Qadimgi Yunoniston madaniyati - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	598.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Октябрь 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Sunnatillo

Дата регистрации 11 Апрель 2025

2 Продаж

Qadimgi Yunoniston madaniyati

Купить

Qadimgi Yunon madaniyati
Mundarija:
Kirish.
I.BOB. Qadimgi Yunonistonning qisqacha tarixi.
I.1. Geografik o‘rni, tabiiy sharoiti va aholisi.
I.2. Qadimgi Yunoniston tarixi manbashunosligi va tarixini davrlashtirish.
II.BOB. Qadimgi Yunoniston madaniyati.
II.1. Qadimgi Yunoniston yozuvi va maktablari
II.2. Qadimgi yunon san`ati va dini
II.1. Yunonistonning qadimgi Olimpiya o`yinlari
Xulosa.
Adabiyotlar ro’yxati.
1

Kirish
Insoniyat o’zining qadimgi tarixiga hamma vaqt qiziqish bilan qarab
kelgan.Bu davrni antik dunyo deb ataymiz. Antik dunyoda yashagan
bobokalonlarimiz hayotiga har birimiz qiziqish bilan qaraymiz. Qadim
zamonlardan qolgan va shular asosida biz o’tmish tarixini tiklaydigan narsalarning
hammasi ular hoh tosh va boshqa obidalarga yozilgan yozuv bo’lsin,hoh antik
muallifning guvohlik berib yozib qoldirgan asarlari bo’lsin,hoh bino yoki mehnat
quroli bo’lsin,ana shularning hammasi biron-bir qadimgi davrni o’rganish uchun
manbadir. Antil davrning badiiy go’zalligiga asos solgan Gomer ijodidagina
enas, shu bilan birga Esxil, ofokl, Evripid va Aristofan kabi so’z san’atkorlarning
nodir adabiyot durdonalari ham bitmastuganmas badiiy estetik zavq manbaidir.
Kurs ishining maqsadi. Gesiod, Geradot, Fukidid, Ksenofont kabi tarixiy
nasrni go’zal sahifalar bilan boyitgan ulug’ istedotlarning mo’tabar nomlari ham
biz uchun g’oyat qimmatlidir. Bu adiblarning asarlarida antik o’tmishning o’ziga
hos qirralarini kuzatamiz. Gomer davridayoq skiflarning nomi uzoq Afinaga yetib
borgan edi. Bu o’rinda Gomerning skiflar haqidagi fikri beihtiyor etiborimizni
o’ziga jalb etadi. Gomer o’zining poemasida skiflar haqida kuylagan edi,deb
yozadi Flaviy Arrian ”Aleksandrning yurishi” asarida.Skiflar hqiqatgo’y odamlar
bo’lgan,ular Osiyoda yashaydi, biroz kambag’alrog’u, ammo juda haqiqatgo’y.
Yunon adibi Gomerdan tashqari yana bir yunon adibi Geradot o’zining asarlarida
ham skiflar haqida qiziq-qiziq hikoyalar yozib qoldirgan.Geradot ijodi to’qqizta
kitobdan iborat. Uchinchi kitobning bir qismi va to’rtinchi kitob to’liq holda skiflar
hayotiga bag’ishlangan. Shu o’rinda skiflarning o’zi kimlar, degan savolning
tug’ilishi tabiiy.
Kurs ishining vazifasi. Skiflar haqida yirik tadqiqotlar yaratgan yana bir
olim L. V. Ditmarning fikricha, skiflar, asosan dehqonchilik bilan shug’ullangan
ko’chmanchi qabilalardan bo’lib, asosan cho’l joylarda yashar edi.
2

Geradotni biz tarixchi sifatida yaxshi bilamiz.Ammo uning ijodiga yaqindan
yondoshsak, eng avvalo yunon adabiyotining ulug’ namoyondasi bo’lganligining
ham guvohi bo’lamiz. To’qqiz kitobning har biri yuz ellik va undan ortiq hikoya,
rivoyat va o’zoga hos tarixiy novellalarini o’z ichiga oladi.Geradot ijodi orqali biz
o’sha davrda Markaziy Osiyoda xalq og’zaki ijodi ancha rivoj topganligini
bilamiz. Darhqiqat,ilk xalq og’zaki ijodi namunalari hisoblangan “To’maris”,
”Shiroq” afsonalarini ham Geradot, Polien ijodida uchratamiz.
Kurs ishining dolzarbligi. Hatto bu afsonalarning ham ma’lum darajada
tarixiy asosga ega ekanligini yunon adabiyotining ulug’ namoyandasi
Ksenofontning asari orqali bilib olishimiz mumkin. Ksenofonning bundan tashqari
“Anabasis” “10000 yurishi” asarlarida qarib yarim asrdan ko’proq davom etgan
Eron-Yunon urushi tasvirlanadi.Badiiy adabiyot insoniyat tarixini aks ettiradi.
Shuning uchun ham biz ko’pincha Geradot,Ksenofont asarlarini tarixiy asar
sifatida qaraymiz 1
. Aslida bu asarlar tarixiy nasrning yorqin namunasidir. Ularda
go’zal badiiy ifodani kuzatamiz. O’z o’rnida tarixchilar ham bu asarlarni o’qib
tarix haqida xulosa chiqaradilar.
Hamma davrlarda ham tarix fani bilan adabiyot o’ziga hos ravishda
chambarchas bog’lanib kelgan. Ushbu kurs ishining mavzusini shu ma’lumotlar
bilan bog’ladim va ochib berishga harakat qildim. Kurs ishini II bob to’rt
paragrafga bo’lib yoritdim. Kirish,xulosa va adabiyotlar shular ichida.Yana bir
ma’lumot antik tarixchilarning asarlari Yunon tarixiga oid eng asosiy yozma
manbadir. Gretsiyada tarix fani birdaniga vujudga kelgan emas. Greklarning
tasavvuricha tarix fan emas, balki san’atdan va pand nasihatdan iborat. Shu sababli
qadimgi Greklar boshqa fanlar singari tarixning ham o’z muzasi bor, bu muza
Kliodir, Klio boshqa muzalar bilan bir qatorda san’atlar boshi Apollon ayyomlari
orasida bo’lgan deb hisoblaganlar. Greklar tarixiy voqealar tog’risida chiroyli va
pand nasihatli hikoyani hammadan ko’proq qadirlaganlar.Ular,tarixning asosiy
vazifasi pand nasihatdan iborat deb hisoblaganlar.
1
Kabirov A . “ Qadimgi sharq tarixi ” . Toshkent. 2016 . 186 bet.
3

I.BOB. Qadimgi Yunonistonning qisqacha tarixi.
I.1. Geografik o‘rni, tabiiy sharoiti va aholisi.
Yunoniston geografik jihatdan 3 qismga bo’linadi: Fessaliya va Epir,
shimolda Moli va Pagasey ko‘rfazlari, janubdan Korinf va Saronika bilan
cheklangan, markaziy qismi Peloponnes yarim orolidan iborat janubga
bo’linadi. Shimoliy qismida Fessaliyani Epirdan Pind togiari zanjiri ajratib
turadi. Qadimda bu ikki viloyat yunon madaniyati shakllanishida muhim
ahamiyat kasb etadi.
Chunki bu yerda ilk bor shimoldan janubga tomon yunon qabilalari siljib
kelgan. Fessaliyada qadimgi yunon afsonalari paydo bo’ldi. Uning janubidagi
Sperxa daryosi vodiysidagi axey Ftiotidasi ahil va mirmidonlar vatani.
Fessaliyadan afsonaviy Yason uzoq Kolxidaga oltin mo‘yna uchun joiiab
ketgan. Dodonda Sella kohinlari muqaddas dub daraxtining barglarini
shitirlashiga qarab fol ochganlar. Ejpir yunon madaniyatiga aloqasi boimagan
yowoyi oika boiib, uni markaziy Yunoniston bilan faqat xaoii, tesprot, moloss
va oresta kabi epir qabilalari joylashgan Axeloy daryosi bogiab turgan.Fessaliya
barcha tomondan togiar bilan o ‘ralgan boiib, bu yerda ikki tekislikni
Fessaliyalik bosqinchilar ishg‘ol qilganlar. Ular mahalliy aholini qaram
penestlarga aylantirganlar. Qisman ularni vodiydan togiarga siqib chiqarganlar.
Fessaliya g'arbiy qismida g'alla va chorvachilik rivojlangan. U yerda qulay
qirg'oq va qoitiqlar yo‘q. Shimoliy Yunonistonni markaziy Yunonistondan
dengiz va Oyta tog’lari orasida yotgan Fermopil daryosi ajratib turadi 2
.
Markaziy Yunonistonda kam sonli togiik qabilalar joylashgan. Egey
dengizi qirg‘og‘ida Evbey oroli qarshisida Opunt lokrlari joylashgan. Er avV
asrda afinaliklar uchun lokrlar qoloqlikning namunasi bo’lgan.Parnas (2450
m) va Kifris togiarida joylashgan vakiy qabilalari yanada qoloq bo’lgan.
Markaziy Yunoniston yoiidagi eng muhim joy bu Elateya shahri bo’lgan.
Delfa qadimgi Elladaning diniy markazi vazifasini o ‘tagan. Parnasdan
2
5. Urakov D. “Qadimgi dunyo tarixi”.(Yunoniston va Rim tarixi). Тoshkent. 2020. 148 bet.
4

shimolda Yunonistonning eng kichik viloyati — Dorida (185 kv.km) bo’lgan,
aftidan doriylar shu yerdan kelib chiqqanlar.
Fokidadan g'arbga Agra, evitan nomidagi illiriya qabilalari yashagan
togii va ozroq unumdor vodiyga ega bo’lgan Etoliya viloyati joylashgan.
Shimolda Epir bilan tutashgan Abrakiy qoitigigacha bo’lgan hudud
Akarnaniyada illiriya qabilalari yashagan. Janubda 3000 kv. km. hududni
egallagan Beotiya viloyati birdaniga 3 dengiz bilan tutashgan. Poytaxti Fiva
bo’lgan Beotiyada g'allachilik, chorvachilik va baliqchilik kuchli rivojlangan.
Beotiyani janubdan Kiferon va Parnas togiari o‘rab turadi. yunonistonning
markazida tuprogi dehqonchilikka noqulay bo’lgan Attika viloyati joylashgan.
Qadimgi Attikada suv tanqis bo’lsa-da, ammo marmar, loy, kumush va zaytun
darcvtlariga boy bo’lgan. Afmaning dengiz yoiini Salamin oroli to‘sib turadi.
Salamin uchun Afina Megara va Egina bilan uzoq urush olib bo’lgan, faqat
Eginaning bo‘ysundirilishi Afmaning dengiz savdosiga yo‘I ochdi. Korinf va
Saronik qoitiqlari orasidagi togiik hududda Megara shahri joylashgan. Korinf
qoitigidan so‘ng Peleponnes yarim oroliga o‘tish mumkin. Uning markazida
Arkadiya balandligi turadi. Lakoniya va Messeniya viloyatlari yarimorol
g‘arbida joylashgan. Bu viloyatlarda g'alla ekilgan. Messeniyadan shimolda
Elida viloyati joylashgan boiib, Alfey va Kladey daryolari qo'shilish joyida har 4
yilda bir marta Olimpiya o'yinlari o ‘tkaziladigan Olimpiada joylashgan.
Ellidadan shimolda Axeya viloyati turadi. Yunonistonning iqlimi yumshoq,
harorati 16 °C ni tashkil etadi. Landshafii qadimda hozirgidan farq qilgan.
Qalin o'rmonlar ko‘p bo’lib , tuproq hozirgidek toshloq bo’lgan. Faqat ozgina
yer unumdor bo’lgan 3
.
Er. av . VI asrgacha faqat bug'doy va tariq ekilgan. Keyin esa uzum va
zaytun bu ekinlarni siqib chiqargan. Yunonistonda oltin yo‘q. Mis juda ko‘p.
Xalqida shahrining nomi ham «mis» degan ma’noni bildiradi. Bu yerdan mis
3
Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of
interaction’’. Oxford University Press. England I994. P.17-19.
5

qazib chiqarilgan. Beotiya va Lakoniyada sifati past temir, Tasos va Sifnos
orollaridan er avVIII—VI asrlardan kumush qazib olingan.
Er. av.VIII asrdan Lavrion kumush koni ochilgan. Bu konlardan olingan
daromad er. avv. V asrda Afinani qudratli flot qurishga va Yunonistonda
yetakchilik rolini o ‘ynashga imkon berdi. Afinada tog‘-konchilik sohasida
ulkan yutuqlaiga erishildi. Konlarning chuqurligi 100 m. ga yetgan. Qimmatli
metallarni qidirib topish san’ati yuqori darajada bo'lgan. Kulolchilikda
yunonlar haqiqiy san’atkor bo‘lganlar. Tosh juda yuqori baholangan. Hamma
joyda tosh mo’l- ko’l bo'lgan. Marmarning vatani Pentelikon Aflnadan bor-
yo‘g‘i 10 km masofada joylashgan 4
. Mashhur Parfenon va Propiley pentelikon
mamaridan bunyod etilgan.
I.2. Qadimgi Yunoniston tarixi manbashunosligi.
Qadimgi Yunoniston tarixiga oid manbalar ko‘pligi va yaxshi saqlanib
qolganligi bilan boshqa hududlar tarixidan farq qiladi. Yunoniston tarixi
manbashunosligida qadimgi tarixchilarning asarlari muhim o ‘rin tutadi. Er
avVI—V asrlarda tarix fani gullab yashnagan davridir. Bu davr tarixchiligini
g‘arb olimlari «Aliolida polislar tarixi» deb atashadi. Bu davrdagi ko‘zga
ko‘ringan tarixchilardan: Gerodot, Fukidid va Ksenofontni olish mumkin.
Makedoniyalik Aleksandming sharqqa yurishlaridan so‘ng Yunoniston
tarixida yangi tarix maktabi — Arastu maktabi shakllandi. Bu davrning eng
ko'zga ko'ringan asari Arastuning «Politiya» asaridir. Bu asar Arastu va
uning shogirdlari tomonidan yozilgan bo‘lib, yunon polislari, O’rta yer
dengizi qirg‘oqlaridagi yunon koloniyalari haqida muhim ma’lumot beradi.
Asar juda ko‘p boiimlardan iborat bo‘lsa-da, uning faqat bizgacha «Afina
politsiyasi» qismi yetib kelgan. Ellin davriga kelib yunon jamiyatidagi keskin
o‘zgarishlar, katta davlatlaming vujudga kelishi bilan umumiy tarixga asos
solindi. Bu davrning eng ko‘zga ko'ringan tarixchilaridan biri Timey bo‘lib, u
4
3. Kabirov A. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. 2016. 173 bet .
6

o ‘zining asarida Bolqon Yunonistoni, g‘arbiy yunon mustamlakalari haqida
muhim ma’lumotlar beradi.
Qadimgi yunon tarixi bo‘yicha eng muhim manbalardan biri arxeologik
topilmalar hisoblanadi. Arxeologlar Bolqon Yunonistoni va Egey dengizi
orollaridagi qadimgi ibodatxonalar, saroylar, mudofaa inshootlarini qazib
ochdilar. Ayniqsa, Krit orolida ingliz arxeologi A. Evans 40 yildan ko‘proq
vaqt Knoss saroyini qazib ochdi. Kichik Osiyoda nemis arxeologi G.
Shlimanning Troya xarobalarini qazib ochishi qimmatli ma’lumotlarni berdi.
Me’muar asarlar. Polislarning yemirilishigacha yunonlar tarix va adabiyotga
oid asarlarni me’muar shaklda yozishgan. Er avIV asrdagi eng yirik me’muar
asar Ksenofontga tegishli. U asosan harbiy sohaga oid ma’lumotlarni beradi.
Ellinizm davrida me’muar va avtobiografik asarlar yozish odat tusiga kirdi.
Ellin davri siyosatchilaridan Pirra va Arata eng yirik tarixiy asarlar
mualliflari hisoblanadilar 5
.
Ular «Axey ittifoqi» haqida keng ma’lumotlarni yozib qoldirishgan.
Xatlar. Antik jamiyatda xatlar muhim o ‘rin tutgan. Ular ikki xil shaklda
ochiq va yopiq shaklda yozilgan. Platon, Isokrat va Sallyustiylar yozgan
ochiq xatlarida falsafiy muammolar haqida fikr yuritilgan. Yopiq xatlar davlat
ahamiyatiga molik xatlar boiib, maxsus kishilar nomidan yozilgan. Ularda
asosan siyosiy va maxfiy maiumotlar yozilgan. Shoirlar va ularning asarlari.
Yunon she’riy adabiyotining shakllanishi er avIX—VIII asarlarga tegishli
boiib, bu davmi «Gomer davri she’riyati» deyishadi. Gomer, Gesiod va
dramaturglar Esxil, Sofoklning asarlari juda yaxshi saqlangan. Gesiod
o‘zining «Mehnat va kunlar» asarida yunon jamiyatidagi ijtimoiy ziddiyatlar
haqida yozadi.
Shaharlar. Yunon tarixiy manbashunosligiga shahar qoldiqlari muhim
o'rin tutadi. Shaharlardagi saroylar, ibodatxonalar yaxshi saqlangan. Krit-
Miken davri saroylari, inshootlari juda ko'plab topilgan. Yunon
5
12. История древнего мира/Под ред. И. М. Дьяконова, В. Д. Нероновой, И. С. Свенцицкой. М., 1983, т. II,
лкция стр 79.
7

me’morchigining asosiy yodgorliklaridan bu Palestlar va Gimnasiylardir.
Palestlar — bu sport inshootlari jumlasiga ki rib, u yerda asosan yosh bolalar
muntazam sport bilan shug‘ullanishgan. Gimnasiy — sport inshooti boiib, bu
yerda asosan kattalar sport va fan bilan shug‘ullanganlar. Bizgacha Afinaning
ikki katta gimnasiyasi saqlanib qolgan. Ulardan biri qahramon Akadem bogida
joylashgan, ikkinchisi likeylik Appolon dala hovlisida joylashgan 6
.
Yunonistondagi madaniyat markazlaridan yana biri bu muqaddas joylar
va ulardagi haykal va inshootlardir. Sliaharlar tarixini o ‘rganishda qadimgi
yoilar ha... muhim ahamiyat kasb etadi. Eng yirik yoilar xarobasi Afina va
Pirey portidagi y o i boiib, dengiz ortidan keltirilgan mahsulotlar Pirey portiga
tushirilib, shu y o i orqali Afinaga keltirilgan. Bu mashhur y o i Peloponnes
urushi davrida Sparta va uning ittifoqchilari tomonidan buzib tashlangan.
Hozirgi kunda faqat uning xarobalarigina saqlanib qolgan. Pireydan tashqari
Yunonistonning ikki yirik porti Samos va Iskandariya ham o ‘z ahamiyatini
yo‘qotgani yo‘q.
Mudofaa devorlari . Yunon mudofaa va harbiy tarixida himoya devorlari
va boshqa fortifikatsiya inshootlari muhim o ‘rin tutadi. Yunon tarixini
qadimgi davriga oid mudofaa inshootlari Troya, Mikena, Tirinf va Afinada
yaxshi saqlangan. Undan tashqari Xersones, Eley, Metapont, Akrogant
shaharlari devorlari asl holicha saqlanib qolgan.
Yozuvlar. Yunon tarixini o ‘rganishda yozuvlar muhim ahamiyat kasb
etadi. Asosan XIX asrning 70-yillaridan papirus topilmalarni o ‘rganish
natijasida yangi «papirologiya» faniga asos solindi.
Yunon jamiyatiga papirusning kirib kelishi Misr tarixi bilan uzviy
bogMiqdir. Qadimgi mashhur yunon — lirik shoirlari Alkey, Sapfo, Korin,
Pindara, Vakximida va mashhur fojeanavislar Sofokl va Evripid hamda
mashhur hajviy asarlar muallifi Menandrlar o ‘z asarlarini papiruslarga
yozishgan. Papirusga ko‘chirilgan eng yirik asar Arastuning «Afina politiyasi»
6
Ривкин Б. И. В долине Алфея. Олимпийские игры в искусстве Древней Греции.М.,1969 . Стр 69.
8

asaridir. Keyinchalik qog'ozning kashf etilishi bilan papiruslar o ‘z
ahamiyatini yo'qotgan, ularni faqat hukmdor saroyidagi arxivlardan topish
mumkin.
Tangalar. Yunoniston iqtisodiy tarixini o ‘iganishda tangalar muhim o’rin
tutadi. XVIII asrda Venada o'tkazilgan qadimgi yunon tangalari ko'rgazmasida
70000 dona yunon tangalari kolleksiyasi namoyish etilgan. Qadimgi yunon
tangalari iqtisod va savdo sohasidagi eng muhim ashyoviy dalildir.
Arxaik davr yunon tangalari kumushdan bo'lib, uning teskari qismida
shahar ramzi yoki shahar nomining birinchi harfi tushirilgan. Ellin davri
tangashunosligi arxaik davr tangashunosligidan farq qiladi. Ularda asosan
hukmdorning surati va teskari tomonida esa yozuv va ramzlar tushirilgan.
Tangalardan tashqari tesserlar, ya’ni hozirgi kundagi chipta shaklidagi
hujjatlar yaxshi saqlangan. Ular asosan sopol va metalldan tayyorlangan.
Tesserlar ikki xil vaziyatda ishlatilgan: harbiy sohalarda kiyimlarga taqilgan
bo‘lsa, kundalik hayotda teatr va dam olish joylariga kirish uchun ruxsatnoma
vazifasini o ‘tagan.
Bizgacha yetib kelgan tesserlardan eng mashhuri Dionis teatriga kirish
uchun ko‘rsatilgan tesserlardir. Ularda asosan yunon harflari yozilgan, har bir
tesserda bitta harf uchraydi 7
.
Ostrakonlar. Ular sopol parchalari bo'lib, Afina demokratiyasiga xavf
soladigan siyosiy arbob, taniqli shaxslarga qarshi ovoz berishda ishlatilgan.
Ular er avV asrga oid. Bizgacha yetib kelganlaridan biri Femistoklga qarshi
yozilgan. Qadimgi Yunoniston tarixini o ‘rganishda logograflarning asarlari ham
muhim o ‘rin tutadi. Logograflar o'sha davr voqea-hodisalarini hech qanday
izoh bermay tasvirlaganlar. Ular er avVI—V asrlarda yashaganlar. Ular tarixni
afsonalar bilan aralashtiiganlar. Afsonalaiga tarixiy voqealar deb qarab unga
ishonganlar. Er. av . VI asrning ikkinchi yarmida yashagan logograf Miletlik
7
История Древней Греции. Под.ред. В.И.Кузищина. М., 2005.С.17-18.
9

Gekatey o'zining asarida Yunonistonning jug‘rofik xaritasini chizadi. Uning
asarlaridan bizgacha ayrim parchalar yetib kelgan.
I.3. Yunon tarixini davrlashtirish.
Yunon tarixi' Qadimgi dunyo tarixining bir qismi hisoblanadi. Qadimgi
yunon tarixi doirasida Bolqon yarim oroli, Egey dengizi havzasi, janubiy
Italiya, Sitsiliya oroli va shimoliy Qora dengiz bo‘yi, Kichik Osiyoning g‘arbiy
qirg‘og‘idagi qadimgi jamiyatlaming shakllanishi, gullab-yashnashi va
tushkunlik davrini o ‘rganadi. Yunon sivilizatsiyasi tarixi uch bosqichga
bo’linadi: birinchisi — bu er avII ming yillikda Krit va Mikenada ilk sinfiy
jamiyatlar va davlat birlashmalarining paydo boiishi va halokati. Ikkinchi
bosqich — bu Krit-Miken sivilizatsiyasining halokatidan keyin antik
Yunonistonning er avXII asrdan er avIV asrning so‘nggi choragigacha bo‘lgan
taraqqiyot davrini o ‘z ichiga oladi. Qadimgi Yunon jamiyati taraqqiyotining
eng yuqori cho‘qqisi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy davlat tuzilmasi bo‘lgan yunon
polislarining tug‘ilishi, yuksalishi va tushkunligi bosqichi bo’ldi.
Er. av. IV asrning so‘ngi choragida yunon-makedonlar tomonidan
Ahamoniylar Eroni davlatining bosib olinishidan yunon tarixining uchinchi
so'nggi bosqichi boshlanadi. Bu bosqich qariyb uch yuz yilni ,o‘z ichiga olib,
sharq va g‘arb madaniyati unsurlarini o ‘z ichiga olgan Ellin davlatlarining
tashkil topishi, ellin madani yatining rivojlanishi davridir. Bu bosqich er avI
asr so‘ngida ellin davlatlarining g‘arbdan Rim, sharqdan Parfiya tomonidan
bosib olinishi bilan tugaydi. Bolqon Yunonistonida davlatchilik taraqqiyotining
yangi davri taxminan er avXI asrdan boshlanadi.
Bu davrdan antik Yunoniston taraqqiyotining polis davri boshlanadi. U
o‘z ichiga uch davmi oladi:
1. Er avXI—IX asrlar — Gomer yoki polis arafasi («Qorongi asrlar»).
Bu bosqichda Bolqon Yunonistoni hududida urug‘-qabila munosabatlari
hukmron boiadi.
10

2. Arxaika davri (er avVIII—VI asrlar) — polisdavlatlarning
shakllanishi, Buyuk Yunon kolonizatsiyasi va ilk Yunon tiraniyalari davri.
3. Klassik Yunoniston (er avv— TV asrlar.) — Qadimgi yunon polislari,
ularning iqtisodiyoti va yunon madaniyatining gullab-yashnagan davri.
Makedoniyalik Iskandarning Sharq yurishlaridan keyin Ellin davlatlarining
tashkil topishi bilan qadimgi yunon tarixida yangi ellin davri (er avIV asrning
so‘ngi choragi - er av 30-yillar) boshlanadi 8
.
II.BOB. Qadimgi Yunoniston madaniyati.
II.1. Qadimgi Yunoniston yozuvi va maktablari.
Qadimgi Yunoniston o`zining ko`p asrlik madaniyatiga ega. Miloddan
avvalgi III–II mingyilliklardayoq Krit-Miken madaniyati ravnaq topgan edi. Ular
8
Рожанский И.Д. Развитие естествознания в эпоху античности. М., 1979. Стр 83
11

o`zlarining chiziqli yozuvlariga ega bo`lganlar. Lekin bu yozuv keyinchalik
unutilgan, Gomer davrida yunonlar finikiyaliklarning yozuvlari bilan tanishganlar.
Shu asosda ular 24 harfdan iborat o`z yozuvlarini yaratganlar.
Yunonlar xat va yozuvni papirus o`simligi bargidan tayyorlangan varaqqa,
sopol parchalarga va ustiga mum surtilgan taxtachalarga yozganlar. Yunonlar xat
yozishda metalldan tayyorlangan qalamcha – stilda yozganlar. Stilning bir uchi
ingichka bo`lib u yozishga mo`ljallangan. Ikkinchi tomoni to`mtoq bo`lib, u o`chir-
g`ich vazifasini o`tagan. Qadimgi yunonlar kitobni sevishgan va ularni ehtiyot
qilib saqlaganlar. Shu tufayli bo`lsa kerak Yunonistondan juda ko`p faylasuf, olim,
adiblar yetishib chiqqanlar.
Yunonlar o`qishga ishtiyoqmand bo`lib, erkin yunonlarning o`g`illari yetti
yoshdan maktabga borganlar.
Dehqon va hunarmandlarning bolalari maktabni bitirib, ota-onalariga yordam
berganlar. Badavlat va o`ziga to`q kishilarning bolalari 18 yoshgacha
gimnaziyalarda o`qishni davom ettirganlar.
Yunon maktablarida bolalar chiroyli yozishga, aniq va ravon so`zlashga
o`rgatilgan. O`qituvchilar bolalarga Gesiod, Gomer, Sofokl, Esxil, Aristofan kabi
adiblarning asarlarini o`qitganlar.
Yunon bolalari Gomerning «Odisseya» va «Iliada» dostonlarini sevib
o`qiganlar va yod olganlar.
Maktabda o`quvchilarga rasm chizish, raqs tushish, ashula aytish va lira
chalish o`rgatilgan. Maktabda bolalarga har turli jismoniy va harbiy ta`lim ham
berilgan. Maktabda intizom qattiq bo`lib, yalqov, dangasa, intizomsiz va so`zga
kirmaydigan bolalar kaltakiangan. Qullar o`quv-yozuvdan mahrum edilar.
Yunonistonda qizlar uchun maktablar boimagan. Qizlar buvilari, onalari va
opalari rahbarligida har xil hunar va ro`zg`or ishlariga o`rgatilgan.
Qadimgi Yunon adabiyoti. Qadimgi yunon adabiyotining kelib chiqishi uzoq
o`tmishga borib taqaladi. Yunon adiblari ajoyib afsona, rivoyat, she`r, qo`shiq,
12

doston, tragediya va komediyalar yaratishgan. Yunon baxshilari esa qadimgi
afsona va rivoyatlarni og`zaki tarzda ijro etib avloddan-avlodga yetkazganlar.
«Gerakl», «Didalva Ikar», «Argonavtlar», «Iliada» va «Odisseya» kabi
afsona, doston va rivoyatlar Yunon adabiyotining eng nodir asarlaridan
hisoblanadi. Yunon adabiyotining eng mashhur namoyandalaridan biri Gomer
bo`lib, u miloddan avvalgi VIII asrda, boshqa ma`lumotlarga qaraganda XII asrda
yashagan ekan. Gomer «Iliada» va «Odisseya» dostonlarining muallifidir.
Dostonlarda yunonlarning Kichik Osiyodagi Troya shahriga qilgan yurishlari,
qahramonlarning kurashlari va boshlaridan o`tkazgan sarguzashtlari hikoya
qilingan. Yunon adabiyotining yirik namoyandalaridan biri Gesiod bo`lib, u
miloddan avvalgi VIII asr oxiri – VII asr boshlarida yashagan. Uning «Mehnat va
kunlar» poemasi yunon mehnatkashlariga mehr-muhabbat, tekinxo`r aslzodalarga
nafrat ruhida yaratilgan. Gesiod o`z asarida mehnat ahlini ulug`lagan. Miloddan
avvalgi VI–IV asrlarda Yunonistonda Esxil, Sofokl, Evripid kabi mashhur shoir-
dramaturglar ijod etganlar. Ularning har biri o`lmas qo`shiq, she`r va tragediyalar
yozib qoldirganlar. Ularning eng mashhuri Esxil bo`lib, u miloddan avvalgi 525–
456-yillarda yashagan. U 90 dan ortiq tragediya yozgan 9
. U «Tragediya otasi»
hisoblanadi. Uning eng mashhur tragediyalari «Zanjirband Prometey» va «
Forslar» dir. «Zanjirband Prometey» asarida pahlavon Prometeyning xudo Zevs
irodasiga qarshi borib, odamlarga qamish poyasida osmondan olov keltirib beradi.
Rivoyatga ko`ra u odamlarga uy-joy qurishni, hayvonlarni qo`lga o`rgatishni, kema
yasashni, «hisob ilmi» va xat-savodni o`rgatgan ekan. Bu ishlar Zevsni
g`azablantirib Prometeyni tog` qoyasiga zanjirband qilishni buyuradi. Zevs temir
tumshuqli qushga Prometeyning jigarini cho`qib yeyishni buyuradi. Prometey
kelajakda kimlar Zevsni hokimiyatdan mahrum qilajagini biladi. Ammo u bu sirni
Zevs yuborgan Germesga aytmaydi. Shunda Zevs Prometeyga shunday g`azab
qiladiki, zanjirband Prometey qoya bilan yer qa`riga tushib ketadi.
9
6. Rajabov R.. “Qadimgi Dunyo tarixi”. Т oshkent. 2009 . 148 bet.
13

Esxilning «Forslar» tragediyasi miloddan avvalgi 492–449-yillardagi Yunon-
Eron urushlari voqeasiga bag`ishlangan. Yunonistonning yana bir shoir dramaturgi
Sofokldir. U miloddan avvalgi 496–406-yillarda yashab ijod etgan tragik shoirdir.
U 120 dan ortiq tragediyayozgan bo`lib, uning «Shoh Edip» va «Antigona»
tragediyalari mashhurdir. Yunon adiblari komediya sohasida ham shuhrat
qozonganlar. Yunon komediyasining yirik namoyanda-laridan biri Aristofan
bo`lib, u miloddan avvalgi 480–388-yillarda yashab ijod etgan. U «Tinchlik»,
«Ayollarxalqyig`inida» va «Suvoriylar» kabi komik – kulgili pyesalar yaratgan.
Yunoniston tarixini o`rganishda yunon adabiyotining hissasi beqiyos darajada
kattadir.
Yunonistonda ilmiy bilimlarning rivojlanishi. Qadimgi Yunonistonda fanning
turli sohalari bo`yicha mashhur olimlar yetishib chiqqanlar.
Qadimgi Yunon olimlari Misr, Bobil va Kichik Osiyo xalqla-rining
bilimlaridan ko`p bahramand bo`lganlar.
Qadimgi Sharq fani yunon dunyosi ilm-fanining rivojiga barakali ta`sir
ko`rsatdi. Miloddan avvalgi VII–I asrlarda Yunoniston Gomer, Gesiod, Gerodod,
Demokrit, Protagor, Gippokrat, Suqrot, Aflotun va Arastu (Aristotel) kabi ulug`
siymolarni yetkazib berdi 10
.
Miloddan avvalgi VI–V asrlarda Kichik Osiyoning g`arbiy sohilidagi Milet
shahri ilm-ma`rifat markaziga aylangan. Bu shaharda o`sha zamonning mashhur
olimlari, tarixchilari to`plangan edi. Ularning biri miloddan avvalgi 490–424-
yillarda Kichik Osiyodagi Balikarios shahrida yashab o`tgan Gerodotdir. U juda
bilimli olim bo`lib, miloddan avvalgi 477–455-yillarda Misr, Bobil, Suriya, Kichik
Osiyo va Qora dengiz sohillaridagi mamlakatlarga sayohat qilgan. Gerodot
«Yunoniston-Eron urushlari tarixi» va ko`p jildli «Tarix» kitobining muallifidir.
Gerodot o`zi haqida: «Gerodot ellinlar va boshqa xalqlarning ulug` ishlari nom-
nishonsiz qolib ketmasin deb bu ma`lumotlarni to`piadi va yozdi», deb qoldirgan.
Tarixchining «Yunoniston-Eron urushlari tarixi» kitobida Yunoniston-Eron
10
9. Античная драма. М., 1970. Антология мировой философии. М., 1969, т. I, ч.I. стр 74.
14

urushlari va bu urushda bevosita ishtirok etgan mamlakatlar tarixi haqida ham
ma`lumot beradi. Gerodotning «Tarix» kitobida Yunoniston, Kichik Osiyo, Suriya,
Falastin, Bobil, Eron, Turon va boshqa xalqlar haqida ham kop ma`lumotlar bor.
Gerodotni «tarix otasi» ham deydilar. Gerodotning zamondoshi Fukidid miloddan
avvalgi 470–400-yillarda yashab ijod etgan. U Peloponnes urushi ishtirokchisi va u
haqida asar yozgan tarixchilardandir. Mashhur yunon qomusiy olimlaridan biri
Fraksiyaning Abder shahrida tug`ulib ijod etgan Demokritdir. Miloddan avvalgi
460–370-yillarda yashab ijod etgan Demokrit o`sha davrda mavjud bo`lgan hamma
fanlar bilan shug`ullangan tengi yo`q olim edi. U tabiatda mavjud narsalarning
hammasi zarracha – atomlardan tu-zilgan degan dohiyona fikrni ilgari surgan 11
.
Yunon dunyosining ulug` donishmandlaridan biri, Kichik Osiyo sohiliga
yaqin joydagi Kosda tug`ulgan mashhur tabib Gippokratdir. U miloddan avvalgi
460–375-yillar orasida yashab rjod etgan. Uning eng sevgan mashg`uloti tabiblik
bo`lib, tabobat ilmining asoslarini otasi Geraklitdan o`rgangan. U tabobatning
hamma sohalari bilan shug`ullanib, 70 dan ortiq ilmiy asar yozgan. U hozirgacha
saqlanib kelayotgan shifokorlar qasamyodining muallifidir. Gippokrat musulmon
dunyosida Buqrot nomi bilan mashhur bo`lib, miloddan avvalgi 375-yili 85
yoshida vafot etgan. Vatandoshimiz Ibn Sino o`zining tibbiy ijodida Gippokrat
asarlaridan foydalangan.
Atoqli yunon faylasuf-donishmandlaridan biri Suqrot bo`lib u milodimizning
471-yili Afinada dunyoga kelgan. Rivoyat qilinishicha, u kitob yozmagan,
maktablarda dars bermagan. U odam gavjum bo`lgan joylarda o`z shogirdlarini
haqiqatni bilishga undagan. Suqrot haqiqatni bilish mumkin emas deb
o`ylovchilarga qarama-qarshi, uni bahs-munozara orqali bilish mumkin deb
hisoblagan. U odamlarni tenglashtirishga qarshi chiqib, ularni haqiqatni bilganlar
va bilmaganlarga ajratgan. U adolatga xilof bo`lgan davlatni boshqarishning
hamma shakllarini ya`ni monarxiya, tiraniya, aristokratiya va domokratiyani tanqid
qilgan. Uning bu fikrlari Afina quldorlik domokratiyasi namoyandalariga
11
3. Urakov D. “Qadimgi dunyo tarixi”.(Yunoniston va Rim tarixi). Тoshkent. 2020 . 214 bet.
15

yoqmagan. U domokratiya tuzumining dushmani sifatida sudga berilgan. Sud uni
o`lim jazosiga hukm qilgan. Sud hukmiga muvofiq u giyohdan tayyorlangan zahar
ichib o`lgan.
Sharq dunyosida «muallimi avval» – «birinchi muallim» nomi bilan mashhur
olimlardan biri Aristoteldir. Uni Arastu ham deyishadi. U miloddan avvalgi 384-
yilda tug`ulib 322-yilda vafot etgan. U keng bilimli olim bo`lib, mashhur
Iskandarning ustozi, juda ko`p asarlar yozgan. Uning «Siyosat», «Metodika» kabi
asarlari mashhur 12
. U o`sha davrdagi ilmiy bilimlarni alohida sohalaiga bo`lib
chiqqan va ularning har birini botanika, fizika, tarix, siyosat kabi nomlar bilan
atagan. U Yer shar shaklida bo`lib, butun koinotning markazidir, Quyosh va
yulduzlar Yer atrofida aylanadi, deb hisoblagan. Aristotel o`zi va hamma
davrlarning buyuk allomasi bo`lib qolgan.
II.2. Qadimgi yunon san`ati va dini.
Qadimgi yunon teatri, tragediyasi va komediyasi. Teatr – bu yunoncha so`z
bo`lib, «tomoshalar joyi» degan ma`noni bildiradi. Qadimgi yunon teatri ham
san`atning bir turi bo`lib, u miloddan avvalgi VII-VI asrlarda paydo bo`lgan.
Yunonlar qadim zamondan boshlab, qishloq xo`jalik homiysi – xudo Dionis
sharafiga bayramlar o`tkazishgan. Dionis bayramlari, uzum va mevali daraxtlar
barg chiqargan bahorda – ko`klamgi Dionis va meva uzumlar pishgan kuzda –
kuzgi Dionis bayramlari o`tkazilgan. Ana shu bayramlar vaqtida yosh-u qari
tomosha joyi – teatrga to`planib, qo`shiqlar aytishgan va har turli o`yinlar
ko`rsatishgan. Ular sevikli xudolari Dionis haqidagi afsonalarni ashula qilib
aytishgan. Afsonalar asosida kichik-kichik pyesalar yaratib, uni sahnada ijro
etganlar. Aktyorlar va qiziqchilar odamlarni kuldiradigan gaplar va harakatlar qilib
tomoshabinlarni xushnud qilganlar. Aktyorlar yolg`onchi, qo`rqoq, chaqimchi va
xoin odamlar qiyofasiga kirib ularni masxaralaganlar.
12
Kabirov A. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. 2016. 178 bet.
16

Dastlab romoshalar oddiy bir joyda ko`rsatilgan. Keyinchalik esa tomoshaiar
tepalik pastida, qal`a – akropol tepaligi pastida namoyish etilgan. Tomoshabinlar
esa tepaiik yonbag`rida o`tirishgan. Miloddan avvalgi V–IV asrlarda Afina va
Vunonistonning boshqa shaharlarida hozirgi sirklarimizga o`xshash tepasi ochiq
teatr binolari qurilgan. Teatr tepa yonbag`riga qurilib, unga tosh va taxtadan
o`rindiqlar qo`yilgan. Pastda esa tomosha ko`rsatadigan sahna va doira shakldagi
maydon bo`lgan. Bunday teatrlarga 20 – 25 ming tomoshabin sig`ib, tomoshalar
ko`rganlar. Yunon teatri shu tariqa vujudga kelgan.
Yunon tragediyalari va komediyalari. Tragediya dramatik asarning bir turi
hisoblanadi. Qadimgi yunon adiblari rivoyat va afsonalar asosida ajoyib
tragediyalar yaratganlar. Tragediya deyil-ganda oxiri fojia, o`lim va qotillik bilan
tugaydigan pyesa tushuniladi. Lekin yunonchada bu so`z «echkilar qo`shig`i»
degan ma`noni bildiradi.
Miloddan avvalgi VI – IV asrlarda Yunonistonda Esxil, Sofokl, Evripid kabi
mashhur adiblar yashaganlar. Ular turli mavzuda tragediya asarlari yaratishgan.
Bu jihatdan Esxilning «Zanjirband Prometey», «Forslar», Sofoklning «Shoh
Edip» va «Antigona» tragediyalari diqqatga sazovordir. Bu tragediyalar o`sha
vaqtlarda yunon teatrlarida qo`yilib namoyish etilgan. Tragediyalarda
qahramonlarning jasorati, azob-uqubatlari va fojiali oiimlari bayon etiladi. O`sha
vaqtda sahnalarda namoyish etilgan qadimgi yunon tragediya asarlari hozirda ham
jahonning ko`p mamlakatlari, shuningdek o`zbekistonning teatr sahnalarida
namoyish etilib kelinmoqda.
Qadimgi yunon adiblari hazil, kulgi va mutoiba ruhida ham ko`p asarlar –
pyesalar yaratganlar. Kulgi, hazil, masxaralash ruhida yozilgan pyesalar komediya
deyilgan.
Komediya yunoncha so`z bo`lib «xushchaqchaq dehqonlarning qo`shiqlari»,
degan ma`noni bildiradi.
Qadimgi yunon komediyasining mashhur vakillaridan biri miloddan avvalgi
450–388-yillarda yashab ijod etgan afinalik Aristofandir. U «Tinchlik», «Ayollar
17

xalq yig`inida», «Suvoriylar» kabi o`nlab mashhur pyesalarning muallifidir.
Aristofan komediyalarining birida Peloponnes urushida azob chekkan qishloq
aholisining mashaqqatli turmushini aks ettirgan. Uning komediyalarida o`sha
zamon amaldorlari va xudolarining illatlari fosh etilgan. Aristofan odamlarga
kulgu baxsh etish bilan birga, o`sha davr illatlari ustidan kulib, amaldorlarni qattiq
hajv ostiga ham oladi. Tomoshalar ko`rsatiladigan kunlarda ular oziq-ovqatlarini
olib, ena tongda teatrga kelishgan. Teatrga juda ko`p odamlar to`planib, uni zavq-
shavq bilan tomosha qilishgan.
Tomoshabinlar qo`yilgan pyesa va aktyorlarning ijrosi haqida o`z fikrlarini
bildirishgan. Tomoshalar nihoyasiga yetgach, maxsus tuzilgan hay`at a`zolari
odamlarning fikrini e`tiborga olib, komediya va tragediya mualliflarini,
shuningdek ijrochi aktyorlarni gulchambarlar va qimmatbaho sovg`alar bilan
mukofotlaganlar. Yunonistonda mashhur pyesalarning mualliflari qayta-qayta
izzat-hurmatga sazovor bo`lganlar. Xususan mashhur adiblar – Esxil, Sofokllarga
Afina teatrlarida haykallar o`rnatishgan. Qadimgi Yunonistonda teatrni «tarbiya
maktabi», deb bilganlar 13
.
Mashhur tragediya mualliflarini esa «Donishmandlik yo`lboshchilari», deb
ataganlar.
Qadimgi yunon teatri jahon teatr san`atining rivojiga o`zining ulkan hissasini
qo`shgan.
Yunonistonda me`morchilik va haykaltaroshlik. Qadimgi yunonlarda
me`morchilik, haykaltaroshlik va rassomchilikning kelib chiqishi Krit Mikena
davriga borib taqaladi. San`atning bu turlari asta-sekin rivojlana borib miloddan
avvalgi V asrda o`zining yuqori pog`onasiga ko`tariladi. Yunon me`morlari
ibodatxona, teatr, saroy va jamoat binolarini qurishga alohida e`tibor berganlar.
Ular yig`ilish va majlislar o`tkaziladigan ustunli peshayvonlar qurishga alohida
e`tibor berganlar. Ustalar peshayvonlarning ustunlarini yo`g`on yog`ochdan yo`nib
ishlaganlar. Keyinchalik esa yog`och ustunlar o`rniga marmar ustunlar ishlatilgan.
13
История древней Греции под ред В.И.Кузищина Москва 1986, стр 126.
18

Miloddan avvalgi VI–V asrlarda ikki xil ustunlar ishlatilgan. Biri marmar polning
o`zidan o`sib chiqqandek usti oddiy plita bilan jilolangan. Bunday salobatli
ustunlar doriy uslubidagi ustunlar deb atalgan. Bunday ustunlarni kuchli erkak
kishining yo`g`on gavdasi qiyofasida ishlaganlar.
Ikkinchi xil ustunlar o`ta nozik, xushbichim bo`lib, ular kelishgan ayol
qiyofasida ishlangan. Ustunning yuqori qismi esa qo`chqoraing gajak va qayrilma
shoxlariga o`xshatilgan. Bu ustunlaiga nafis naqshlar ham ishlangan. Bunday ustun
ioniya uslubidagi ustunlar deyilgan. Yunonlar agora, gimnaziya, teatr, ibodatxona
va boshqa binolar qurilishiga katta e`tibor berganlar. Ibodatxona «xudoning uyi»
hisoblanib, u to`g`ri to`rtburchak shaklida qurilgan. Uning to`rt tomoniga ustunlar
o`rnatilgan. Ibodatxona va jamoat binolarining tomi ikki tomonga nishab qilib
ishlangan.
Afinadagi Parfenon, Zevs, Afina ibodatxonalari, Afina akropoli va boshqalar
jahon me`morchiligining nodir durdonalaridan hisoblanadi.
Ibodatxonalarning ichi, tashqarisi xudolar, afsonaviy qahra-monlarning
haykallari bilan bezatilgan.
Afina Yunonistondagi eng go`zal shahariardan biri bo`lgan. Qadimgi
yilnomalarda «Agar sen Afinani ko`rmagan bo`lsang to`nkasan! Ko`rgan bo`lsang-
u, undan zavqlanmagan bo`lsang eshaksan! U yerdan o`z ixtiyoring bilan ketgan
bo`lsang tuyasan!», deb yozilgan ekan.
Haykaltaroshlik ham qadimgi yunon san`atining bir turi hisoblanadi. Bu
davrda haykaltaroshlik shu darajada rivoj topgan ekanki, qadimgi yunon tarixchisi
Plutarx hazil tariqasida «Afinada odamlarga qaraganda haykallar ko`proq» deb
yozgan ekan. Ustalar asosan Zevs, And, Afina, Appalon, Dionis, Germes, Gefest
kabi xudolar va ma`budlarning Gomer, Gerodot, Solon, Femistokl, Perikl,
Demokrit, Suqrot, Sofokl, Esxil kabi tarixiy shaxslarning byust va haykallarini
juda ustalik bilan ishlaganlar. Haykaltaroshlar kurash tushayotgan polvonlar,
nayzabardorlar, disk uloqtirayotgan yigitlar, Gerakl va boshqa afsonaviy
qahramonlarning haykallarini shunday. mahorat bilan ishlaganlarki, uni ko`rib
19

kishi hayratga tushadi. Marmardan yasalgan odam haykallari ba`zan kishi badani
rangiga bo`yalgan. Ularga ba`zan rangli toshlardan ko`z ham o`rnatganlar.
Haykallar ba`zan yalang`och, ba`zan kiyimda ishlangan.
Kiyimsiz va yarim yalang`och haykallar orqali haykaltaroshlar odam tashqi
qiyofasining go`zalligini ko`rsatmoqchi bo`lganlar 14
.
Miloddan avvalgi V asrda yashab ijod etgan Miron, Poliklet va Fidiy kabilar
Yunonistonning eng mashhur haykaltaroshlari hisoblanadilar. Haykaltarosh
Mironning «Disk otayotgan yigit», «Afina bilan Marsiy», Polikletning
«Nayzabardor», «Diodumen» kabi haykallari bugungi zamon kishisini ham
hayratga soladi.
Fidiy o`z zamonining mashhur me`mori va haykaltaroshi sifatida shuhrat
qozpngan. Uning Parfenondagi oltin, fil suyagi va yog`ochdan ishlangan 12,5
metrli ma`buda Afinaning tik turgan haykali juda mashhurdir. Fidiy yunonlarning
bosh xudosi Zevsning Olimpiya shahridagi ibodatxonasi ichiga ishlagan haykali
ham nihoyatda go`zaldir. Afinadagi Parfenon ibodatxonasining tashqi va ichki
tomonlari Fidiy ishlagan haykallar bilan bezatilgan. Praksitel ham mashhur
haykaltarosh bo`lib, uning Dionis bilan Germeslarning o`ynab turgan haykali
maqtovga sazovordir.
Xullas miloddan avvalgi V–IV asrlar yunon haykaltaroshligining gullagan
davri hisoblanadi.
Yunonistonda rassomchilik. Yunonistonda rassomchilik Krit-Miken davrida
ancha rivojlangan edi. Qadimgi yunonlar har turli narsalar va hodisalardan
zavqlanuvchi kishilar bo`lishgan. Yunon rassomlari ibodatxona, saroy, ma`muriy
bino va uy devorlarini odam, sher, dengiz hayvonlari, afsonaviy qahramonlar va
turli mavzudagi rasmlar bilan bezaganlar. Yunon kulollari katta xumlar, ko`za va
ko`zachalar ishlab, ularni yaltiroq qora va qizil bo`yoqlarga bo`yaganlar.
Ko`zalarning sirti yunonlar hayotidan olingan turli rasmlar bilan bezatilgan.
14
Boynazarov F. A. “Qadimgi dunyo tarixi”. Т oshkent.: 2004. 145 bet.
20

Chunonchi ko`zalarning birida yunon maktabidagi o`qish, boshqa birida
musiqa darsi ifoda etilgan. Bir ko`za sirtida esa bir pahlavonning sher bilan,
ikkinchi ko`zada esa ikki jangchining olishuvi tasvir etilgan.
Ko`pchilik ko`zalar sirtida Olimpiyadagi musobaqalar – nayza otayotgan yosh
yigit, kurashayotgan pahlavonlar, jang aravalari poygasi kabi manzaralar tasvir
etilgan.
Yunon rassomlari ko`zalar sirtiga Gomer dostonlari qahramonlari, Odisseya
sheriklari, bulbuligo`yolar va boshqa ajoyib manzaralardan olingan rasmlarni
chizganlar. Ayni paytda ko`zalarga afsonaviy va diniy mavzudagi manzaralar ham
ishlangan. Miloddan avvalgi V–IV asr yunon rassomchiligi o`z taraqqiyotining
yuqori bosqichiga ko`tarilgan davr hisoblanadi 15
.
II.3. Yunonistonning qadimgi Olimpiya o`yinlari.
Olimpiya Peloponnesning shimoli-g`arbidagi Elida viloyatidagi qadimgi
shaharlardan biri bo`lib, u yunonlar uchun muqaddas bo`lgan. Shaharda har 4 yilda
bir marta yunbnlarning turli o`yin-musobaqalari o`tkazilgan.
Solnomachilarning bergan ma`lumotlariga ko`ra Olimpiya musobaqalari
birinchi bor miloddan avvalgi 776-yilda boshlangan ekan. Shahar o`rtasida
yunonlarning bosh xudosi Zevs ibodatxonasi bo`lib, uning o`rtasida taxtda o`tirgan
Zevs haykali o`rnatilgan. Zevs ibodatxonasi atrofida kichik ibodatxonalar ham
bo`lib, ular xudolar, afsonaviy qahramonlar va minglab o`yin g`oliblarining
haykallari bilan bezatilgan.
Ibodatxona atrofida jismoniy mashq maydonlari va inshootlari joylashgan,
Olimpiya o`yinlarini tomosha qilish uchun bu muqaddas dargohga
Yunonistonning turli polis, o`lka, hatto manzilgohlaridan o`n minglab
tomoshabinlar kelishgan. Olimpiya o`yinlari vaqtida bu yerga ayollarning kirishlari
taqiqlangan. Bu qoidani buzgan kishilar hatto o`limga mahkum etilgan ekan.
15
15. Ривкин Б. И. В долине Алфея. Олимпийские игры в искусстве Древней Греции.М.,1969, стр 76.
21

Olimpiya maydonlarida chopish, sakrash, kurash, disk otish, mushtlashish,
nayza otish va boshqa sohalar bo`yicha musobaqalar o`tkazilgan. Yosh yigitlarning
musobaqalari uchun bir kun ajratilgan.
Olimpiya musobaqalari orasida to`rt ot qo`shilgan ikki g`ildirakli aravalar
poygasi eng zavqli va eng xavfli o`yin hisoblangan. Aravakash jang aravasi ustida
turib, uni boshqargan. U ippodrom otchopar maydonini 12 marta aylanib chiqishi
kerak bo`lgan. Aravakashlar kuchli, epchil, jasur va arava boshqaruvga mohir
bo`lishi kerak bo`lgan. Bir yugurishda bir necha o`n arava ishtirok etgan. Arava
poygalari vaqtida, aravalarni bir-biriga va ustunlarga urilishi natijasida ag`darilish
hollari ko`p bo`lgan. Shunday vaqtlarda qanchadan-qancha odam va otlar
jarohatlanib, qanchadan-qanchasi o`lgan.
Musobaqada g`olib chiqqanlar zaytun daraxti novdalaridan to`qilgan
gulchambarlar bilan mukofotlanganlar. Shu narsa achinarliki, poygada o`z hayotini
xavf ostida qoldirib, aravani boshqargan aravakash emas, balki ot-arava egasi
musobaqa g`olibi hisoblangan. G`oliblar ona shahri va qishloqlariga qaytishgach,
aholi ularni tantanalar bilan kutib olgan. Joylarda g`oliblar sharafiga haykallar
o`rnatilgan 16
.
Olimpiya o`yinlari o`tkaziladigan oy muqaddas hisoblanib, shu oyda butun
Yunonistonda urushlar to`xtatilgan.
Olimpiya o`yinlariga yozuvchi, shoir, rassom, haykaltarosh, tarixchi va
faylasuflar tomoshabin sifatida ishtirok etganlar.
Rivoyatlarga ko`ra «tarix otasi» Gerodot o`zining mashhur «Tarix» asarini
birinchi marta Olimpiya o`yiniarining birida o`qib beigan ekan.
Yunonlar o`zlarining qadimgi yil hisobini eng dastlabki Olimpiya o`yinlari
boshlangan1 kun va yildan hisoblaganlar. Hozir ham jahon bo`ylab Olimpiya
o`yinlari har 4 yilda navbat bilan u yoki bu mamlakatda o`ticazilib kelinmoqda.
16
Kabirov A. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. 2016. 152 bet.
22

Qadimgi yunon dini. Din ma`naviy madaniyatning bir turi bo`lib, ishonch,
e`tiqod degan ma`nolarni bildiradi. Ibtidoiy jamoadan quldorlik tuzumiga o`tish
davrida yunonlaming e`tiqodida ham katta o`zgarishlar sodir bo`lgan.
Yunonlar e`tiqodicha har bir narsa, hodisa va kasb-hunarning o`z xudolari –
homiylari bo`lgan. Ularni erkagini ma`bud, ayolini esa ma`buda deb ataganlar.
Yunonlar bu ma`bud va ma`budalarni izzat-ikrom qilish bilan biiga ulardan
qo`rqqanlar ham. Yunonlar xudolar tabiat va jamiyatning hamma yerida yashab,
uni boshqarib turadi deb ishonganlar. Ular o`z xudolarini kuchli, chiroyli va
kelishgan odam qiyofasida tasavvur etganlar.
Afsonalarga ko`ra Zevs osmon, momaqaldiroq, chaqmoq va yomg`ir xudosi
deb tan olinib, odamlar va xudolarning bosh hukmdori – podshosi hisoblangan.
Odamlar Zevsdan qo`rqqanlar, uni ulug`laganlar. Unga bag`ishlab ibodatxona
qurib, haykalini ham ishlaganlar 17
.
Poseydon «yerni tebratuvchi» dahshatli dengiz xudolaridan bo`lgan. U yarim
yalang`och o`ng qo`lida uch ayriliq nayza tutgan holda tasvirlangan. Afsonaga
ko`ra, u o`zining uch ayriliq nayzasi bilan yerni larzaga keltirib, dengizda bo`ron
ko`tarar va kemalarni parchalab, cho`ktirib yuborar ekan.
Gelios quyosh xudosi bo`lib, oppoq otlar qo`shilgan aravasida osmonga
chiqqanida go`yo kunduz boshlanar ekan.
Appian esa yorugiik va san`at xudosi, Demetriy hosildorlik ma`budasi
hisoblangan. O`simliklarning o`sib-unishi, kuzakda so`lib, sarg`ayishi unga bog`liq
ekan. Aytishlaricha, Aid Yer osti saltanati homiysi bo`lgan. Odam o`lgach, uning
joni Yer osti saltanatiga tushib ketar ekan.
Dionis uzumchilik, musallas-sharob, sevgi, go`zallik va dengiz sayohatchilari
homiysi bo`lgan ekan.
Afina Zevsning qizi bo`lib urush, g`alaba, san`at, bilim va donolik ma`budasi
bo`lib, u go`zal ayol qiyofasida tasvirlangan. Ayni paytda u Afina shahrining
homiysi bo`lib, shahardagi Parfenon ibodatxonasi oldida uning ajoyib haykali bor.
17
15. Ривкин Б. И. В долине Алфея. Олимпийские игры в искусстве Древней Греции.М.,1969, стр 98.
23

Mashhur yurion xudolaridan biri Gefest bo`lgan. U Zevs bilan Geraning o`g`li
bo`lib temirchilar homiysi hisoblangan. U hunarmandlar kiyadigan oddiy kiyim-
bosh kiyib, peshband taqib, qo`llari va yuz-ko`zi temirchilarnikiga o`xshab qora
kuyaga belanib yurar ekan.
Germes savdo-sotiq xudosi bo`lib, Zevsning topshiriqlaiini bajarib yurgan.
Yunonlar Germesni shippak va shlyapa kiygan kishi qiyofasida tasvirlaganlar.
Xulosa shuki, yunonlar ko`p xudo – ma`bud va ma`budalarga e`tiqod
qilganlar.
Ko`p xudolik Yunonistonning ko`p qirrali xo`jaligi bilan cham-barchas
bog`liq bo`lgan 18
.
Yunonistonning ko`p qirrali madaniyati Yevropa, Janubi-G`arbiy va O`rta
Osiyo xalqlari madaniyatining rivojlanishiga juda katta ta`sir ko`rsatgan.
Xulosa
Xulosa qiladigan bo’lsak, qadimgi dunyo tarixi Qadimgi Sharq, Yunoniston
va Rim saroy amaldorlari va podsholarining turli yilnomalari (voqealar yilma-yil
18
Kabirov A. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. 2016. 165 bet.
24

qayd etib borilishi), qonunlar majmuyi, biografiyalarida (tarjimayi hol) aks
ettirilgan. Ularda yurishlar va janglar, ibodatxonalar, saroylar va qal’alar qurilishi,
hunarmandchilik va dehqonchilik, qadimiy fanlar va san’at haqida hikoya qilinadi.
Olimlar o’qigan qadimgi matnlar, masalan, “Piramidalar matnlari” va “Marhumlar
kitobi” misrliklar tarixi haqida, “Bibliya” – yahudiylar, “Rigveda” – hindlar,
“Avesto” esa O’rta Osiyo xalqlari tarixidan hikoya qiladi. Bunday manbalar esa
juda ko’pdir. Polibiy tarixi ellinistik Yunoniston, Makedoniya, Sharqiy ellinistik
davlatlar uchun hamda Rim tarixi uchun manbadir, chunki unda ellinistik
davlatlarning ichki holati va Rim nilan kurashi tasvirlab ko’rsatilgan. Polibiy har
bir davlatning tarixini yakka holda emas, balki boshqa davlatlar bilan o’zaro
aloqador holda o’rganmoq kerak, deb hisoblagan. U takidlarb ko’rsatganki,men
umumiy tarixni yozayotibman,bu kishilarning faoliyati natijasida rivoj topgan
progmatik tarixdir,mening maqsadim-Rimning nisbatan tez fursatda ellinistik
mamlakatlarning ko’p qismini zabt etishning sababini aniqlashdir. Kelib chiqishi
va dunyoqarashi jihatdan Polibiy aristokrat bo’lgan.
Yozuvchi Plutarxning eramiz I asrning ikkinchi yarmiga II asrning
boshlariga oid asrlari Gretsiya tarixi bo’yicha ham,Rim tarixi bo’yicha ham juda
ahamiyatlidit. Qadimgi yunonlar ham bu g‘oyani o‘ylab topishlari bilan qarama-
qarshi fikrni, ya’ni bunday xotira yo‘qolishi mumkinligi haqidagi g‘oyani – qulash
yoki apokalipsis haqidagi umumbashariy afsonaning yangi, savodli versiyasini
o‘ylab topishlari kerak edi. Ya'ni, hatto dunyo tarixida yozilgan barcha narsalarni
o'z ichiga olishga urinib ko'rishi mumkin bo'lgan matnlar to'plamini yaratish
bo'yicha qadimiy tajriba bizning ruhiy manzaramizni abadiy o'zgartirdi va shu
bilan birga insoniyatning butun xotirasi degan g'oya ham o'zgardi. yo'q qilish
uchun zaif edi.
Olimlar tomonidan yozilgan yuzlab kitoblarda ko’plab mamlakatlar tarixi
ochib beriladi. Nil vodiysidagi Misr piramidalari majmuyi, Dajla va Frot
oralig’idagi Bobil, Hind vodiysidagi Moxenjodaro, Erondagi Persepol shaharlari,
Yunoniston, Rim va O’rta Osiyoning ko’plab shaharlari qazishmalari butun
25

jahonga mashhurdir. Ushbu ma’lumotlar ichida shubhasiz yozma manbalar alohida
ahamiyatga ega. Yozma manbalarni biz qal’alar devorlarida turli ashyolarda
uchratishimiz mumkin. Lekin jahon davlatchiligining ilk bosqichidanoq davlat
hukumdorlari va amaldorlar tomonidan ushbu yozma manbalarni saqlashga
mo’ljallangan ilk arxiv-kutubxonalar yuzga keldi. Masalan, mil. avv III ming
yillikdayoq qadimgi Misrda ilk arxivlar yuzaga kelgan.
Ilovalar.
26

Foydalanilgan a dabiyotlar .
1. Boynazarov F. A. “ Qadimgi dunyo tarixi ” . Т oshkent .: 2004.
2. Kabirov A . “ Qadimgi sharq tarixi ” . Toshkent. 2016 .
3. Rajabov R.. “ Qadimgi Dunyo tarixi ” . Т oshkent . 2009
4. Urakov D. “ Qadimgi dunyo tarixi ” . ( Yunoniston va Rim tarixi ) . Т oshkent . 2020
5. Алимов И., Эргашев Ф., Бўтаев А. “Архившунослик”. / Ўқув қўлланма. –
Тошкент: Шарқ, 1997.
6. Античная Греция. Под.Ред. Е.С.Голубцовой. М., I 983. Т., I -2.
7. Античная драма. М., 1970. Антология мировой философии. М., 1969, т. I,
ч.I.
8. История древнего мира/Под ред. И. М. Дьяконова, В. Д. Нероновой, И. С.
Свенцицкой. М., 1983, т. II, лкция
9. История древней Греции под ред В.И.Кузищина Москва 1986
10. Каллистов Д. П. Очерки истории античного театра.М., 1969.
11. Колпинский Ю. Д. Скульптура древней Эллады. М., 1963.
12. Крушкол Й.С. тахрири остида. “Қадимги дунё тарихи”. 2-ж. Т ошкент . .,
И975 .
13. Нерсесянц В. С. Сократ. М., 1977.
14. Пикус Н.Н., Крушкол Ю.С. «Қадимги дунё тарихи» 2 том Тошкент..:
1978-йил
15. Ривкин Б. И. В долине Алфея. Олимпийские игры в искусстве Древней
Греции.М.,1969
16. Рожанский И.Д. Развитие естествознания в эпоху античности. М., 1979.
17. Хрестоматия по истории Древней Греции. Под. Ред. Д.П.Каллистова. М.,
I 964.
30

Купить

Похожие документы
Yunonlar va Fors urushlari
Xristianlikning paydo bo‘lishi va tarqalishi
Shumer-Akkad sivilizatsiyasi
Rim respuplikasi qulashi va imperiya ilk davri
Rim imperiyasining oltin va so’nggi davri