ra Mirzayev, Asqar Musoqulov, Bahodir Sarimsoqovlar
tomonidan tuzilgan “O‘zbek xalq maqollari” to‘plami 70 mavzudagi 9000 maqolni
o‘z ichiga olgan. Mazkur maqollar to‘plamini nisbatan yangi nashr sifatida aytish
mumkin.
Turk tilida maqollarning to‘planishi va o‘rganilishi haqida Ulku Kushchu va
Huseyin Kushchularning “Ata sözleri ve deyimler sözlüğü” (“Maqol va iboralar
lug‘ati”) kitobida turk tilidagi maqollar kitoblari sifatida quyidagi ma’lumotlar
keltirilgan. 11
Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘atit turk” asarida 266 ta (Kaşgârlı
Mahmut’un yazdığı (Divan-ı Lûgat-it Türk) adlı sözlükte (266) adet atasözü,
1070), Mavlono Shamsiddinning “Tes’hil” nomli kitobida 698 ta (Mevlânâ
Şemseddin’in (Teshil) adlı tıp kitabında (698) adet atasözü, 1491480), Ahmet
Nazif Efendining “Masallar tarjimasining shartlari” nomli asarida 100ga yaqin
(Ahmet Nazif Efendinin yazdığı (Ukud-ül Leâl fi Tercemet-il Emsâl) adlı eserde
yüze yakın atalarsözü, 1722), Ahmet Vefik Pashaning “Turkiya ertak va
maqollarining muntahoboti” nomli asarida 4300 ta (Ahmet Vefik Paşa’nın
(Müntehabât-ı Durûb-i Emsâl-i Türkîye) adlı eserde (4300) atasözü, 1870),
Shinasining “Usmonli maqollari” nomli asarida 2500 ta (Şinasi’nin (Durû-i
Osmanîye) adlı eserinde (2500) atasözü, 1870), Ebuzziya Tevfikning “Usmonli
ertak va maqollari” nomli asarida esa 4000 ta (Ebuzziyâ Tevfik'in (Durûb-i Emsâl-
i Osmaniye) adlı kitabında ise (4000) atasözü, 1885), Tekezade M.Saidning
“Turkiya ertak va maqollari yoxud ota so‘zlari” nomli asarida 5740 ta (Tekezâde
M.Said'in (Durûb-i Emsâl-i Türkiye yahut Ata Sözleri) adlı kitabında 5740
atasözü, 1894), Hashim Velining “Otalar so‘zi” kitobida 750 ta (Hâşim Veli'nin
(Atalar Sözü) kitabında (750) atalarsözü), Sadettin Nuzhet Engun – M.Feridning
“Konya viloyati xalq og‘zaki ijodi” nomli asarida 2057 ta (Sadettin Nüzhet Engun
- M.Ferid’in (Konya Vilâyeti Halkiyât ve Harsiyâtı) adlı eserde (2057) adet söz,
11
O‘zbek xalq maqollari. Tuzuvchilar: T.Mirzayev, A.Musoqulov, B.Sarimsoqov. – T.: Sharq, 2005.
23

1926), H.Zeynellining “Ozarbayjon maqollari” kitobida 2000 ta (H.Zeynelli'nin
‘Azerbaycan Atalar Sözü’ isimli kitabında (2000) söz bulunmaktadır, 1926), Demir
Alpning “Turk maqollari masalalari yoxud otalar so‘zi” nomli kitobida 5200 ta
(Demir Alp’in (Türk Darb-ı Meseleleri yahut Atalar Sözü) adlı kitabında (5200)
tane atalarsözü,1933), Veled Izbulakning “Otalar so‘zi” kitobida “Tes’hil” nomli
kitobining oxiridagi qo‘lyozma risolada 698 ta (Veled İzbulak (Atalar Sözü)
kitabında Teshil adlı tıp kitabının sonundaki el yazması risalede (698) adet atasözü,
1936), Sadi G.Kirimlining “Otalar so‘zi” nomli kitobida 2742 ta (Sadi
G.Kırımlı’nın (Atalar Sözü) adlı kitabında (2742) atalarsözü, 1939), Osman Nuri
Peremejining “Otalar so‘zi” nomli kitobida 7694 ta maqol va iboralar (Osman Nuri
Peremeci’nin (Atalar Sözü) adlı kitabında ise 7694 atasözleri ve deyimleri, 1943),
Mutafa Nihad O‘zo‘nning “Turk maqollari” nomli kitobida 8600 ta (Mustafa
Nihad Özön’ün (Türk Ata Sözleri) adlı kitabında (8600) atalarsözü, 1956), Feridun
Fazil Tulbentchining “Maqollar” nomli kitobida 15080 ta (Feridun Fazıl
Tülbentçi'nin (Ata Sözleri) adlı kitabında (15080) adet, 1963), Milliy Kutubxona
Bosh mudirligining “Turk maqollari va iboralari” kitobida 10730 maqol va iboralar
(Milli Kütüphane Genel Müdürlüğü’nün (Türk Atasözleri ve Deyimleri) adlı
kitabında (10730) adet deyim ve atasözü,1970), O‘mer Asim Aksoyning “Maqollar
va iboralar lug‘ati” nomli kitobida 2110 ta (Ömer Asım Aksoy’un (Atasözleri ve
Deyimler Sözlüğü) adlı kitabında (2110) adet atasözü, 1971), I.Hilmi Soykutning
“Turk maqollari xazinasi” kitobida 5605 ta (İ.Hilmi Soykut’un (Türk Atalar Sözü
Hâzinesi) adlı kitabında (5605) adet atalarsözü,1974), Fethi Go‘zler va M.Ziya
Go‘zlerning “Açıklamalı Türk Atasözleri Sözlüğü” (Turk maqollarining izohli
lug‘ati) kitobida 1992 ta (H.Fethi Gözler-M.Ziya Gözler'in (Açıklamalı Türk
Atasözleri Sözlüğü) adlı kitabında (1992) adet atasözü, 1980) maqol jamlangan.
Berilgan ma’lumotlardan ko‘rinadiki, maqol turk tilida 1928-yilgi alifbo va
til islohotiga qadar “darb”, so‘ngra “ota so‘zi” deyiilgan. Shunisi ma’lumki, turk
tilida maqol va iboralar, odatda, birgalikda o‘rganilganligi kuzatiladi.
Nafaqat turk, balki qirg‘iz, qozoq, uyg‘ur va shu kabi boshqa turkiy
tillardagi maqollar ham qiyosan o‘rganilganligi kuzatiladi. Masalan, O‘zkul
24

Chobanog‘luning “Türk dünyası ortak atasözleri sözlüğü” (Turk olamining
o‘xshash maqollar lug‘ati) kitobida (2004) maqol tasnifi, turlari, o‘ziga xos tili va
uslubi, maqollardagi mavzu masalalari ham yoritilgan bo‘lib, kitob 1000 ta
maqolning turk, qozoq, qoraqalpoq, qirg‘iz, qorachoy-bolqor, qrim-tatar, qo‘miq,
no‘g‘ay, o‘zbek, tatar, turkman, tuva va yoqut tillaridagi variantlari keltirilgan.
O‘zbek tilida ham turk va o‘zbek maqollarining variantlari to‘planib lug‘at holida
nashr etilgan. “O‘zbek va turk maqollari, iboralari” lug‘ati Ibrohim Yo‘ldoshev,
Tunjay O‘zturk, Yuksel O‘zturk tomonidan 1998-yilda tuzilgan.
Ma’lumki, turk va o‘zbek xalqi uzoq yillar davomida mustaqil holda yashab,
turmush tarzini o‘zicha belgilab, rivojlanib keldi. Bu esa dastlab umumiy bo ‘lgan
maqollarda turli variantlar paydo bo lishiga olib keldi. Kechmishdagi bir necha yuz
yillik ayriliq va ijtimoiy yashash tarzidagi farqli shartlarning ta’siri ostida har ikki
tilda ham bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda yangi so‘zlar, so‘z birikmalari
vujudga keldi. Mualliflar mehnati evaziga manbada o‘zbek va turk tillari
quyidagicha tasnif etildi:
1. O‘zbek maqollari.
2. Turk maqollari.
3. Qiyosiy o‘zbek-turk maqollari.
4. O‘zbek iboralari.
5. Turk maqollari.
Lug‘at o‘z o‘rnida har ikki til alifbosiga ko‘ra tuzilgan. O‘zbek maqollari
qismida 371 maqol, turk maqollari qismida 798 maqol, qiyosiy o‘zbek-turk
maqollari qismida 263 maqol keltirilgan. Har bir maqol yoki iboradan so‘ngra
ularning shu tildagi izohi berilgan bo‘lib, u o‘quvchining muayyan maqol yoki
ibora ma’nosini yanada yaxshiroq anglashiga xizmat qiladi. 12

Xullas, o‘zbek va turk tillaridagi maqollarning o‘rganilish tarixi uzoq bo‘lib,
bu vazifadagi ishlar ko‘lami keng tusda davom etyapti, deya olamiz.
12
Mahmud Koshg‘ariy ,,Devonu lug‘atit turk‘‘. Tarjimon va nashrga tayyorlovchi S.M.Mutallibov. Tom I II III. –
Toshkent,1960-1963.
25

5. «Devonu lug‘otit-turk» asaridagi maqollarning lingvomadaniy xususiyati
Grammatik jihatdan gap holida shakllangan, to‘g‘ri ma’noda qo‘llaniladigan,
xalq donishmandligi natijasida yuzaga keladigan barqaror birikmalar matallar
sanaladi. Maqollar va matallar har ikkalasi ham xalqning hayotini uzoq davrlar
mobaynida kuzatish orqali hosil qilgan hayotiy tajribasining ixcham shaklda ifoda
topishidir.
Ma’no yaxlitligiga ega bo‘lgan va nutqiy jarayonga qadar ikki va undan
ortiq so‘zlarning barqaror munosabatda tashkil topgan, nutqqa tayyor olib
kiriluvchi ko‘chma ma’nodagi tayyor birikmalarga frazeologizmlar deyiladi.
Ferdinand de Sossyur o‘z davrida frazeologizmlarni tildagi tayyor birliklar sifatida
qayd etgan.
Ushbu maqolamizda barqaror birliklarning tarkibiy qismini tashkil etuvchi somatik
komponentli maqollar xususida so‘z yuritamiz.
Jahondagi ko‘plab tillarda yaratilgan maqollarning asosiy qismini somatik
komponentli maqollar tashkil qiladi. Somatik komponentli maqollarning
tarkibidagi somatizmlar, ya’ni tana a’zolari nomlarini bildiruvchi so‘zlar
qatnashgan birliklardir. Somatik frazeologiyada har bir xalqning ko‘p asrlik
tajribasi, turmush tarzi, madaniyati, ma’naviyati, urf-odatlari va an’analari o‘z
aksini topgan bo‘ladi.
Somatik frazeologizmlarning ilk tadqiqotchilaridan biri F.Bakk sanaladi. U butun
dunyodagi frazeologizmlarni uch guruhga: faqat odamlarni tasvirlaydigan, odamlar
va hayvonlarni tasvirlaydigan iboralarga ajratdi. Keyingi yillarda somatik
frazeologizmlar qiyosiy planda turli tizmdagi tillar doirasida o‘rganila boshlandi.
Xususan Y.Dolgopolov (rus, ingliz va nemis tillarida somatik frazeologizmlar),
M.Abilgaliyeva (qozoq va nemis tillarida somatik frazeologizmlar) kabi
olimlarning tadqiqotlarida muhim yutuqlar qo‘lga kiritildi. Ushbu maqolamizda
somatik frazeologizmlar haqida emas somatizmlar qatnashgan maqollarni
lingvokulturologiyaning obyekti sifatida tahlilga tortamiz.
26

Bu asar Sharqiy Turkistondan Kasbiy dengizi bo‘ylarigacha bo‘lgan ulkan
hududda yashagan turkiy xalqlarning tili va madaniyatini o‘zida
mujassamlashtirganligi bilan nihoyatda bebahodir.
Mahmud Koshg‘ariy to‘plagan maqollar juda qadimdan turkiy tillarda
mavjud bo‘lgan va ular turli urug‘ va qabila vakillarida yozib olingan. Eng
qadimgi turkiy xalqlarning til xususiyatlarini o‘rganishda bu materiallar kata
ahamiyat kasb etadi.
Maqollar hozirgi o‘zbek adabiy tilining rivojlanishida, til va meyorlarning
o‘sishida alohida rol o‘ynaydi. Maqolamiz uchun 16 ta somatizmlar (tana a’zolari)
qatnashgan maqollarni ,,Devonu lug‘atit turk‘‘ tarkibidan ajratib oldik.
Bu borada lingvokulturologik obyekt bo‘la oladigan maqollarni quyidagicha
tahlil qilamiz:
,,Quruq qashuq ag‘izga jaramas, quruq so‘z quloqqa jaqishmas‘‘
(Quruq qoshiq og‘izga yoqmas, quruq so‘z quloqqa yoqmas). Quruq qoshiqni
og‘izga solgan bilan qorin to‘ymaydi. Shunga o‘xshab quruq so‘zdan ham naf
yo‘q. Qoshiqni boshqa maqsadda emas aynan taomlanish uchun og‘izga solinishi
kerakligini madaniyat jihatdan ham bog‘liqligini ko‘ryapmiz. Hozirda ,,Quruq
qoshiq og‘iz yirtar‘‘ maqoli mavjud va u aynan o‘sha ma‘noni bermasa ham
o‘zgargan holda yetib kelgan. ,,Quruq‘‘ leksemasi bu yerda tarbiya, yo odob, yoki
biror kimga foyda, naf keltirmaydigan so‘z ma’nosida qo‘llanilyapti.
,,O‘kuz azaqi bo‘lg‘incha, buzag‘u bashi bo‘lsa yik‘‘ (Ho‘kizning oyog‘i
bo‘lguncha, buzoqning boshi bo‘l). Kishining erki, mustaqilligi hamma narsadan
muhim ekanligi ,,buzoqning boshiga‘‘, bo‘ysunish, tobelik ,,ho‘kizning oyog‘iga‘‘
o‘xshatilyapti. ,,Bosh‘‘ leksemasi bu o‘rinda yuqori, ,,oyoq‘‘ leksemasi esa quyi
ya’ni antonimlik – zidlik, qarama-qarshilik aks
ettirilgan. ,,Bosh‘‘ va ,,oyoq‘‘ leksemasi ozodlik va qaramlikni ifodalash uchun
ham qo‘llanilyapti.
,,Ag‘iz yesa ko‘z uyalur‘‘ (Og‘iz yesa ko‘z uyalur). Bu maqol birovning
biror narsasini yeganlar uning hojatini chiqarishi lozimligini ko‘rsatish uchun
aytiladi. ,,Ko‘z‘‘ leksemasi birov bergan taomdan yegandan so‘ng uning ishini
27

bitirib berishligi, uyalish hissiyoti bilan bog‘langan. Uyat, andisha turkiy xalqlar
mentalitetiga xos bo‘lgan etalon sanaladi.
,,Erik erni yag‘lig‘, ermagu bashi kanlig‘‘ – tirishqoqning labi yog‘liq,
erinchoqning boshi qonlik. Chunki tirishqoq ko‘p ishlab, yaxshi taomlar, go‘sht,
yog‘lar topadi. Erinchoq o‘zining yalqovligi bilan ishdan qochadi. Xafalikdan
boshini uradi, uni qonatadi. Bu maqol yalqovlikni tashlashga g‘ayrat bilan
ishlashga aytiladi. ,,Boshi qanlig‘‘‘ bu yerda hayot yo‘lida yo‘liqadigan inson
sinoviga nisbatan ham ishora qilinyapti
Izlik bo‘lsa er o‘ldirmas, ichlik bo‘lsa at yag‘rimas – choriq bo‘lsa,
odamning oyog‘i og‘rimaydi, to‘qim bo‘lsa ot yag‘ir bo‘lmaydi. Bu maqol ish
ketini o‘ylashga undab qo‘llanadi.
Erdam bashi til – odobning boshi til. Shirin tilli bo‘lgan kishi yuqori
martaba topadi. Madaniyatimizda bolalarga salom berishni, shirinso‘z va muloyim
bo‘lishni o‘rgatamiz. Yana yoshlikdan bolalarimizga kattalarga salom berishni,
kichiklarni izzat qilishlikni o‘rgatamiz. Bu maqol ham madaniyatimizning tildagi
ifodasidir.
Besh erangak tuz ermas – besh qo‘l barobar emas. Shunga o‘xshash
odamlar ham bir – biridan farq qiladi. Bu yerdagi qo‘l leksemasi, besh barmoq,
besh panja ma’nosini ifodalash uchun qo‘llanilgan. Jamiyatdagi tenglik yo
tengsizlik haqida so‘z boryapti
Yalinguq urulmish qap ul, ag‘zi yazilib alqinur – odam bolasi puflab
shishirilgan mesh kabidir, og‘zi ochilsa, el uni yo‘qotadi, so‘ndiradi.
Qulaq eshitsa, ko‘ngil bilir , Ko‘z ko‘rsa, uzik kelir – quloq so‘zni eshitsa,
ko‘ngil biladi, ammo ko‘z seviklisini ko‘rsa, shavq qo‘zg‘aladi.
Yag‘ini ataqlasa bashqa chiqar – dushmanni kichik hisoblasa boshga
chiqadi, ya’ni bu bilan boshni halok qiladi, degan mazmun anglatadi. Ehtiyot bo‘l
va dushmanni kichik hisoblama, demoqchi bo‘ladilar. Xalqimizda dushmanni
kichik hisoblama u o‘zining yomonligi bilan kichik bo‘lsa ham ziyon keltira oladi
degan hikmat bor.
28

It chaqiri atqa tegir, At chaqiri itqa tegmas – chag‘ir ko‘zli it otga
tenglashadi, ammo chag‘ir ko‘zli ot itga tenglasha olmaydi, chunki bu xil otning
ko‘zi xira bo‘ladi. Inson biror qobilyati bilan yuqori mansab orttira oladi, lekin boy
bolasi ekanligi boy otasining fazilati unda ham borligini anglatmaydi. Kishi
mehnati va qobilyati bilangina natijaga erisha olishligi ,,chag ‘ir ko‘zli it otga
tenglashadi‘‘ deb o‘xshatilgan.
Karish yag‘iri o‘g‘ulqa qalur – ot kaftining yag‘iri o‘g‘ulga meros qoladi, chunki
kift bo‘g‘inlar to‘planadigan joy bo‘lib u yerdagi yag‘ir tezda tuzalmaydi. Bu bilan
yag‘irdan saqlanishga buyuriladi. Yana shuni aytish mumkinki turkiy xalqlar
madaniyatida otasining aybi yo yaxshiligi o‘g‘liga meros qoladi chunki ,,olmaning
tagiga olma tushadi‘‘ maqoli ham yuqoridagi maqolga ma’no jihatdan bir xil deb
ayta olamiz.
Eshyak ayur bashim bo‘lsa, Sundurida suv ichkayman – eshak aytadi boshim
omon bo‘lsa, dengizdan suv ichaman. Bu maqol maqsadga erishish uchun uzun
umr orzu qiluvchilarga nisbatan qo‘llaniladi.
Tilin tugmishni tishin yazmas – til bilan bog‘langan tish bilan yechilmas.
Bu maqol vadaga vafo qilishga undab aytiladi. Vadaga vafo erkaklarning nomusi
kabi yuqori pog‘onada turadi. Aynan turkiy xalqlarda muhim qadriyat sifatida tilga
olinadi.
Ko‘kka sag‘ursa, yuzga tushur – osmonga tupursa, yuzga tushar. Bu
maqol o‘zidan katta bilan qarshilashish istaganda (og‘irlik) o‘ziga tushishiga
aytiladi.
Bushlaglansa buxsuqlanur – kishi manmanlikka borsa, o‘rgatuvchini
tahqir qilsa, qo‘li gardanida bo‘ynida bo‘ladi, tashvishi ortadi. Bu maqol faqat o‘zi
bilganicha ish istovchilarga nisbatan qo‘llanadi. Manman kishi bo‘ynigacha
tashvishga botishiga ishora qilinyapti. 13
13
Mahmud Koshg‘ariy ,,Devonu lug‘atit turk‘‘. Tarjimon va nashrga tayyorlovchi S.M.Mutallibov. Tom I II III. –
Toshkent,1960-1963.
29

6. «Devonu lug‘otit-turk» asarida qo‘llangan maqollarning fonetik-leksik
xususiyatlari
Mahmud Koshg‘ariyning to‘liq ismi: Mahmud ibn ul Husayn ibn
Muhammad ul Koshg‘ariydir. Uning bobosi Qashg‘arda tug‘ilgan bo‘lsa ham,
asosan Balasog‘unda hayot kechirdi. Uning tug‘ilgan yili aniq bo‘lmasa ham,
devon yozilgan vaqtlarda (1068-yilda) ancha yoshlarga borgani aniqdir. Chunki
devon ustida u uzoq vaqtlar ishladi. Yuqori Chindan boshlab, butun
Movarounnahr, Xorazm, Farg‘ona,Buxoroga qadar cho‘zilgan keng va katta
hududda yashagan urug‘ va qabilalar, ularning kasbi-korini, turar joylarini, tillarini
sinchiklab o‘rgandi.U yigirmadan ortiq qabilalar tillaridagi so‘zlarni jamlab, har bir
so‘z qaysi qabilaga tegishli ekanligini izohlab berdi.
Mahmud Koshg‘ariy o‘zining bobolarini so‘z boshida ,,a’’ ni ,,ha’’ qilib
so‘zlovchi qabilalardan deb ko‘rsatgan. Bu qabila o‘sha davrdagi katta
qabilalardan biri ekanligini, ,,o‘’’ ni ,,ho‘’’, ,,o‘’ ni ,,ho‘’ qilib talaffuz qilganlar.
Bu holat Navoiy davrigacha va undan keying davrlargacha davom etganini aytish
mumkin. Bu hodisa adabiy til tarixining turli davrlarida saqlangan.
Masalan, ,,o‘l’’ ni ,,ho‘l’’,
o‘kiz’’ni ,,ho‘kiz’’, ,,ovuch’’ni ,,hovuch’’, ,,asal’’ni ,,hasal’’qilib talaffuz qilish
hozir ,,Qoraqalpog‘istonda, Farg‘onaning ayrim tumanlarida, Qorabuloqda, O‘sh
viloyatining Novqat tumanlarida saqlanib qolgan.
Mahmud Koshg‘ariy o‘z davrining yirik olimi edi.U arab va fors tillarini
chuqur bilgan, geografiya, adabiyot, tarix kabi fanlardan xabardor edi. O‘sha
davrda xalq tilida qo‘llangan hamma so‘zlarni to‘pladi va ularni sharhladi. . Shuni
aytish kerakki, u ayrim o‘rinlarda chetdan kirgan so‘zlarga salbiy munosabatda
bo‘ldi. Masalan, turkiy tillarda ,,ko‘zach’’ va ,,qumg‘on’’ so‘zlari bo‘la turib, fors
tilidan o‘tgan ,,oftoba’’ so‘zini qo‘llashni qattiq qoraladi. Bunday qarashni rus
tilshunosi V. Dal ham salbiy hodisa deb bildi. Masalan, rus tilida ,,samotnik’’ so‘zi
bo‘lgani holda, grek tilidan o‘tgan ,,egoist’’ so‘zini qo‘llashni xato deb bildi.
Mahmud Koshg‘ariyning ,,Devonu lug‘otit-turk’’ indeks tomida ja’mi 287 ta
maqol tematik guruhlarga bo‘lib berilgan. Keltirilgan lug‘atlar ustida Mirzaliyev
30

Iqboljon Mirzakarimovich 2002-yilda ,,Qadimgi turkiy maqollar semantikasi va
stilistikasi’’ mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. Unda 170 dan
ortiq maqollar yuqorida ko‘rsatilgan mavzu bo‘yicha yetarli va asosli qilib
chiqilgan.
Maqol termini arabcha ,,qavlun’’ - ,,aytmoq’’, gapirmoq’’ so‘zidan olingan bo‘lib,
o‘zbek tilida u xalq donoligining namunasi bo‘lmish aforistik janrlardan birining
atamasining aylangan.
Xalq maqollari, matallari va aforizmlarini tilshunoslik nuqtayi nazaridan
o‘rganishni Mahmud Koshg‘ariy XI asrda boshlab bergan. U o‘sha davr qabilalari
tilidagi bor bo‘lgan barcha maqollarni qaysi qabila tiliga xos ekanligini, maqoldan
anglashilgan ma`no va maqolda ishlatilgan so‘zning ma`nosini ham sharhlab
bergan.
V. Dal o‘zining mashhur ,, Пословицы русского народа ’’ asarining kirish qismida
shunday yozgan edi: ,,Matal, xalqning ta`rificha, g‘uncha, maqol esa bu – meva’’.
Bu ta`rif juda to‘g‘ri berilgan. Uning fikricha, ,,maqol to‘liq, tugal mazmun, hukm
anglatuvchi gap bo‘lsa, matal ko‘chma ma`no ifodalovchi iboradir, u maqolning
yarmidir’’. XIX asrda yashagan V.Dal Peterburgdan Moskvaga kelayotganda,
odamlar nutqida ,, замоложивает ’’ so‘zini eshitib qoladi va bu so‘z dengiz
havosiga oid bo‘lib, havoning o‘zgarishini shunday anglaganliklarini biladi. Mana
shu so‘z sabab bo‘lib, V.Dal mitchmanlik kasbini tashlaydi, butun Rossiyaning
shahar va qishloqlaridagi odamlar ishlatadigan so‘zlarni ko‘p yillar to‘plab, lug‘at
holiga keltiradi. Mana shu ishi tufayli V.Dal Rossiya Fanlar Akademiyasining
haqiqiy a’zosi ilmiy darajasini olishga muvaffaq bo‘ldi. Devonda o‘sha davr tilida
qo‘llangan va iste`molda bo‘lgan 300 ga yaqin maqollarda barcha tovush
o‘zgarishlarini, tovush tushishi, tovush ortishi, tovush almashinishi kabi qator
fonetik jarayonlar aks etgan. Bizning ishimiz ana shu hodisalarni tahlil etishga va
tadqiq qilishga bag‘ishlangan. 14

Tarixiy manbalarda ham, xalq orasida ham xalqimizning aforistik ijodi turli-
tuman atamalar bilan nomlanib keladi: maqol, matal, naql, masal, zarbulmasal,
14
Ўзбек тилининг изоҳли луғати . 5 жилдли . – T.: “ Ўзб . мил . энкц ”, 2006-2008.
31

otalar so‘zi, hikmatli so‘z, aforizm, hikoyat, hikmat, burungilar so‘zi, mashoyixlar
so‘zi va boshqalar ana shunday atamalardandir.
Xalqimizning aforistik ijodi shu darajada murakkab, serqirra va ko‘p
janrliki, uning tabiatini birgina maqol yoki hikmatli so‘z atamasi bilan ifodalab
bo‘lmaydi. Shu jihatdan qaraganda maqol, matal, aforizm, naql kabi terminlarni
adabiy janrlarning nomlari sifatida aforistik va didaktik ijodning muayyan
namunalariga nisbat qo‘llash qat`iylashmoqda.
Mahmud Koshg‘ariyning asarida unlilar sistemasi, unlilarda keng va torlik,
cho‘ziqlik va qisqalik, unlilarning qabila tillariga xos xususiyatlari va boshqalar
keng yoritilgandir. Devonda undoshlar sistemasi, sodda undoshlar, undoshlarda
jarangli va jarangsizlik xususiyatlari, ikki undoshning qator kelishi, undoshlarning
artikulyatsiyasi jarayonidagi holatlar va ayrim qo‘shni tillardan kirgan undoshlar
ham keng izohlangan. M.Koshg‘ariy yozadi: ,,Turkiy tillar so‘zlaridagi tovushlarda
torlik va kenglik, qattiqlik va yumshoqlik, ikki undoshning qator kelishi holatlari
bor”. Olim til faktlari ustida uzoq muddatli tekshirishlari natijasida tilda tovush
tushishi, almashinishi kabi qoidalar borligini birinchi marta aniqladi va bu
masalalarda asosli va yetarli qoidalar tuzdi. ,,Devonu lug‘otit-turk’’da ,,o‘pmoq’’
so‘zining ikki xil ma`nosi borligi izohlangan.
Birinchi ,,o‘pmoq”(,,Devoni lug‘otit-turk, 143-bet), ikkinchi, ,,ichmoq” (87-
bet). Bu so‘zning ikkinchi ma`nosi faqat ho‘plamoq ma`nosida saqlanib qolgan.
Mahmud Koshg‘ariyning maqollarida juda ko‘p so‘zlar yuqorida aytganimizdek
fonetik janrlarda uchragan: ,,O‘kuz azaqi bo‘lguncha buzoqi boshi bo‘lsa
yik”. ,,Azaqi” so‘zidagi ,,z” tovushi o‘sha davr tilida juda ko‘p so‘zlarda ,,z” holida
berilib, keyinchalik ,,y’’ tovushiga almashgan 15
.
,,Ayoq’’ XI asr tilida ikki so‘z – but va put ko‘rinishida
qo‘llanilgan. ,,Devonu lug‘otit - turk’’ da 15 o‘rinda ayoq, 8 o‘rinda but so‘zi
uchraydi. Olimning ko‘rsatishicha, ayoq so‘zi u davrda ayrim qabilalarda azoq,
boshqa qabilalarda azaq ko‘rinishida ishlatilgan.
15
Mahmud Koshg‘ariy ,,Devonu lug‘atit turk‘‘. Tarjimon va nashrga tayyorlovchi S.M.Mutallibov. Tom I II III. –
Toshkent,1960-1963.
32

,,Avchi qancha al bilsa, aziq ancha yo‘l bilir’’ maqolida qo‘llangan aziq
ayiqdir. Koshg‘ariyning ko‘rsaytishicha, ayiq o‘g‘iz, qipchoq, yag‘ma tillarida
azig‘ tarzida qo‘llangan. XI asr tilida so‘z boshidagi ,,iy’’ bilan ,,yi’’ almashinishi
bor hodisa edi. Masalan, ,,uya’’ ma`nosidagi ,,in’’ so‘zi ,,in’’ tarzida ham, ,,yin’’
tarzida ham qo‘llanar edi. ,, Ilig‘’’ ham, ,,yilig‘’’ ham bor edi. Mahmud Koshg‘ariy
izohiga ko‘ra ,,yi’’lash varianti eski shakl bo‘lib, ,,i’’ lash yangilik edi.
Turkiy xalqlar qadimiy yozma о bidalari uz о q yillardan beri butun jah о n ilm
ahlini qiziqtirib kelm о qda. Buning yorqin mis о li sifatida muhtasham turkiy о bida
sanalmish Maxmud Q о shg‘ariyning “Dev о ni lug‘ о t it-turk” asarini ko‘rishimiz
mumkin. Umuman, «Devonu lug otit turk» tilshunoslar, adabiyotshunoslar,ʻ
tarixchi va boshqa soha kishilari uchun ham qimmatli manba ekanligi bilan
e’tiborlidir.
33

Xulosa
O‘zbek xalq maqollarining o‘zbek folklorida o‘rganilish tarixi juda uzoq va
qiziqarli. Hozirda maqollar ustida qizg‘in izlanishlar olib borilayotgan bir paytda
ularning o‘rganilish tarixiga qiziqmay ilojimiz yo‘q. Maqollar bugungi kunga
qadar barcha xalqlarning folklorchilari tomonidan yuksak istak bilan o‘rganilgan
va bugungi kunda ham bu jarayon ustida chuqur izlanishlar olib borilyapti. O‘zbek
maqollari haqida yangiliklar qilish, ularning hali o‘rganilmagan sohalarini qidirish
hozirgi o‘zbek tilshunosligi oldida turgan vazifalardan biri hisoblanadi. Bugungi
kunda folklorda, ayniqsa, maqollar ustida izlanishlar olib borayotgan yosh olimlar
uchun o‘zbek maqollarini shu kungacha o‘rganilish tarixini chuqur bilish
ishimizning poydevorini tashkil qiladi. Shu sababdan ishimizning ushbu qismida
o‘zbek maqollarining o‘zbek folklorida o‘rganilish tarixi va bugungi kundagi
izlanishlar haqida to‘xtalmoqchimiz.
Xalq o‘zining hayotiy tajribasidan olgan xulosalarini, falsafiy
mulohazalarini har doim maqollar orqali ifodalagan. O‘zbek maqollari mavzu
jihatidan xilma-xil va rang-barangligi bilan boshqa xalq maqollaridan ajralib
turadi. Ayni vaqtda ular yaratilishi jihatdan juda qadimiy zamonlarda yashagan
ajdodlarimiz ijodining mahsulidir. Xalq maqollari mukammal badiiy ijod namunasi
sifatida tilshunoslar, adabiyotshunoslar, folklorshunoslar tomonidan ko‘p marotaba
o‘rganilgan.
Tariximizda hatto maqolga maxsus, agar ta'bir joiz bo‘lsa, folkloristik
nuqtayi nazardan, garchi epizodik xarakterda bo‘lsa-da, munosabatda bo‘lingan
hollarga ham duch kelamiz. XI asrning ulkan tilshunos olimi, folklorshunos va
etnograf Mahmud Koshg‘ariyning to‘plovchilik faoliyati va uning «Devoni lug‘otit
turk» asari bunga yorqin misol bo‘la oladi. «Devon»da turli munosabatlar bilan
turkiy xalqlar orasida keng tarqalgan 400 ga yaqin maqol va matallar ham
34

keltiriladiki, ularning aksariyati bugun ham ayrim o‘zgarishlar bilan tilimizda
muvaffaqiyatli ravishda ishlatilmoqda.
Bugungi kunimizdan deyarli ming yil avval Mahmud Koshg‘ariy o‘zining
«Devonu lug‘otit turk» asarida ko‘plab maqollardan namunalar keltirgan va
xalqimiz ijodida maqol janrining uzoq tarixga ega ekanligini isbotlab bergan.
O‘zbek maqollarining o‘rganilish tarixi haqida so‘z ochar ekanmiz, shubxasiz
Mahmud Koshg‘ariyning xizmatlarini alohida e’tirof etish joizdir. Mahmud
Koshg‘ariy o‘zining «Devonu lug‘otit turk» asarida kitobni«hikmatli so‘zlar,
saj’lar, maqollar, rajaz va nasr deb atalgan adabiy parchalar» bilan bezaganligini.
Darhaqiqat, «Devonu lug‘otit turk» da berilgan maqollar bilan turkiy
xalqlarning madaniy merosiga voris sifatida o‘zbek xalqi faxrlansa arziydi. Ana
endi Mahmud Koshg‘ariy turkiy so‘zlarning lug‘ati misolida keltirgan 400 ga
yaqin maqolga va 13 mingdan ortiq bu janr namunalarini ko‘rib chiqsak. Ma’lum
bo‘ladiki, bunchalik soni ko‘p va badiiy mukammal xalq hikmatli so‘zlarini ijod
qilish faqat dono, zukko, har bir hayot voqeasini mulohaza laboratoriyasidan
o‘tkaza olgan ajdodlarimizgagina nasib etishi mumkin. Bizning fikrimizcha, har
bir maqolning vujudga kelishida birorta ibratli voqea ro‘y bergan va bu voqea o‘ta
sinchkov va dono ajdodlarimiz vakili tomonidan kuzatilishiga sabab bo‘lgan.
Mahmud Qoshg‘ariy «Devonu lug‘otit turk» da «savlashmoq» so‘zini keltirib
o‘tgan. Bu “otalar so‘zini eslamoq” ma’nosini anglatishi aytiladi. Demak shunday
tahmin qilish mumkinki, bundan ming yil avval ajdodlarimiz maqollarni «sav» deb
ataganlar. Keyinchalik Alisher Navoiy ijodida maqol atamasi «masal» tarzida
berilgan. Navoiy o‘z asarlarining birida «masaldurkim — uyqu o‘limdir» deb
aytadi. «Masal» atamasining XX asr boshlarigacha qo‘llanib kelingani ma’lum.
O‘tgan asrning ikkinchi choragidan boshlab maqol so‘zi ko‘p uchray boshladi.
Keyinchalik XX asr yarmidan esa faqat maqol tarzida qo‘llanildi.
Maqolga adabiy nuqtayi nazardan qiziqish, asar badiiyligini oshirish va
badiiy til ravonligini ta'minlash uchun undan foydalanish hamma zamon so‘z
san'atkorlarining e’tiborida bo‘lgan. Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yassaviy,
Rabg‘uziy, Lutfiy, Alisher Navoiy, Bobur, Abulg‘ozi Bahodirxon, Munis, Ogahiy,
35

Nodira, Muqimiy, Furqat, Avaz, Hamza, Sadriddin Ayniy, Fitrat, Cho‘lpon,
Abdulla Qodiriy, Oybek, G‘afur G‘ulom va boshqa o‘nlab ijodkorlarning asarlari
sinchiklab o‘rganilsa, ularning tarkibida qanchadan qancha maqollar ba'zan aynan,
ba'zan o‘zgargan holda ishlatilganini ko‘rishimiz mumkin. Badiiy asarlarda
maqollardan keng darajada foydalanish hamisha asar tilini boyitishga yordam
bergan.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Кошғарий Маҳмуд . Девону луғотит турк . 1-3-жилд. – Т., 1960-1963.
2. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – T.: “Ўзб.мил. энкц”, 2006-2008.
3. O‘zbek xalq maqollari. Tuzuvchilar: T.Mirzayev, A.Musoqulov, B.Sarimsoqov.
– T .: Sharq , 2005.
4. Shorahmedov D., Aminov M. Ma’nolar maxzani. –T.:“O‘zbekiston milliy
ensiklopediyasi”, 2018.
5. Shomaqsudov Sh., Shorahmedov Sh. Hikmatnoma. – T.: “O‘zbekiston sov.
ensiklopediyasi”, 1990.
6. Ülkü Kuşçu, Hüseyin Kuşçu. Atasözleri ve deyimler sözlüğü. –İstanbulö 2002.
7. Usmonov M. T. Identification and Authentication. International Journal of
Academic Pedagogical Research (IJAPR) ISSN: 2643-9123 Vol. 5 Issue 1, January
- 2021, Pages: 39-47.
8. Usmonov M. T. Information Protection and Its Types. International Journal of
Academic and Applied Research (IJAAR) ISSN: 2643-9603 Vol. 5 Issue 1,
January - 2021, Pages: 1-4.
9. Mutalipov. Morfologiya va leksika tarixidan qisqacha ocherk. Toshkent, 1959
10. Turdalievich, Z. M., & Mukhtoralievna, Z. S. (2007). (nd). UDK: 398.221
specific features of language interference in contrastive linguistics.
11. Zokirov, M. T. (2021). To typology of language situations. ISJ Theoretical &
Applied Science, 11 (103), 706-710.
12. Zokirov, M. T., & Ibragimova, M. S. N. (2021). Alisher Navoi about style
problems. ISJ Theoretical & Applied Science,(12), 601-604.
36

13. Turdaliyevich, Z. M., & Ergashevna, S. S. (2022). About the “Space” and
“Time” Philosophical and Language Categories. International Journal of Culture
and Modernity, 13, 96-100.
37

Qadimgi xalq maqollari va ularning badiiy xususiyatlari

( «Devonu lug‘otit-turk» asosida )
Mundarija

Asosiy qism.. 3

1. Maqollar va ularning umuminsoniy xususiyatlari.Maqollarning xalq og‘zaki ijodining boshqa janrlariga nisbatan o‘xshash va farqli jihatlari. 3

2. «Devonu lug‘otit-turk» («Turkiy so‘zlar devoni») — Mahmud Koshg‘ariyning turkiy tillar haqidagi qomusiy asari 14

3. «Devonu lug‘otit-turk» asarida maqollarning uslubiy-semantik qo`llanilishi 18

4. O‘zbek va turk maqollari tadqiqi va ularning badiiy xususiyatlari 20

5. «Devonu lug‘otit-turk» asaridagi maqollarning lingvomadaniy xususiyati 25

6. «Devonu lug‘otit-turk» asarida qo‘llangan maqollarning fonetik-leksik xususiyatlari 28

Foydalanilgan adabiyotlar 35

Купить