Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 445.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 08 Октябрь 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Sunnatillo

Дата регистрации 11 Апрель 2025

2 Продаж

Qadimgi Xitoy

Купить
MUNDARIJA:
KIRISH. 
I.BOB. XITOY TARIXIGA KIRISH VA ILK DAVLATCHILIKNING 
VUJUDGA   KELISHI.
I.1. Qadimgi  Xitoyning  tabiiy geografik o’rni va iqlimi.
I.2.  Ilk podsholikning vujudga  kelishining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy asoslari.
I.3.  Qadimgi Xitoyda ilk davlatchilikning vujudga kelishi.
II.BOB.QADIMGI XITOY PODSHOLIK DAVRIDA.
II.1.  Qadimgi podsholikning vujudga kelishi kelishi.
II.2.  Qadimgi podsholikning inqirozi inqirozi.
II.3.  Xitoy saltanatining ichki va tashqi siyosati siyosati.
II.4.  Qadimgi Xitoy saltanati.
XULOSA .
FOYDALANIGAN ADABIYOTAR RO’YXATI .
KIRISH
  Mavzuning dolzarbligi.   Qadimgi tarixni o'rganishda tarixiy axamiyatga ega
va kerakli arxivga ega bo'lgan Xitoy madaniyati haqida so'z boradi. Qadimgi Xitoy
madaniyatini   o'rganar   ekanmiz   biz   bunda   Xitoy   tarixi   yanada   kengroq   o'rganilishi
va bu madaniyatning boshqa xalqlarga tasiri haqida qisqacha to'xtalib o'tsak. Xar bir
davlatning yozuvi, diniy etiqodi bo'lgani kabi Qadimgi Xitoyninga ham yozuvi, va
diniy   etiqodining,   eng   qadimiy   shakllari   mavjud   va   boshqa   xalqlarning   ham
mad aniyatiga   o‘z   tasirini   o'tkazgan.Qadimgi   Xitoy   madaniyati   boshqa
madaniyatlardan o'iga xos alohida jihatlari bilan ajralib turadi. 
Bizga   ma'lumki   har   bir   davlatni,   har   bir   xalqni   o‘ziga   yarasha   tarixi,
madaniyati, mentaliteti bor. Biz tarixni o‘rganar ekanmiz undan o‘zimizga tegishli
xulosa va saboqlar chiqarishimiz darkor.
  El-yurtimiz   o‘zining   ko‘p   asrlik   tarixi   davomida   ma‘shum   xatarlarni   bir
necha   bor   ko‘rgan,   ularning   jab rini   tortgan.   Shunday   asoratlar   tufayli   tilimiz,
dinimiz   va   ma‘naviyatimiz   bir   paytlar   qanday   xavf   ostida   qolganini   barchamiz
yaxshi   bilamiz.   Ana   shu   fojiali   o‘tmish,   bosib   o‘tgan   mashaqqatli   yo‘limiz
barchamizga   saboq   bo‘lishi,   bugungi   voqealikni   teran   taxlil   qilib,   mavjud
taxdidlarga nisbatan doimo ogoh bo‘lib yashashga davat etishi lozim. 
O‘z tarixini bilmaydigan, kechagi kunni unutgan millatning kelajagi yo‘q. Bu
haqiqat kishilik tarixida ko‘p bora o‘z isbotini topgan. Qadimgi Sharq madaniyati,
davlat tuzumini rivojlanishida ham qadimgi Xitoy alohida o‘ringa egadir. 
Biz   yosh   avlod   bu   davlatni   kashfiyot   va   yutuqlaridan   oqilona   foydalanish,
undan hayot faoliyati davomida o‘zimizga kerakligini olishimiz maqsadga muvofiq
bo‘ladi. U qilgan kamchiliklar va nuqsonlarni takrorlamaslik darkor.
Xitoyda   o rta   paleolit   davriga   mansub   Xetao   (Ordos)   madaniyati,   sunggiʻ
neolit   davriga   mansub   Yanshao   va   Lunshan   madaniyatlari,   ayniqsa,   mashhur.
Yanshao   madaniyatida   (taxminan   mil.   av.   3   ming   yillik   urtalaridan   2ming   yillik
o rtalarigacha)   odamlar   ovchilik   va   baliq   ovlash   bilan   birga   dehqonchilik   va	
ʻ
chorvachilik   bilan   ham   shug ullanganlar.   Xitoyda   ibtidoiy   jamoa   tuzumi   jez	
ʻ
davrigacha davom etgan 1
.
1
 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y.  145 bet.
  Kurs   ishining   maqsad   va   vazifalari.   Kurs   ishida   Qadimgi   Xitoy   davlati
tarixi   ,   Xitoy   tarixida   siyosiy   birlik   va   tinchlik   davrlari   ,     Qadimgi   Xitoy
sivilizatsiyalari, Qadimgi Xitoy madaniyatining o rni va ahamiyati , Qadimgi Xitoyʻ
yozuvini yoritish maqsad qilib qo'yilgan.
Kurs   ishining   tuzilishi:   Kurs   ishi   kirish,   2   bob,   5   ta   mavzu,   xulosa   va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
I.BOB. QADIMGI XITOY TARIXI.
I.1. Xitoy tarixida siyosiy birlik va tinchlik davrlari.
  Xitoy   tarixiga   oid   eng   qadimgi   yozma   ma lumotlar   miloddan   avvalgi   1250-ʼ
yilga,  Shan   sulolasi   davridan   (miloddan   avvalgi   1600–1046   yillar),  qirol   Vu   Ding
davridagi   yozuvlarda   tilga   olingan.   Shangning   yigirma   birinchi   qiroli   sifatida.
“Hujjatlar   kitobi”   (eramizdan   avvalgi   11-asr),   “Bambuk   yilnomalari”   (miloddan
avvalgi 296-yil) va “Buyuk tarixchining yozuvlari” (miloddan avvalgi 91-yil) kabi
qadimiy   tarixiy   matnlarda   Sya   sulolasi   (taxminan   2070-yil)   qayd   etilgan   va
tavsiflangan.   Shanggacha,   lekin   bu   davrdan   hech   qanday   yozuv   ma lum   emas.	
ʼ
Shang   yozuvlari   Xia   mavjudligini   ko rsatmaydi.   Shang   odatda   Xitoy	
ʻ
sivilizatsiyasining   beshigi   hisoblangan   Sariq   daryo   vodiysida   hukmronlik   qilgan.
Biroq,   neolit   sivilizatsiyalari   Sariq   daryo   va   Yantszi   daryolari   bo ylab   turli	
ʻ
madaniyat markazlarida paydo bo lgan. Bu Sariq daryo va Yantszi  sivilizatsiyalari	
ʻ
Shangdan ming yillar  oldin paydo bo lgan. Ming yillik uzluksiz tarixga ega Xitoy	
ʻ
dunyodagi eng qadimgi tsivilizatsiyalar qatoriga kiradi va sivilizatsiya beshiklaridan
biri hisoblanadi 2
.
Chjou   sulolasi   (miloddan   avvalgi   1046–256)   Shanlarni   siqib   chiqardi   va
ularning   hukmronligini   oqlash   uchun   “Osmon   mandati”   tushunchasini   kiritdi.
Markaziy Chjou hukumati tashqi va ichki tazyiqlar tufayli miloddan avvalgi 8-asrda
zaiflasha   boshladi   va   oxir-oqibat   bahor   va   kuz   davrida   mamlakat   kichikroq
shtatlarga   bo linib   ketdi.   Bu   davlatlar   mustaqil   bo lib,   keyingi   urushayotgan	
ʻ ʻ
davlatlar   davrida   bir-birlari   bilan   kurashdilar.   An anaviy   xitoy   madaniyati,	
ʼ
adabiyoti   va   falsafasining   ko p   qismi   birinchi   marta   o sha   notinch   davrlarda	
ʻ ʻ
rivojlangan 3
.
Miloddan   avvalgi   221-yilda   Qin   Shi   Huang   turli   urushayotgan   davlatlarni
bosib oldi va o zi uchun Xuangdi yoki Qinning" imperatori " unvonini yaratdi, bu	
ʻ
imperator   Xitoyning   boshlanishini   belgilab   berdi.   Biroq,   uning   o limidan   ko p	
ʻ ʻ
o tmay,   zolim   hukumat   quladi   va   uni   uzoqroq   yashagan   Xan   sulolasi   (miloddan	
ʻ
avvalgi  206  -  milodiy 220)  egalladi.  Ketma-ket  kelgan  sulolalar   imperatorga  keng
hududlarni bevosita nazorat qilish imkonini beradigan byurokratik tizimlarni ishlab
2
 Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi.  Т .: 2004.  126 bet.
3
 Mualliflar jamoasi. Urakov D.J. va boshqalar, Jahon tarixi (Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi) / 
o'quv qo’llanma / T.: “NAVRO'Z” 2018. 89 bet.
  chiqdi. Miloddan avvalgi 206-yildan to 1912-yilgacha bo lgan 21-asrda muntazamʻ
ma muriy   vazifalarni   maxsus   elita   olim   amaldorlar   bajargan.   Xattotlik,   tarix,	
ʼ
adabiyot   va   falsafani   puxta   egallagan   yigitlar   hukumatning   og ir   imtihonlaridan	
ʻ
puxta   saralab   olindi.   Xitoyning   so nggi   sulolasi   Qing   (1636—1912)   bo lib,   uning	
ʻ ʻ
o rniga 1912-yilda Xitoy Respublikasi, keyin esa 1949-yilda materikda Xitoy Xalq	
ʻ
Respublikasi   tashkil   topgan.   Xitoy   Respublikasi   1949-yilda   Tayvan   oroliga
chekindi.   XXR   ham,   ROX   ham   hozirda   Xitoyning   yagona   qonuniy   hukumati
ekanligiga da vo qilmoqdalar, natijada hatto Birlashgan Millatlar Tashkiloti XXRni	
ʼ
1971-yilda  BMTning   barcha   konferensiyalarida   Xitoyni  vakillik  qiluvchi  hukumat
sifatida   tan   olganidan   keyin   ham   davom   etayotgan   nizolar   davom   etmoqda   .
Gonkong   va   Makao   1997   va   1999-yillarda   tegishli   ravishda   Buyuk   Britaniya   va
Portugaliyadan   suverenitetni   Xitoyga   o tkazib,   XXRning   maxsus   ma muriy	
ʻ ʼ
hududlariga (SAR) aylandi 4
.
Xitoy   tarixi   siyosiy   birlik   va   tinchlik   davrlari,   urush   va   muvaffaqiyatsiz
davlatchilik   davrlari   o rtasida   almashindi   -   eng   oxirgisi   Xitoy   fuqarolar   urushi	
ʻ
(1927—1949).   Xitoyda   vaqti-vaqti   bilan   cho l   xalqlari,   ayniqsa   mo g ullar   va	
ʻ ʻ ʻ
manjurlar hukmronlik qilgan, ularning aksariyati oxir-oqibat Xan Xitoy madaniyati
va   aholisiga   assimilyatsiya   qilingan.   Ko p   qirollik   va   sarkardalik   davrlari   orasida	
ʻ
Xitoy   sulolalari   Xitoyning   bir   qismini   yoki   butun   qismini   boshqargan;   ba zi	
ʼ
davrlarda   nazorat   hozirgi   kabi   Shinjon,   Tibet   va   Ichki   Mo g ulistongacha	
ʻ ʻ
cho zilgan	
ʻ 5
.   An anaviy   madaniyat   va   Osiyoning   boshqa   qismlari   va   G arb	ʼ ʻ
dunyosining   ta siri   (immigratsiya,   madaniy   assimilyatsiya,   kengayish   va   xorijiy
ʼ
aloqalar   to lqinlari   bilan   olib   borilgan)   Xitoyning   zamonaviy   madaniyatining	
ʻ
asosini tashkil qiladi.
Hozirgi   Xitoyda   bir   million   yil   oldin   homo   erectus   yashagan.   Yaqinda
o tkazilgan   tadqiqotlar   shuni   ko rsatadiki,   Syaochangliang   saytida   topilgan   tosh	
ʻ ʻ
asboblar   magnitostratigrafik   jihatdan   1,36   yilga   to g ri   keladi.million   yil   oldin.	
ʻ ʻ
Shansi  provinsiyasidagi   Xixudu  arxeologik  yodgorligida  Homo  erectus   tomonidan
4
 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y.  149 bet.
5
 Авдиев В. Қадимги Шарқ тарихи -  Т.: 1964. 144  бет.
  olovdan   foydalanganligi   haqida   dalillar   mavjud,   bu   1.27.million   yil   oldin,   va
Xitoydagi   Homo   erectus   qoldiqlari   orasida   Yuanmou   odami,   Lantian   odami   va
Pekin odami mavjud. Miloddan avvalgi 125-80 000 yillarga oid Homo sapiensning
toshga aylangan tishlari Hunanning Dao okrugidagi Fuyan g orida topilgan.   O rtaʻ ʻ
paleolit   Levallois   texnologiyasiga   oid   dalillar   Xitoyning   janubi-g arbiy   qismidagi	
ʻ
Guanyindong   g orining   tosh   yig indisida   topilgan,   taxminan   170,000-80,000   yil	
ʻ ʻ
oldin.
Xitoy   Markaziy   va   Sharqiy   Osiyodagi   eng   qadimgi   mamlakatlardan
biridir.Xitoy   g’arbida   Pomir,Tangritog’,shimolda   Mog’iliston,janubda   Ximolay   va
sharqda Tinch okeani bilan chegaradosh.Markaziy Xitoy tog’laridan boshlanadigan
Xuanxe(sariq   daryo)va   Yanszi   daryolari   Sharqiy   Xitoy   pastekisligi   orqaliy   oqib
otgan   va   tinch   okeani   xavsasiga   quyilgan.Xuanxe   daryosi   yozi   yomg’irgarchilik
davrida   toshib   turgani   uchun   xitoyliklar   bu   daryoni   “Tentak   daryo”,”Xitoyning
shori”,”Ming xil kulfat keltiruvchi daryo”deb atashgan 6
.
Qadimgi   Xitoyda   shaxar   davlatlar   Sya   xonadoniga   mansub   kishilar   Sharqiy
Xitoyda   dastlabki   davlat   birlashmasiga   asos   solganlar.   Xuanxe   qirg’oqlarida
yashovchi Shan qabilasining boshligi bosh kotarib uni taxtdan ag’dargan.Shu tariqa
Shan  qabilasi   kuchayib   Sya   qabilasini   ham   oziga   itoat   qildirgan.Miloddan   avvalgi
XVIII asrda Chen Tan degan kishi Shan davlatini tuzgan.Xitoy afsonalaridan birida
Chen   Tanning   ajdodlari   haqida   shunday   hikoya   qilinadi:”Sze   degan   urug’dan
bolgan Szya Di o’z singlisi bilan qurbonlik qilgani borayotganida uchib borayotgan
qaldirg’och   tushirib   yuborgan   tuximni   yutib   yuboradi.   Szya   Di   bu   tuxumni
yutgach,homilador bolib qoladi, oy-kuni tolgach,o’g’il koradi va unga Szno-tuxum
degan isim qoyadi.”.Chen Tan anashu Szno avlodidan biri ekan. Miloddan avvalgi
XVII   asrdan   boshlab   Chen   Tan   asos   solgan   davlat   In,   bazi   hollarda   ShanIn   deb
nomlanadi.Poytahti   Shan   shahri   edi.U   Din   podsholigi   davrida,yani   XIII   asrning
ikkinchi   yarimida   kuchaygan.In   podsholigi   davrida   g’arbda   joylashgan   Chjou
qabilalari ularga tobe edi.
6
 Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi.  Т .: 2004.  129  bet.
  Qadimgi Xitoy aholisi Xitoy tabiyati yashash uchun qulay bolganligi tufayli
buyerda   odamlar   juda   qadim   zamondan   boshlab   yashay   boshlaganlar.Xitoyda
bundan   600-400ming   yillar   ilgari   yashagan   sinantrop   va   lintyan   kabi   qazilma
odamlarning   makonlari   va   qoldiqlari   topilgan.   Miloddan   avvalgi   V-III   ming
yilliklarga kelib Xuanxe daryosining o’rta oqimida dastlabki dehqonchilik vujudga
kelib   aholi   daryo   boyidagi   kichik   qishloqlar   yashagan.Ular   dastlab   tariq,   arpa   va
bugdoy ekkanlar,chochqa va itlarni boqib kopaytirganlar.Hunarmandlar kulolchilik
bilan   shugillanib,   ajoyib   sopol   idishlar   yasaganlar.Miloddan   avvalgi   I   ming   yillik
boshlariga   kelib   Xuanxe   daryosi   soxilidagi   yerlar   kengroq
o’zlashtirilib,tariq,bug’doy,sholi  va sabzavot  ekinlari  ko’proq ekilgan.Chorvachilik
ham   rivojlanib   buqa,sigir,qo’tos,qo’y,echki,   it   va   cho’chqalar   boqilgan.   Shunday
qilib,   dehqonchilik,   chorvachilik,   hunarmanchilik   va   savdo-sotiqning   rivoji   aholi
orasida   mulkiy   tengsizlik   va   tabaqalanishga   olib   kelgan.Bu   hol   Sharqiy   Xitoyda
dastlabki davlatlarning vujudga kelishi uchun imkoniyat yaratgan 7
.
Xitoy   madaniyati   g'oyat   boy   va   ko'p   qirrali   bo'lib,   u   jahon   madaniyatini
sezilarli   darajada   boyitdi.   Va   bu   erda   eng   katta   hissa,   bizning   fikrimizcha,
xitoyliklar   tomonidan   qog'oz   ixtirosi   bo'lib,   u   o'z   navbatida   yozuvning
rivojlanishiga faol ta'sir ko'rsatdi. Ko'pgina Yevropa xalqlarining ajdodlari hali ham
yarim   qazilmalarda yashab,   yozishni   xayoliga ham  keltira olmagan  o'sha  kunlarda
xitoyliklar   allaqachon   o'z   ekspertlarining   asarlaridan   keng   kutubxonalar
yaratishgan.
Qadimgi   Xitoyning   yozuv   texnologiyasi   ham   sezilarli   evolyutsiyani   boshdan
kechirdi   va   qog'oz   ixtiro   qilinishidan   oldin   ham   paydo   bo'ldi,   dastlab   xitoyliklar
bambukda yozganlar, buning uchun bambuk tanasi ingichka taxtalarga bo'lingan va
ularga   qora   siyoh   bilan   tepadan   ierogliflar   qo'yilgan.   pastki.   Keyin   ular   yuqori   va
pastki   qirralarning   bo'ylab   charm   tasmalar   bilan   mahkamlangan   va   osongina
rulonga o'ralishi mumkin bo'lgan bambuk paneli olingan. Bu qadimgi Xitoy kitobi
edi. Qog'ozning paydo bo'lishi kitob ishlab chiqarish xarajatlarini sezilarli darajada
7
 Mualliflar jamoasi. Urakov D.J. va boshqalar, Jahon tarixi (Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi) / 
o'quv qo’llanma / T.: “NAVRO'Z” 2018. 92 bet.
  kamaytirish   va   kitoblarning   o'zini   ko'pchilik   uchun   ochiq   qilish   imkonini   berdi.
Garchi,   albatta,   o'sha   kunlarda   oddiy   xitoylik   dehqonlar   savodsiz   bo'lib   qolsalar
ham,   lekin   davlat   amaldorlari   va   ayniqsa   aristokratlar   uchun   savodxonlik,
shuningdek, yozuv san'atini egallash, xattotlik majburiy talab edi. 
                   Qadimgi Xitoyda, boshqa tsivilizatsiyalarda bo'lgani kabi, pullar birinchi
bo'lib   metall   tangalar   shaklida   bo'lgan,   ammo   turli   qirolliklarda   bu   tangalar
boshqacha   shaklga   ega   bo'lishi   mumkin   edi.   Shunga   qaramay,   vaqt   o'tishi   bilan,
qog'oz   pullardan   birinchi   bo'lib   xitoyliklar   foydalanishgan,   ammo   keyingi   davrda
allaqachon. Qadimgi Xitoyda hunarmandchilikning yuksak darajada rivojlanganligi
haqida o‘sha davrdagi xitoy yozuvchilarining asarlaridan bilamiz, chunki ular bizga
turli   ixtisoslikdagi   qadimgi   xitoylik   hunarmandlar:   cho‘yanlar,   duradgorlar,
zargarlar,   qurol-yarog‘chilar,   to‘quvchilar,   kulollar,   quruvchilar   haqida   hikoya
qiladi. to'g'onlar va to'g'onlar. Bundan tashqari, har bir Xitoy hududi o'zining mohir
hunarmandlari bilan mashhur edi 8
.
Qadimgi   Xitoyda   kemasozlik   faol   rivojlangan,  buni   arxeologlar   tomonidan
topilgan arzimas qayiqning yaxshi saqlanib qolgan 16-modeli tasdiqlaydi.
I.2. Qadimgi Xitoy sivilizatsiyalari.
8
 Авдиев В. Қадимги Шарқ тарихи -  Т.: 1964.  14 9   бет.
           Qadimgi Xitoyning miloddan avvalgi va milodiy ilk asrlarda  mavjud bo lganʻ
dini   va   madaniyati   haqida   manbalar   asosida   obyektiv   va   subyektiv   yoritishga
qaratilgan. Qadimgi davrdan to hozirgi  kungacha Xitoy sivilizatsiya  o choqlaridan	
ʻ
biri   bo lib   xizmat   qilganligi   to g risida   ma lumotlar   mavjud.   Ushbu   maqolani	
ʻ ʻ ʻ ʼ
yozishdan   maqsad   bugungi   kunda   ommaviy   madaniyat   ta sir   ko rsatish   xavfi	
ʼ ʻ
mavjud   bo lgan   bir   davrda   har   bir   millatning   va   davlatning   ayniqsa   qadimiy   ilk	
ʻ
sivilizatsion   maskanlardan   biri   bo lgan   Xitoy   o lkasi   madaniyati   va   dinini   har	
ʻ ʻ
tomonlama tadqiq etishga asoslangan 9
.
Misr,   Mesopotamiya   va   Hindistondagi   kabi   Xitoyda   ham   qadimgi
sivilizatsiyalar Xuanxe va Yantszi degan katta daryolar bo‘ylarida vujudga kelgan.
Mil.   avv.   3-ming   yillikning   oxirlarida   qadimgi   Xitoy   hududida   ilk   davlat   Xuanxe
daryosining   o‘rta   oqimida   paydo   b‘oladi.   Bu   davlatni   Sya   sulolasi   hukmdorlari
boshqarib   turganlar.   Shan   qabilasining   boshlig‘i   Sya   sulolasi   podshosini   taxtdan
ag‘darib, davlatni o‘ziga bo‘ysundirgan. 
Mil.   avv.   II   ming   yillikda   Shan   davlatning   hududi   Milodiy   II   asrda   xalq
qo‘zg‘olonlari   bo‘lib   o‘tgan   joylar   Shu   tariqa   davlat   nomi   ham   uning   bosh   shahri
nomi   kabi   «Shan»   deb   atalgan.   Mil.   avv.   3-ming   yillikning   Shanga   qo‘shni   chjou
qabilasi  bostirib kiradi, uning hukmdori  Shan yerlarini  o‘zinikiga qo‘shib oladi  va
«Chjou»   degan   katta   davlatni   bunyod   etadi.   Davlat   ulkanligi   bois   hukmdorlar   uni
«Osmon ostidagi podsholik», o‘zlarini esa «Osmon o‘g‘illari» deb atashgan. Butun
Shimoliy Xitoy ana shu davlat tarkibiga kirgan.
Dehqonchilik   Xitoyda   azal   dan   e’tiborli   va   faxrli   kasb   hisoblab   kelingan.
Asosiy   dehqonchilik   ekinlari   javdar   va   bug‘doy   bo‘lgan.   Keyinchalik   xitoyliklar
sholi   yetishtira   boshladilar,   sholi   urug‘i   Hindistondan   keltirilgan.   Xitoy   aholisi
«choy»   daraxtini   ham   yetishtirganlar,   uning   barglaridan   shifobaxsh   ichimlik
bo‘lmish «choy» tayyorlanadi. Choy tez orada butun jahonga tarqaldi. Tut daraxtini
yetishtirish Xitoy aholisining asosiy mashg‘ulotlaridan biri bo‘lgan. Tut bargi bilan
ipak qurti boqiladi. Ipak qurtlari pillalarga tolalarni o‘raydi, pilladan esa nihoyatda
yengil   va   nafis   mato   bo‘lmish   ipak   shoyi   tayyorlanadi.   Ayrim   viloyatlar   noiblari
9
 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 153 bet.
  podsho hokimiyatidan ozod bo‘lishga intilar edilar. Xitoyga ko‘chmanchi qabilalar
hujum qila boshlaganidan foydalangan chekka viloyatlar aholisi ajralib chiqib, o‘z
davlatilarLni   tashkileta   boshladi.   Shu   taxlit,   miloddan   avvalgi   VII–V   asrlardagi
davr   tarixda   «ko‘p   podsholiklar»   davri   nomini   olgan.   Xitoyda   ayni   mahalda
«kurashayotgan   podsholiklar»   davri   ham   boshlanadi.   «Zafaryor»   –   imperiyaning
oliy   hukmdorlari   bilan   ajralib   chiqqan   davlatlar   hukmdorlari   o‘rtasida   boshlangan
urushlar ikki yuz yildan uzoqroq davom etdi. Bu davr Sin davlati hukmdori o‘zining
barcha raqiblarini yo‘q qilib yagona davlat tuzishi bilan yakunlandi.
Qadimgi   Xitoy   sivilizatsiyasi   —   sayyoradagi   eng   qadimiy   madaniyatlardan
biri hisoblanadi. Mil. avv. 3-ming yillikning oxirlarida qadimgi Xitoy hududida ilk
davlat   paydo   bo’ldi.   Yangszi   daryosi   vodiysi   asta-sekin   o’zlashtirildi.   Qadimgi
xitoyliklar   sholi   yetishtirgan,   keyinchalik   chorvachilik,   echki   va   qo ychilik   bilanʻ
shug ullangan.   Hudud   metallarga,   ayniqsa,   qo rg oshin,   mis,   qalayga   boy   edi.	
ʻ ʻ ʻ
Miloddan   avvalgi   III   asrda   Xitoy   Manchuriya   hamda   Mo’g’ulistonni   o’z   ichiga
oladi va davlat 36 qirollikka bo’linadi. Shimolni ko’chmanchilardan himoya qilish
uchun Buyuk Xitoy devorining qurilishi boshlanadi 10
.
Shu tariqa davlat nomi ham uning bosh shahri nomi kabi «Shan» deb atalgan.
Mil.   avv.   3-ming   yillikning   Shanga   qo‘shni   chjou   qabilasi   bostirib   kiradi,   uning
hukmdori  Shan yerlarini  o‘zinikiga qo‘shib oladi  va «Chjou»  degan katta davlatni
bunyod   etadi.   Davlat   ulkanligi   bois   hukmdorlar   uni   «Osmon   ostidagi   podsholik»,
o‘zlarini esa «Osmon o‘g‘illari» deb atashgan. Butun Shimoliy Xitoy ana shu davlat
tarkibiga   kirgan.   Dehqonchilik   Xitoyda   azaldan   e’tiborli   va   faxrli   kasb   hisoblab
kelingan.   Asosiy   dehqonchilik   ekinlari   javdar   va   bug‘doy   bo‘lgan.   Keyinchalik
xitoyliklar sholi yetishtira boshlagan, sholi urug‘i Hindistondan keltirilgan 11
.
.Xitoy   aholisi   «choy»   daraxtini   ham   yetishtirgan,   uning   barglaridan
shifobaxsh   ichimlik   bo‘lmish   «choy»   tayyorlanadi.   Choy   tez   orada   butun   jahonga
tarqaldi.
10
 Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi.  Т .: 2004.  131  bet.
11
 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 1 54  bet.
  Tut   daraxtini   yetishtirish   Xitoy   aholisining   asosiy   mashg‘ulotlaridan   biri
bo‘lgan. Tut bargi bilan ipak qurti boqiladi. Ipak qurtlari pillalarga tolalarni o‘raydi,
pilladan esa nihoyatda yengil va nafis mato bo‘lmish ipak shoyi tayyorlanadi.
Miloddan avvalgi VIII –VII asrlarda Chjou davlatining markaziy hokimiyati
zaiflasha boshladi. Ayrim viloyatlar  noiblari podsho hokimiyatidan ozod bo‘lishga
intilar   edi.   Xitoyga   ko‘chmanchi   qabilalar   hujum   qila   boshlaganidan   foydalangan
chekka   viloyatlar   aholisi   ajralib   chiqib,   o‘z   davlatilarni   tashkil   eta   boshladi.   Shu
taxlit,   miloddan   avvalgi   VII–V   asrlardagi   davr   tarixda   «ko‘p   podsholiklar»   davri
nomini   olgan.   Xitoyda   ayni   mahalda   «kurashayotgan   podsholiklar»   davri   ham
boshlanadi.   «Zafaryor»   –   imperiyaning   oliy   hukmdorlari   bilan   ajralib   chiqqan
davlatlar hukmdorlari o‘rtasida boshlangan urushlar ikki yuz yildan uzoqroq davom
etdi.   Bu   davr   Sin   davlati   hukmdori   o‘zining   barcha   raqiblarini   yo‘q   qilib   yagona
davlat tuzishi bilan yakunlandi.
Qadimgi   Xitoy   sivilizatsiyasi   shimoliy   Xitoyda,   Vey   va   Xuanxe   daryolari
vodiysida   yuzaga   kelgan.   qadimgi   dunyodagi   barcha   sivilizatsiyalar   —   Yevropa,
Osiyo,   Afrika   sivilizatsiyalari   orasida   bu   sivilizatsiya   eng   mahdudi   bo’lib,
boshqalardan deyarli hech narsa olmagan.
  Eramizdan   avvalgi   VI   ming   yillikka   kelib   dehqonlar   daryo   vodiylaridagi
unumdor yerlarda asosan tariq etishtirishar, shuningdek, cho’chqa urchitishardi. Bu
qadimgi odamlar loydan chiroyli naqshlangan buyumlar tayyorlashardi.
Eramizdan   avvalgi   taxminan   XVIII   asrlarga   kelib   Xuanxe   vodiysidan   uzoq
bo’lmagan   tog’   bag’ridan   metall   qazib   olgan   odamlar   bronza   asri
sivilizatsiyalaridan birini yuzaga keltirishadi. O’sha paytda hukmron bo’lgan Shan
sulolasi nomidan kelib chiqib, u Shan davri sivilizatsiyasi, deb ataladi.
Ajdodlarga   topinish   —   xitoyliklar   e'tiqodining   muhim   qismi.   Karomatli
folbinlik suyaklari yordamida ular ajdodlar bilan maslahatlashishardi. Bular hayvon
suyagi yoki toshbaqa kosasi bo’lib, ularga ajdodlar ruhiga va ma'budlarga murojaat
qilib savollar o’yib bitilardi.
Eramizdan avvalgi XI asrga kelib Chjoy qabilalari mamlakatni bosib olgach,
Shan   sulolasi   barham   topdi.   O’sha   davrga   xos   ko’plab   an'analar   saqlab   qolindi
hamda eng so’nggi xitoy sivilizatsiyasi tomonidan meros qilib olindi.
Qadimda Xitoy geografik jihatdan O rta Osiyoning dengizi, tog lari, cho llariʻ ʻ ʻ
va   dashtlari   bilan   dunyoning   qolgan   qismidan   ajratilgan   edi.   Ma'lumki,   Xitoy
miloddan   avvalgi   II   asrgacha   G'arb   davlatlari   bilan   bevosita   aloqada   bo'lmagan.
Shuning   uchun   uning   rivojlanishi   antik   davrning   boshqa   madaniyatlari
rivojlanishidan   ko'p   jihatdan   farq   qiladi.   Arxeologlar   tomonidan   topilgan   eng
qadimgi   odamlarning   turar   joylari   qoldiqlari   miloddan   avvalgi   30   ming   yillarga
to'g'ri keladi 12
.
Birinchi dehqonchilik jamoalari Xuanjer daryosi vodiysida miloddan avvalgi
5000-yillarda   paydo   bo'lgan.   Bu   madaniyat   deyiladi   Yangshao   madaniyati.
Dehqonlar   tariq,   meva,   sabzavot   yetishtirgan,   cho chqa   va   it   boqgan.   Miloddan	
ʻ
avvalgi   4   ming   yildan   sholi   yetishtirilgan   Yantszi   daryosi   vodiysida   qishloq
xo jaligi rivojlangan, shudgorlash va yuk tashish uchun qoramol, tovuq, qo y, echki	
ʻ ʻ
va buyvol yetishtirilgan.
12
 Mualliflar jamoasi. Urakov D.J. va boshqalar, Jahon tarixi (Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi) / 
o'quv qo’llanma / T.: “NAVRO'Z” 2018. 95 bet.
  III   asrda   Miloddan   avvalgi.   da   Qin   Shi   Huangdi   Xitoy   bir   davlatga
birlashtirildi.   U   Qin   sulolasining   birinchi   imperatoriga   aylandi.   Imperator   nafaqat
Xitoyni   birlashtirish,   balki   qonunchilik   va   boshqaruv   tizimini   takomillashtirishda
ham katta muvaffaqiyatlarga erishdi, shuningdek, yagona pul tizimini joriy qildi.
Qadimgi   Xitoy   sivilizatsiyasining   paydo   bo'lishi   miloddan   avvalgi   1-ming
yillikning   ikkinchi   yarmiga   to'g'ri   keladi.   e)   O'sha   uzoq   davrlarda   Xitoy   qadimgi
feodal davlat bo'lib, u Chjou (hukmron sulola nomi bilan) deb atalgan. Keyin Chjou
davlati   tartibsizliklar   natijasida   bir   necha   kichik   podshohlik   va   knyazliklarga
bo'linib ketdi, ular  bir-biri  bilan doimiy ravishda  hokimiyat, hudud va ta'sir  uchun
kurash olib bordilar. Xitoylarning o'zlari o'z tarixining bu qadimiy davrini Chjanguo
- urushayotgan davlatlar davri deb atashadi. Asta-sekin ettita asosiy qirollik ajralib
chiqdi, ular qolganlarini o'zlashtirdi: Qin, Chu, Vey, Chjao, Xan, Qi va Yan 13
.
Siyosiy   tarqoqlikka   qaramay,   Xitoy   madaniyati   va   sivilizatsiyasi   jadal
rivojlandi,   yangi   shaharlar   paydo   bo ldi,   hunarmandchilik   va   qishloq   xo jaligiʻ ʻ
gullab-yashnadi, bronza o rnini temir egalladi. Aynan shu davrni xitoy falsafasining	
ʻ
oltin   davri   deb   ham   atash   mumkin,   chunki   o'sha   davrda   mashhur   xitoy
donishmandlari   Lao   Tszu   va   Konfutsiy   yashagan,   ular   haqida   biroz   keyinroq
to'xtalamiz,   shuningdek,   ularning   ko'plab   shogirdlari   va   izdoshlari   (masalan,
Chuang Tzu), ular ham o'zlarining fikrlari va asarlari bilan jahon donolik xazinasini
boyitgan. Shunga qaramay, Xitoy sivilizatsiyasi o‘sha davrdagi yetti parcha-parcha
qirollikdan iborat bo‘lishiga qaramay, ularning mohiyati bir, tili bir, an’anasi, tarixi,
dini   bir   edi.   Va   tez   orada   eng   kuchli   qirolliklardan   biri   -   Qin,   qattiq   va   jangovar
imperator   Qin   Shi   Huang   hukmronligi   ostida,   boshqa   barcha   qirolliklarni   zabt
etishga,   qadimgi   Xitoyni   yagona   davlat   bayrog'i   ostida   birlashtirishga   muvaffaq
bo'ldi. 
To'g'ri,   Qin   sulolasi   birlashgan   Xitoyni   bor-yo'g'i   11   yil   boshqargan,   ammo
bu   o'n   yillik   Xitoy   tarixidagi   eng   buyuklaridan   biri   bo'lgan.   Imperator   tomonidan
amalga   oshirilgan   islohotlar   Xitoy   hayotining   barcha   jabhalariga   ta'sir   ko'rsatdi.
Qadimgi Xitoyning bu islohotlari xitoyliklar hayotiga qanday ta'sir ko'rsatdi?
13
 Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi.  Т .: 2004.  129  bet.
  Ulardan birinchisi er islohoti bo'lib, u jamoa yer egaligiga qattiq zarba berdi,
birinchi   marta   yer   erkin   sotib   olinib,   sotila   boshlandi.   Ikkinchisi,   butun   Xitoy
hududini   ma'muriy   markazlarga   bo'lgan   ma'muriy   islohot   edi,   ular   grafliklar
(syanlar),   har   bir   bunday   okrugning   boshida   davlat   amaldori   bo'lib,   o'z   boshlig'i
bilan imperatorga o'z hududida tartib uchun javob beradi. . Uchinchi muhim islohot
soliq islohoti bo ldi, agar ilgari xitoyliklar yer solig i — hosilning ushrini to laganʻ ʻ ʻ
bo lsa,   endi   yig im   ekin   maydonlariga   qarab   undirilar   edi,   bu   esa   hosil	
ʻ ʻ
yetishmasligidan,   qurg oqchilikdan   qat i   nazar,   davlatga   yillik   doimiy   daromad	
ʻ ʼ
keltirardi,   va   hokazo.   Endi   hosil   yetishmasligi   bilan   bog'liq   barcha   xavflar
fermerlarning yelkasiga tushgan.
Va   shubhasiz,   o'sha   notinch   davrlarda   eng   muhimi   harbiy   islohot   bo'lib,   u
Xitoyni   birlashtirishdan   oldin   sodir   bo'lgan:   birinchi   navbatda   Qin,   keyin   esa
umumiy Xitoy armiyasi qayta qurollangan va qayta tashkil etilgan, otliq qo'shinlar
unga   kiritilgan,   bronza.   qurollar   temirga   almashtirildi,   jangchilarning   uzun   otliq
kiyimlari qisqa va qulayroq (ko'chmanchilar kabi) almashtirildi. Askarlar beshlik va
o'nlab   bo'linib,   o'zaro   javobgarlik   tizimi   bilan   bir-biriga   bog'langan,   jasorat
ko'rsatmaganlar qattiq jazolangan.
Qadimgi   Xitoy   jangchilari,   Qin   Shi   Huangning   terakota   qo'shini   shunday
ko'rinishga ega edi. Darhaqiqat, islohotchi Tsin Shixauandining bu chora-tadbirlari
Qin   armiyasini   qadimgi   Xitoydagi   eng   jangovar   kuchlardan   biriga   aylantirishga,
boshqa   qirolliklarni   mag'lub   etishga,   Xitoyni   birlashtirishga   va   uni   Sharqdagi   eng
kuchli davlatga aylantirishga yordam berdi 14
.
Qin   sulolasi   o rniga   yangi   Xan   sulolasi   paydo   bo ldi,   bu   esa   o zidan
ʻ ʻ ʻ
oldingilarning   ishini   kuchaytirdi,   Xitoy   hududlarini   kengaytirdi   va   Xitoy   ta sirini	
ʼ
qo shni   xalqlarga,   shimoldagi   Gobi   cho lidan   g arbdagi   Pomir   tog larigacha	
ʻ ʻ ʻ ʻ
kengaytirdi.
14
 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y.  158 bet.
  II.BOB. QADIMGI XITOY MADANIYATINING
O’RNI VA AHAMIYATI.
II.1. Qadimgi Xitoy yozuvi.
Ilk Xitoy yozuvininig eng qadimgi yodgorliklari eramizdan avvalgi XIV- XI
asrga  oid fol  ko'rish  yozuvlaridir.In youvlarining kopchilik  qismi  buyumlar  tasviri
yoki   murakkab   tushunchalarni   ifodalaydigan   ko'pgina   tasvirlar   qo'shilmasi
ideogramma   ko'rinishidadir.   In   belgilarining   hozirgi   Xitoy   iyeogliflaridan   3   xil
farqli   tomoni   bor.Birinchidan,har   bir   elementning   belgi   qandaydur   buyumning
konturini   tasvirlagan,ikkinchidan,   bir   belgini   yozilishida   ko'p   xilma   xillik   mavjud.
Uchinchidan,   belgini   qatorning   nisbiy   yo'nalishiga   tomon   harakati   hali   barqaror
bo'lmagan. In yozuvining er.avv.j ming yillikda Chjoular tomonidan o'zlashtirilishi,
uning   taraqqiyotink   uzb   qo'ymadi.   Er.avv   ||-j   ming   yilliklarda   iyerogliflarning
mahalliy variantlari unifikatsiya qilindi, belgilarni yozishning yangi husnixati paydo
bo'ldi 15
.
Qadimgi   Xitoyda   odatda   yupqa   yog'och   yoki   bambuk   taxtachalariga
yozilgan.   Tushli   mo'yqalam   bilan   yozuv   ana   shu   taxtachalarga   tushurilgan   va
yozuvlar   metall   pichoq   bilan   tozalangan.   Eramizdan   avvalgi   |mingyilliknig
o'rtalarida   ipak   matoga   ham   yozilgan.   Yangi   era   boshida   qog'oz   kashf   qilinib
ishlatila boshlandi va qog'oz boshqa materiallarni siqib chiqardi. Eng qadimgi Xitoy
sheriyati   namunalari   eramizdan   avvalgi   VI   asrlarda   jez   ko'zalardagi   yozuvlarda
yetib   kelgan.   "Shiszin"   (qo'shiqlar   kitobi)   -   qadimgi   Xitoy   adabiyotining   haqiqiy
xazinasidir.   Bu   yodgorlik   4   bo'limga   bo'lingan   ("   Podshoxlik   axloqi"   "Kichik
odalar", "Buyuk odalar", "Madhiyalar", ) 305 poetik asarlar majmuasidan iborat 16
.
"Shiszin"   an'analari   eramizdan   avvalgi   IV-   asrda   poetik   asarlar   mualliflari
tomonidan o'zlashtirib olindi. Bizgacha bu asarlar do'mbira shaklini eslatadgan tosh
uyumlarda   yetib   kelgan,   shu   sababli   ular   "Tosh   do'mbiralar"   dagi   matnlar   deb
yuritiladi.Eramizdan   avvalgi   IV-.   asrda   mashxur   Syu   Yuan,   Xan   davrida   Sima
Siyan-Ju kabi shoirlar ijod qilgan.
15
 Авдиев В. Қадимги Шарқ тарихи -  Т.: 1964. 1 5 4  бет.
16
 Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi.  Т .: 2004.  136 bet.
  Musiqa,   poeziya,   va   raqs   kabi   san'at   turlari   Xitoyda   yuqori   darajada
shakllangan.   Musiqa   asboblari   uch   asosiy   guruhga:   torli,   tovush   va   urib
chalinadigan, asboblarga bo'lingan. Ko'pgina musiqa asboblari eramizninig birinchi,
ikkinchi asrlarida O'rta Osiyodan o'zlashtirilib olingan.
Xitoy   memorchilik   san'atida   yog'och   asosiy   xomashyo   edi.   Xan   davrining
noyob memorchilik yodgorligi imperya poytaxti Chanyan shaxri 12 darvozali devor
bilan o'rab olingan. Baland ko'p xonali imperator saroyi, mamuriy binolar va ibodat
xonalar   shaxarning   ko'rki   edi.   Mamuriy   binolar   sariq   rangda,   imperator   saroylari
qizil rangda bo'yalgan. Xan davrida portret san'ati yuksak darajada bo'lgan, saroylar
portret freskalari bilan bezatilgan.
Qadimgi Xitoyda ilmiy bilimlar, ayniqsa matematika rivojlangan. Eramizdan
avvalgi ikkinchi asrda to'qqiz kitobdan iborat "matematika" traktati tuzilgan. Bunda
oldingi olimlarning bilimlari proporsiya, progress bo'lishlari bayon etilgan. Pifagor
teoremasi   va  boshqalar   to'plangan.   Matematika   bilan   yonma  yon   astranomiya   fani
ham rivojlandi.Er.avv.104- yilda bir yil 365 ,25 kun hisoblab chiqildi. Shu yil qabul
qilingan kalendar eramizning 85-yiligacha foydalanildi. Bu kalendar bo'yicha yil 12
oyga   bo'lindi.   Qo'shimcha   kunlar   oy   kabisa   yiliga   qo'shilib   3   yilda   bir   marta
belgilandi. Quyish-oy kalendari qishloq xo‘jalik ishlariga moslashtirilgan. Qadimgi
Xitoyda   tibbiyot   sohasida   katta   yutuqlarga   erishildi.   Er.avv   III   asrda   Xitoy
shifokorlari igna bilan davolashni kashf qilganlar. Tabiblar 52 kasallikni davolashni
bilganlar.280 davolash usulini qo'llaganlar.
Qadimgi   Xutoyliklar   u   dunyo   to'g'risidagi   tushunchalarida   terda   mavjud
bo'lgan   tartib   qoidalar   aks   ettiriladi.   Yerda   hokimyat   Vanga   tegishli,   osmonda
hamma   jismlar   oliy   xudo   Di   ga   bo'ysunadi.   Di   qudratli,   u   odamlarga   marhamat
qiladi   yoki   ularni   baxtsizlik   bilan   jazolaydi.   U   odamlarga   hosilni   sovg'a   qiladi,
qurg'oqchilik   yuboradi,   yomg'ir   va   shamol   Diga   bog'liq.   Dining   yaqinlarini
Vanninig   vafot   qilgan   ajdodlari   tashkil   qiladi.   Vanning   ajdodlari   Dining
topshiriqlarini bajaradi va ular Vanning yordam berish to'g'risidagi iltimosini Diga
  yetkazadi.   Vanning   oliy   kohin   sifatidagi   vazifasi   odamlar   va   hudolar   o'rtasida
vositachi bo'lgan o'z ajdodlari bilan muloqotni amalga oshirishdur.
Konfutsiylikni   paydo   bo'lishi   va   tarqalishi   ajdodlarga   etiqod   qilishni
kuchaytiradi. Konfutsiyning axloqiy siyosiy talimotida markaziy o'rinni "oliyjanob
kishi"   (SyanSzi)   to'g'risidagi   tushuncha   egallaydi.Konfutsiylik   gumanizm   (Jen),
sadoqat (Chjun), kattalarga hurmat (Syuo), kishilar o'rtasidagi munosabatlarga rioya
qilish  (Li)   dan iborat. Konfutsiy  ochko'zlik,  zo'ravonlikka qarshi  axloq  va burchni
qarama-qarshi qo'yadi.
II-III-   asrlarda   Xitoyda   budda   dini   kirib   keldi.   Afsonalarga   ko'ra,   birinchi
budda   sutralari   (matn   yoki   qoida)   Xitoyga   oq   otda   olib   kelingan:   bunga   xotira
sifatida   Loyan   shahri   yonida   budda   "oq   ot   ibodatxonasi"   qurilgan   va   hozirgacha
saqlanib qolgan. Xitoyda sutralarni tarjima qilish va budda dinini  IV-  VI  Asrlarga
ttegishlidur.
Qadimgi   Xitoy   yozuvi   Qadimgi   xitoyliklar   jaxon   madaniyati   xazinasiga
ulkan   hissa   qo’shgan   xalqlardan   biridir.Qadimgi   xitoyliklar   Misr   yozuvini
eslatuvchi   yozuvlar   kashf   etganlar.   Qadimgi   xitoyliklar   hozirgi   kunimizdan   4-3,5
ming yil ilgari o’z yozuvini yaratganlar 17
. Qadimgi Xitoy yozuvi misrliklarniki kabi
ayrim belgilardan iborat iroglif yozuvi bo’lgan.Har bir iroglif belgi butun bir so’zni
17
 Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim).  Т ., “Fan va texnologiya”, 2009.  170 bet.
  ifoda   etgan.Xitoy   yozuvi   bir   necha   o’n   ming   belgi-irogliflardan   iborat   bo’lgan.
Xitoyning In podsholigi davridayoq bu yozuv ancha takominlashgan edi.Xitoyliklar
xatni   dastlab   yupqa   yog’och   va   bambuk   tanasidan   tayorlangan   taxtachalarga
yozganlar.Miloddan   avvalgi   I   asr   oxiri   va   yangi   era   arafasida   xitoyliklar   latta,
po’stloq va bambuk aralashmasidan qog’oz tayorlaganlar 18
.
Qadimgi   Xitoy   tibiyoti   Qadimgi   Xitoy   tabiblari   kasallik   va   jarohatlarni
davolashda katta yutuqlarga erishganlar.Ular bemorlarni sinchiklab tekshirganlar va
erinmay   kuzatganlar.Tabiblar   bemor   tomirini   tekshirishda   yuksak   mohoratga
erishganlar. Tabiblari bemorlarni  davolashda  uqalash va igna sanchib davolashdan
keng   foyan   va   to’g’ri   burchakli   uchburchakning   xususiyatlari   aniqlangan.Xitoy
olimlarining   astrano’mik   kuzatuvlari   In-Shan   davlati   davrida   boshlangan.Ular
sayyora va yuldizlarning harakatini  to’g’ri  kuzatganlar.Xitoy astrano’mlari quyosh
va   oyning   qachon   tutilishini   aytib   berolganlar.   Ular   fizika   bilimi   soxasida   ham
jiddiy yutuqlarga erisha olganlar. Xitoy olimlari dunyoda birinchi bo’lib ko’mpisni
kashf   etganlar.Ustalar   ko’mpisni   to’rtburchak   temirdan   yasaganlar.   Uning
harakatlanuvchi   ko’rsatkichi   doimo   janubni   ko’rsatib   turgan.   Xitoy   davlatiing
kengayishi va mamlakatni mamuriy rayo’nlarga bo’lish, xo’jalik yuritish zaruriyati
geografik bilimlarni o’rganish zaruriyatini tug’dirgan. Miloddan avvalgi VIII asrda
Xitoy   davlatining   yerlari   9   ta   viloyatga   bo’linib,har   bir   viloyatning   tog’lari,
daryolari,yerlari  va olinadigan soliqlari  mufassal  bayon etilgan. Qadimgi  zamonda
Xitoyda   adabiyot   ham   ancha   rivoj   topgan.Avval   xalq   og’zaki   ijodiyoti   ravnaq
topgan. Keyinchalik yozuvning kelib chiqishi bilan yozma adabiyot rivojlangan. Bu
jihatdan   xalq   qo’shiqlari   asosida   to’plangan   “Shi-szin”,   tarixiy,   falsafiy   va   adabiy
mazmunga ega bo’lgan ”Chun-syu” (Bahor va kuz) kitoblari diqqatga sazovardir 19
. 
Qadimgi   Xitoyda   ko’p   tarixchilar   yashagan,   shuning   uchun   u   yerda
tarixnavislik ham rivoj topgan.Miloddan avvalgi 145-90yillarda yashagan mashhur
tarixchi   Sim   Syan   “Tarixiy   xotiralar”degan   asar   yozgan.Milodning   32-92-yillarda
yashagan   Ban   Gu   esa   “Xan   podsholigi   tarixi”   asarini   yozgan.   Qadimgi   Xitoy
18
 Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т.: 2004. 138 bet.
19
 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 149 bet.
  dini,binokorlik va badiiy hunarmandchilik. Qadimgi Xitoyda diniy etiqod juda erta
shakillangan. Qadimgi zamonda yashagan boshqa xalqlarning diniy e'tiqodlari kabi
xitoyliklarda   han   narsalarga,   tabiyatga,   hayvonlarga   va   ota-bobolar   arvohiga
topinish kengtarqalgan. Qadimgi xitoyliklar quyosh, osmon, oy, sayora, yulduzlarni,
shunindek,   daryo,   daraxt   va   tog’larni   ulug’lab   ularga   etiqod   qilganlar.   Qadimgi
Xitoy   memorchiligi   ham   o’ziga   xos   bo’lib,   podsho   saroylari,   mamuriy   binolar,
ibodatxonalar   va   istehkomlar   yog’och,   tosh,   xom   g’ishtdan   qurilgan.   Qadimgi
xitoyli ustalar zargarlik, kulolchilik, rassomchilikda shuhrat qozonganlar.Ular jez va
toshdan   turli   idishlar   yasab,   ularni   suratini   ajdaho   va   turli   afsonaviy   mahluqlar
tasviri bilan bezaganlar.
Qadimda   Xitoy   aholisi   o'zining   etnik   tarkibiga   ko'ra   juda   xilma-xil   bo'lgan.
Xitoylarning   o'zlari   o'z   tarixining   boshida   faqat   Sariq   daryoning   o'rta   oqimi
havzasida   yashagan   va   asta-sekin   uning   manbai   va   og'ziga   tarqalib   ketgan.
Miloddan avvalgi 1 ming yillikda. va yangi davr boshida ular bu asosiy hududdan
tashqarida keng joylashdilar. Bu harakatlar davomida ular shimoli-sharqda manchu-
tungus qabilalari bilan, shimoli-g'arbda va g'arbda turkiy va mo'g'ullar bilan, janubi-
g'arbda   xitoy-tibet   va   boshqalar   bilan   dushmanlik   yoki   tinch   munosabatlarga
kirishdilar 20
.
Xitoy   va   qo shni   xalqlar   uzoq   muddatli   muloqot   jarayonida   bir-biriga   ta sirʻ ʼ
o tkazgan, madaniy yutuqlar bilan boyitgan.	
ʻ
Xitoyliklar bilan yonma-yon yashagan etnik guruhlarning bir qismi xitoy tili
va   madaniyatini   qabul   qilgan.   Biroq,   hozir   ham,   janubiy   Xitoyning   ba'zi
hududlarida   va   g'arbiy   Xitoyning   katta   qismida,   aholi   xitoy   tilidan   farq   qiladigan
tillarda   gaplashadi   va   bir   necha   bor   majburan   siniklashtirishga   urinishlariga
qaramay,   mahalliy   madaniy   an'analarini   saqlab   qoladi.   Yevropa   Qadimgi   Xitoy
uzoq   vaqt   davomida   deyarli   noma'lum   edi.   Qadimgi   an'analar   u   haqida   minimal
ma'lumotni   saqlab   qolgan.   Faqat   16-asrdan   beri.   n.   e.   Yevropalik   missionerlar   va
savdogarlar Sharqiy Osiyoning o‘tmishiga ko‘proq qiziqish bildira boshladilar.
20
 Mualliflar jamoasi. Urakov D.J. va boshqalar, Jahon tarixi (Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi) / 
o'quv qo’llanma / T.: “NAVRO'Z” 2018.99 bet.
  20-asr   boshlarida   frantsuz   sinologi   E.   Chavannes   Sima   Qianning   "Tarixiy
eslatmalar" tarjimasini o'z zimmasiga oladi.
Xitoy   tarixini   o rganishda   katta   rol   o ynagan   rus   tadqiqotchilaridan   N.Ya.ʻ ʻ
Bichurin   (rohib   Iakinf).   U   Xitoyda   14   yil   (1807-1821)   Pekin   ma'naviy
missiyasining   boshlig'i   sifatida   yashab,   juda   ko'p   haqiqiy   Xitoy   hujjatlari   bilan
tanishdi.   Bichurin   va   boshqa   rus   olimlari   o‘z   asarlarida   xitoy   xalqiga   hamdardlik
ko‘rsatib, Xitoy madaniyatining qadr-qimmatini tan oladilar.
Qadimgi   Xitoy   tarixidagi   asosiy   davrlar   an'anaviy   nomlarga   ega:   Shang
(Yin), Chjou Tsin va Xan (sulolalar va qirolliklarning nomlaridan keyin).
Arxeologik   ma'lumotlarga   qaraganda,   Xitoy   qadimgi   tosh   asrida   yashagan.
Bu   yerda   paleolit   davriga   oid   ko plab   asboblar   topilgan.   Xitoyning   ko'p   joylarida	
ʻ
(ayniqsa, Xenanda) neolit  davriga oid ancha keyinroq joylar ham topilgan.
Qadimgi   xitoy   manbalarida   (xususan,   Sima   Tsyan   tomonidan)   saqlanib
qolgan   ma lumotlarga   qaraganda,   qadimgi   Xitoyda   (shuningdek,   boshqa   xalqlar	
ʼ
orasida)   matriarxat   hukmronlik   qilgan.   Qarindoshlik   onalik   bo yicha   hisoblangan.	
ʻ
Qabila   boshlig ining   hokimiyati   hokimiyatdan   o tmagan.   otadan   o'g'ilga,   lekin	
ʻ ʻ
kattadan   kichikga.   Miloddan   avvalgi   2   ming   yillik   onalik   huquqidan   otalik
huquqiga bosqichma-bosqich o'tish davri edi.
Qadimgi   xitoy   qabilalaridan,   ayniqsa,   miloddan   avvalgi   2-ming   yillik
boshlarida kuchaydi. Shang qabilasi (Sariq daryo havzasida).
II.2. Qadimgi Xitoy tibbiyoti.
Xitoy-uzoq   o‘tmishda   fan   va   madaniyat   yuksak   darajada   rivojlangan
mamlakatlardan biri bo‘lgan. Xitoy tibbiyoti ham   uzoq o‘tmish tarixga ega. Uning
kelib chiqishi sinantrop davriga borib taqaladi. Qadimgi   Xitoy   tibbiyoti   haqidagi
birinchi     yozma     ma’lumot     "Ney-tzin"   ("odam   tabiati   va   hayoti")   nomli   kitob
hisoblanadi.   Kitob   o‘sha   zamondagi   Xitoy       imperatori       Xuandi       sharafiga
"Xuandi-neytzin"       deb       ham       yuritiladi.   "Xuandi-neytzin",   eramizdan   oldingi
uchinchi mingyillikda yozilgan, deb taxmin qilinadi.   
  Kitobning   muallifi   Van-Shu-Xe   ismli   mashhur   hakimdir.   "Ney-tzin"
Xuandi   bilan   Hakim   Van-Shu-Xe   o‘rtasida   bo‘lib   o‘tgan   savol-javob   tariqasida
yozilgan.     Xuandi     savol     bergan     Van-Shu-Xe     javob     bergan.     Shu     savol-javob
yozib   borilgan   va   kitob   sifatida   bayon   etilgan.   Kitobda         odam         organizmining
tuzilishi,        uning        tabiati         (xususiyatlari),  salomatlik,    har     xil     kasalliklarning
alomatlari,   kasallarga     tashxis     qo‘yish     va   davolash   usullari   ko‘rsatilgan.Kitob
odam  organizmining  tuzilishi,  uning  tabiati  va  xususiyatlari  haqida fikr yuritish
bilan   boshlanadi.   So‘ng   salomatlik   va   kasallik,   uning   sabablari,   har   bir     alohida
kasallikning     alomatlari,   tashxis   qo‘yish   va   davolash   usullari   bayon   etiladi.Odam
organizmining     tuzilishi     va     uning     tabiati     haqida,     qadimgi     Xitoy   tabiblari,
samoviy   unsurlar   tushunchasida   bo‘lganlar.   Ular   butun   borliq   to‘rt   samoviy   unsur
(element)   —yer,   suv,   havo   va   olovdan   tashkil   topgan,   degan   naturfilosofik
nazariyaga asoslanganlar.Salomatlik  va  kasallik  masalasida  Xitoy  tabiblari  ikki
qarama-qarshi     kuch tushunchasida  bo‘lganlar.  Bu  tushunchaga  binoan,  ular   odam
organizmi   ikki,   bir-biriga   qarshi   kuch   ta’siri   ostida   turadi.   Shu   kuchlar   o‘zaro
muvozanatda bo‘lsalar   kishining   salomatligi   saqlanadi,   agar   ulardan   biri ustun
kelib  qolib muvozanat  buzilsa  kasallik  kelib  chiqadi,  deb  o‘ylaganlar 21
.  
Bu     kuchlarning   birinchisini   "yan",   ikkinchisini   "in",   deb   ataganlar.   "Yan"
harakatchan faolkuch, "in" esa sust inert kuch hisoblangan. O‘tgan asrda yashagan
taniqli   tibbiyot   tarixchisi     F.R.Borodulinning     fikricha     Xitoylar     "Yan"     deganda
pnevmani,     "in"   deganda     esa     tomirlarda     suzib     yuruvchi     passiv     suyuqliqni
ko‘zda     tutgan   ekanlar.     Xitoy     tabiblarining   fikricha   "yan"   nafas   yo‘llari   orqali
o‘pkaga   kirib,   undan   yurakka   o‘tibundagi     qonni     isitadi     va     uni     harakatga
keltiradi.  "In"  esa  passivligicha qolib, qon oqimi bilan tanaga tarqaladi. Bu fikrlar
hozirgi fan nuqtai nazaridan asosli  emas,  albatta.  Ammo, tabiatda  qarama-qarshi
omillar     borligi     aniqdir.   Masalan,   achchiq-chuchuk,   shirin-bemaza,   issiq-sovuq,
ho‘l-quruq va h.k. Kasallarni  tekshirish,  tashxis  qo‘yish  va  davolashda  qadimgi
Xitoy   hakimlari       bir       qancha       yangiliklar       kiritdilar.       Ular       bemorni       juda
sinchiklab tekshirganlar,  erinmay  soatlab  kuzatganlar.  
21
 Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim).  Т ., “Fan va texnologiya”, 2009.  169 bet.
  Xitoylar     birinchi     bo‘lib,     bemor   tomirini   ushlab   ko‘rib   tekshirish   usulini
qo‘llaganlar.   Tomir   urishini   o‘zgartiruvchi   omillar   juda   ko‘p.   Buni   birinchi   bo‘lib
xitoylar   payqaganlar.   Shuning     uchun     ular     bemortomirini     turli     holatda
tekshirganlar.  Xususan,  bemor  yotgan,  tik turgan,  o‘tirgan  holatlarda,  ovqatdan
oldin,     ovqatdan     so‘ng,     kishi     tinch   turgan       holatda       va       jismoniy       harakat
vaqtida       va       h.k.       Tananing       har       bir   nuqtasidagi   (qo‘l,   oyoq,   bo‘yin),   tomir
urishini   bir-biriga     solishtirganlar.     Tomir   urishini       tekshirishda       bemorning
kayfiyati     (ruhiy     holatiga)     ham     alohida ahamiyat   berganlar.   Nihoyat,   Xitoy
hakimlari  kasallikning  og‘ir-yengiligiga qarab, tomir urishi turlicha bo‘lishini ham
aniqlaganlar.Kasallarni         davolashda         qadimgi         Xitoy         hakimlari         boshqa
xalqlarda   bo‘lmagan   ko‘p   o‘ziga   xos   usullarni   qo‘llaganlar.   Bu   usullardan   eng
mashhuri uchta. Bular, moksa, massaj va igna sanchib davolash usullaridir.Moksa -
kasal a’zoni, to‘g‘rirog‘i shu a’zoni qoplab turgan terini quritilgan turli  shifobaxsh
o‘simliklarni  tutatib,  bir  o‘z  kuydirishdir.  Bu  usulning  ta’sirini xitoylar  qanday
tushunganliklari aniq ma’lum  emas, lekin uni hozirgi zamon fani  nuqtai  nazaridan
qaralsa,     bu     usul     teridagi     ekstraretseptorlarga     (asab   tomirlariga)     ta’sir     qilish
prinsipiga     asoslanganligi     ma’lum     bo‘ladi.     Fiziologiya   fanida   ekstraretseptorlar
orqali   ichki   a’zolarga   ta’sir   qilish   mumkinligi   ma’lum.   Demak,  moksa   usuli   ilmiy
jihatdan asosli ekanligi isbot etilgan 22
.
Massaj    (uqalash)   usulidan   ham   xitoylar   keng   foydalanganlar.   Bu   usul
oyoq-qo‘lni  yoki  tanani  xushbo‘y,  moysimon  moddalar  bilan  uqalashdan iborat.
Xitoylar  bu  usuldan  oyoq-qo‘l yoki tanadagi og‘riqlarni (miozit, nevrit) davolash
uchun     foydalanganlar.     Qadimgi     Xitoyda     ishlab     chiqilgan     va     keng   tarqalgan
davolash  usuli  igna  sanchib  muolaja  qilishdir.  Bu  usul  ham  teri retseptorlariga
ta’sir   qilish   prinsipiga   asoslangan.     Xitoy     hakimlarining     fikricha   odam     tanasida
og‘riq sezmaydigan 360 ta nuqta bor. Shu nuqtalarga igna sanchiladi.Igna sanchib
davolash   usuli   akupunktura   nomi   bilan   hozirgi   klinikalardaham     qo‘llanmoqda.
Qadimgi     Xitoy     hakimlari     igna     sanchish     usulining   mohiyatini     boshqacha
tushunganlar.     Ularning     fikricha     igna     tanada     yig‘ilib   qolgan   ortiqcha   kasallik
22
 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y.  156 bet.
  omillarini   chiqarib   yuboradi.   Shu   maqsadda   ignaning   ichi   kavak   qilib
yasalgan.Qadimgi     Xitoy     hakimlari     dori-darmonlardan     foydalanishda     ham
muhim natijalarga erishganlar. Ular o‘sha vaqtda jahon tibbiyotida ma’lum bo‘lgan
dori-darmonlardan   tashqari     bir    qancha     yangi     dorilar     kashf    etdilar.    Masalan,
mashhur  Jenshen  va  pantokrin  shular  jumlasidandir.  
Bulardan     tashqari     Xitoy   limonnigi   deb   ataluvchi   dori   ham   mavjud.   O‘sha
vaqtdayoq Xitoy tibbiyotida o‘simliklar,   hayvonlar   va   minerallardan   olinadigan
mingdan   ortiq   dorilar mavjud   bo‘lgan.   Xitoylar   birinchilardan   bo‘lib,   dorivor
moddalarga   bag‘ishlangan   maxsus   qo‘llanma   (farmakopeya)   chiqarganlar.Xitoy
ilmiy tibbiyotining asoschilaridan biri  mashhur  hakim Byan Syaodir. U eramizdan
oldingi VI asrda yashagan. Byan Syao birinchi bo‘lib bemorning tomirini tekshirish
usulini     ishlab     chiqqan.     Igna     sanchib     davolash     usulini     ham   Byan     Syao
birinchilardan   bo‘lib   qo‘llagan.   Byan Syaoning   tibga   oid   asari "Qiyin   masala
haqida  kitob",  deb  ataladi.  Kitob  o‘sha  vaqtda  ma’lum bo‘lgan hamma tashxis
va davolash  usullarini o‘z ichiga oladi. Shuning uchun uni  "Tibbiyot  qomusi" deb
ataganlar.Biz   yuqorida   qadimgi   Xitoy   hakimlari   odam   organizmida   ba’zi
yuqumlikasalliklarga     nisbatan     qabul     qilmaslik     xususiyati     paydo     bo‘lishi
mumkinligini     bilganliklarini     ko‘rsatib     o‘tgan     edik.     Xitoylar     birinchi     bo‘lib
chechakka   qarshi   emlash   usulini   amalga   oshirdilar.   Bu   o‘sha   zamon   uchun   juda
katta kashfiyot edi 23
. 
Xitoy   tabobatida   giyohlardan,   hayvonlar   va   minerallardan   kelib   chiqqan
dorivor   vositalar   qo‘llashgan.   Dorivor   giyohlardan   turli   xil   kasalliklarda
qo‘llaniladigan   jenshen   muhim   o‘rin   tutgan.   Limonnik,   kamfara,   rovoch,   zanjabil,
hind konopi, bambuk kurtagi, choy, piyoz, sarimsoq piyoz, yelimlar qo‘llanilgan.
Hayvonlar   kelib   chiqishidan   dorivor   vositalardan-yosh   bug‘i   va   olachipor
kiyiklarning   shoxi,   yosh   kiyikning   shoxi,   mushk,   jigar,ilik   qo‘llanilgan;   ayniqsa
arslonning ichki a zolari va qoni kadrli bo‘lgan.ʼ
23
 Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim).  Т ., “Fan va texnologiya”, 2009.  165 bet.
  Qon   to‘xtatuvchi   vosita   sifatida   (qon   qusishlarda)   suyak   yelimi   (jelatin)
qo‘llanilgan.   Turli   xil   mineralli   vositalar   ham   bo‘lgan   —   simob,surma,   temir,
oltingugurt, magneziya qo‘llanilgan.
Xitoy tabobatida o‘ziga xos va bir necha yuz yillik davolash usuli bu chjen-
nzyuterapiya yoki igna bilan davolash va kuydirish.
Ukol   qilish   qonning   qon   tomirlardan   harakatini   yengillashtirish   va   ayniqsa
«hayot uchun muhim» bo‘lgan gazsimon narsani, turib qolishini oldini olish va shu
bilan birga kasallik sababini yo‘qotish maqsadi bo‘lgan. Ignalarga asab sistemasini
qo‘zg‘atuvchi,   yo‘naltiruvchi,   tartibga   soluvchi   xususiyatlarni   bergan.   Odam
tanasida 600 dan ortiq «hayotiy nuqtalar» sanalgan. Har biri,  har xil kasallikda igna
bilan   davolangan.   Oldindan   Xitoyda   tanaga   igna   uchun   chizilgan   nuqtalar   bilan
rasmlar va modellar mavjud. Shu bilan birga Xitoyda quritilgan erman yoki maxsus
dag‘al tolasidan yondirilgan cho‘pchalar bilan «hayotiy nuqtalarni» kuydirishgan 24
.
Qadimiy   Xitoyda   ko‘krak   va   qorin   bo‘shliqlarida   operatsiya   olib   borilgan,
og‘riqsizlantirish mandragora, opiy, gashish bilan qilingan. Keyinchalik diniy taqiq
bilan   bog‘lik   bo‘lgan   jarrohlikning   rivojlanishi   to‘xtagan   va   jarrohlik   faoliyati
abssessni ochish bilan chegaralangan.
Xitoyda   chechakni   oldini   olish   maqsadida   keng   tarqalgan   variolyatsiya
bo‘lgan:   sog‘lom   odamlarga   chechak   bilan   kasal   bo‘lgan   bemorning   quritilgan
yiringini   yuborishgan.   Xitoydagi   kasalxonalarida   ba zi   bir   kasalliklarni   kiyimdanʼ
o‘tishi   mumkinligi   haqida   ko‘rsatma   berilgan.   O‘latning   kalamushlar   bilan
rivojlanishi   bog‘liqligi   qayd   etilgan   va   port   shaharlarida   o‘latning   va   boshqa
kasalliklarni tarqalishi kuzatilgan.
Xitoyda dorilarni tayorlaydigan va sotadigan mutaxasislar paydo bo‘lgan. Bu
mamlakatda   dorixonalar   maxsus   muassasa   hisoblangan.   Tabiblar   boshqa
davlatdigilar   kabi   azaldan   aristokratik   empirik   amaliyotchiga   o‘xshash   hunarmand
bo‘lgan, tabib olimlar ham bo‘lgan.
Xitoyda   1978-yildan   boshlab   o tkazila   boshlagan   iktisodiy   islohotlar	
ʻ
natijasida tibbiy xizmat ko rsatish tarmog ida ham tub o zgarishlar yuz berdi.	
ʻ ʻ ʻ
24
 Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi.  Т .: 2004.  133 bet.
  Ilgari yopilgan tibbiyot o quv yurtlari va tibbiy muassasalar qayta tiklandi vaʻ
yangilari   ochildi.   1999-yil   mamlakatda   310   ming   kasalxona   va   boshqa   davolash
maskanlari   faoliyat   ko rsatdi.   Kasalxonalardagi   o rinlar   soni   2,91   mln.,   tibbiy	
ʻ ʻ
xizmatchilar   soni   4,42   mln.,   jumladan,   shifokorlar   soni   1,41   mln.dan   oshdi.
Mamlakatda   faoliyat   ko rsatayotgan   sanitariyaepidemiologiya   styalar   soni   5907
ʻ
dan,   ulardagi   xizmatchilar   soni   220   mingdan,   tibbiyot   muassasalari   soni   2724   va
ulardagi   xizmatchilar   soni   73   ming   kishidan   oshdi.   XXRda   xalq   tabobati   man
etilmagan.   Aksincha,   unga   e tibor   kuchaytirilgan.   Ushbu   sohada   maxsus   o quv	
ʼ ʻ
maskanlari,   shifoxonalar,   dorixonalar   mavjud.   Ko p   xitoy   shifokorlari   o z	
ʻ ʻ
faoliyatlarini garb, xalq tabobat uslubi asosida olib boradilar. Barcha dorixonalarda
xalq tabobati negizida yaratilgan doridarmonlar sotiladigan bo limlar mavjud. 	
ʻ
Xalq   tabobatiga   doyr   maxsus   qo llanma   va   adabiyotlar   ham   teztez   nashr	
ʻ
qilinib   turadi.   Xalq   maorifi,   madaniyma rifiy   va   ilmiy   muassasalari.   XXR   tashkil
ʼ
topgunga   (1949)   qadar   aholining   80   %   savodsiz   bo lgan.   Xalq   hokimiyati	
ʻ
o rnatilgandan   so ng   maorif   tizimida   tub   o zgarishlar   ro y   berdi.   Lekin   „madaniy	
ʻ ʻ ʻ ʻ
inqilob“ yillarida maorif tizimi ham tanglikka uchradi. Uni amalga oshirish vaqgida
deyarli   barcha   o quv   yurtlari   yopildi,   savodsizlikni   tugatish   bo yicha   ishlar	
ʻ ʻ
to xtatildi.   Xalq   maorifi   tizimida   1985-yildan   boshlangan   islohotlar   asosida	
ʻ
mamlakatda 9 yillik majburiy ta lim joriy etildi. U boshlang ich (o qish muddati 5	
ʼ ʻ ʻ
yil) va o rta umumiy ta lim maktabidan iborat. O z navbatida o rta umumiy ta lim	
ʻ ʼ ʻ ʻ ʼ
maktabi   1   va   2  bosqichli   bo lib,   ularda  o qish   muddati   5   yoki   6   yil   O rta   maxsus	
ʻ ʻ ʻ
o quv   yurtlari   va   kasb-hunartexnika   bilim   yurtlari   mavjud.   Oliy   o quv   yurtlarida	
ʻ ʻ
4,13 mln. talaba ta lim oladi (1999). 	
ʼ
Yirik oliy o quv yurtlari: Pekin universiteti, Nankin universiteti, Shanxaydagi
ʻ
Tunszi   va   Fudan   universitetlari,   Pekindagi   „Sinxua“   politexnika   instituti,   Pekin
aviatsiya,   mashinasozlik   institutlari,   o lka   va   muxtor   rn   markazlaridagi	
ʻ
universitetlar   va   boshqa   Yirik   kutubxonalari:   Pekin   milliy   kutubxonasi   (4,5   mln.
asar), Xitoy Fanlar akademiyasining markaziy kutubxonasi (2,6 mln. asar), Nankin
kutubxonasi   (2,4   mln.   asar),   Shanxay   kutubxonasi   (7,1   mln.   asar)   va   boshqa
  Muzeylari: Pekindagi saroy muzeyi, Xitoy muzeyi, Xitoy tarixiy muzeyi, Tyantszin
tarix muzeyi, Shanxaydagi tibbiyot tarix muzeyi, Shanxay muzeyi, Pekindagi geol.
muzeyi,   o lka   va   muxtor   rnlardagi   muzeylar   va   boshqa   Xitoylar   Xitoy   fanlarʻ
akademiyasi   (1949),   Tibbiyot   Fanlar   akademiyasi   (1956),   Qishloq   xo jaligi   fanlar	
ʻ
akademiyasi  institut  va ilmiy tadqiqot  muassasalarida  hamda oliy o quv yurtlarida	
ʻ
olib   boriladi.   Xitoyda,   shuningdek,   O rmonchilik   akademiyasi,   Xitoy   an anaviy	
ʻ ʼ
tibbiyoti   ilmiy   tadqiqot   instituta,   Geol.   fanlari   akademiyasi,   Transport   yo lilar	
ʻ
vazirligi   ilmiy   tadqiqot   instituta,   Cho yan   va   po lat   markaziy   instituti,   Rangli	
ʻ ʻ
metallar   markaziy   akademiyasi,   Neft   qidiruv   va   qazish   y.t.   instituti,   to qimachilik	
ʻ
ilmiy tadqiqot instituti ham faoliyat ko rsatadi	
ʻ 25
. 
1999- yil   Xitoyda   2,71   mln.   kishi   ilmiy   tadqiqot   ishlari   bilan   shug ullandi.	
ʻ
1981-yildan tadqiqotchilarga bakalavr, magistr va fan doktori kabi ilmiy darajalarni
berish tizimi joriy etildi. Barcha ilmiy tadqiqotlar XXR Davlat kengashi huzuridagi
fan va texnika davlat qo mitasi tomonidan muvofiklashtirib turiladi. 	
ʻ
Matbuoti, radioeshittirishi va teleko rsatuvi. Xitoyda bir qancha gaz. va jurnal	
ʻ
nashr   etiladi.   Yiriklari:   „Banyue   tan“   („Suhbat“,   2   haftada   1   marta   chiqadigan
jurnal,   1980-yildan),   „Beyszin   jibao“   („Pekin   gazetasi“,   kundalik   gazeta,   1950-
yildan). „Venxuey bao“ („Adabiy oqim“, kundalik gazeta, 1937-yildan), „Guanmin
jibao“   („Yoruglik“,   kundalik   gazeta,   1949-yildan),   „Guansi   jibao“   („Guansi
gazetasi“,   kundalik   gaz.),   „Gunjen   jibao“   („Ishchilar   gazetasi“,   kundalik   gazeta,
1949-yildan),   „Jenmin   jibao“   („Xalq   gazetasi“,   kundalik   gazeta,   1948-yildan),
„Nanfan   jibao“   („Janubiy   gazeta“,   kundalik   gazeta,   1952-yildan).   „Pekin   revyu“
(„Pekin sharhi“, haftalik siyosiy va nazariy jurnal, 1958-yildan), „Sintszyan jibao“
(„Sintszyan   gazetasi“,   kundalik   gaz.),   „Sichuan   jibao“   („Sichuan   gazetasi“,
kundalik gazeta, 1952-yildan), „Szinszi jibao“ („Iqtisodiy gazeta“, haftada 6 marta
chiqadigan gazeta, 1983-yildan), „Syushi“ („Haqiqatga intilish“, jurnal), „Chjungo
sinnyan   bao“   („Xitoy   yoshlari“,   haftada   4   marta   chiqadigan   gazeta,   1951-yildan),
„Chjungo   shaonyan   bao“   („Xitoy   pionerlar   gazetasi“,   kundalik   gazeta,   1951-
yildan),   „Shanxay   star“   („Shanxay   yulduzi“,   ingliz   tilidagi   gazeta,   1992-yildan).
25
 Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi.  Т .: 2004.  139 bet.
  Sinxua   rasmiy   axborot   agentligi   1931-yil   7-noyabrda   tashkil   etilgan,   dastlab   Qizil
Xitoy agentligi deb nomlangan; 1937-yildan hozirgi nomda. Milliy radioeshittirish
xukumat xizmati 1947-yil tuzilgan. Markaziy televideniyega 1958-yil asos solingan.
1993-yil dekabrda mamlakatda 500 dan ortiq televizion stya ishladi 26
.
Qadimgi   Xitoyning   ijtimoiy   va   siyosiy   tuzilishi   (neolit   davridan   Xan
sulolasigacha bo'lgan davr) o'zining kamchiliklari va afzalliklariga ega edi. Keyingi
sulolalar siyosat yuritish usullarini o'zgartirdilar. Qadimgi Xitoyning butun tarixini
spiral   bo'ylab   harakatlanadigan   yuksalish   va   pasayish   davrlari   deb   ta'riflash
mumkin. Yuqoriga qarab harakat  qilish, shuning uchun "gullash" har safar yanada
yaxshilandi   va   yaxshilandi.   Qadimgi   Xitoy   tarixini   davrlashtirish   -   biz   maqolada
ko'rib chiqqan hajmli va qiziqarli mavzu.
Biz   Xitoy   deb   ataydigan   mamlakatni   xitoylarning   o'zlari   yoki   Zhong   Guo
(O'rta Qirollik), keyin Zhong Hua (O'rta gullash) yoki ma'lum sulolalar nomi bilan
(masalan,   Qin)   chaqirishadi.   Ushbu   belgi   G'arbiy   Evropa   geografik
nomenklaturasiga ba'zi o'zgarishlar bilan o'tdi.
Mill.avv.   II   asrda   qadimgi   Xitoydan  O’rtayer   dengiziga   qadar   davom   etgan  savdo
yo’li   va   diplomatik   aloqalar   paydo   bo’ladi   va   bu   barcha   xalqlar   tarixini   bir   biriga
bog’laydi.   Qadimgi   davr   O’rta   Osiyo-Xitoy   diplomatiyasi   Buyuk   Ipak   yo’li   bilan
uzviy bog’liqdir. Ushbu maqolada mill.avv. II asrdan to XV asrgacha yani 1700 yil
davomida Sharq va G’arb o’rtasidagi diplomatik aloqalar ochib berilgan.
26
 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y.  161 bet.
  XULOSA
Xulosa   qilib   aytish   mumkunki   Xitoy   madaniyati   tarixi   keng   va   manbalarga
boydur.Qadimgi Xitoylikar o'z xudolairga juda kuchli etiqodda bo'lishgan va kuchli
hurmat   qilishgan.Birinchi   qog'ozni   ham   Xitoyda   kashf   qilinishi   madaniyatinig
rivojlanishiga o'z tasirini sezilarli darajada oshirgan.Va shu orqali boshqa xalqlarga
ham qog'oz kirib borgan. 
Qadimgi     Sharq     insoniyat     jamiyati     taraqqiyotining     beshigi   hisoblanadi.
Ilm -fanning   hamma   sohalari,   shu   jumladan   tibbiyot   ilmi   ham dastlab   Sharq
mamlakatlarida     kelib     chiqqan.     Buni     arxeologik     qazilmalar   vaqtida       topilgan
ashyoviy      dalillar       va      qadimgi      qo‘lyozmalar       isbotlaydi.  Masalan,   Afrika  va
Osiyo   qit’alarida   olib   borilgan   qazilmalar   chog‘ida   qadim   zamonlarda       yashagan
odamlar       qanday       kasalliklar       bilan       og‘riganlar       va   qanday     usullar     bilan
davolanganliklarini     ko‘rsatuvchi     juda     ko‘p     ashyoviy   dalillar     topilgan.     Shu
dalillar  asosida  biz  uzoq  o‘tmishning  ayrim  davrlarida tibbiyot qanday darajada
rivojlanganligini   bilib   olishimiz   mumkin.Qadimgi   Xitoy   haqida   xulosa   qilib   shuni
aytishimiz   mumkinki,   qadimgi   Sharq   madaniyati,   davlatchilik   tarixini   u   davlatsiz
tasavvur qilib bo‘lmaydi. Chunki qadimgi Xitoy alohida ahamiyat kasb etgan o‘ziga
xos madaniyatni o‘zida mujassam etgan.  
Qadimgi   Xitoy   davri   dastlabki   davlat   birlashmalari   bo‘lgan   o‘sha   qadimgi
Shan   davlati,   undan   so‘ng   Chjou   davlati,   Sin   sulolasi   va   Xan   sulolalari   davlati
yashagan davrlarni o‘z ichiga oladi ya‘ni mil. avv uchinchi mingyillik o‘rtalaridan
boshlab   to   milodiy   220-yilgacha,   Xan   davlati   uchta   davlatga   bo‘lib   ketgungacha
bo‘lgan   davrni   o‘z   ichiga   oladi.   Bu   katta   davr   ichida   Xitoyda   ancha   o‘zgarishlar
sodir   bo‘lgan.   Uning   sivilizatsiyasi   ham   boshqa   Sharq   davlatlari   singari   daryo
bo‘yida   boshlangan.   Daryodan   oqib   keluvchi   serunum   tuproq   sun‘iy   sug‘orma
dehqonchilik   uchun   asos   bo‘lib   xizmat   qiladi.     Rivojlangan   sun‘iy   sug‘orma
dehqonchilk   keyinchalik   o‘ziga   xos   madaniyat   yutuqlariga   erishishga   asos   bo‘lib
  xizmat   qiladi.   Bu   davrda   xitoyliklar   dunyo   ahamiyatiga   molik   kashfiyotlar
qilishgan. Bularga misol tariqasida mil. avv   V  asrda kashf qilingan ipak, mil. avv   I
asrda  qog‘ozni,  yer  qimirlashini  avvaldan  biluvchi   seysmograf,  dunyo tomonlarini
aniqlab   beruvchi   kompas(   u   har   doim   janubni   ko‘rsatib   turgan),   iyerogliflardan
iborat yozuv ( keyinchlik bu yozuv koreys, yapon hamda vetnam yozuvlariga asos
bo‘lib xizmat qilgan)ni va boshqa ixtirolarni keltirishimiz mumkin.  
  Xan   sulolasini   buyuk   imperatori   U   Di   (mil.   avv   140-87   yy)   hukumronligi
davrida   nafaqat   Sharqda   balki   butun   Osiyo   va   Yevropada   katta   ahamiyatga   ega
bo‘lgan Buyuk ipak yo‘lini ochilishi  savdo-sotiq, madaniy aloqalarni almashishiga
xizmat   qilgan.   Buyuk   ipak   yo‘li   orqali   sharqiy   Osiyodagi   Sariq   dengizi   bo‘yidagi
davlatlar Xitoy hududidan o‘tib, sharqiy Turkiston, O‘rta Osiyo, Eron, Old Osiyo,
Kichik Osiyo hududidan o‘tib Yevropa hududlarigacha borgan. Uni yo‘nalishidagi
davlatlar ancha rivojlangan, bir-birlari bilan doimo aloqalar qilib turishgan 27
.  
Shanlarni   siqib   chiqardi   va   ularning   hukmronligini   oqlash   uchun   “Osmon
mandati” tushunchasini  kiritdi. Markaziy Chjou hukumati tashqi  va ichki tazyiqlar
tufayli   miloddan   avvalgi   8-asrda   zaiflasha   boshladi   va   oxir-oqibat   bahor   va   kuz
davrida mamlakat kichikroq shtatlarga bo linib ketdi. Bu davlatlar mustaqil bo lib,ʻ ʻ
keyingi urushayotgan davlatlar davrida bir-birlari bilan kurashdilar. 
27
 Қадимги дунё тарихи. Кузишин таҳрири остида. 2 жилд. 1974.  139 бет.
  ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi.  Т.: 2004. 
2. Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y.
3. Mualliflar jamoasi. Urakov D.J. va boshqalar, Jahon tarixi (Qadimgi Sharq, 
Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi) / o'quv qo’llanma / T.: “NAVRO'Z” 2018.
4. Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim).  Т ., “Fan va 
texnologiya”, 2009.
5. Авдиев В. Қадимги Шарқ тарихи -  Т.: 1964.
6. Қадимги дунё тарихи. Кузишин таҳрири остида. 2 жилд. 1974. 
7. Блаватский В.Д. Архитектура  античного мира. М.:1939. 
8. Борухович В. Г. История древнегреческой литературы. Классический 
период. М.: 1962. 
9. Вощинина А. И. Античное искусство. М.: 1962. 
10. История древнего мира/Под ред. И.М. Дяконова, В. Д. Нероновой, И. С. 
Свенцицкой. М.: 1983. 
11. История древнего мира: Восток, Греция, Рим./И. А.    Ладынинидр.— М.: 
2004. 
12. История древней Греции /Под ред. В.А.Авдиева, А.Г.Бокщанина, 
Н.Н.Пикуса. М.: 1971. 
13. Ленцман Я. А. Рабство в микенской и гомеровской  
14. Немировский А.И., Ильинская Л.С., Уколова В.И. История Древнего мира.
Греция и Рим. В 2 т. М.: Дрофа, 1996.
15. Нероновой, И. С. Свенцицкой. М.: 1983, т.  I , лекция 15. 
16. Полякова Г. Ф. Социально-политическая структура  пилосского общества. 
М.:   1978 
17. Яковец Ю. В. История цивилизаций. М.: ВЛАДОС.   1997.

Qadimgi Xitoy

Купить
  • Похожие документы

  • Yunonlar va Fors urushlari
  • Xristianlikning paydo bo‘lishi va tarqalishi
  • Shumer-Akkad sivilizatsiyasi
  • Rim respuplikasi qulashi va imperiya ilk davri
  • Rim imperiyasining oltin va so’nggi davri

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha