Qadimgi Xorazm, Qang’ va Dovon davlatlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	70.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 Noyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Bobomurod Abdishukurov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Iyun 2024

51 Sotish

Qadimgi Xorazm, Qang’ va Dovon davlatlari

Sotib olish

KURS ISHI
MAVZU: “QADIMGI XORAZM, QANG VA DOVONʻ
DAVLATLARI”
1

MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………………………………………3-4
I – BOB. QADIMGI XORAZM DAVLATI …………………………………5-20
1.1. Qadimgi Xorazm davlatining ijtimoiy – iqtisodiy va siyosiy hayoti………..5
1.2. Qadimgi Xorazm davlati tarixining o‘rganilishi…………………………...12
II – BOB. QADIMGI QANG‘ VA DOVON DAVLATLARI TARIXI …...21-31
2.1. Qang‘ va Dovon davlati hududi va boshqaruv tizimi………………………...21
2.2. Qadimgi Qang‘ va Dovon davlatlarining moddiy va madaniy tarixi………...28
XULOSA …………………………………………………………………………32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………….33-34
2

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Qadimgi Xorazm, Qang‘ va Dovon
davlatlari qadimda, ya ni miloddan avvalgi VI— milodiy III asrlarda Markaziyʼ
Osiyoda mavjud bo lgan yirik siyosiy tuzilmalar bo lgan. Ushbu kurs ishi ushbu
ʻ ʻ
muhim tarixiy davrda qadimgi Xorazm davlatiga xos bo‘lgan murakkab siyosiy
dinamika, ijtimoiy tuzilmalar, iqtisodiy tizimlar va madaniy taraqqiyotni yoritishga
yordam beradi. Qolaversa, ushbu qadimiy davlatlarni o‘rganish Markaziy
Osiyoning hozirgi zamongacha bo‘lgan tarixiga yanada kengroq oid qimmatli
ma’lumotlarni beradi. Bu tarixchilar, arxeologlar va boshqa olimlarga mintaqaning
siyosiy geografiyasini, demografik tendentsiyalarini, savdo tarmoqlarini va
o'tmishining boshqa muhim qirralarini yaxshiroq qayta qurishda yordam berishi
mumkin. Umuman olganda, Qadimgi Xorazm, Qang‘ va Dovon davlatlari qadimgi
davr Markaziy Osiyo tarixi va dunyoning bu qismida murakkab jamiyatlarning
rivojlanishiga oid ilmiy adabiyotga qo‘shilgan muhim hissadir.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi: Qadimgi Xorazm, Qang‘ va
Dovon davlatlari tarixi, umuman, O‘rta Osiyo tarixining qadimgi davri xususida
bir qancha tadqiqotlar olib borgan. Masalan A. Tolstov “Katta Xorazm”
madaniyati, Amudaryo bo‘ylaridagi sivilizatsiyalarni o‘rganishda juda katta hissa
qo‘shgan. Bundan tashqari K. Shoniyozov, E. Rtveladze, A. Sagdullayev, R.
Shamsutdinov va boshqalar ushbu sohada salmoqli tadqiqotlarni amalga oshirgan.
Kurs ishining obyekti: Kurs ishining obyekti miloddan avvalgi VI asrdan to
miodiy III asrgacha Markaziy Osiyoda mavjud bo‘lgan qadimiy davlatlar
hisoblanmish Qadimgi Xorazm, Qang‘ va Dovon davlatlarining tarixi, ularning
o‘zaro aloqalari, moddiy va madaniy tarixi, hududi, boshqaruv tizimi hamda ushbu
davlatlarning mintaqadagi boshqa yirik davlatlar bilan aloqasi hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi: Kurs ishini yozishdan maqsad Qadimgi Xorazm,
Qang‘ va Dovon davlatlarini har tomonlama o‘rganish, ushbu davlatlarning O‘rta
Osiyo, xususan, o‘zbek davlatchiligi tarixida tutgan o‘rnini tahlil qilishdan iborat.
3

Bundan tashqari, kichik tadqiqot ishi davomida to‘plangan ma’lumotlar va
bilimlarni keng jamoatchilikka tadbiq qilishni lozim topdik.
Kurs ishining vazifasi: Mazkur kurs ishining vazifasi quyidagilardan iborat;
- Qadimgi Xorazm davlatining hududi va boshqaruvini tahlil qilish;
- “Katta Xorazm” madaniyati tarixining o‘rganilishini tahlil qilish;
- Qadimgi Qang‘ va Dovon davlatlarining ijtimoiy-siyosiy tarixini o‘rganish;
- Qadimgi Qang‘ va Dovon davlatining chet davlatlar bilan, asosan Xitoy
bilan aloqalarini tahlil qilish va h.k.
Kurs ishining tarkibi: ushbu kurs ishi kirish qism, ikki bob va to‘rt
paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar bo‘limlaridan iborat. Jami 34
sahifani tashkil qiladi.
4

I – BOB. QADIMGI XORAZM DAVLATI.
1.1. Qadimgi Xorazm davlatining ijtimoiy – iqtisodiy va siyosiy hayoti
Qadimgi Xorazmning ijtimoiy –iqtisodiy hayoti hozirgacha kam
o‘rganilgan. Iqtisodiy hayoti arxeologik tadqiqot asosida o‘rganilgan bo‘lsa,
ijtimoiy hayoti haqida deyarli manbalar saqlanmagan. U davrga oid ba’zi
ma’lumotlarni tangalar va Tuproqqa’adan topilgan arxiv ma’lumot beradi. U B.A.
Livich tomonidan o‘qilgan. 1948-1949- yillarda teri va yog‘ochga yozilgan 140 ta
hujjat chiqib, ulardan 26 tasi saqlanib qolgan. Qadimgi Xorazm davlatining oromiy
yozuvi asosida shakllangan o‘z yozuvi bo‘lgan. Bu yozuv O‘rta Osiyo xududida
shakllangan eng qadimiy yozuv turiga kirib u dastlab mil. avv. VI asrga oid
Oyburqal’a yodgorligidan topilgan. Xorazm alifbosi 20 undosh harfdan iborat
bo‘lgan. Qisqa unlilar ifodalanmagan. Ormiy yozuvidan tubdan farq qilgan. Bu
xo‘jalik yozuvlari teriga yozilgan va xumda saqlangan. Vaqtlar o‘tib xum ichi
loyga to‘lgan. Xo‘jjatlarda omborga topshirilgan un, yog‘, sharob, qoramol
topshirilganligi haqida yozilgan. Bir hujjatda tilxat bor- unda Xorazm erasi
bo‘yicha 231 yili Druk Fragart o‘g‘liga Shirartav tomonidan 10 dona arava
g‘ildiragi berilganligi yozilgan. Taxtaga yozilgan oila ruyhatlari ham topilgan.
Ularda oilaga tegishli qullar ham kiritilgan. Oila qulchiligi bo‘lgan. Xujjatlarda
otasining quli, onasining quli, xotining quli, ug‘lining quli deb keltirilgan.
Qadimgi Xorazm hududida sug ‘ orma dehqonchilik ham rivojlangan. Bu
haqda Chermanyob bo‘ylab topilgan ko‘plab kanal izlari darak beradi. Xorazm
davlatida zardushtiylik dini hukmron bo‘lgan. Zardushtiy kohinlarining ham
davlatda o‘rni katta bo‘lgan. Xorazm hududdida qadimgi davrga oid to‘rtta diniy
markaz bo‘lgan qal’alar topilgan.: Qo‘yqirilgan qal’a, Qal’aliqir-2, Gaur qal’a-3 va
Yelxaras.
Qo‘yqirilgan qal’a – doira shaklida qurilgan hosildorlik ibodatxonasi-
brazman bo‘lgan. Shunigndek, bu yerda munajjimlar ham ish olib borgan. Ya’ni
astronomik kuzatishlar olib borilgan. U yerda astronomik va matematikani yaxshi
5

bilgan kohinlar yashaganlar. Qal’aning tashqarisida esa, aholi yashagan uylar,
kanallar va sopol ishlab chiqirish ustaxonasi bo‘lgan. Bu esa bu yerda yashagan
aholining Qo ‘ yqirilgan qal’a bilan bog‘liq bo‘lganligi aniq. Xuddi shunday
manzara Qal’aliqir 2 da ham kuzatiladi. Qo‘yqirilgan qal’a yodgorligida xo‘jalik
hayotiga oid hujjatlar topilgan. Xorazmda kulolchilik rivojlangan. Xo‘jalik uchun
ishlatiladagan sopol buyumlari bir xil uslubda ishlangan. Turli hajmdagi xumlar
biror narsalarni tashish uchun mo‘ljallangan. U yerda 2 l, 10, 15, 25 l hajmdagi
xum va ko‘zalar topilgan. Xorazmda ishlangan sopol idishlar boshqa O‘rta Osiyo
hududlarida ishlab chiqarilgan sopol buyumlardan tubdan farq qiladi. Ularda sopol
idishlarga qizil angob bilan bezak berilgan. Hayvon shakl i da ishlangan ritonlar,
va rel y ef tarzda ishlov berilgan flyagalar bo‘lgan. Xorazmliklar Zavkavkaze,
Midiya, janubiy Kaspiybo‘yi hududi, Baqtriya, Sug‘d, Marg‘iyona bilan tashqi
savdo va madaniy aloqalarni olib borganlar.
Qadimgi Xorazm davlati mil.avv. IV asrdan milodiy III asrgacha eng qudratli
davlatlardan biri bo‘lgan. Beruniy ma’lumotiga ko‘ra, shu davrda Xorazm
hududida 300 dan ortiq shaharlar bo‘lgan 1
. Ularning xarobalari bugungi kungacha
saqlanib qolgan. Bu ma’lumotni arxeologik tadqiqotlar ham isbotlaydi. O‘tgan
asrning 70-yillar oxiriga kelib 300 dan ortiq yodgorliklar topilgan bo‘lsa 2
, XX
asrning 90-yillar oxirida ularning soni 400 ga yetgan 3
- Xiva, Xazarasp, Ko‘na-Uaz,
Qandumqal’a, Guldursun, Akchaxon qal’a, Katta Aybuyirqal’a, Voyangan...
Kanallarning uzunligi 40-50 km va undan ham ortiq bo‘lgan. Kal’alarning
fortifikatsiyasi, ya’ni mudoaa tizimi nihoyatda mustaxqam bo‘lgan. Barcha
qal’alarda nayzasimon shinaklari bo‘lgan ikki yarusli o‘q otadigan yo‘laklar,
davrvoza odida labirint, mustaxkam burjlari bo‘lgan. Qadimgi Xorazm davlati
chegaralari bo‘ylab chegara qal’alari bunyod etilgan. O‘ng qirg‘oq Xorazmda
Burli qal’a, Ayazqal’a, kichik Qirqqizqal’a, Qo‘rg‘oshinqal’a, Jonboqal’a, chap
qirg‘oqda –Akcha gelin, Gaurqal’a, Kangaqirqal’a... Har bir bunday qal’alar
1
Беруний Абу Райҳон, Қадимги ҳалқлардан қолган ёдгорликлар. –Т.: 1968. 231-бет.
2
Воробьева М.Г. Проблема «Большого Хорезма» и археология // Археология и этнография Средней Азии. –
М .: Наука , 1979 . – С. 40.
3
Рапопорт Ю.А. Краткий очерк истории древнего Хорезма в древности // Приаралье в древности и
средневековье. – М.: Наука , 1998. – С. 3 1–32 .
6

atrofida ochiq shakladgi manzilgohlar topilgan. Ularda orasida bir bino alohida
ajralib turgan. Uning atrofi uzumzorlar va dalalar bilan o‘ralgan. Bu shu xududning
hokimining yashashgan joyi bo‘lsa kerak. Bu esa, qishloq joylarida tabaqalanish
jarayoni bo‘lganligidan darak beradi. Qo‘rg‘oshinqal’adan ko‘p miqdorda yirik
xumlar va chuqurchalar topilgan. Bu uning o‘sha xududning, qishloq jamoasining
omborxonasi vazifasini o‘tganligi aniqlangan. Qadimgi Xorazm davlati atrofidagi
ko‘chmanchi qabilalar bilan savdo sotiq munosabatlarini o‘rnatgan. Bu uning
ko‘plab miqdorda,ya’ni savdo uchun sopol ishlab chiqargani, uzumchikni va vino
i/chni rivojlantirgan. Ularni ishlab chiqarish markazlari barchasi chegara
xududlarda bo‘lgan. Davlat chegaralarida ko‘plab ko‘chmanchilarning mozor
qo‘rg‘onlari topilgan.
Qadimgi Xorazm davlatining poytaxti masalasi ham bugungi kunga kelib
yanada oydinlashtirildi. XX asrning 80-yil oxirlarigacha poytaxt shaxar
Tuproqqal’a shaxri deb kelingan edi. Lekin 2000- yillarda Oqchaxonqal’ada
olib borilgan arxeologik tadqiqotlar qadimgi Xorazmning poytaxti Oqchaxonqal’a
yodgorligi ekanligi isbotlandi. Mazkur yodgorlik o‘zining qurilish uslubi, saroy
bezaklari, topilmalari va shohlarning devoriy suratlari bilan alohida ajralib turadi 4
.
1982-1985-yillarda G.Xojaniyozov olib borgan qazishmalari natijasida
Oqchaxonqal’a qadimgi Xorazm davlatining birinchi poytaxti bo‘lishi
mumkinligini aytadi. Oqchaxonqal’a qadimgi Xorazmning maydoni jihatdan
Qalaliqir-1 dan keyingi eng yirik (56 gektar) shahri Oqchaxonqal’a shimol va
sharqdan uzun devor bilan o‘ralgan. Bu Xorazmning boshqa yodgorligida
uchramaydi. Shahar ikki qismdan iborat bo‘lgan: ichki shahar markazida
Otashkada, hukmdorning qarorgohi va ibodatxona bo‘lgan. U ham mustahkam
mudofaa devori bilan o‘rab olingan. Qadimgi sharq poytaxt shaharlarida (masalan,
Persopol) kuzatiladigan qabul marosimlari uchun mo‘ljallangan “yuz ustunli zal”
bo‘lgan. U yerdan shohona marosimlar va diniy e’tiqodlar bilan bog‘liq ko‘plab
devoriy rasmlar ham topilgan. Bunda boshiga toj kiygan shoh suratlari ham
4
Ходжаниязов Г.Х., Ягодин В.Н., Хелмс С.У., Макларен Б.К. Раскопки на Акшаханкале // Археологические
исследования в Узбекистане 2000 г. – Самарканд, 2001. – С. 175
7

topilgan. Shoh boshiga ilohiy qush-Humo qo‘nib turgani Oqchaxonqal’a
haqiqatdan ham qadimgi Xorazm davlatining poytaxti ekanligini ramziy belgisi
deb izohlashimiz mumkin.
Tuproqqal’a ham o‘z qurilish uslubiga ega. U to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida
qurilgan, qudratli mudofaa devoriga ega. Devor burchaklarida burjlar bor. U 17,5
gektar maydonni (500x350) egallaydi. Yodgorlik XX asrning 40-50 yillarida
S.P.Tolstov boshchiligidagi Xorazm arxeologik-etnografik ekspeditsiyasi
tomonidan o‘rganilgan. Markaziy maydonida qasr va ibodatxonalar joylashgan.
Yozma manbalarga ko‘ra, qadimgi Xorazm davlatida Siyovushiylar sulolasi
hukmron bo‘lgan. Bu ma’lumotni Xorazm tangalari tasdiqlaydi. Qadimgi Xorazm
tangalari qariyb 1000 yillik davr mobaynida (mil.avv. II asrdan – milodiy VIII
asrgacha) bir xil tarzda ishlangan: oldi tomonida hukmdor va orqa tomonida
chavandoz tasviri bo‘lgan. Bu Xorazmning ma’naviy madaniyatida muqaddas
chavandoz obrazi mavjud bo‘lganligini isbotlaydi. Xorazm afsonalari va Beruniy
ma’lumotiga ko‘ra, qadimgi Xorazm davlatiga Siyovush asos solgan. Qadimgi
Xorazm davlati o‘z taraqqiyoti jarayonida murakkab tarixiy davrni boshdan
kechirgan. Uning tarixini keng, chuqur o‘rganish, taxlil etish va kelajak avlodga
qoldirish bugungi kunda bizning asosiy vazifamiz sanaladi.
O rta-Osiyo hududidagi qadimgi davlat uyushmalaridan biri Xorazm davlatiʻ
hisoblanadi. “Katta Xorazm” va “Qadimgi Xorazm” masalasi bo yicha
ʻ
o zbekistonlik va xorijlik ko plab olimlar turli-tuman tadqiqotlar olib borgan
ʻ ʻ
bo lsalarda bu masalalar hamon tadqiqotchilarning baxs munozaralariga sabab
ʻ
bo lib kelmoqda. Gekatiy Milateskiy (mil. avv. Vl asrning oxiri) va Geradot (mil.
ʻ
avv. V asr) ma lumotlariga asoslangan holda keltirilgan taxminlardan biriga ko ra,
ʼ ʻ
xorazmliklar Murg ob va Tejin havzalarida yashashgan. Bu uncha aniq bo lmagan
ʻ ʻ
ma lumotlar markazi Hirot va Marvda joylashgan go yoki ahamoniylargacha bilan
ʼ ʻ
davrda ya’ni mil.avv.Vll-Vl asrlarda mavjud bo lgan “Katta Xorazm” davlati
ʻ
haqidagi taxminlarning yuzaga kelishiga zamin yaratgan. Boshqa qarash vakillari
esa xorazmliklar bu hududga o zlarining azaliy yashash joylari ya’ni shimoldan
ʻ
8

kelib qolgan degan fikrni ilgari suradi 5
. Taxminlarga asoslangan nemis olimi
Markvart “Katta Xorazm” g oyasini ishlab chiqqan. Uning g oyasiga ko ra,ʻ ʻ ʻ
areylarni, marg iyonaliklarni va Geradot ta’riflagan Akes daryosi bilan
ʻ
chegaradosh hududlarni xorasmiyaliklar boshqargan. Bu siyosiy birlashma O rta
ʻ
Osiyo xalqlari ahamoniylar davlati tarkibida kirgandan kiyin parchalanib ketgan
degan fikr Markvart g oyasining asosini tashkil etgan
ʻ 6
. “Katta Xorazm”
davlatining yaxlit tarixi, uning qachon inqirozga uchraganligi haqida aniq
ma lumotlar yetib kelmagan. Biroq ba’zi manbalardan shu narsa ma lumki, “Katta
ʼ ʼ
Xorazm” yerlarining ko pgina janubiy viloyatlari Midiya davlati davridanoq
ʻ
Xorazmdan ajratib olingan. Yana bir katta qismini esa ahamoniylar bosib olgan.
Mil.avv. lV asrga kelib, “Katta Xorazm”ning Amudaryoning quyi havzasidagi
hududi “Qadimgi Xorazm” davlatiga uyushganligi va ana shu paytda uning
hukmdori Farasman ismli shaxs bo lganligi yazma manbalarda qayd etilgan.
ʻ
Qadimgi Xorazm diyori haqidagi ilk ma lumotlar zardushtiylik dinining
ʼ
muqaddas kitobi “Avesto”da, Doro I ning Behustun qoyasiga o yib yozdirgan
ʻ
bitiklari (521-518)da, qadimgi yunon mualliflari hamda arab geograflari asarlarida
uchraydi. “Avesto”da Ahuramazda tomonidan dastlab “dunyoda hech narsa
chiroyiga teng kela olmas AiryanemVaija”ni yaratganligi haqida ma lumot
ʼ
beriladi. Avestoning yasht qismida Xorazm “ming irmoqli daryo” va “Ko llar va
ʻ
o tloqlarga boy o lka” sifatida madh etilgan. Xorazm arabchada - “Xvarazm”,
ʻ ʻ
yunonchada- “Xorasmiya”, qadimgi fors tilida esa “uvarazmas” deb tilga olingan.
Yana bir manbada “Quyoshli o lka” deb tarif berilgan
ʻ 7
. Qadimgi Xorazm davlati
hududi Amudaryoning quyi qismidan janubga Murg ob va Tejin daryolarining
ʻ
yuqori oqimigacha cho zilgan. Xorazm faqat lV asrga kelibgina Ahamoniylar
ʻ
davlati tarkibidan chiqqandan so ng mustaqil davlat sifatida tarix sahnalaridan joy
ʻ
olgan. Xorazm davlati poytaxti haqidagi taxminlarga ko ra uning dastlabki
ʻ
poytaxti Ko zaliqir shahri bo lgan. Kiyinchalik poytaxt Amudaryoning o ng
ʻ ʻ ʻ
sohilida joylashgan Oqchaxon qal'aga ko chiriladi. Milodiy lll asr o rtalarida
ʻ ʻ
5
Rtveladze E.V. O zbekistonning qadimgi o tmishi. Toshkent, 2009. 28-b.
ʻ ʻ
6
A.Sagdullayev. ,, Qadimgi O rta Osiyo tarixi 105-b.
ʻ ʼʼ
7
B.J.Eshov. A.A. Odilov. “O zbekiston tarixi 8-b.
ʻ ʼʼ
9

hozirgi Qoraqalpog istonning Ellikqa la tumani hududida joylashgan Tuproqqal aʻ ʼ ʼ
poytaxt sifatida e tirof etiladi
ʼ 8
. Taxminlarga ko ra, mil.avv. II asrda yoki lll asrda ʻ
Xorazm mustaqil hukmronlik qilish huquqi asosida Qang yuy davlati tarkibiga
ʼ
kiradi 9
. Xorazm ahamoniylar hukmronligidan ozod bo lgach qadimgi davr
ʻ
davomida unda 3ta sulola hukmronlik qilganligi yozma manbalar va tangalarni
o rganish asosida aniqlangan:
ʻ
1-sulola. Farasman (Fratafern) boshchiligidagi sulola.Bu sulola mil.avv. Vl
asrning ikkinchi yarmida Shimoliy-g arbiy Baqtriya hududidan quyi Amudaryo
ʻ
bo yicha kelib o rnashganlar va bu hududga o z nomini berganlar. Ular Xorazmda
ʻ ʻ ʻ
ilk davlatchilikga asos solganlar.
2-sulola kelib chiqishi yuejji bo lgan qabila vakillari .
ʻ Ular mil.avv. ll asr
oxirlarida Yevratid tetradaxmasiga o xshash yana bilan tangalarni zarb qilganlar.
ʻ
3-sulola davrida ijtimoiy-iqtisodiy hayot tubdan o zgargan. Aynan shu
ʻ
davrda qadimgi Xorazm yozuvi - oromiy yozuvi keng tarqaladi.
Tangalar esa sulolaviy tamg a shakliga kelgan
ʻ 10
. Qadimgi Xorazm davlati
mil.avv.lV-lll asrlarda o z taraqqiyotining cho qqisiga erishgan. Beruniy
ʻ ʻ
ma lumotiga ko ra, bu hududda 300dan ortiq shahar bo lgan. Xorazm tarixini
ʼ ʻ ʻ
chuqur o rgangan mashhur rus olimi S.P.Tolstov “Qadimgi Xorazm” kitobida
ʻ
antik Xorazm davrini to rt davrga bo ladi
ʻ ʻ 11
.
1. Uy-joy devorlari bo lgan Shahriston madaniyati (mil.avv.Vl-lV asrlar).
ʻ
2. Qanqa (Qang) madaniyati (mil.avv.IV asr - milodiy I)
3.Kushon madaniyati ( milodiy I-II asrlar).
4.Kushon-afrig o tish madaniyati (III- V asrlar).
ʻ ʻ
8
Jabborov I. Antik madaniyat va ma naviyat xazinasi.T-1999.5-8-betlar.
ʼ
9
Rtveladze E.V. O zbekistonning qadimgi o tmishi. Toshkent, 2009. 29-b.
ʻ ʻ
10
Харезм - истории государственосте Узбекистана Т -2013.Qadimgi poytaxtni izlab // fan va turmush//.T-2006.
112-b.
11
Nazirov, B. (2022). БУГУНГИ КУНДА СУРХОНДАРЁ ВИЛОЯТИДА ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВА
СПОРТГА ЭТИБОР : ТАҲЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР . Хоразм Маъмун академияси ахборотномаси
10

Bu davrga oid Amudaryoning o ng sohilidaal 250 dam ziyod, so l sohilidaʻ ʻ
esa 60ta shahar va qishloqlar o rni topilgan. Anqaqal a, Tuproqqal a, Toshxirmon,
ʻ ʼ ʼ
Qo shqal a va Jingilja singari qal a va istehkomlar o rni buncha yaqqol misol bo la
ʻ ʼ ʼ ʻ ʻ
oladi. Tuproqqal a shaharchasini qazish chog ida yuzga yaqin teri va yog ochga
ʼ ʻ ʻ
bitilgan qadimiy Xorazm yozuvlari shu jumladan xonadonda - xo jayndan tortib
ʻ
qullargacha, aniq necha nafar odam istiqomat qilganligini ko rsatuvchi ,,Uylar
ʻ
ro yxati deb atalgan ro yxat topilgan
ʻ ʼʼ ʻ 12
. Grek tarixchisi Strabon Xorazmliklarni
massaget qabilalarining bir turi deb takidlab o tadi. Ma lumki massaget va sak
ʻ ʼ
qabilalarining ittifoqi butun Xorazm vohasida yashagan. Bu yarim ko chmanchi va
ʻ
ko chmanchi qabilalar vohalarda yashovchi xalqlardan ajralib chiqqani sababli
ʻ
ularning urf-odati va tili bir-biriga ancha yaqin bo lgan
ʻ 13
. Shuning uchun ham
Strabon aytgani to g ri bo lsa ajab emas.So ngi yillardagi davr yodgorliklarining
ʻ ʻ ʻ ʻ
qiyosiy tadqiqotlar-dan xulosa qilib aytadigan bo lsak, Xorazm mil. avv.IV-III
ʻ
ming yildayoq sharqning qadimgi sivilizatsiyalar olami bilan uzoq shimolni
bevosita bog lovchi Qadimgi urug jamoalari yarim yerto la uy-joylarda yashagan
ʻ ʻ ʻ
va motiga dehqonchilik va chorvachilik bilan shug ullangan. Ammo ularning
ʻ
moddiy xo jalik taraqqiyoti darajasi O rta Osiyoning janubiy mintaqalari (Baqtriya
ʻ ʻ
va Marg iyona)dagi qabilalarga nisbatan ancha orqada bo lgan. Qadimgi yozma
ʻ ʻ
manbalar va arxeologik yodgorliklarning qiyosiy tahliliga ko ra, Xorazmda
ʻ
davlatchilik ildizlarining paydo bo lishiga asos bo lgan ilk shaharsozlik madaniyati
ʻ ʻ
soxiblari-Xorazmiylar ko chib kelgach tarkib topgan va Xorazmliklar mil.avv. Vll-
ʻ
Vl asrlarda o zlarining sug orish inshootlarini barpo etganlar
ʻ ʻ 14
. Bu ularning
qadimdan o troq hayot kechirganligidan dalolat beradi.Turli-xil ekinlar
ʻ
yetishtirganlar. Qadimgi Xorazmning ijtimoiy- iqtisodiy hayotiga oid ma lumotlar
ʼ
juda kam saqlangan bo lib, bu haqida qadimda zarb qilingan tangalar va
ʻ
Tuproqqal adan topilgan arxivlar ma lumot beradi. Mil. avv. Vl asr va milodiy
ʼ ʼ
XlX asrlar oralig ida Xorazm o zining iqtisodiy-siyosiy,madaniy yuksalish
ʻ ʻ
jarayonida Markaziy Osiyoda o ziga xos o rin egallagan o lka sifatida tanildi.
ʻ ʻ ʻ
12
Rtveladze E.V. O zbekistonning qadimgi o tmishi. Toshkent, 2009. 30- bet.
ʻ ʻ
13
B.J.Eshov. A.A. Odilo ko pv. ,,O zbekiston tarixi 5-b.
ʻ ʻ ʼʼ
14
A.Asqarov. O zbekiston tarixi (qadimdan eramizni V asrigacha).
ʻ T-1994. 65- b .
11

Chunki qadimgi Xorazm hududida “Dasht yo li” va “Buyuk ipak yo li” ningʻ ʻ
shimoliy-g arbiy tarmog i, mahalliy ahamiyatga ega bo lgan qadimgi Baqtriya va
ʻ ʻ ʻ
Xorazm, Sug diyona va Xorazm savda yo llari orqali Hindiston va Eronga
ʻ ʻ
o tadigan janubiy savdo yo llari kesishardi. Xorazm bu yo llarning chorrahasida
ʻ ʻ ʻ
joylashgan bo lib, bu yerga turli mamlakatlardan savdogarlar, hunarmandlar,
ʻ
olimlar va me morlar tashrif buyurgan. Xulosa qilib aytganda qadimgi Xorazm
ʼ
davlati o zinig qulay geografik joylashuvi tufayli qadimdan obod bo lib, aholisi
ʻ ʻ
o tloq hayot kechirishgan. Hozirda uning hududida joylashgan manzilgohlarda
ʻ
qazilma ishlarini olib borish natijasida, bu hududning qadimgi o tmishi, hayot
ʻ
tarzi, aholisi va boshqalar haqida qimmatli ma lumotlarga ega bo lamiz.
ʼ ʻ Bu
yodgorliklar tarix guvohi hisoblanadi
1.2. Qadimgi Xorazm davlati tarixining o‘rganilishi
Qadimgi Xorazmning mil avv VI – V asrlardagi tarixi arxeologik va yozma
manbalar asosida o‘rganilgan. Qadimgi Xorazm to‘g‘risidagi ma’lumotlar
Avestoda, Behustun, Persopol yodgorliklarida, qadimgi yunon avtorlaridan-
Geradot, Arrian, Kvinsiy Ruf asarlarida saqlanib qolgan. Qadimgi Xorazm davlati
tarixini arxeologik jihatdan o‘rganish XX asrning 30 yillaridan boshlangan. Bunda
Xorazm arxeologik-etnografik ekspeditsiyasining o‘rni kattadir. Xorazm tarixini
o‘rganishda S.P.Tolstov, M.G.Vorobva, B. Andrianov, O.Vishnevskayalar katta
hissa qo‘shganlar. Bugungi kunda esa, Ya.Yagodin, M.Mambetullaev,
G‘.Xodjaniyozov,S.Bolelov, S.Baratovlarning xizmatlari katta bo‘lmoqda.
Qadimgi Xorazm davlati tarixini yoritishda XX asr oxiri XX I asr boshlari alohida
ahamiyat kasb etadi. Xuddi shu davrda Xorazm davlati tarixiga oid bir qator
yangiliklar qo‘lga kiritildi. Mil.avv. IV asrdan II asrning oxirgi choragigacha
Xorazm davlatida tangalar zarb qilinmagan. Shuning uchun ham fanda Xorazm
hukmdorlari nomlari Farasman, Frataferndan boshqa nomlari saqlanib qolmagan.
Mil.avv. II asrning oxirgi choragidan Xorazmda Yevratid tetradraxmalariga taqlid
12

qilib zarb qilina boshlanadi. Unda o‘ziga xos tamg‘a bo‘lgan. Bu esa, Xorazmda
dinastiya o‘zgarishi sodir bo‘lganligi anglatadi. Tangalarning zarb etilishi bu
davrda Xorazmda yangi iqtisodiy va siyosiy o‘zgarishlar boshlanganligini ham
anglatadi. Nima uchun bunday tangalar zarb etilgani no’malum. Lekin yunon-
baktriya tangalariga o‘xshash tangalarni ko‘chmanchi qabilalar zarb etishgan.
Ular yunon baqtriya davlatini ular bosib olgach, Baqtriyada Demetriy, Yevratid,
Geoliokl tangalariga xos, Sug‘dda ham Yevratid tangalariga o‘xshash tangalar zarb
etilgan. Bunday tangalarning topishi Xorazmning buyuk ipak yo‘li orqali savdo
orqali kelgan bo‘lishi mumkin. Tangalarning savdolarni rivojlantirishdagi
ahamiyatini bilgan holda Xorazmda yangi sulola tangalar zarb qildirgan. Bu
tangalarning bir tomonida otliq suvoriy aks ettirilgan. Ikkinchi tomonida esa,
podsho bosh qismi tasvirlangan. S.P.Tolstov fikricha, bu Beruniy tomonidan yozib
qoldirilgan Xorazmliklar sulolasi asoschisi Siyovush deb talqin qiladi. Mil.avv. XII
asrda bo‘lgan va Xorazm Kanxa davlatining markazi bo‘lgan degan fikrni bergan.
Lekin keyingi davrlarda olib borgan tadqiqotlar V. I. Vaynberg ularni yue ch jilar
degan xulosa beradi. Xuddi shu davrda Sug‘dni ham yuechjilarning egallagan
edilar. Tangalarda yozuv oromiy asosga ega bo‘lgan qadimgi Xorazm yozuvida
yozilgan. Ulardan birida Artav shoh nomi o‘qilgan. Bu sulolaga mansub milodiy
II asr oxiri va III asr boshlarida Artarmush nomi ham o‘qilgan.
Xorazm Ahamoniylar hukmronligidan ozod bo‘lgach, qadimgi davr
davomida unda 3 ta sulola hukmron bo‘lganligi yozma manba va tangalarni
o‘rganish asosida aniqlangan. 1-sulola – Farasman (Fratafern) boshchiligidagi
sulola. U mil.avv. VI asrning ikkinchi yarmida Shimoli-G‘arbiy Baqtriya
hududidan quyi Amudaryo bo‘yiga kelib o‘rnashganlar va bu hududga o‘z nomini
berganlar. Xorazmda ilk davlatchiliga asos solganlar. 2- sulola kelib chiqishi
yuechji bo‘lgan sulola vakillari. Ular Mil.avv. II asr oxirlarida Yevratid
tetradaraxmasiga o‘xshash o‘ziga xos tamg‘a bilan tangalarni zarb qilganlar.
Undagi podsho so‘zi ham grekcha so‘z asosida ifodalangan. 3-sulola davrida
ijtimoi-siyosiy hayot tubdan o‘zgargan. Tangalar sulolaviy tamg‘a S shakliga
13

kelgan. Qadimgi Xorazm yozuvi asosida yozilgan. Va tangadagi Podsho so‘zi ham
oromiylarga xos so‘zda ifodalangan. Milodiy I asr boshida Parfiya hududida
Artaban I (10-30 yy) ham grek yozuvlarini parfiya yozuvi bilan almashtiradi.
Kushonlarda ham Kanishka milodiy II asrning birinchi yarmida grek yozuvini
baqtriya yozuvi bilan almashtiradi.
Mil. avv . VI asrda Xorazm Ahamoniylar imperiyasi tarkibida bo‘lgan.
Lekin xorazmliklar mil.avv. V asr oxirida ularning hukmronligidan ozod bo‘lgan.
Bu ma’lumotni Qalaliqir I yodgorligini o‘rganish natijasida aniqlangan. Qalaliqir- I
qal’asi ahamoniylar uslubida qurilayotgan ahamoniylarning rezidensiyasi bo‘lgan.
Lekin bu qal’ada qurilish yakunlanmagan, qurilish ashyolari sochilgan holda
bo‘lgan. Bu esa, arxeologlar fikricha, axamoniylarning qadimgi Xorazm xududidan
majburan chiqib ketganligini bildiradi. Mil.avv. IV asrda A.Makedonskiyning
O‘rta Osiyoga hujumi jarayoni grek tarixchisi Arrian va rim tarixchisi Kvint
Kursiy Ruf asarlarida yoritilgan. Bu manbalarda Xorazm shohi nomi ikki xil tarzda
berilgan. Grek tarixchisi Arrian Xorazm shohi Farasman elchi bo‘lib kelganligini
yozib qoldirsa, rimlik tarixchi Kivint Kursiy Ruf Xorazmshoh Fratafren o‘z
elchilarini yuborgani haqida yozib qoldirgan 15
. Bu manbalarni taxlil etgan olim
Yu.A.Rapoport Xorazmshohning asl ismi Fratafern bo‘lgan bo‘lsa kerak, chunki
rimlik tarixchi mazkur voqeani haqqoniy yoritgan, grek tarixchisi esa,
A.Makedonskiyning buyukligini yanada isbotlash uchun shohni uning xuzuriga
kelgan deb yozib qoldirgan deb hisoblaydi 16
. Arrrianning bu ma’lumoti ham
qadimgi davrda Xorazmning qudratli davlat bo‘lganligini yana bir bor isbotlaydi.
Amudaryo va Orololdi hududida yashayotgan xorazmliklar tarixi uzoq
o’tmishga — IV ming yillikdan boshlangan va yangi tosh davri deb nomlangan
neolitga borib taqaladi. Voha tarixining bilimdoni akademik S.P. Tolstovning
ma’lumotlariga qaraganda qadimgi ajdodlarimiz Kaltaminor, Tozabog’yop,
Suvyorgan, Amirobod kabi ulkan madaniyatlarni yaratganlar va uzoq o’tmishdan
15
Рапопорт Ю.А. Краткий очерк истории древнего Хорезма в древности // Приаралье в древности и
средневековье. – М.: Наука , 1998. – С. 32 .
16
Ўша асар. – С . 33 .
14

yodgorlik sifatida qoldirganlar. Bu noyob madaniy meros va uni o’rganishga juda
ko’plab olimlar o’z hissasini qo’shganlar. Dunyo sivilizatsiyasining muhim
markazlaridan bo’lgan va o’zbek davlatchiligining dastlabki tamal toshlari
qo’yilgan qadimgi Xorazm tarixi juda katta va murakkab ilmiy muammo sifatida
ko’plab olimlarning e’tiborini jalb qilib kelgan. Bu narsani biz uzoq o’tmish sadosi
sifatida iz qoldirgan — “Katta Xorazm” davlati tarixini o’rganish misolida
ko’rishimiz mumkin. Mazkur davlat birlashmasi haqidagi dastlabki ma’lumotlar
grek va fors yozma manbalarida uchraydi. Mil. old. VII–VI asrlarda Quyi
Amudaryo, Zarafshon va Tajan daryosi havzalarida yashayotgan qabilalar
“xorasmiylar” nomli xalq atrofiga birlashishgan va konfederatsiya (uyushma)
shaklidagi dastlabki davlatlardan birini tashkil etishgan. Harbiy demokratiya
printsiplariga asoslangan bu davlat aholisi uzoq yillar davomida Assiriya, Midiya
va Eron ahmoniylari hurujlariga qarshi kurasha olgan 17
.
“Katta Xorazm” konfederatsiyasida yetakchi bo’lgan “xorasmiylar” haqidagi
ma’lumotlar Kichik Osiyolik tarixchi Gekatey Miletskiyning “Er tasviri” asarida
uchraydi. Bu xalq Eron davlati hududidagi parfiylardan sharqdagi yerlarda
yashagan va ularning “Xorasmiya” nomli shahri bo’lgan ekan. “Tarix otasi” deb
tan olingan va 9 qismdan iborat “Tarix” nomli asar yozgan Gerodot (480-425)
ahmoniylar davlatining XVI satrapiyasiga (viloyati) kirgan xalqlar orasida
parfiyaliklar, so’g’dlar, ariylar bilan birga xorazmiylar ham borligini ko’rsatadi .
Bu xalqning nomi Doro I tomonidan mil. old. 517-515 yillarda Behistun qoya
toshiga tushirilgan yozuvlarda ham qayd qilingan. Buyuk Gerodot xorazmiylar
yerlarini suv bilan ta’minlaydigan yirik daryo haqida ma’lumotlar qoldirgan.
“Atrofi tog’lar bilan o’ralgan vodiydan Akes daryosi oqib o’tadi — deb yozadi u.
— Bu vodiy qachonlardir xorazmliklar qo’lida bo’lgan, u parfiylar, saranglar,
famoniylar chegarasida bo’lib, ularning yerlarini sug’organ. Hokimiyatga forslar
kelgach, bu vodiy podsho qo’liga o’tgan”. Qadimgi Akes daryosining hozirgi nomi
haqida olimlar orasida yagona bir fikr yo’q. Ularning ayrimlari bu daryoni Tajan,
17
Nazirov, B., Qalandarova, M., & Maxmaraimova, P. (2023). O’RTA OSIYO VA QADIMGI XITOY
MUNOSABATLARI: BUYUK IPAK YO’LINING VUJUDGA KELISHI. Евразийский журнал социальных
наук , философии и культуры , 3(1 Part 1), 27-30.
15

Gerirud, yana boshqa birlari esa — Amudaryoning nomi bilan bog’laydi. “Katta
Xorazm” muammosini o’rganish bir necha davrlarga bo’linadi. Uning dastlabki
bosqichi — yozma manbalar, birinchi navbatda “Avesto”ni o’rganish bilan bog’liq
bo’lgan. 1873 yilda Venada “Xorazm tarixi va xronologiyasiga doir” nomli kitobni
nashr qildirgan nemis tilshunos olimi Eduard Zaxau “Avesto”da ko’rsatilgan
“Kayrizao” mamlakati qadimgi Xorazm deb ta’kidlagan. Yana bir nemis olimi
Yojef Markvart pahlaviy an’analarida zardushtiylarning Xorazmga ko’p e’tibor
berganliklarini inobatga olib, bu yer “Avesto”da bir marta tilga olinishiga qaramay,
u boshqa nom ostida berilgan degan hulosaga keladi. Olim “Avesto”dagi
“Ar’yanem Vaychax”ning geografik o’rnini Xorazm bilan solishtiradi va bu
afsonaviy mamlakat o’ziga bir necha qabilalarni birlashtirgan Xorazm podshohligi,
ya’ni “Katta Xorazm” degan ilmiy taxminni 1901 yilda ilgari suradi .
Y.Markvartning fikrini V.V.Bartol`d, Kissiling, S.P.Tolstov, YA.F.Fulomov,
M.G.Vorob`eva va boshqa olimlar quvvatlashgan hamda geografik jihatdan
mazkur davlat hududi Xorazm yerlariga to’g’ri kelishi haqidagi taxminni ilgari
surganlar 18
.
“Katta Xorazm” muammosini yechish uchun yevropalik olimlar olib borgan
tadqiqotlarda ikki yo’nalish ko’zga tashlanadi. Bir qator olimlar “Katta Xorazm”
davlat birlashmasi hozirgi Xorazm vohasida vujudga kelgan bo’lib, uning ta’sir
doirasi Shimoliy Afg’oniston va Sharqiy Eronga qadar yoyilgan deb hisoblasalar
(Markvart, Kissiling, Tomashek), ikkinchi yo’nalish tarafdorlari (Tarn, Al`txaym,
Gershevich, Xenning) esa xorasmiylar dastlab Marv yoki Hirot atrofida yashagan,
so’ngra esa forslar tazyiqi ostida shimolga — Quyi Amudaryo bo’ylariga
ko’chishga majbur bo’lganlar degan fikrni quvvatlaydilar. 1938 yilda Y.Markvart
va V.Tarn ismli olimlarning yangi yirik ilmiy ishlari nashr qilindi. Y.Markvart
o’zining oldingi g’oyasini chuqurlashtirib, “Avesto” ma’lumotlarini grek yozma
manbalari bilan taqqoslaydi hamda Gerodotning fikrlari asosida O’rta Osiyo va
Xurosonning keng hududlarida ahmoniylardan oldin qudratli Xorazm podshohligi
mavjud bo’lgan degan fikrni isbotlaydi. I.Markvartning tadqiqotlaridan behabar
18
A.Asqarov. O zbekiston tarixi (qadimdan eramizni V asrigacha). T-1994.ʻ
16

bo’lgan sharqshunos V.Tarn “Xorasmiya” deb nomlangan podshohlik mavjud
bo’lgan, degan g’oyani ilgari suradi. U geograf Strabonning parslari, Gekatey
Miletskiy, Gerodot va Arrianning asarlaridagi xorasmiylar haqidagi fikrlarni bir
biri bilan bog’lab, xorasmiylar Parfiya va Baktriya oralig’ida, aniqrog’i Marv yoki
Hirot atroflarida yashaganlar deb xulosa chiqaradi 19
.
“Katta Xorazm” haqidagi tasavvurlarni sharqshunos F.Al`txaym
kengaytirgan. U xorasmiylar dastlab Xuroson tog’lari vodiylarida yashaganlar va
ularning eng yaxshi yerlarini forslar tortib olganlaridan so’ng, Amudaryo
bo’ylariga ko’chishga majbur bo’lganlar degan fikrni ilgari surgan. Bu taxminni
yevropalik olimlardan V.Xenning va I.Gershevich qo’llab-quvvatlashgan.
Lingvinist V.Xenning “Avesto” tili bilan Xorazm tilini bir biri bilan taqqoslab,
ularning yaqinligini aniqlagan. “Avesto”dagi so’zlar g’arbiy Eron tiliga ham,
sharqiy Eron tiliga ham o’xshamas ekan. Shu boisdan olim “Avesto”dagi dastlabki
muqaddas madhiyalar — “Gatlar” Marv yoki Hirot atroflarida, keyingilari esa
Seyistonda yashagan xalqlar tiliga yaqin shevada yozilgan deb hisoblaydi. “Katta
Xorazm” mavzusining o’rganishdagi ikkinchi bosqich — arxeologik tadqiqotlar
bilan bevosita bog’liq bo’lgan. Bu muammoni o’rganishga akademik S.P.Tolstov
katta hissa qo’shgan. U “Katta Xorazm”ning mavjud bo’lganligini isbotlash uchun
dastlab yozma ma’lumotlarga, xususan Xitoy va arab manbalariga ham murojaat
qildi. Natijada “Avesto”da tilga olingan “Qang’a” va “Ayr’yanem Vaychax”
hududlari Xorazmning geografik o’rniga mos kelishini aniqladi. Olim Xorazm
hududidagi mil. old. VII-VI asrlarga oid yirik irrigatsiya inshootlari — Davdon,
Chermonyop, Gavho’ra kanallari va ularning yaqinidagi Ko’zaliqir va Qal’liqirdan
topilgan moddiy manbalarni “Katta Xorazm” davlati tarixi bilan bog’lashga
xarakat qildi. Natijada u “Avesto”da mavjud “Kvadrat Vara”ning tasviri bilan
qadimgi Xorazm qal’alarining qurilish uslubidagi o’xshash tomonlar borligini
aniqlashga muvaffaq bo’ldi. Ammo barcha olimlar ham S.P.Tolstovning fikrini
yoqlashmagan. Hususan, Janubiy Turkman arxeologik ekspeditsiyasi boshlig’i,
19
A.Sagdullayev. ,, Qadimgi O rta Osiyo tarixi 70-bet.ʻ ʼʼ
17

akademik V.M.Masson ko’p yillik tadqiqotlari asosida Xorazmda davlat shaklidagi
qabilalar uyushmasi bo’lganligi haqidagi fikrlarini shubha ostiga oladi 20
.
Akademik S.P.Tolstovning “Katta Xorazm” davlati va uning sug’orish
inshootlari haqidagi g’oyalarini qadimgi Xorazmning sug’orish tarixini chuqur
o’rgangan olim YA.F.Fulomov qo’llab-quvvatladi va uni yangi arxeologik
tadqiqotlar xulosalari bilan tasdiqladi. Olimning fikricha, Gerodotning Akes
daryosi haqidagi ma’lumoti noaniq bo’lishi bilan birga, bo’rttirib ham berilgan.
Chunki Akes daryosi hozirgi janubiy Turkmanistondagi Tajan yoki Atrek daryosi
vodiylariga o’xshaydi. Holbuki o’z navbatida xorazmliklar undan foydalana
olmaganlar. Gerodot tasvirlangan suvni kanallarga bo’luvchi murakkab
to’g’onning ahmoniylar hukmronligi davrida Amudaryoda qurilganligi ham
shubha tug’diradi. Xorazmda yirik kanallar mil. old. I ming yillik o’rtalarida, ya’ni
“Xorazm-Massaget” ittifoqi tashkil topgandan keyingi davrda bunyod etilgan.
Xorazmliklar Janubiy Turkmaniston yerlarini bosib olib, bu hudud uchun
ahmoniylar Eroni bilan kurash olib borganlar. “Katta Xorazm” muammosini
o’rganishga I.M.D`yakonov va M.G.Vorob`eva katta hissa qo’shgan. Xorazmning
arxaik madaniyatiga oid 300 dan ortiq manzilgohlar mavjudligi va ularning janubiy
Turkmaniston madaniyatiga o’xshash umumiy tomonlari borligini aniqlagan
arxeolog M.G.Vorob`eva “Katta Xorazm” davlati chegaralarini belgilashga
muvaffaq bo’ldi. Olimaning fikricha bu davlatning chegarasi janubda
Amudaryoning o’rta oqimida joylashgan Qo’shqal’a va Odoytepa oralig’idan,
shimolda — Orol dengizi “va g’arbda — Sariqamish ko’li yaqinidan o’tgan 21
.
“Qadimgi Xorazm” muammosi tadqiqotchilari orasida xorazmliklarning asli
vatani qaerda bo’lgan degan masalada ham yagona fikr yo’q. Xususan, bir guruh
olimlar (S.P.Tolstov, YA.F.Fulomov, I.M.D`yakonov, M.G.Vorob`eva)
xorazmliklar Amudaryoning quyi oqimidagi Xorazm vohasida yashab, janubiy
Turkmanistongacha bo’lgan hududda hukmronlik qilganlar deb hisoblasalar, yana
birlari (V.M.Masson, I.V.P`yankov, B.F.Fofurov, B.I.Vaynberg, A.S.Sagdullaev,
20
B.J.Eshov. A.A. Odilo ko pv. ,, O zbekiston tarixi 120-bet.ʻ ʻ ʼʼ
21
Jabborov I. Antik madaniyat va ma naviyat xazinasi.T-1999. 20-21-betlar.
ʼ
18

L.S.Tolstova) xorazmliklar Tajan–Gerirud daryolari havzalarida yashashgan va
keyinchalik qandaydir tazyiq ostida shimolga — hozirgi Xorazm hududiga ko’chib
kelganlar, deb ta’kidlaydilar. “Katta Xorazm” tarixiga oid yangi ma’lumotlarni
professor B.I.Vaynberg o’rgandi. U mil. old. 674 yilga oid Asarhoddon
yozuvlarida Ossuriya davlatiga qaram bo’lgan sharqdagi eng uzoq o’lka —
Xoreana (Xorazm) haqida yozma ma’lumot borligini aniqladi. Olim Xoreanadagi
Koles–Mura daryosining tasviri Gerodotning Akes daryosi haqidagi
ma’lumotlariga mos kelishi, shimoliy Eron hududida yashagan xorazmliklar
assiriyaliklar tazyiqi ostida O’rta Osiyoning janubiy viloyatlariga ko’chishga
majbur bo’lganlar degan fikrni ilgari surdi. Mil. avv. VII asrning birinchi yarmiga
to’g’ri kelgan bu ko’chish vaqtida xorasmiylarning bir qismi Quyi Amudaryo
havzasiga, aksariyati esa — Oqchadaryo atrofiga kelib o’rnashgan.
B.I.Vaynbergning bu taxminlari grek geografi Strabonning ma’lumotlari bilan
tasdiqlanadi. Mahalliy massaget va ular yashagan hududga kelgan xorasmiylarning
yerli aholi bilan aralashib ketishi natijasida bir-biriga o’xshamaydigan ikki
madaniyatni — amirobod va quyisoy madaniyatini vujudga keltirgan. Etnograf
L.S.Tolstova xorazmliklarning yangi yerlarga ko’chib kelish haqidagi
ma’lumotlarni o’zbek va qoraqalpoqlar orasidagi rivoyatlar bilan bog’lab
o’rgangan . Dastlab Marv atroflarida yashagan xorazmliklar Amudaryo bo’ylariga
ko’chib kelganlaridan so’ng, mil. old. VII asrda (al-Beruniy ma’lumotlariga
qaraganda mil. old 1202 yilda) kayyoniylar sulolasi vakili Siyovushning o’g’li
Kayhusrov boshchiligida ilk davlatga asos solganlar 22
.
“Katta Xorazm” haqidagi yevropalik olimlar tomonidan ilgari surilgan fikrni
tahlil qilgan arxeolog A.S.Sagdullaev Xorazm davlati birlashmasining poytaxti deb
taxmin qilinayotgan Ko’zaliqir qal’asi mudofaa devorlari bilan Baktriyadagi
qadimgi Qiziltepa devori orasida o’xshashlik borligini isbotladi. Olim Xorazmning
arxaik davr madaniyati ob’ektiv asosda O’rta Osiyoning janubidagi xalqlar
yodgorliklariga yaqin deb ko’rsatadi. Ko’rinib turibdiki, qadimda “Katta Xorazm”
qabilalar konfederatsiyasi mavjud bo’lganligini ko’pgina tadqiqotchilar e’tirof
22
Rtveladze E.V. O zbekistonning qadimgi o tmishi. Toshkent, 2009. 54-60-betlar.ʻ ʻ
19

etsalar–da, ular orasida yagona bir fikr yo’q . Yangi manbalarning tadqiq qilinishi
Xorazm tarixida iz qoldirgan ajdodlarimiz o’tmishini haqqoniy yoritish va
madaniy qadriyatlarimizni tiklashga xizmat qiladi 23
.
II – BOB. QADIMGI QANG‘ VA DOVON DAVLATLARI TARIXI
2.1. Qang‘ va Dovon davlati hududi va boshqaruv tizimi
23
Rtveladze E.V. O zbekistonning qadimgi o tmishi. Toshkent, 2009. 55-bet. ʻ ʻ
20

Qang‘ . Qang‘ davlati va uning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotini
o‘rganishga doir bir qator tadqiqotlar olib borilgan. Tadqiqot ishlarida arxeologik
manbalar va Xitoy solnomalarida keltirilgan ma’lumotlar y е takchi o‘rin tutadi.
Qang‘ davlati uning hududlari haqida S.P.Tolstov, keyinchalik Y.G‘ulomov,
K.Shoniyozov, Y.Buryakov va boshqalar izlanishlar olib borishgan. Xitoy
tarixchisi Sima Syan Qang‘ davlatiga oid ma’lumotida, uning aholisi asosan
ko‘chmanchilardan iborat bo‘lganligini yozgan. Lekin uning rivojlangan davrida
qang‘lilar o‘rta Sirdaryo bo‘ylarini egallangan davrlarda dehqonchilikni ham
o‘zlashtirib olganlar. Ular asosan, kam chorvaga ega bo‘lgan aholining kambag‘al
qismi bo‘lgan degan fikrlarni berishgan. Qang‘ davlati haqida yozma manbalar
ham mil.avv. II asrning ikkinchi yarmiga oid. Xitoy elchisi Chjan Syanning
hisobotida va xitoy tarixchisi Si-Syanning “Shi-szi” asarida Qang’ davlatining
chegaralari ko‘rsatilib o‘tilgan. Qang‘ davlatiga oid ko‘proq ma’lumotlar keyingi
davrlarga oiddir.
Tadqiqotchilar bu davlatni Avestoda berilgan Kanx bilan bir deb
hisoblashadi. Qang’ davlati Yuechjilardan keyin ikkinchi yirik ko’chmanchilar
federatsiyasi hisoblanadi. Xitoy manbalariga ko’ra, ular Qang’yuylar Tyanshandan
shimoli-g’arbda, janubda yuechjilar bilan chegaradosh bo’lgan. Uning hududi
Toshkent vohasi, Amudaryo va Sirdaryo oralig’ida joylashgan bo’lib, uning
markazi Sirdaryoning o’rta oqimida bo’lgan 24
. Avestoda bu shaharga turlar
boshliqlarining joyi sifatida tilga olingan. U Sirdaryoning shimoli sharqida
joylashganligi aniqlangan. Bu davlat haqida Firdavsiyning Shohnomasida ham
berilgan. Unda U Kangdez sifatida tilgan olinadi. Birinchi marta Qang’yuy
haqidagi ma'lumotlar Xitoyga imperator Vu Di davrida (miloddan avvalgi 140-87)
kelgan. Miloddan avvalgi 138-yilda. Qang’yuy yerlariga tashrif buyurgan rasmiy
Chjan Qianni G'arbga elchi yubordi. Chjan Tsyanning sayohati haqida ma'lumot
saqlanib qolmagan, ammo undan Qang’yuy haqidagi ma'lumotlar Sima Tsian
(miloddan avvalgi 145-90) tomonidan Shi Ji (tarixiy eslatmalar) tarkibiga kiritilgan
24
History of civilizations of Central Asia. The development of sedentary and nomadic civilizations: 700
21

bo'lib, unda ushbu mulkning qisqacha tavsifi mavjud: “Qang’yuy deyarli 2000
yilda yotadi li Davandan shimoli-g'arbga. Bu ko'chmanchi mulkdir; odat bo'yicha
ular Yuechjistlarga to'liq o'xshashdir; 90 minggacha askarga ega. Kangyuy
Davanga qo'shni” 25
. Ushbu ma'lumot ishonchli deb e'tirof etilishi kerak, chunki
Chjan Tszyan Markaziy Osiyoning ba'zi boshqa mintaqalari singari Qang’yuy
shahriga ham tashrif buyurgan. Bundan tashqari, "Shi Ji" da Qang’yuy haqida II
asrning oxirida sodir bo'lgan siyosiy voqealar bilan bog'liq ma'lumotlar mavjud.
Miloddan avvalgi 104-yilda Qang’yuy to'g'ridan-to'g'ri harbiy to'qnashuvlarda
ishtirok etmagan bo'lsa-da, baribir Davaniyaliklar tomoniga o'tdi va Xitoy
qo'mondonlariga jiddiy bosim o'tkazdi. Bu, pirovard natijada, urushning tugashiga
va Davan bilan Xitoy o'rtasida tinchlik o'rnatilishiga olib keldi 26
. Kushon
podsholigi hududi endigina shakllana boshlagan davrda ko'chmanchilarning
qudratli davlati to'g'risida eslatmalar mavjud bo'lib, ular xitoyliklar Kangyui deb
atashgan. Qang’ davlatining hududi va boshqaruv tizimi Qang‘ davlati O‘rta
Osiyoga kirib kelgan qo‘chmanchi qabilalar birga mil.avv. III asrda kirib kelgan.
Milodiy V asrning o‘rtalarigacha mavjud bo‘lgan. Uning rivojlangan davri milodiy
I-II asrlar deb ko‘rsatiladi. Dastlab uning chegarasi faqat Sirdaryoning o‘ng
qirg‘og‘idan, Orol bo‘yigacha xududni egallagan. Kangyuy davlati Talas daryosi
bilan Chu daryosining quyi oqimi orasidagi hududni nazorat qilib, janubda Shosh
viloyatiga va shimolda Sirdaryoning quyi oqimiga yetib bordi. Kangyuy O'rta
Osiyo oralig'idagi Toshkent vohasidan Xorazmgacha bo'lgan ulkan hududlarni
egallab oldi; uning mol-mulki daryo vodiysida to'plangan edi.
Sirdaryo quyi oqimidan Toshkentgacha, mahalliy yerlar esa Sarissu, Chu,
Ulutau tog'lari daryosigacha bo'lgan o'rta oqim bo'ylab joylashgan. Arxeologlar
Jetasar madaniyati bilan bog'laydigan Kangyuylardan bir qancha turar-joylar
qolgan. Kanguy hukmdorining qarorgohi Farg'ona vodiysining bir qismini egallab
olgan Davan davlatining poytaxti - Ershi shahridan 900 km shimoliy g'arbiy
qismida joylashgan Bityan shahrida joylashgan edi. Rivojlangan davrda uning
25
Bichurin N.Ya., 1950, II, p. 150
26
Bichurin N.Ya., 1950, II, p. 165-166
22

hududi - Sharqda Farg‘ona va Yettisuv, Shimolisharqda Orol dengizi, g‘arbda Ural
oldi xududigacha, ya’ni sarmatlargacha, shimolda Sirdaryoning orqa tomonidagi
cho‘llargacha, janubda Sug‘dgacha borgan. Bu y е rda u Kushon davlati bilan
chegaradosh bo‘lgan. Bu davrda uning tarkibiga O‘zbekistonning asosiy viloyatlari
Buxoro, Toshkent, Xorazm hududlari kirgan. Bu ulkan 9104 li (3,4 ming km)
hududdagi qang‘arlar y е rida mil. avv I –milodiy I-II asrlarda 120000 oila yoki
600000 kishi yashagan 27
. Tadqiqotchilar Bityan shahrini Toshkent viloti
Oqqo‘rg‘on tumanida joylashgan Kanqa shahri deb taxmin qilishgan. Lekin uning
geografik tasviri unga to‘g‘ri kelmaydi. Buni Buxoro hududidagi Poykent ham
deyishadi. Ularning yozgi qarorgohi O‘tror hisoblangan. Qishda Qanha bo‘lgan.
Manbalarda Qang‘ davlatining boshqaruv tizimi haqida ma’lumotlar kam uchraydi.
To‘ng‘ich Xan sulolasi tarixida (mil. avv. 202—milodiy 25 y.) bir ma’lumotda
Qang‘uy (Qang‘) podshosi o‘z oqsoqollari bilan maslahatlashib ish tutganligi
aytiladi. Bu Qang‘ davlatida davlat boshlig‘i jamoa orasidan tanlangan maslahat
kengashi bilan ish tutganligini ko‘rsatadi. Oqsoqollar kengashi asosan qabila
boshliqlari va harbiy sarkardalardan tashkil topib, kengashlarda ularning fikrlari
е takchi mavqega ega bo‘lgan. Ular boshqaruv tizimi konfederatsiya bo‘lgan. Qang‘
davlatiga qarashli y е rlar viloyatlarga bo‘linib, ularni maxsus hokimlar boshqargan.
Viloyat boshliqlari jabg‘u yoki yobg‘u (Xitoy solnomalarida chjaovu) deb atalgan.
Qang’yuy haqidagi ma'lumotlarga kelsak, yuqorida aytib o'tilganidek, bu
Xitoyga uchta manbadan kelgan. Va ulardan faqat bittasi bilan biz yuqoridagi
masofalardan birini sezilarli darajada ishonchliligi bilan bog'lashimiz mumkin.
Albatta, Xitoy gubernatorining shtab-kvartirasidan ko'rsatilgan masofa haqidagi
ma'lumot gubernatorning o'ziga tegishli edi. L. N. Gumilyov ta'kidlaganidek
"Kangyular kamdan-kam hollarda yashar edi, chunki Chjan Tszyan 90 ming
kishilik qo'shinlar sonini, ya'ni kattalar erkaklarni ko'rsatadi, bu odatda aholining
20 foizini tashkil qiladi. Binobarin, 600 mingga yaqin kanguylar bor edi. Bu
ko'rsatkich o'sha paytlar uchun juda muhimdir. Qang‘ ko‘chmanchi chorvachilik
bilan shug‘ullanganlari uchun ularda 2 markaziy shahar bo‘lgan. Yozma
27
B.C. to A.D. 250 Volume II.1996. 545 р
23

manbalarda Qang‘ davlatining poytaxti Bityan shahri bo‘lib, u Loyueni
mamlakatida Tayanchi ko‘li bo‘yida joylashgan deb yozilgan. Podshoning qishqi
rezidensiyasi ham bo‘lib, u bu е rdan 7 kunlik yo‘l bo‘lgan. Qang‘arlarga qarashli
tub y е rlarda jabg‘ular xoqonlarga yaqin kishilardan, ularning qavmuqarindoshlari,
yirik qabila boshliqlaridan tayinlangan. Tarixchi Sima-Syan mil. avv. II asrning
ikkinchi yarmigaga oid ma’lumotida Qang‘uy haqida, «Bu ko‘chmanchi xalqlar
mamlakati» degan fikrni bildiradi 28
. Biroq To‘ng‘ich Xan sulolasining tarixi
(Syanxanshuda) ma’lumotlarida milodiy I asrning boshlarida qang‘uylarning yarim
o‘troq xalq bo‘lganligiga ishora qilinadi. Bu sulola tarixi ma’lumotlariga ko‘ra,
qang‘uylarda chorvachilik rivojlangan bo‘lib, qoramol va qo‘ylari ko‘p bo‘lgan.
Ular ko‘plab zotli otlar y е tishtirganlar. Bu davrda mulkiy tabaqalanish kuchayib,
chorva mollarining ko‘pchiligi podsholar va ularning qarindoshurug‘lari hamda
yirik qabila boshliqlari va harbiylarga tegishli bo‘lgan kuzda mollarini orqaga
qaytarishib, Keles cho‘liga va tog‘ yon bag‘irlaridagi yaylovlarga joylashganlar.
Chorvasi kam bo‘lgan aholining keng yaylovlar qidirib vohadan chiqib ketishiga
ehtiyoj bo‘lmagan. Qanxa, Shoshtepa, Qovunchitepadan topilgan arxeologik
manbalar qang‘lar tarixini o‘rganishda muhim ma’lumotlar bergan. V asr
o‘rtalarida Qang‘ davlati eftaliylarning hujumi natijasida е mirilgan. Oqibatda,
Qang‘ davlati tarkibida bo‘lgan ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi qabilalar
(qang‘li, pecheneg)ning katta qismi Sirdaryoning quyi oqimlariga borib
joylashgan. Bu е rda yashagan bir qancha qabilalar birlashib, yangi qabilalar
ittifoqini tashkil etishgan. Yangi qabilalar ittifoqi tarixda qang‘li (qang‘aras) nomi
bilan saqlanib qolgan.
Dovon. Farg‘ona qadimiy tarixga ega bo‘lib, o‘ziga xos sivilizatsiyani
shakllantirgan. Farg‘onaning qadimgi davrdagi tarixi keyingi yillarda ayniqsa,
mustaqillik yillarida olib borilgan tadqiqotlar natijada yanada oydinlashgan.
Qadimgi Farg‘onaning tarixini yoritishda Yu.A Zadneprovskiy, Gorbunova,
X.Matboboev, A.Anarboevlar ishlari diqqatga sazovordir. Farg‘ona haqida
dastlabki yozma manba Gerodotning "Tarix" asarida uchraydi. Unda
28
Бичурин Н . Я . Кўрсатилган асар , II- жилд , – Б . 150.
24

Sug‘diyonaning shimolisharqida "parikaniylar yurti" bo‘lganligini eslatib o‘tiladi.
Geradot ma’lumotlariga ko‘ra, Xaumavarka saklari parikaniylarning ajdodi bo‘lib,
«parikaniylar yurti» pahlaviy manbalarida «Parkan davlati» deb yuritilgan.
Farg‘ona so‘zi so‘g‘d manbalarida “Fraganik” shaklida yozilib, “tog‘lar orasidagi
vodiy, atrofi berk soylik” ma’nosini anglatadi. Xitoy manbalarida “Dayyuan, ya’ni
Dovon” deb yuritilgan. Dayyuan ham “tog‘lar orasidagi vodiy”ma’nosini beradi.
Farg‘ona haqida ko‘plab ma’lumotlar Xitoy manbalarida uchraydi. Xitoyda
yilnomalar tuzish an’anasi miloddan avvalgi III asrdan keyin ya’ni Xitoydagi
mayda davlatchalar birlashgandan keyin shakllanadi. Unga ko‘ra har bir imperator
devonxonasida maxsus bo‘lim bo‘lib, uni xodimlari davlat boshqaruvi bo‘yicha
hujjat-materiallarni to‘plashgan. Keyinchalik ular har bir imperatorning
hukmronlik davri yilnomasiga asos bo‘lib xizmat qilgan. Ulardan birortasi hali
xitoy tilidan boshqa tillarga to‘liq tarjima etilmagan. Yevropa tillaridan tashqari
rus tiliga N.Ya. Bichurin, N.V. Kyuner, V.S. Taskin, A.G. Malyavkin kabi
xitoyshunoslar (sinologlar) tarjimalari ma’lum va mashhur. Mamlakatimizda
keyingi paytlarda A.Xo‘jaev, A. Abdurasul o‘g‘li tarjimalari va izohlaridan
foydalanilmoqda. Sima Syanning “Tarixiy xotiralar” asari katta ahamiyatga ega.
Ushbu asarning 123-bobi Markaziy Osiyoga ikki marta (miloddan avvalgi 136-128
va 115 yillari) tashrif buyurgan elchi Chjan Szyanni hisoboti asosida bitilgan.
Aynan shu shaxsning Xitoydan Farg‘ona orqali Markaziy Osiyoga tashrifi
paytidan e’tiboran – mil. avv. II asrdan Buyuk ipak yo‘liga rasman asos solinadi.
Chjan Szyan o‘z hisobotida “g‘arbiy o‘lkalar” – Ustrushona, Sug‘d, Baqtriya,
Choch va b. to‘g‘risida ma’lumotlar bergan. Xitoylik sayyoh Farg‘ona vodiysi
haqida ham yozib qoldirgan. U ma’lumotlarda Dovon yoki Dayuan yuksak
rivojlangan dehqonchilik va hunarmandchilik mamlakati ekanligini, Farg‘ona
vodiysida 70 dan ortiq katta-kichik shaharlar mavjudligi va ulardan Ershi, Yuchen,
Guyshuan (Guyshan) muhim markazlar bo‘lganligi ta’kidlanadi. Xitoy sayyohi va
elchisi Chjan Syan qadimgi Farg‘ona xalqi bilan, uning xulq-atvori, urf-odatlari,
kuch va qudrati, tabiati va hayvonot dunyosi yoritilgan. Xitoy manbalarini
o‘rganishda Bichurinning tarjimasi muhim ahamiyatga ega. Dovon davlati hududi
25

va boshqaruv tizimi Xitoy yilnomalarida tilga olingan shaharlarning o‘rni qayerda
bo‘lganligi va uning poytaxti masalasi uzoq yillar davomida tarixchi arxeolog
olimlar o‘rtasida ko‘plab baxslarga sabab bo‘lgan. Bugungi kunda bu masallarga
oydinlik kiritilgan bo‘lsa, ba’zi tarixiy asarlarda ularning turli xil talqini uchraydi.
X. Matboboev ularning chuqur taxlil qilgan. Shaharlarning joylashuvini ham
arxeologik ham yozma manbalarni solishtirgan holda isbotlab bergan.
Dovon davlati poytaxti masalasi o‘zoq yillar davomida bahslarga sabab
bo‘lgan. Manbalarda biron bir shahar poytaxt deb tilga olinmagan. Sababi
xitoyliklar poytaxt deganda faqat o‘z poytaxtini tushunganlar. Qolgan davlatlarni
poytaxtlarini du – qarorgoh (rezidensiya) deb ataganlar degan fikrni qoldirgan. XX
asrning 70-80-yillarida Sankt-Peterburglik farg‘onashunos Yu.A. Zadneprovskiy
yozma manbalarni diqqat bilan o‘rganib, Dovonda xuddi qo‘shni Kanguy davlatiga
o‘xshab ikkita poytaxt mavjud edi va ulardan biri qarorgoh (rezidensiya) bo‘lishi
kerak degan fikrni bildirgan. Kanguyda yozgi va qishki qarorgohlar mavjudligi
tarixiy fakt. Davlatni boshqarishda oqsoqollar kengashi muhim o‘rin egallagan.
Oqsoqollar Kengashi hukmdor faoliyatini muhim masalalarda nazorat qilib borgan.
Oliy Kengash oldida hukmdorning huquqi cheklangan. Ayniqsa, urush va tinchlik,
diplomatik masalalarda hal etuvchi kuch va huquqiy oliy Kengash qo‘lida edi. Oliy
Kengash hukmdorni hokimiyatdan tushirishi, uning urniga yangisini saylashi
mumkin bo‘lgan. Hattoki hukmdorning taqdirini ham hal etishgan. Urushdagi
mag‘lubiyati uchun Dovon davlati hukmdori Mosay aybdor deb topilib, qatl
etilgan. Xitoy elchisi ham jahl ustida oltin ot halkalini otib yuborganda
oqsoqollarning jahlini chiqaradi. Uni ham o‘limga mahkum etadilar. Dovon
davlatining siyosiy tuzumi shahar-davlat yoki voha-davlatlarning erkin ittifoqidan
tashkil topgan konfederatsiya edi. Har bir shaharni mustaqil faoliyat yurituvchi
hokim boshqargan. Miloddan avvalgi II-I asrlarda, Xitoy manbalarida qoldirgan
ma’lumotlarga ko‘ra, Dovonda dehqonchilik madaniyati avj olgan, yilqichilik
rivojlangan. Chjan Syanning ma’lumoticha, Dovonda 70 ga yaqin katta va kichik
shaharlar bo‘lgan. Ularning har biri mustaqil o‘z xukmdoriga ega. Dovonda 60
26

ming (300 ming kishi) oila yashaydi, ulardan 60 ming yaxshi qurollangan otliq
askar to‘planadi. Ular otda turib kamon otishda, nayza sanchishda mohir jangchi
bo‘lishgan. Qadimgi Farg‘onada qishloq xo‘jaligi taraqqiy qilgan. Shaharlar
sug‘orish sistemasi mavjud xududlarda shakllangan va rivojlangan. Farg‘ona
aholisi eroniy tilda so‘zlashgan 29
. Dovon aholisi sug‘orma dehqonchilik va
bog‘dorchilik bilan shug‘ullangan. Ular savdoda mohir va uddaburon, yilqichilikda
"qanotli" arg‘umoqlar y е tishtirishga katta e’tibor beradilar. Marhamat yaqinida
joylashgan Aravon yaqinida xitoylar ta’rif bergan «uchqur (samoviy) otlar» tasviri
solingan qoya tosh suratlari topilgan. Xitoy manbalariga ko‘ra esa bunday uchqur
tulporlar aynan Dovon podsholigida y е tishtirilgan.
Har bir xalqning davlatchilik va madaniyati tarixini o‘rganish nafaqat ilmiy
yoki nazariy, balki chuqur ma'naviy-ruhiy ahamiyatga ega bo‘lib, har birimizda
o‘zimiz tug‘ilgan va yashayotgan ona zamin bilan mustahkam aloqadorlik hissini
rivojlantiradi. Qang‘ davlati va uning ijtimoiyiqtisodiy va madaniy hayotini
o‘rganishga doir bir qator tadqiqotlar olib borilgan. Tadqiqot ishlarida arxeologik
manbalar va Xitoy solnomalarida k eltirilgan ma’lumotlar y е takchi o‘rin tutadi.
Qang‘ davlati uning hududlari haqida S.P.Tolstov, keyinchalik Ya.G‘ulomov,
K.Shoniyozov, Yu.Buryakov va boshqalar izlanishlar olib borishgan. Xitoy
tarixchisi Sima Syan Qang‘ davlatiga oid ma’lumotida, uning aholisi asosan
ko‘chmanchilardan iborat bo‘lganligini yozgan. Lekin uning rivojlangan davrida
qang‘lilar o‘rta Sirdaryo bo‘ylarini egallangan davrlarda dehqonchilikni ham
o‘zlashtirib olganlar. Ular asosan, kam chorvaga ega bo‘lgan aholining qambag‘al
qismi bo‘lgan degan fikrlarni berishgan. Qang‘ davlati haqida yozma manbalar
ham mil.avv. II asrning ikkinchi yarmiga oid. Farg‘ona so‘zi so‘g‘d manbalarida
“Fraganik” shaklida yozilib, “tog‘lar orasidagi vodiy, atrofi berk soylik” ma’nosini
anglatadi. Xitoy manbalarida “Dayyuan, ya’ni Dovon” deb yuritilgan. Dayyuan
ham “tog‘lar orasidagi vodiy”ma’nosini beradi.Farg‘ona haqida ko‘plab
ma’lumotlar Xitoy manbalarida uchraydi. Xitoyda yilnomalar tuzish an’anasi
29
History of civilizations of Central Asia. The development of sedentary and nomadic civilizations: 700 B.C. to
A.D. 250 Volume II.1996, p.444.
27

miloddan avvalgi III asrdan keyin ya’ni Xitoydagi mayda davlatchalar
birlashgandan keyin shakllanadi. Unga ko‘ra har bir imperator devonxonasida
maxsus bo‘lim bo‘lib, uni xodimlari davlat boshqaruvi bo‘yicha hujjatmateriallarni
to‘plashgan. Keltirib o’tilgan ma’lumotlardan shunday xulosaga kelishimiz
mumkinki, Qang’ va Dovon davlatlari vujudga kelgan davrda siyosiy jihatdan o’ta
murakkab vaziyat vujudga kelgan edi. Xitoy imperatorlarining tazyiqlari bo’lishiga
qaramasdan mazkur davlatlar o’z mustaqilliklarini saqlab qolishga muvaffaq
bo’ldilar. Bu davlatlar o’zlaridan boy madaniy meros qoldirdilar.
2.2. Qadimgi Qang‘ va Dovon davlatlarining moddiy va madaniy tarixi
Tadqiqotchilarning fikriga qaraganda, Salavkiylar sulolasi bilan doimiy
ravishda olib borilgan kurashlar natijasida mil.avv. III asrning boshlarida Qang`
davlati paydo bo`ldi. Keyinchalik Yunon-Baqtriya davlati hamda ko`chmanchi
qabilalar bilan kurashlar natijasida Qang` davlati yanada mustahkamlandi va ayrim
manbalarda O`rta Osiyodagi yirik davlatlardan biri sifatida eslatiladi. Bu
davlatning asosiy negizini Sirdaryoning o`rta oqimida yashovchi qang`lar tashkil
etganlar. Mil. avv. II asrning boshlariga kelib Qang` davlatining yerlari birmuncha
kengayib sharqda Farg`ona vodiysi (Dovon), shimoli-sharqda usun, yuyechji
qabilalari bilan shimoli-g`arbda Sarisu daryosi, g`arbda, Sirdaryogacha borgan. Bu
katta hudud Toshkent vohasini, Talas vodiysini va qisman Chu vodiysining quyi
oqimidagi yerlarni o`z ichiga olib Qang` davlatining asosiy yerlari hisoblangan,
Mil.avv.II-I asrlarda qang`liklar Amudaryo va Sirdaryo oralig`idagi yerlarni va
Xorazmni o`zlariga bo`ysundiradilar. Qang davlati, Qanhxa (qad. xitoyʻ
manbalarida Kangkiya, zamonaviy o qilishda Kangjyuy, rus adabiyotida Kangyuy)
ʻ
— qadimda Sirdaryoning o rta havzasida mavjud bo lgan davlat (mil. av. III —
ʻ ʻ
mil. V asr o rtalari)
ʻ 30
.
30
Sagdullaev A. Qadimgi O‘zbekiston ilk yozma manbalarda. T. 1996.
28

Ayrim adabiyotlarda ushbu davlat aholisi ham uning nomlari bilan ataladi.
K,Shoniyozovning fikricha, Qang davlati sharqda Farg ona (Davan, Dayyuan),ʻ ʻ
shim. sharqda Usun (Uysun) davlatlari, shim. g arbda Sarisu, g arbda Sirdaryoning
ʻ ʻ
quyi oqimi bilan chegaradosh bo lgan. Xitoy manbalariga ko ra, Qang davlatining
ʻ ʻ ʻ
jan. hududiga hoz. O zbekistonning Samarqand, Buxoro, Shahrisabz,
ʻ
Kattaqo rg on va Urganch tumanlari kirgan bo lib, uning chegarasi Amudaryoga
ʻ ʻ ʻ
borib taqaladi. Janubiyda — Dayruziye (Dayuechji) davlati joylashgan 31
. Kushon
podsholigi tashkil topishi va uning hududi kengayishi munosabati bilan Qang
ʻ
davlatining jan. chegarasi o zgargan. Shu tufayli mil. avv. II asrda Xitoy elchisi
ʻ
Chjan Syan farg onaliklar yordamida Qang davlati orqali Dayruziye (Dayuechji)
ʼ ʻ ʻ
davlatiga borgan. Qang davlatining qishki poytaxt shaharlari Bityan va Sushiye
ʻ
bo lgan. Bityan Binkat shahri (boshqa manbalarga ko ra, Qanqa) o rnida, Sushiye
ʻ ʻ ʻ
esa hoz. Parkent tumanidagi So qoq (Sukeeke) nomli joyga to g ri keladi. Qang
ʻ ʻ ʻ ʻ
davlatining yozgi qarorgohlari Issiqko l bo ylab, hoz. Qoraqo l (Prjevalsk) yonida
ʻ ʻ ʻ
bo lgan. Qang davlatining qo shini 80-90 ming jangchini tashkil etgan. Qang
ʻ ʻ ʻ ʻ
davlati aholisining urf-odatlari Ruziye (Yueszi) davlati aholisi urf-odatidan farq
qilmagan. O z navbatida, ruziyeliklar urfodatlari hunlarnnkiga o xshash bo lgan.
ʻ ʻ ʻ
Qang davlati hukmdori va Hun xoqonligi tangriquti o rtasida qudachilik
ʻ ʻ
munosabatlari o rnatilgan. Shu tufayli xitoylar hunlar ustidan g olib chiqib, ularni
ʻ ʻ
o z joylaridan siqib chiqarganida, hun xoqoni o z avlodi bilan Qang davlatiga
ʻ ʻ ʻ
ko chib kelgan
ʻ 32
.
Qang davlatining ko chmanchi aholisi chorvachilik, shaharlar va ularning
ʻ ʻ
atrofida yashagan o troq aholi esa dehqonchilik, hunarmandchilik va
ʻ
savdosotiqbilan shug ullangan. Ular Buyuk ipak yo litgi xalqaro siyosiy, iqtisodiy
ʻ ʻ
va madaniy aloqalarda muhim o rin tutganlar. Qang davlati hududida jiddiy
ʻ ʻ
migratsion jarayonlar sodir bo lib turgan. Mil. V asrning 2-yarmida Qang davlati
ʻ ʻ
parchalanib, uning hududida Shosh (Shi), Samarqand (Kan), Maymurg (Mi),
ʻ
Shahrisabz (Shi), Kattaqo rg on (Xe), Usrushona (Sao) kabi kichik davlatlar
ʻ ʻ
31
Azamat Ziyo. O`zbek davlatchiligi tarixi. T. Sharq. 2000
32
Karimov Sh, Shamsuddinov R. Vatan tarixi. Birinchi kitob. T., 2010.
29

tashkil topgan. Bu davrga oid arxeologik topilmalar dehqonchilikdan
ixtisoslashgan hunaimandchilikning ajralib chiqqanligidan dalolat beradi. Bu
jarayon o`z navbatida hunarmandchilik va tog` - kon sanoatining (turli ma'danlar
qazib olish) yanada rivojlanishi uehun keng imkoniyatlar yaratdi.
Hunarmandchilikning rivojlanishi va qadimgi yo`llarning mavjudligi tufayli
Farg`ona vodiysida Sharqiy Turkiston bilan olib borilgan tashqi savdo bilan bir
qatorda, atrofdagi tog` vodiylarida yashovchi chorvadorlar bilan ham o`zaro
almashinuv rivojlanadi. Antik davr Farg`ona yodgorliklarining ayriralarida Xitoy
tangalari (u-shi) uchrasa ham mahalliy tangalar uchramaydi. Bu hol natural
xo`jalik (mahsulot ayirboshlash) ustunligidan dalolat beradi 33
.
Ipak yo li mohiyatan miloddan avvalgi I asrda Xitoyning Tarim havzasiʻ
(hozirgi Shinjon) hududidagi aholi punktlari hamda g arbdagi Davan, Parfiya
ʻ
va baqtriyaliklar bilan diplomatik aloqalar orqali G arb dunyosiga yo lni
ʻ ʻ
mustahkamlash harakatlari natijasida vujudga kelgan. Tez orada savdo qizg in
ʻ
pallaga kirdi. Miloddan avvalgi I asrdan boshlab Rimning Xitoy ipak matosiga
(parfiyalar tomonidan yetkazib berilgan) bo lgan qiziqishi ortdi, shu sababli
ʻ
Senat iqtisodiy va ma naviy sabablarga ko ra behuda ipak kiyishni taqiqlash
ʼ ʻ
to g risida bir necha farmonlar chiqargan.
ʻ ʻ
Miloddan avvalgi II asr oxiridagi ma lumotlarga ko ra, Davan aholisi 300
ʼ ʻ
ming kishini tashkil qilgan, Davanliklar ko zlari kirtaygan, qalin soqolli xalq
ʻ
bo lib, savdo-sotiq ishlarida mohirliklari bilan nom chiqarishgan. Davanda xotin-
ʻ
qizlar izzat-ikrom qilingan 34
. Davanliklar ishlab chiqaruvchilar va sharobni yaxshi
ko radiganlar sifatida tasvirlangan
ʻ 35
. Davanda yetishtirilgan “osmon tulporlari”—
arg umoqlar Sharqda mashhur bo lgan. Miloddan avvalgi 104—101
ʻ ʻ yillarda Xitoy
askarlari Davanga ikki bor hujum qilganlar. 1-hujum Xitoy askarlarining
mag lubiyati bilan tamom bo lgan, chunki ular istehkomga aylantirilgan
ʻ ʻ
33
Sagdullaev A va boshq. O`zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. T. Akademiya. 2000
34
Watson, Burton(1993). Records of the Grand Historian by Sima Qian. Translated by Burton Watson. Han Dynasty
II (Revised Edition), pp. 245. Columbia University Press. ISBN 0-231-08166-9 ; ISBN 0-231-08167-7 (pbk)
35
Watson, Burton(1993). Records of the Grand Historian by Sima Qian . Translated by Burton Watson. Han
Dynasty II (Revised Edition), pp. 244-245. Columbia University Press. ISBN 0-231-08166-9 ; ISBN 0-231-08167-
7 (pbk
30

$qishloqlarning qarshiligini sindirish uchun ojizlik qilganlar. Xitoyliklar 60 ming kishilik katta qo shin bilan ikkinchi marta hujum qilib, 101 yilda Ershi shahriniʻ qamal etishgan. Davanda saklar hukmronligi miloddan avvalgi 160-yilda boshlangan. Xitoy tadqiqotchisi Chjan Syan miloddan avvalgi 128-yillarda Davanni tasvirlaganida, u gullab-yashnagan urbanizatsiya sivilizatsiyasidan tashqari, “otda o q otuvchi jangchilar” borligini eslatib o tgan ʻ ʻ 36 . Chjan Syan Xan imperiyasini tark etib, eramizdan avvalgi 138—126-yillarda O rta Osiyoga ekspeditsiya uchun yo lga chiqqan. Shuningdek, miloddan avvalgi ʻ ʻ 106—101-yillarda Xitoy bilan to qnashuvi paytida Davan mamlakati qo shni ʻ ʻ Qang yuy qabilalari bilan ittifoqchi bo lganligi aytiladi. Xitoyliklar Davan ʻ ʻ shohining ismini ham “Mu-Kua” deb qayd etishgan, bu nom yunoncha Mauakes yoki Maues deb tarjima qilingan. Maues ismli yana bir skif hukmdori keyinchalik eramizdan avvalgi I asrda Shimoliy Hindistondagi Hind-skif podsholigining hukmdori bo lgan. ʻ \ XULOSA 36 Watson, Burton(1993). Records of the Grand Historian by Sima Qian . Translated by Burton Watson. Han Dynasty II (Revised Edition), p. 233. Columbia University Press. ISBN 0-231-08166-9 ; ISBN 0-231-08167-7 (pbk) 31$

Xulosa o‘rnida aytish joizki, qadimgi Xorazm, Qang‘ va Dovon davlatlari
Markaziy Osiyo sivilizatsiyasining rivojlanishida juda muhim rol o‘ynagan deb
bemalol ayta olamiz. Bu qadimiy davlatlar ko‘p asrlar davomida mintaqada muhim
siyosiy, iqtisodiy va madaniy markaz bo‘lib xizmat qilgan. Miloddan avvalgi VI
asrda vujudga kelgan Xorazm davlati o zining ilg or gidrotexnikasi, gavjum shaharʻ ʻ
markazlari va murakkab byurokratiya tizimi bilan mashhur edi. U O rtayer
ʻ
dengizigacha davom etadigan Buyuk Ipak yo‘li orqali Sharqiy Osiyo o rtasida
ʻ
tovarlar, g oyalar va texnologiyalar almashinuvini osonlashtirib, Ipak yo li bo ylab
ʻ ʻ ʻ
yirik savdo markazi bo lib xizmat qildi. Milodiy 1-ming yillikda gullab-yashnagan
ʻ
Qang‘ davlati o zining ko chmanchi chorvachilik xo jaligi va zardushtiylik,
ʻ ʻ ʻ
buddizm va shamanizmni uyg unlashtirgan o ziga xos diniy urf-odatlari bilan
ʻ ʻ
ajralib turardi. Ayni paytda, eramizning I – III asrlarida faol bo lgan Dovon davlati
ʻ
strategik ahamiyatga ega bo lgan daryo vodiylari va tog dovonlarini nazorat qilib,
ʻ ʻ
mintaqaviy kuch va So g d savdo tarmoqlarining homiysi sifatida gullab-
ʻ ʻ
yashnashiga imkon bergan. Garchi bu davlatlar oxir-oqibat tanazzulga yuz tutib,
yirik mintaqaviy kuchlar tomonidan bosib olingan bo lsa-da, ularning merosini
ʻ
O zbekiston, Turkmaniston va qo shni mamlakatlarning zamonaviy landshaftlarini
ʻ ʻ
aks ettiruvchi madaniy an analar, me moriy yodgorliklar va arxeologik obidalarda
ʼ ʼ
ko rish mumkin.
ʻ
Xorazm, Qang‘ va Dovonning siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy dinamikasini
o‘rganish bo‘yicha keyingi tadqiqotlar Markaziy Osiyoning murakkab tarixi va
uning Yevroosiyo sivilizatsiyasiga doimiy ta’sirini yangicha yoritish imkoniyatiga
ega.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
32

1. Rtveladze E.V. O zbekistonning qadimgi o tmishi. Toshkent, 2009. ʻ ʻ
2. A.Sagdullayev. ,, Qadimgi O rta Osiyo tarixi
ʻ ʼʼ
3. B.J.Eshov. A.A. Odilov. “O zbekiston tarixi 8-b.Лившиц В. А.
ʻ ʼʼ
Согдийский посол в Чаче / / Советская этнография. 1960.
4. A.Asqarov. O zbekiston tarixi (qadimdan eramizni V asrigacha). T-1994.
ʻ
5. Jabborov I. Antik madaniyat va ma naviyat xazinasi.T-1999.
ʼ
6. Azamat Ziyo. O`zbek davlatchiligi tarixi. T. Sharq. 2000
7. Karimov Sh, Shamsuddinov R. Vatan tarixi. Birinchi kitob. T., 2010.
8. Перейти обратно: Аюбов А.Р. Население древней Ферганы: саки или
парикане? // Номаи донишгоҳ. Учёные записки. Scientific notes . №3 (52).
2017.
9. Аюбов А.Р. Некоторые вопросы этногенеза, этнокультурных
процессов и сложения топонимов древней и раннесредневековой Ферганы.
Вестник ТГУПБП №4. 2017.
10. The Tarim Mummies: Ancient China and the Mystery of the Earliest
Peoples om the West. J. P. Mallory and Victor H. Mair. Thames & Hudson .
London . (2000),
11. Зуев Ю. Сармато-аланы Приаралья (ЯньцайАбзойя) // Культура
кочевников на рубеже веков ( XIX – XX , XX – XXI вв.): Проблемы генезиса и
трансформации. Материалы международной конференции. Алматы, 1995.
12. Литвинский Б.А. Кангюйско-сарматский фарн. Душанбе, 1968.
13. Малявкин А.Г. Танские хроники о государствах центральной Азии.
Новосибирск, 1989.
14. Таскин В.С. Материалы по истории сюнну. М., 1973, вып.
15. Толстов С.П. По следам древнехорезмийской цивилизации. М.,
1948.
33

16. Зуев Ю. А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии Алма-Ата.
2002.
17. Bichurin N.Ya., 1950, II,
18. Bichurin N.Ya., 1950, II,
19. History of civilizations of Central Asia. The development of sedentary
and nomadic civilizations:
20. History of civilizations of Central Asia. The development of sedentary
and nomadic civilizations: 700 B.C. to A.D. 250 Volume II.1996,
21. K. Shoniyozov Qang' davlati va qang'lilar.T.1990
22. Бичурин Н.Я. Кўрсатилган асар, II-жилд,
23. Bozarov, N. (2022). O RTA OSIYODA BIRINCHI RENESSANSʻ
DAVRIDA DAVLAT BOSHQARUVI TARAQQIYOTI. IBMSCR | Volume 2,
Issue 8, Aug ust IBAST | Volume 3, Issue 2, February 143 INTERNATIONAL
BULLETIN OF APPLIED SCIENCE AND TECHNOLOGY ECHNOLOGY UIF
= 8.2 | SJIF = 5.955 ISSN: 2750-3402 IBAST
24. Bozarov, N. (2021). AMIR TEMURNING DAVLAT
BOSHQARUVIDAGI TAMOYILLARI, USLUBLARI VA SIYOSATI.
O’zbekistonda Fanlararo Innovatsiyalar Va Ilmiy Tadqiqotlar Jurnali.
34

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Qadimgi Xorazm, Qang’ va Dovon davlatlari

O'xshash dokumentlar