Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 473.3KB
Покупки 0
Дата загрузки 08 Октябрь 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Sunnatillo

Дата регистрации 11 Апрель 2025

2 Продаж

Qadimgi Yunoniston tarixiga kirish tarixshunosligi va manbashunosligi

Купить
REJA: KIRISH ……………………………………………………………………….…..3 I BOB. QADIMGI YUNONISTON TARIXIGA KIRISH, TARIXSHUNOSLIGI VA MANBASHUNOSLIGI …………….………...….5 1.1. Geografik o‘rni, tabiiy sharoiti va aholisi …………..……………………….5 1.2. Qadimgi Yunon manbashunosligi.……………………………….....…….…7 1.3. Qadimgi Yunon tarixshunosligi………………………..…………………….10 II BOB. QADIMGI YUNONISTON YUKSALISHI VA DAVRLASHTIRISH …………………………………………………………...17 2.1. Qadimgi Yunon tarixini davrashtirish……………….....……………………17 2.2. Qadimgi Yunon shahar davlatlarining yuksalishi…………………………..19 2.3. Qadimgi Yunon madaniyati va ijtimoiy munosabatlari……………..………25 XULOSA ……………………………………………………………….….……..32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………………….33 1 KIRISH Arxeologik ma lumotlarga ko ra, Yunoniston hududida odamlar paleolitʼ ʻ davridan yashab kelmoqda. Xalkidika yarim orolidan neandertal odamining bosh suyagi chiqqan. Neolit davrida Yunoniston aholisi dehqonchilik , chorvachilik bilan shug ullanib, o troq hayot kechirgan. Yunonistoning ʻ ʻ jez davri madaniyati shartli ravishda Kritmiken madaniyati yoki Egey madaniyati deb atalgan. Miloddan avvalgi 3-ming yilliqda Yunoniston etnik tarkibi rangbarang (pelasglar, leleglar va boshqalar) bo lgan; ularni protoyunon qabilalari ʻ — axeylar, ioniyaliklar siqib chiqarib o z tarkiblariga singdirib yuborganlar. ʻ Qadimiy Yunoniston, g arb madaniyati porrasi deb mashhur bo lgan ʻ ʻ joylardan biri sifatida taniladi. Falsafa, san'at, siyosat va adabiyot sohalariga etkisi bo lgan bu zamonaviy yunon medeniyati tarix boyicha boy bo lib, 8-asrda paydo ʻ ʻ bo lgan va Roman imperiyasining ko tarilishiga qadar bir necha ming yil davom ʻ ʻ etgan. Qadimiy Yunoniston tarixi bir necha davrlarga bo linadi, har biri siyosiy ʻ tashkilotlanishda, madaniy muvaffaqiyatlarda va askari janglarda muhim rivojlanishlar bilan ajralib turadi. Arxayik davr Afin va Sparta kabi poleis deb ataluvchi shahar-mamlakatlarning paydo bo lishini ko radi, bu shahar- ʻ ʻ mamlakatlarda mustaqillik huquqi va tajribaviy madaniyatlar mavjud edi. Klassik davr odamning qadriyatli davri deb hisoblanadi, bu davrda Perikl va hokimlar kabi liderlar ostida Afinada demokratiyaning rivojlanishi, Sokrat va Platon kabi falsafachilar tomonidan falsafa rivojlanishi va san'atkorlarining ijodiy muvaffaqiyatlari e'tirof etildi. Aleksandr Bozorining fatxidan keyin kelib chiqdi va Yunon madaniyati Avropa dan Osiyo gacha zichlik qilgan qattiq imperiya orqali tarqaldi. Bu davrda Yunoniston traditsiyalarini bosqinchilik qilingan xalqlarning traditsiyalari bilan birlashtirish charxlandi. Tarix bo‘yicha Qadimiy Yunonistonga nazorat etishda Persiya quvvatlari tarafidan harbiy hujumlariga duch keldi, shahar-mamlakatlar o‘rtasida ichki hukumat kuchlari uchrashuvi yo‘l oldi va Roma kabi yaqin medeniyatlar bilan urushga kirishdi. Barcha bu muammolarga qaramay o‘tgan holatda, Yunoniston madeniyati san'atga, ilm-fanniylarga, adabiyotga va falsafaga doir mo‘ylovchilar 2 qo‘shilarni amalga oshirdi. Bugungi dunyo aholisini ta'sir qiluvchi bu mo‘ylovchilar bugungi dunyoda ham ahli sohalar uchun o‘rindoshdir. Tarixda birinchi marta Sokrat tomonidan insonni falsafiy anglash masalasi qo yildi. Platon falsafani tugallangan dunyoqarashʻ — siyosiy va mantiqiyetnik sistema sifatida yaratdi; Aristotel esa falsafaga haqiqiy mavjudlikni tadqidiy- nazariy o rganuvchi fan sifatida qaradi. Bu 3 mashhur yunon mutafakkirining har ʻ biri o sha vaqtdan buyon o zicha alohida va turli shakllarda 2 ming yildan buyon ʻ ʻ jahon falsafasining rivojlanishiga ta sir ko rsatib keladi ʼ ʻ 1 . 1 Ergashev Sh. “Qadimgi sivilizatsiyalar”. T., O‘zbekiston 2016 y. 3 I BOB. QADIMGI YUNONISTON TARIXIGA KIRISH, TARIXSHUNOSLIGI VA MANBASHUNOSLIGI 1.1. Geografik o‘rni, tabiiy sharoiti va aholisi Yunoniston geografik jihatdan 3 qismga bo‘linadi: Fessaliya va Epir, shimolda Moli va Pagasey ko‘rfazlari, janubdan Korinf va Saronika bilan cheklangan, markaziy qismi Peloponnes yarim orolidan iborat janubga bo‘linadi. Shimoliy qismida Fessaliyani Epirdan Pind tog‘lari zanjiri ajratib turadi. Qadimda bu ikki viloyat yunon madaniyati shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki bu yerda ilk bor shimoldan janubga tomon yunon qabilalari siljib kelgan. Fessaliyada qadimgi yunon afsonalari paydo bo‘ldi. Uning janubidagi Sperxa daryosi vodiysidagi axey Ftiotidasi ahil va mirmidonlar vatani. Fessaliyadan afsonaviy Yason uzoq Kolxidaga oltin mo‘yna uchun jo‘nab ketgan. Dodonda Sella kohinlari muqaddas dub daraxtining barglarini shitirlashiga qarab fol ochganlar. Epir yunon madaniyatiga aloqasi bo‘lmagan yovvoyi o‘lka bo‘lib, uni markaziy Yunoniston bilan faqat xaon, tesprot, moloss va oresta kabi epir qabilalari joylashgan Axeloy daryosi bog‘lab turgan. Fessaliya barcha tomondan tog‘lar bilan o‘ralgan bo‘lib, bu yerda ikki tekislikni Fessaliyalik bosqinchilar ishg‘ol qilganlar. Ular mahalliy aholini qaram penestlarga aylantirganlar. Qisman ularni vodiydan tog‘larga siqib chiqarganlar. Fessaliya g‘arbiy qismida g‘alla va chorvachilik rivojlangan. U yerda qulay qirg‘oq va qo‘ltiqlar yo‘q. Shimoliy Yunonistonni markaziy Yunonistondan dengiz va Oyta tog‘lari orasida yotgan Fermopil daryosi ajratib turadi. Markaziy Yunonistonda kam sonli tog‘lik qabilalar joylashgan. Egey dengizi qirg‘og‘ida Evbey oroli qarshisida Opunt lokrlari joylashgan. Er. avv. V asrda afinaliklar uchun lokrlar qoloqlikning namunasi bo‘lgan. Parnas (2450 m) va Kifris tog‘larida joylashgan vakiy qabilalari yanada qoloq bo‘lgan. Markaziy Yunoniston yo‘lidagi eng muhim joy bu Elateya shahri bo‘gan. Delfa qadimgi Elladaning diniy markazi vazifasini o‘tagan. Parnasdan shimolda Yunonistonning eng kichik viloyati — Dorida (185 kv.km) bo‘lgan, 4 aflidan doriylar shu yerdan kelib chiqqanlar. Fokidadan g‘aibga Agra, evitan nomidagi illiriya qabilalari yashagan tog‘li va ozroq unumdor vodiyga ega bo‘lgan Etoliya viloyati joylashgan. Shimolda Epir bilan tutashgan Abrakiy qo‘ltig‘igacha bo‘lgan hudud Akarnaniyada illiriya qabilalari yashagan. Janubda 3000 kv. km. hududni egallagan Beotiya viloyati birdaniga 3 dengiz bilan tutashgan. Poytaxti Fiva bo‘lgan Beotiyada g‘allachilik, chorvachilik va baliqchilik kuchli rivojlangan. Beotiyani janubdan Kiferon va Pamas tog‘lari o‘rab turadi. yunonistonning markazida tuprog‘i dehqonchilikka noqulay bo‘lgan Attika viloyati joylashgan 2 . Qadimgi Attikada suv tanqis bo‘lsa-da, ammo marmar, loy, kumush va zaytun darcvtlariga boy boigan. Afinaning dengiz yo‘lini Salamin oroli to‘sib turadi. Salamin uchun Afina Megara va Egina bilan uzoq urush olib boigan, faqat Eginaning bo‘ysundirilishi Afinaning dengiz savdosiga yo‘l ochdi. Korinf va Saronik qo‘ltiqlari orasidagi tog‘lik hududda Megara shahri joylashgan. Korinf qo‘ltig‘idan so‘ng Peleponnes yarim oroliga o‘tish mumkin. Uning markazida Arkadiya balandligi turadi. Lakoniya va Messeniya viloyatlari yarimorol g‘arbida joylashgan. Bu viloyatlarda g‘alla ekilgan. Messeniyadan shimolda Elida viloyati joylashgan bo‘lib, Alfey va Kladey daryolari qo‘shilish joyida har 4 yilda bir marta Olimpiya o‘yinlari o‘tkaziladigan olimpia- da joylashgan. Ellidadan shimolda Axeya viloyati turadi. Yunonistonning iqlimi yumshoq, harorati 16 °C ni tashkil etadi. Landshafti qadimda hozirgidan farq qilgan. Qalin o‘rmonlar ko‘p bo‘lib, tuproq hozirgidek toshloq boigan. Faqat ozgina yer unumdor boigan. Er. aw. VI asrgacha faqat bug‘doy va tariq ekilgan. Keyin esa uzum va zaytun bu ekinlarni siqib chiqargan. Yunonistonda oltin yo‘q. Mis juda ko‘p. Xalqida shahrining nomi ham «mis» degan ma’noni bildiradi. Bu yerdan mis qazib chiqarilgan. Beotiya va Lakoniyada sifati past temir, Tasos va Sifnos orollaridan er. aw. VIII—VI asrlardan kumush qazib olingan. Er. avv.VI asrdan Lavrion kumush koni ochilgan. Bu konlar- dan olingan daromad er. avv. V asrda 2 “Jahon tarixi” o’quv qo’llanma. T., Navro‘z-2018 y. 5 Afinani qudratli flot qurishga va Yunonistonda yetakchilik rolini o‘ynashga imkon berdi. Afinada tog‘-konchilik sohasida ulkan yutuqlarga erishildi. 3 Konlarning chuqurligi 100 m. ga yetgan. Qimmatli metallarni qidirib topish san’ati yuqori darajada bo‘lgan. Kulolchilikda yunonlar haqiqiy san’atkor bo‘lganlar. Tosh juda yuqori baholangan. Hamma joyda tosh mo‘l-ko‘I bo‘lgan. Marmarning vatani Pentelikon Afinadan bor-yo‘g‘i 10 km masofada joylashgan. Mashhur Parfenon va Propiley pentelikon maimaridan bunyod etilgan. 1.2. Qadimgi Yunon manbalari Qadimgi Yunoniston tarixiga oid manbalar ko‘pligi va yaxshi saqlanib qolganligi bilan boshqa hududlar tarixidan farq qiladi. Yunoniston tarixi manbashunosligida qadimgi tarixchilaming asar- lari muhim o‘rin tutadi. Er. aw. VI—V asrlarda tarix fani gullab yashnagan davridir. Bu davr tarixchiligini g‘arb olimlari «Aholida polislar tarixi» deb atashadi. Bu davrdagi ko‘zga ko‘ringan tarix- chilardan: Gerodot, Fukidid va Ksenofontni olish mumkin. Makedoniyalik Aleksandming sharqqa yurishlaridan so‘ng Yunoniston tarixida yangi tarix maktabi — Arastu maktabi shakllandi. Bu davrning eng ko‘zga ko‘ringan asari Arastuning “Politiya” asaridir. Bu asar Arastu va uning shogirdlari tomonidan yozilgan bo‘lib, yunon polislari, O'rta yer dengizi qiig‘oqlaridagi yunon koloniyalari haqida muhim ma’lumot beradi. Asar juda ko‘p bo‘limlardan iborat bo‘lsa-da, uning faqat bizgacha “Afina politsiyasi” qismi yetib kelgan. Ellin davriga kelib yunon jamiyatidagi keskin o‘zgarishlar, katta davlatlaming vujudga kelishi bilan umumiy tarixga asos solindi. Bu davrning eng ko‘zga ko‘ringan tarixchilaridan biri Timey bo‘lib, u o‘zining asarida Bolqon Yunonistoni, g‘arbiy yunon mustamlakalari haqida muhim ma’lumotlar beradi. Qadimgi yunon tarixi bo‘yicha eng muhim manbalardan biri arxeologik topilmalar hisoblanadi. Arxeologlar Bolqon Yunonistoni va Egey dengizi orollaridagi qadimgi ibo- datxonalar, saroylar, mudofaa inshootlarini qazib ochdilar. Ayniqsa, Krit orolida ingliz arxeologi E. Evans 40 yildan ko‘proq vaqt 3 Radjabov R. “Qadimgi dunyo tarixi” Fan va texnalogiyalar nashriyoti. T., 2009. 323-325 -b. 6 Knoss saroyini qazib ochdi. Kichik Osiyoda nemis arxeologi G. Shlimanning Troya xarobalarini qazib ochishi qimmatli ma’lumotlarni berdi. Polislarning yemirilishigacha yunonlar tarix va adabiyotga oid asarlarni me’muar shaklda yozishgan. Er. aw. IV asrdagi eng yirik me’muar asar Ksenofontga tegishli. U asosan harbiy sohaga oid ma’lumotlarni beradi. Ellinizm davrida me’muar va avtobiografik asarlar yozish odat tusiga kirdi. Ellin davri siyosatchilaridan Pirra va Arata eng yirik tarixiy asarlar mualliflari hisoblanadilar. Ular «Axey ittifoqi* haqida keng ma’lumotlami yozib qoldirishgan. Xatlar. Antik jamiyatda xatlar muhim o‘rin tutgan. Ular ikki xil shaklda ochiq va yopiq shaklda yozilgan. Platon, Isokrat va Sallyustiylar yozgan ochiq xatlarida falsafiy muammolar haqida flkr yuritilgan. Yopiq xatlar davlat ahamiyatiga molik xatlar bo‘lib, maxsus kishilar nomidan yozilgan. Ularda asosan siyosiy va maxfiy ma’lumotlar yozilgan. Shoirlar va ularning asarlari. Yunon she’riy adabiyotining shakllanishi er. aw. IX—VIII asarlarga tegishli bo‘lib, bu davmi “Gomer davri she’riyati” deyishadi. Gomer, Gesiod va dramatur- glar Esxil, Sofoklning asarlari juda yaxshi saqlangan. Gesiod o‘zining «Mehnat va kunlar» asarida yunon jamiyatidagi ijtimoiy ziddiyatlar haqida yozadi. Moddiy manbalar. Shaharlar. Yunon tarixiy manbashunosligiga shahar qoldiqlari muhim o‘rin tutadi. Shaharlardagi saroylar, ibodatxonalar yaxshi saqlangan. Krit-Miken davri saroylari, inshootlari juda ko‘plab topilgan. Yunon me’morchigining asosiy yodgorliklaridan bu Palestlar va Gimnasiylardir. Palestlar — bu sport inshootlari jumlasiga kirib, u yerda asosan yosh bolalar muntazam sport bilan shug‘ullanishgan. Gimnasiy — sport inshooti bo‘lib, bu yerda asosan kattalar sport va fan bilan shug‘ullanganlar. Bizgacha Afinaning ikki katta gimnasiyasi saqlanib qolgan. Ulardan biri qah- ramon Akadem bog‘ida joylashgan, ikkinchisi likeylik Appolon dala hovlisida joylashgan. Yunonistondagi madaniyat markazlaridan yana biri bu muqaddas joylar va ulardagi haykal va inshootlardir. Shaharlar tarixini o‘rganishda qadimgi yo‘llar haul muhim ahamiyat kasb etadi. Eng yirik yo‘llar xarobasi Afina va Pirey portidagi yo‘l bo‘lib, dengiz or- tidan keltirilgan mahsulotlar Pirey portiga tushirilib, shu yo‘l orqali Afinaga keltirilgan. 7 Bu mashhur yo‘l Peloponnes urushi davrida Sparta va uning ittifoqchilari tomonidan buzib tashlangan. Hozirgi t kunda faqat uning xarobalarigina saqlanib qolgan. Pireydan tash- qari Yunonistonning ikki yirik porti Samos va Iskandariya ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Mudofaa devorlari. Yunon mudofaa va harbiy tarixida himoya devorlari va boshqp fortifikatsiya inshootlari muhim o‘rin tutadi. Yunon tarixini qadimgi davriga oid mudofaa inshootlari Troya, Mikena, Tirinf va Afinada yaxshi saqlangan. Undan tashqari Xer- sones, Eley, Metapont, Akrogant shaharlari devorlari asl holicha saqlanib qolgan. Yozuvlar. Yunon tarixini o‘rganishda yozuvlar muhim ahamiyat kasb etadi. Asosan XIX asrning 70- yillaridan papirus topilma- larni o‘rganish natijasida yangi «papirologiya» faniga asos solindi. Yunon jamiyatiga papirusning kirib kelishi Misr tarixi bilan uzviy bog‘liqdir. Qadimgi mashhur yunon — lirik shoirlari Alkey, Sapfo, Korin, Pindara, Vakximida va mashhur fojeanavislar Sofokl va Evripid hamda mashhur hajviy asarlar muallifi Menandrlar o‘z asarlarini papiruslarga yozishgan. Papirusga ko‘chirilgan eng yirik asar Arastuning «Afina politiyasi» asaridir. 4 Keyinchalik qog‘ozning kashf etilishi bilan papiruslar o‘z ahamiyatini yo‘qotgan, ulami faqat hukmdor saroyidagi arxivlardan topish mumkin. Tangalar. Yunoniston iqtisodiy tarixini o‘rganishda tangalar muhim o‘rin tutadi. XVIII asrda Venada o‘tkazilgan qadimgi yunon tangalari ko‘rgazmasida 70000 dona yunon tangalari kollek- siyasi namoyish etilgan. Qadimgi yunon tangalari iqtisod va savdo sohasidagi eng muhim ashyoviy dalildir. Arxaik davr yunon tangalari kumushdan bo‘lib, uning teskari qismida shahar ramzi yoki shahar nomining birinchi harfi tu- shirilgan. Ellin davri tangashunosligi arxaik davr tangashunosligi- dan farq qiladi. Ularda asosan hukmdorning surati va teskari to- monida esa yozuv va ramzlar tushirilgan. Tangalardan tashqari tesserlar, ya’ni hozirgi kundagi chipta shaklidagi hujjatlar yaxshi saqlangan 5 . 4 Qodirova L.B. “Jahon tarixi” O‘quv uslubiy majmua 2 qism. “Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi” Guliston 2018. 69 -b. 5 Urakov D.J., Tursunov R., Xaynazarov A. “Qadimgi dunyo tarixi” Innovatsion ziyo 2020 8 1.3. Qadimgi Yunon tarixi Buyuk kolonizatsiya. Er. avv. I ming yillikning boshlarida ilk bor finikiyaliklar begona hududlarda o‘zlarining yangi manzilgohlari (Koloniya)larini barpo qila boshladilar. Finikiyaliklardan keyin yunonlar ham bu jarayonda faol ishtirok etadilar. Koloniyalar begona hududlarda ulami tashkil etgan finikiyalik va yunon savdogarlari uchun tayanch nuqtalari bo‘lib xizmat qilgan. Yunonlaming koloniyalami barpo qilish faoliyati er. aw. VIII-VI asrlarga to‘g‘ri keladi. Bu vaqt buyuk yunon kolonizatsiyasi davri deb aytiladi. Koloniyalami barpo qilishning bir necha sabablari bor edi. Birinchi navbatda Yunonistonning bir necha viloyatlarida aholining haddan tashqari ko‘payib ketganligidir. Arxaik davrining boshlanishida aholi sonining keskin o‘sishi natijasida, demografik portlash yuz berdi. Ishlab chiqarish kuchlarining zaif rivojlanishi oziq-ovqat va boshqa mahsulotlami taqchilligiga olib keldi. Yunonistonning o‘zida dehqonchilik qilish uchun yaroqli bo‘lgan yerlar deyarli yo‘q edi. Aholining ortiqcha qismi shu sababli begona hududlarga borib yangi yerlami o‘zlashtirishga majbur bo‘ldi. Buyuk yunon kolonizatsiyasining yana bir ijtimoiy sababi bor edi. Kambag‘allashgan jamoachi dehqonlar o‘zlarining boyib ketgan zodagon qarindoshlariga qarzi uchun qul bo‘lishni xohlamadilar, ular o‘zlarini qarzlari uchun garovga qo‘yilgan bir parcha yerlarini tashlab ketishga majbur bo‘ladilar. Ular uchun yagona yo‘l begona joylarga ketish edi. Arxaik Yunonistonning shaharlari bu vaqtda yirik iqtisodiy markazlaiga aylandilar, savdo iqtisodiyotning asosiy sohalaridan biriga aylandi. Bu shaharlaming boy savdogarlari chet mamlakatlarga boradigan yo‘llarda o‘rnashib qolish uchun savdo koloniyalari barpo qilishga harakat qildilar. Yunon shaharlaridagi tabaqaviy ijtimoiy-siyosiy kurash kolonizatsiya jarayonini yana bir sababi edi. Shaharlaming iqtisodiy taraqqiyoti tabaqalanishni kuchaytirdi. Shahar aholisining turli tabaqalari o‘rtasida ijtiomoiy-siyosiy kurash kuchayib ketdi. Yengilgan guruh shaharni tashlab ketishga majbur edi. 9 Shuningdek, savdo-hunarmandchilikni rivojlanishi xomashyoga bo‘lgan ehtiyoj va tayyor mahsulotni sotish uchun yangi hududlami izlab topish zaruriyatini tug‘dirdi. Bundan tashqari, arxaik davrda Yunonistonning ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlangan viloyatlarida fiiqarolami qarzi uchun qulqilish qonun bilan taqiqlangan edi. 0 ‘sib borayotgan iqtisodiyot uchun arzon ishchi kuchi qullaiga bo‘lgan talabni qondirish uchun begona hududlardan qullami olib kelish boshlandi. Yunon kolonist- lari ko‘p hollarda yangi qul bozorlarining tashkilotchilari boidilar. Buyuk kolonizatsiya deb atalgan jarayon bilan bog‘langan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy o‘zgarishlar qadimgi Yunonistonning keyingi taraqqiyotini belgilab berdi. G‘arb va Sharqda ko‘p sonli yunon kolonniyalarining barpo qilinishi, o‘rtayer dengizi savdosidan fmikiyaliklami siqib chiqarilishi, yunon savdosini o‘sishi, hunarmandchilikning yuksak taraqqiyotiga olib keldi. Tovar sotish bozorlari, hunarmandchilik mahsulotlari hajmi kengaydi, ishchi kuchiga yana ehtiyoj kuchayib, qullami soni o‘sdi. Ellada iqtisodiyotining barcha sohalarida qul mehnati yetakchi o‘ringa chiqa boshladi. Zodagon oligarxiya ayrim polislarda boshqamvni xalq tomonidan hokimiyat tepasiga chiqarilgan, o‘z shaxsiy hokimiyatini o‘rganishga erishgan kuchli v? faol shaxslar boigan tiranlarga topshirishga majbur boidi. Eramizdan aw. VI asrda arxaik davming tugashi davrida ba’zi bir polislarda demokratik qurilishning ilk asoslari qurildi. Yunonlar begona hududlarda ba’zida mahalliy aholining qarshiligiga duch keldilar, ba’zida do‘stona aloqaga kirishdilar. Kiklada, Sporada orollari va Kichik Osiyo qirg‘oqlarini qadimdayoq yunonlar o‘zlashtirgani sababli er. aw. VIII asrda aholining ko‘chishi g‘arbga Sitsiliya va Janubiy Italiyaga, shimoli sharqda Qora dengiz qirg‘og‘iga tomon yo‘naldi. Misr va Kirenaika ham o‘zlashtirildi. 10 Janubiy Italiya VIII-VI asrlarda kolonizatsiya qilindi. Bu yerdagi kolonistlar o‘zalarini kelib chiqishlarini Pelepponnes axeylaridan deb hisoblar edilar. Er. aw. VII—VI asrdagi kolonizatsiya jarayonida barpo qilingan yunon shaharlari bir necha yo‘nalishda rivojlandi. Janubiy Italiyadagi shaharlar qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarishga, Qora dengiz bo‘yidagi Milet koloniyalari savdoga ixtisoslashgan edilar. Janubiy Italiyada Metapont va Sires, Sibaris, Posidoniya kabi yunon shaharlari qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanar edilar. Bu yerda, ayniqsa, spartaliklar asos solgan Tarent shahri koloniyalar orasida yetakchi o‘rinni egalladi. Shahar Sparta shevasini va boshqaruv uslubini toiiq saqlab qoldi. Sitsiliya orolida Evbey Xalkidasi yunonlari er. avv. 735-yil atrofida Naksos, Katanu va Leontiano, Zankli (keyingi Messana) hamda Regiyni barpo qiladilar. Shimolda Gaetan qoitigida Qum shahriga asos solindi. Loklar Italiyaning Zefir burnida Zefir Lokri (hozir Кар Spartivento) ni, Korinf aholisi Sitsiliyaga vaqt o‘tishi bilan yunon g‘arbini bosh markazi va metropoliya rolini o‘ynagan Sirakuzani barpo qildilar. Sirakuza o‘z navbatida Akr va Kamirinani barpo qildi. Megara Gibliya Megarasi va Seluninga, rodosliklar Agrigent shahriga asos soldilar. Shunday qilib, yunonlar Sitsiliyaning sharqiy va janubiy qismini egalladilar. Orolning g‘arbida bu yerga yunonlardan ilgari kelgan finikiyaliklar hukmronlik qiladilar. Vaqt o‘tishi bilan orolining g‘arbida Finikiya yerlari qisqarib faqat Finikiyaning uch nuqtasi Solunt, Panorm (hozirgi Palerma) va Motiya qoldi. Er. av. VI asrda yunonlaming Italiya va Sitsiliya koloniyalari gullab-yashnadi va Bolqon Yunonistonidan ko‘ra boy hududga aylanib Buyuk Yunoniston nomini oldi. Bu koloniyalaming gullab- yashnashining asosi qishloq xo‘jaligi, savdo- hunarmandchilik edi. Sitsiliya va Italiyadan g‘alla Yunoniston va Kichik Osiyoga chiqarildi. Er. aw. VII asrda Liguriya qirg‘og‘idagi Rodan daryosi havzasida fokiyaliklar Massiliya (hozirgi Marsel), janubiy Italiyada Eleya shaharlariga asos soldilar. Sharqda Xalkidika yarim oroli Evbeyadagi Xalkida aholisi tomonidan, Epir qirg‘og‘idagi (hozirgi Korfu) Kerkira oroli korinfliklar tomonidan bosib olindi. 11 Korinfliklar Ambrakiy qo‘ltig‘da Ambrakiya va Anaktorn; Illiriya qirg‘og‘ida Appoloniya va Epidamn koloniyalariga asos soldilar. Qora dengiz qirg‘oqlarida Kichik Osiyodagi yunonlaming eng kuchli savdo markazi Miletning fuqarolari o‘nlab koloniyalami barpo qildilar. Abidos, Sinop, Koteo, Kerasun va Trapezunt, Qora dengiz shimoli, shimoliy-g‘arbiy qirg‘oqlarida Ol’viya, Appoloniya, Odessa, Toma, Tira, Feodosiya, Bosforda Kalxidon (megaralilar asos solgan) Qora dengizning Yevropa qirg‘og‘ida Vizantiy, Gerakleya koloniyalari qad ko‘tardi. Er. aw. VII asrda Misrda ham yunonlaming tayanch nuqtalari vujudga keldi, bu yerda Navkratis koloniyasi barpo qilindi. Shimoliy Afrikada Liviya qirg‘og‘ida shoir Kallimax va olim Erastofenning vatani Kirenaga asos solindi. Yunonlaming g‘arbga siljishini Karfagen, janubi sharqda esa Misr to‘xtatdi. Yunon polisini shakllanishi va uning o‘ziga xos xususiyatlari. Qadimgi yunon jamiyatini iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy va mafkuraviy tashkilotini asosiy shakli polis edi. Polis bu jamoani alohida tipi bo‘lib dehqon va shahar aholisini o‘zida birlashtirgan yerga ishlovchilar fuqaro jamoasi edi. Yunon polisini asosini, uni taraqqiyoti va shakllanishini belgilaydigan asosiy shartlari quyidagicha edi: Eng awalo, davlat va xususiy mulk birlashgan antik mulkchilik shakli edi. Yunon jamoasi a’zosi bo‘lgan fuqaro yerga egalik qilish huquqiga ega edi, har bir fuqaro polis hududida yer ulushiga ega bo‘lishi shart edi. Yerga egalikni oliy huquqi fuqarolar jamoasiga tegishli edi. Polis tashkilotini ajralmas qismi. fuqarolik muassasasi edi. Polis aholisi to‘la huquqli fuqarolar, to‘laqonli huquqga ega bo‘lmagan va huquqi bo‘lmagan aholi toifalaridan iborat edi. Polis jamoasi tarkibiga kirgan fuqaroIarning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy huquqlarining majmuasiga ega edilar. Faqat polis fuqaroiarigina aholini imtiyozli qismini tashkil etar edi. Fuqaroning asosiy sifati ozod kishi mavqei edi. 6 Yunon fuqarolik mavqeini fuqaro ota-onadan tug‘ilishi bilan olar edi. Fuqarolik huquqini sovg‘a qilishga faqat polisning xalq yig‘ini haqli edi. Oligarxiya hukmron bo‘lgan polislarda fuqarolik mavqeiga ega bo‘lish uchun fuqaro mulkiy senz, yerga egalik, og‘ir qurol-aslahasi mavjudligi shartlarini 6 Abdullayev U.A. “Jaxon tarixi”. T ., 2017 12 bajarish lozim edi. Polisning iqtisodiy asosini qishloq xo‘jaligi, yerga mehnat qilish tashkil etar edi. Yerga egalik, dehqonchilik uzoq vaqt polis fuqarosini imtiyozi bo‘lib qoldi. Polis fuqarosidan boshqa hech kim uning hududida yerga egalik qilish huquqiga ega emas edi hamda polis fuqarolar jamoasiga tegishli jamoa yerlariga egalik qila olmas edi. Har bir fuqaroning eng muhim huquqi va bir vaqtni o‘zida majburiyati, bu uni o‘z polisini himoyasiga shaxsan ishtirok etishi edi. Unga katta bo‘lmagan yunon polislari muntazam qo‘shin saqlash qobiliyatiga ega emas edilar. Shu sababli, uning himoyasi fuqaro-erkaklar zimmasida edi. O'rta fuqaro-dehqonlar og‘ir qurollangan falangani qo‘shinni asosini tashkil etar edi. Yunon polisini ajralmas qismi-fuqarolik jamoasida o‘z-o‘zini boshqarish edi. Xalq yig‘ini, kengash, sud va ijroiya hokimiyati lavozimlari fuqaro jamoasini qo‘Iida bo‘lib, hech qachon undan ajralmaydi. Polis jamiyatida barcha huquqiy normalar manbasi xalq yig‘inida ishlab chiqilgan qonun edi. Fuqarolarni qonunlarini ishlab chiqish, qabul qilish va amalga oshirishdagi ishtiroki ajralmas huquq edi. Shunday qilib, polis fuqarolik jamoasi a’zolari bo‘lgan shahar va qishloq aholisi uyushgan, yopiq jamoani tashkil qilgan bo‘lib, o‘z imtiyozlari va huquqlarini qat’iy saqlab himoya qilar edilar. Polis hududi shahar va uni atrofidagi qishloqlarni o‘zligiga olar edi. Yunon polisi o‘z hududiga ko‘ra uncha katta ho‘lmngan 100—200 kv. km. hajmdagi maydonni egallaredi. Har bir polis aholisi 5 mingdan 10 ming kishini tashkil etib, ulardan Inxminan 1-2 ming kishi fuqarolik huquqiga ega edi. Faqat polislardan Sparta maydoni 8400 kv. km.; Afina 2500 kv. km.ni tashkil etar edi. Har bir yunon polisi suveren davlat boiib, o‘z fuqaroligi, qonunlari, hokimiyat oiganlari, ibodatxona, teatr, xalq yig‘ini o‘tadigan maydoni, palestar, gimnasey, stadion kabi jamoat inshootlariga ega edi. Yunon polislarining barchasi Spartadan tashqari shahar atrofida birlashgan bir necha qishloq majmuasi edi. Sparta 5 qishloq birlashgan polis edi. Har bir polisda vaqt olishi bilan polis tuzilmasi tugallangan shaklni oldi va barqaror fuqarolik siyosiy tashkiloti (demokratiya yoki oligarxiya) shaklida faoliyat ko‘rsata boshladi. 13 Shaharlar va pul-tovar munosabatlari taraqqiyoti. Eramizdan awalgi VII asrda Yunon shaharlarida savdo hunarmandchilik tez sur’atlarda taraqqiy qildi. Shaharlar sezilarli darajada o‘sdi. Korinfda va Afinada 25 ming, Miletda 70 ming, Sibaris shahrida 50 ming kishi yashar edi. Barcha shaharlar dengiz savdosi bilan shug‘ullandilar. Bu kemasozlikni rivojiga sabab boidi. Eramizdan awalgi VII asrda palubali ko‘p yuk ko‘taradigan kemalar paydo bo‘ldi. 50 eshkakli Finikiya pentekopterlari bilan bir qatorda «Iliada» dostonida eslatiladigan ikki qatorli eshkaklar — diyerelar, uch qatorli — trieralar paydo bo‘ldi. Mahsulot bilan tola kemani endilikda qirg‘oqqa tortib chiqarish mumkin emas edi, shu sababli, eramizdan awalgi VII asrdan boshlab port va gavanlar qurilib yakordan foydalanila boshlandi. Oltin va kumush aralashmasidan iborat elektron deb ataladigan tanga zarb qilindi. Tangalar uzunchoq shaklda, bir tomonida davlat ramzi, ikkinchi tomonida kvadrat tasviri tushirilgan edi. Yunonistonning pul birligini 436,5 gramm og‘ir! ikdagi mina tashkil qildi. Bir mina 8,73 g og‘irlikdagi 50 staterga bo‘lindi. Savdo - hunarmandchilik taraqqiyoti bilan ustaxona egalari va savdogarlardan iborat kuchli ijtimoiy qatlam vujudga keldi, ular siyosiy hayotdan eski urug* zodagonlarini chetlatishga urindilar. Pul-tovar munosabatlari savdoni rivojlanishi, Italiya, Sitsiliya va Qora dengiz bo‘yidan arzon g‘allani import qilinishi qishloq xo‘jaligini tushkunligi va dehqonlarning xonavayron bo‘lishiga olib keldi. Bu jamiyatda ijtimoiy ziddiyatlarni keskinlashtirdi. Davlat qurilishi. Qadimgi davrda sud ishlarini urug‘ jamoasini o‘zi bajarar edi. Davlat hokimiyati urug‘dan bu funksiyani tortib oldi. Zodagonlar uzoq vaqt sud hokimiyatini, boshqaruvni o‘z qoilarida saqlab turdilar, vaqt o‘tishi bilan ular bir qism hokimiyatni yangi ijtimoiy kuchlaiga berishga majbur boidilar. Yangi ijtimoiy kuchlar, zodagon sudyalar hokimiyatiga chek qo‘yish uchun odatdagi huquqni yozishnl talab qildilar. Jamiyat yana olg‘a qadam tashlab savdo munosabatlarini muvofiqlashtirishga majburiy qoidalarini kiritish ehtiyojini tug‘dirdi. Qonunlami eng qadimgi kodifikatsiyasini Lokradagi Zalevk (Italiyadagi 14 yunon shahrida) Katanadagi Xarond (Sitsiliyadagi yunon shahrida) amalga oshirdilar. 7 Bundan tashqari, pul jarimasi, qullikka sotish, kaltaklash va fuqarolik huquqidan mahrum qilish ko‘zda tutilgan edi. Qarzini to‘lamagani uchun turmaga qamashga hukm qilingan. Drakon qonunlari «fonos dikayos» o‘zini himoya qilish maqsadida odam o‘ldirish jinoyati tushunchasini olib kirdi. Bu holda aybdor quvg‘in qilinishi yoki pul jarimasi tolashi ko‘zda tutilgan. Tovar pul munosabatlarining rivojlanishi natijasida ijtimoiy ziddiyatlarni keskinlashuvi turli yunon shaharlarida siyosiy vaziyatni murakkablashtirdi, ulaming ko‘pchiligida tiranlar hokimiyatni qo‘lga oldilar. 7 Масанов Н.Э., Абылхожин Ж.Б., Ерофеева И.В и др. История Казахстана: народы и культуры. Алматы, 2001. 15 II BOB. QADIMGI YUNONISTON YUKSALISHI VA DAVRLASHTIRISH 2.1. Yunon tarixini davrlashtirish Yunon tarixi Qadimgi dunyo tarixining bir qismi hisoblanadi. Qadimgi yunon tarixi doirasida Bolqon yarim oroli, Egey dengizi havzasi, janubiy Italiya, Sitsiliya oroli va shimoliy Qora dengiz bo‘yi, Kichik Osiyoning g‘arbiy qirg‘og‘idagi qadimgi jamiyatlaming shakllanishi, gullab-yashnashi va tushkunlik davrini o‘rganadi. Yunon sivilizatsiyasi tarixi uch bosqichga bolinadi: birinchisi — bu er. aw. II ming yillikda Krit va Mikenada ilk sinfiy jamiyatlar va davlat birlashmalarining paydo boiishi va halokati. Ikkinchi bosqich — bu Krit-Miken sivilizatsiyasining halokatidan keyin antik Yunonistonning er. aw. XII asrdan er. aw. IV asrning so‘nggi choragigacha boigan taraqqiyot davrini o‘z ichiga oladi. Qadimgi Yunon jamiyati taraqqiyotining eng yuqori cho‘qqisi ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy davlat tuzilmasi boigan yunon polislarining tug‘ilishi, yuksalishi va tushkunligi bosqichi boidi. Er. avv. IV asrning so‘ngi choragida yunon- makedonlar tomonidan Ahamoniylar Eroni davlatining bosib olinishidan yunon tarixining uchinchi so‘nggi bosqichi boshlanadi. Bu bosqich qariyb uch yuz yilni p‘z ichiga olib, sharq va g‘arb madaniyati unsurlarini o‘z ichiga olgan Ellin davlatlarining tashkil topishi, ellin madaniyatining rivojlanishi davridir. Bu bosqich er. aw. I asr so‘ngida ellin davlatlarining g‘arbdan Rim, sharqdan Parfiya tomonidan bosib oli- nishi bilan tugaydi. Bolqon Yunonistonida davlatchilik taraqqiyotining yangi davri taxminan er. aw. XI asrdan boshlanadi. Bu davrdan antik Yunoniston taraqqiyotining polis davri boshlanadi. U o‘z ichiga uch davrni oladi: 16 1. Er. aw. XI-IX asrlar — Gomer yoki polis arafasi («Qorongi asrlar»). Bu bosqichda Bolqon Yunonistoni hududida urug‘-qabila munosabatlari hukmron boiadi. 2. Arxaika davri (er. aw. VIII—VI asrlar) — polis-davlatlarning shakllanishi, Buyuk Yunon kolonizatsiyasi va ilk Yunon tiraniyalari davri. 3. Klassik Yunoniston (er. aw. V—IV asrlar.) — Qadimgi yunon polislari, ularning iqtisodiyoti va yunon madaniyatining gul- lab-yashnagan davri. Makedoniyalik Iskandaming Sharq yurishlaridan keyin Ellin davlatlarining tashkil topishi bilan qadimgi yunon tarixida yangi el- lin davri (er. aw. IV asming so‘ngi choragi - er. aw. 30-yilIar) boshlanadi. Er. aw. 30-yilda so‘ngi ellin davlatlaridan biri ptolomeylar Misr mustaqilligini yo‘qotib Rimga tobe bo‘ladi. Shu bilan antik Yunoniston tarixi tugallanadi. Qadimgi Gretsiya tarixi qadimgi Sharq mamlakatlari tarixi bilan bir vaqtda va u bilan o‘zaro aloqador holda rivojlandi. So‘nggi yuz yil mobaynida o‘tkazilgan arxeologik qazuvlareramizdan burungi III ming yillikdayoq Bolqon yarim orolining: janubida va uning yaqin tevarak-atrofidagi orollarda ibtidoiy-jamoa munosabatlari buzila borganligini ko‘rsatdi. Ayrim joylarda dastlabki-sinfiy jamiyat o‘choqlari vujudga kelib, rivojlana boshlagan. Sinflarning tuzilish prosesslari Krit, Lemnos orollarida boshqa territoriyadan ilgariroq yuz bergan, qit’ada esa bu prosesslar birmuncha keyinroq sodir bo‘lgan. Bu proseyeslar qabilalarning bir joydan ikkinchi joyga ko‘chishlari va o‘zaro urushlar bilan birga borganki, buhaqda keyinroq yuzaga kelgan qadimgi grek afsonalarida xotiralar saqlanib qolgay. Gresiyaning geografik mavqei qulay bo‘lgani holda yerining niyebatan kam unumligi, bir tomondan, m,ahalliy aholini qishloq xo‘jaligida nihoyatda zo‘r berib ishlashga, ikkinchi tomondanesa qo‘shnilar bilan xalqaro aloqalarni, mol ayiroboshlashni rivojlantirishga majbur etgan. Bu hol hunarmandchilikning rivojiii tezlashtirgan. Hunarmandchilik ishlab chiqarishy uchun Bolqonda yetarli miqdorda xomashyo bo‘lgan. 17 2.2. Qadimgi Yunon shahar davlatlarining yuksalishi Buyuk kolonizatsiya. Er. avv. I ming yillikning boshlarida ilk bor finikiyaliklar begona hududlarda o‘zlarining yangi manzilgohlari (Koloniya)larini barpo qila boshladilar. Finikiyaliklardan keyin yunonlar ham bu jarayonda faol ishtirok etadilar. Koloniyalar begona hududlarda ulami tashkil etgan finikiyalik va yunon savdogarlari uchun tayanch nuqtalari bo‘lib xizmat qilgan. Yunonlaming koloniyalami barpo qilish faoliyati er. aw. VIII-VI asrlarga to‘g‘ri keladi. Bu vaqt buyuk yunon kolonizatsiyasi davri deb aytiladi. Koloniyalami barpo qilishning bir necha sabablari bor edi. Birinchi navbatda Yunonistonning bir necha viloyatlarida aholining haddan tashqari ko‘payib ketganligidir. Arxaik davrining boshlanishida aholi sonining keskin o‘sishi natijasida, demografik portlash yuz berdi. Ishlab chiqarish kuchlarining zaif rivojlanishi oziq-ovqat va boshqa mahsulotlami taqchilligiga olib keldi. Yunonistonning o‘zida dehqonchilik qilish uchun yaroqli bo‘lgan yerlar deyarli yo‘q edi. Aholining ortiqcha qismi shu sababli begona hududlarga borib yangi yerlami o‘zlashtirishga majbur bo‘ldi. Buyuk yunon kolonizatsiyasining yana bir ijtimoiy sababi bor edi. Kambag‘allashgan jamoachi dehqonlar o‘zlarining boyib ketgan zodagon qarindoshlariga qarzi uchun qul bo‘lishni xohlamadilar, ular o‘zlarini qarzlari uchun garovga qo‘yilgan bir parcha yerlarini tashlab ketishga majbur bo‘ladilar. Ular uchun yagona yo‘l begona joylarga ketish edi. Arxaik Yunonistonning shaharlari bu vaqtda yirik iqtisodiy markazlaiga aylandilar, savdo iqtisodiyotning asosiy sohalaridan biriga aylandi. Bu shaharlaming boy savdogarlari chet mamlakatlarga boradigan yo‘llarda o‘rnashib qolish uchun savdo koloniyalari barpo qilishga harakat qildilar. Yunon shaharlaridagi tabaqaviy 18 ijtimoiy-siyosiy kurash kolonizatsiya jarayonini yana bir sababi edi. Shaharlaming iqtisodiy taraqqiyoti tabaqalanishni kuchaytirdi. Shahar aholisining turli tabaqalari o‘rtasida ijtiomoiy-siyosiy kurash kuchayib ketdi. Yengilgan guruh shaharni tashlab ketishga majbur edi. Shuningdek, savdo-hunarmandchilikni rivojlanishi xomashyoga bo‘lgan ehtiyoj va tayyor mahsulotni sotish uchun yangi hududlami izlab topish zaruriyatini tug‘dirdi. Bundan tashqari, arxaik davrda Yunonistonning ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlangan viloyatlarida fiiqarolami qarzi uchun qulqilish qonun bilan taqiqlangan edi. 0 ‘sib borayotgan iqtisodiyot uchun arzon ishchi kuchi qullaiga bo‘lgan talabni qondirish uchun begona hududlardan qullami olib kelish boshlandi. Yunon kolonist- lari ko‘p hollarda yangi qul bozorlarining tashkilotchilari boidilar. Buyuk kolonizatsiya deb atalgan jarayon bilan bog‘langan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy o‘zgarishlar qadimgi Yunonistonning keyingi taraqqiyotini belgilab berdi. G‘arb va Sharqda ko‘p sonli yunon kolonniyalarining barpo qilinishi, o‘rtayer dengizi savdosidan fmikiyaliklami siqib chiqarilishi, yunon savdosini o‘sishi, hunarmandchilikning yuksak taraqqiyotiga olib keldi. Tovar sotish bozorlari, hunarmandchilik mahsulotlari hajmi kengaydi, ishchi kuchiga yana ehtiyoj kuchayib, qullami soni o‘sdi. Janubiy Italiya VIII-VI asrlarda kolonizatsiya qilindi. Bu yerdagi kolonistlar o‘zalarini kelib chiqishlarini Pelepponnes axeylaridan deb hisoblar edilar. Er. aw. VII—VI asrdagi kolonizatsiya jarayonida barpo qilingan yunon shaharlari bir necha yo‘nalishda rivojlandi. Janubiy Italiyadagi shaharlar qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarishga, Qora dengiz bo‘yidagi Milet koloniyalari savdoga ixtisoslashgan edilar. Janubiy Italiyada Metapont va Sires, Sibaris, Posidoniya kabi yunon shaharlari qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanar edilar. Bu yerda, ayniqsa, spartaliklar asos solgan Tarent shahri koloniyalar orasida yetakchi o‘rinni egalladi. 8 8 Исхоцов М.М., Файзиев Х.Т. “Марказий Осиё халклари тарихи тарихшунослиги ва манбашунослиги”. Укув кулланма. -Т., ТДШИ, 2017. 19 Shahar Sparta shevasini va boshqaruv uslubini toiiq saqlab qoldi. Sitsiliya orolida Evbey Xalkidasi yunonlari er. avv. 735-yil atrofida Naksos, Katanu va Leontiano, Zankli (keyingi Messana) hamda Regiyni barpo qiladilar. Shimolda Gaetan qoitigida Qum shahriga asos solindi. Loklar Italiyaning Zefir burnida Zefir Lokri (hozir Кар Spartivento) ni, Korinf aholisi Sitsiliyaga vaqt o‘tishi bilan yunon g‘arbini bosh markazi va metropoliya rolini o‘ynagan Sirakuzani barpo qildilar. Sirakuza o‘z navbatida Akr va Kamirinani barpo qildi. Megara Gibliya Megarasi va Seluninga, rodosliklar Agrigent shahriga asos soldilar. Shunday qilib, yunonlar Sitsiliyaning sharqiy va janubiy qismini egalladilar. Orolning g‘arbida bu yerga yunonlardan ilgari kelgan finikiyaliklar hukmronlik qiladilar. Vaqt o‘tishi bilan orolining g‘arbida Finikiya yerlari qisqarib faqat Finikiyaning uch nuqtasi Solunt, Panorm (hozirgi Palerma) va Motiya qoldi. Er. av. VI asrda yunonlaming Italiya va Sitsiliya koloniyalari gullab-yashnadi va Bolqon Yunonistonidan ko‘ra boy hududga aylanib Buyuk Yunoniston nomini oldi. Bu koloniyalaming gullab- yashnashining asosi qishloq xo‘jaligi, savdo- hunarmandchilik edi. Sitsiliya va Italiyadan g‘alla Yunoniston va Kichik Osiyoga chiqarildi. Er. aw. VII asrda Liguriya qirg‘og‘idagi Rodan daryosi havzasida fokiyaliklar Massiliya (hozirgi Marsel), janubiy Italiyada Eleya shaharlariga asos soldilar. Sharqda Xalkidika yarim oroli Evbeyadagi Xalkida aholisi tomonidan, Epir qirg‘og‘idagi (hozirgi Korfu) Kerkira oroli korinfliklar tomonidan bosib olindi. Korinfliklar Ambrakiy qo‘ltig‘da Ambrakiya va Anaktorn; Illiriya qirg‘og‘ida Appoloniya va Epidamn koloniyalariga asos soldilar. Qora dengiz qirg‘oqlarida Kichik Osiyodagi yunonlaming eng kuchli savdo markazi Miletning fuqarolari o‘nlab koloniyalami barpo qildilar. Abidos, Sinop, Koteo, Kerasun va Trapezunt, Qora dengiz shimoli, shimoliy-g‘arbiy qirg‘oqlarida Ol’viya, Appoloniya, Odessa, Toma, Tira, Feodosiya, Bosforda Kalxidon (megaralilar asos solgan) Qora dengizning Yevropa qirg‘og‘ida Vizantiy, Gerakleya koloniyalari qad ko‘tardi. Er. aw. VII asrda Misrda ham yunonlaming tayanch nuqtalari vujudga keldi, bu yerda Navkratis koloniyasi barpo qilindi. Shimoliy Afrikada Liviya qirg‘og‘ida shoir 20 Kallimax va olim Erastofenning vatani Kirenaga asos solindi. Yunonlaming g‘arbga siljishini Karfagen, janubi sharqda esa Misr to‘xtatdi. Yunon polisini shakllanishi va uning o‘ziga xos xususiyatlari. Qadimgi yunon jamiyatini iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy va mafkuraviy tashkilotini asosiy shakli polis edi. Polis bu jamoani alohida tipi bo‘lib dehqon va shahar aholisini o‘zida birlashtirgan yerga ishlovchilar fuqaro jamoasi edi. Yunon polisini asosini, uni taraqqiyoti va shakllanishini belgilaydigan asosiy shartlari quyidagicha edi: Eng awalo, davlat va xususiy mulk birlashgan antik mulkchilik shakli edi. Yunon jamoasi a’zosi bo‘lgan fuqaro yerga egalik qilish huquqiga ega edi, har bir fuqaro polis hududida yer ulushiga ega bo‘lishi shart edi. Yerga egalikni oliy huquqi fuqarolar jamoasiga tegishli edi. Polis tashkilotini ajralmas qismi. fuqarolik muassasasi edi. Polis aholisi to‘la huquqli fuqarolar, to‘laqonli huquqga ega bo‘lmagan va huquqi bo‘lmagan aholi toifalaridan iborat edi. Polis jamoasi tarkibiga kirgan fuqaroIarning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy huquqlarining majmuasiga ega edilar. Faqat polis fuqaroiarigina aholini imtiyozli qismini tashkil etar edi. Fuqaroning asosiy sifati ozod kishi mavqei edi. Yunon polisini ajralmas qismi-fuqarolik jamoasida o‘z-o‘zini boshqarish edi. Xalq yig‘ini, kengash, sud va ijroiya hokimiyati lavozimlari fuqaro jamoasini qo‘Iida bo‘lib, h^ch qachon undan ajralmaydi. Polis jamiyatida barcha huquqiy normalar manbasi xalq yig‘inida ishlab chiqilgan qonun edi. Fuqarolarni qonunlarini ishlab chiqish, qabul qilish va amalga oshirishdagi ishtiroki ajralmas huquq edi. Shunday qilib, polis fuqarolik jamoasi a’zolari bo‘lgan shahar va qishloq aholisi uyushgan, yopiq jamoani tashkil qilgan bo‘lib, o‘z imtiyozlari va huquqlarini qat’iy saqlab himoya qilar edilar. Polis hududi shahar va uni atrofidagi qishloqlarni o‘zligiga olar edi. Yunon polisi o‘z hududiga ko‘ra uncha katta ho‘lmngan 100—200 kv. km. hajmdagi maydonni egallaredi. Har bir polis aholisi 5 mingdan 10 ming kishini tashkil etib, ulardan Inxminan 1-2 ming kishi fuqarolik huquqiga ega edi. Faqat polislardan Sparta maydoni 8400 kv. km.; Afina 2500 kv. km.ni tashkil etar edi. Har bir yunon polisi suveren davlat boiib, o‘z fuqaroligi, qonunlari, hokimiyat oiganlari, ibodatxona, 21 teatr, xalq yig‘ini o‘tadigan maydoni, palestar, gimnasey, stadion kabi jamoat inshootlariga ega edi. Yunon polislarining barchasi Spartadan tashqari shahar atrofida birlashgan bir necha qishloq majmuasi edi. Sparta 5 qishloq birlashgan polis edi. Har bir polisda vaqt olishi bilan polis tuzilmasi tugallangan shaklni oldi va barqaror fuqarolik siyosiy tashkiloti (demokratiya yoki oligarxiya) shaklida faoliyat ko‘rsata boshladi. Shaharlar va pul-tovar munosabatlari taraqqiyoti. Eramizdan awalgi VII asrda Yunon shaharlarida savdo hunarmandchilik tez sur’atlarda taraqqiy qildi. Shaharlar sezilarli darajada o‘sdi. Korinfda va Afinada 25 ming, Miletda 70 ming, Sibaris shahrida 50 ming kishi yashar edi. Barcha shaharlar dengiz savdosi bilan shug‘ullandilar. Bu kemasozlikni rivojiga sabab boidi. Eramizdan awalgi VII asrda palubali ko‘p yuk ko‘taradigan kemalar paydo bo‘ldi. 50 eshkakli Finikiya pentekopterlari bilan bir qatorda «Iliada» dostonida eslatiladigan ikki qatorli eshkaklar — diyerelar, uch qatorli — trieralar paydo bo‘ldi. Mahsulot bilan tola kemani endilikda qirg‘oqqa tortib chiqarish mumkin emas edi, shu sababli, eramizdan awalgi VII asrdan boshlab port va gavanlar qurilib yakordan foydalanila boshlandi. Oltin va kumush aralashmasidan iborat elektron deb ataladigan tanga zarb qilindi. Tangalar uzunchoq shaklda, bir tomonida davlat ramzi, ikkinchi tomonida kvadrat tasviri tushirilgan edi. Yunonistonning pul birligini 436,5 gramm og‘ir! ikdagi mina tashkil qildi. Bir mina 8,73 g og‘irlikdagi 50 staterga bo‘lindi. Savdo - hunarmandchilik taraqqiyoti bilan ustaxona egalari va savdogarlardan iborat kuchli ijtimoiy qatlam vujudga keldi, ular siyosiy hayotdan eski urug* zodagonlarini chetlatishga urindilar. Pul-tovar munosabatlari savdoni rivojlanishi, Italiya, Sitsiliya va Qora dengiz bo‘yidan arzon g‘allani import qilinishi qishloq xo‘jaligini tushkunligi va dehqonlarning xonavayron bo‘lishiga olib keldi. Bu jamiyatda ijtimoiy ziddiyatlarni keskinlashtirdi. Davlat qurilishi. Qadimgi davrda sud ishlarini urug‘ jamoasini o‘zi bajarar edi. Davlat hokimiyati urug‘dan bu funksiyani tortib oldi. Zodagonlar uzoq vaqt sud hokimiyatini, boshqaruvni o‘z qoilarida saqlab turdilar, vaqt o‘tishi bilan ular 22 bir qism hokimiyatni yangi ijtimoiy kuchlaiga berishga majbur boidilar. Yangi ijtimoiy kuchlar, zodagon sudyalar hokimiyatiga chek qo‘yish uchun odatdagi huquqni yozishnl talab qildilar. Jamiyat yana olg‘a qadam tashlab savdo munosabatlarini muvofiqlashtirishga majburiy qoidalarini kiritish ehtiyojini tug‘dirdi. Qonunlami eng qadimgi kodifikatsiyasini Lokradagi Zalevk (Italiyadagi yunon shahrida) Katanadagi Xarond (Sitsiliyadagi yunon shahrida) amalga oshirdilar. Yunon shaharlarida odatdagi huquqni yozish va yangilash barchani hurmatiga sazovor bo‘lgan «diallakt» murosaga keltiruvchi yoki «aysyumet» — adolatni biluvchi kishilarga ishonib topshirdilar. Lesbosdagi Mitillena shahridagi Pittak (yunon an’analariga ko‘ra) «yetti donodan biri» Sirakuzada DiokI, Fivada Filolay, Afinada Drakont va Solon shunday kishilardan edi. Yangi qonunchilik natijasida sudyalar mansabdor shaxs sifatida saylab qo‘yiladigan bo‘ldi. Chiqarilgan hukmning xalq yig‘inida apellatsiya qilish mumkin edi. Qadimgi qonunchilikda jazo hajmi va xususiyati aniq belgilanib sudya o‘zicha jazo belgilay olmas edi. Huquqiy hujjatlarda «qonga-qon», «jonga-jon» olish an’anasi mavjud edi (talion huquqi). Jazo juda og‘ir edi. Drakon qonunchiligida jinoyatning og‘ir, yengil shakllari yo‘q edi. Faqat Solon bu tushunchani kiritdi. Drakon qonuniga ko‘ra har qanday o‘g‘irlik uchun o‘lim jazosi belgilangan. Bundan tashqari, pul jarimasi, qullikka sotish, kaltaklash va fuqarolik huquqidan mahrum qilish ko‘zda tutilgan edi. Qarzini to‘lamagani uchun turmaga qamashga hukm qilingan. Drakon qonunlari «fonos dikayos» o‘zini himoya qilish maqsadida odam o‘ldirish jinoyati tushunchasini olib kirdi. Bu holda aybdor quvg‘in qilinishi yoki pul jarimasi tolashi ko‘zda tutilgan. Tovar pul munosabatlarining rivojlanishi natijasida ijtimoiy ziddiyatlarni keskinlashuvi turli yunon shaharlarida siyosiy vaziyatni murakkablashtirdi, ulaming ko‘pchiligida tiranlar hokimiyatni qo‘lga oldilar. 9 9 Масанов Н.Э., Абылхожин Ж.Б., Ерофеева И.В и др. История Казахстана: народы и культуры. Алматы, 2001. 23 24 2.3. Qadimgi Yunon madaniyati va ijtimoiy munosabatlari Falsafa. Ilk yunon falsafasi vakillari miletlik Fales, Anaksimandr, Kichik Osiyolik Anaksimon tabiatni, boriiqni mohiyatini tushunishga harakat qildilar. Pifagor maktabining vakillari, shuningdek, Geraklit, Empedokl kabi «fiziklar» (fyuzis-tabiat demakdir) tabiatni o‘rgandilar. Ular dunyoning asosini qidirdilar, tabiat mohiyatini turlicha izohladilar. Fales dunyoning asosi suv, Aniksimandr apeyron (boshlang‘ich ibtido), Geraklit esa olov deb qaradilar. Demokrit (taxminan er. aw. 470-yilda tug‘ilgan) borliq to‘g‘risida gapirib, borliq cheksiz bo‘linma atomdan iborat degan fikrni aytdi. U dunyoning sababiy bogianishi haqida fikr yuritdi. Platon (er. avv. 427— 347-yillar) borliq, abadiy, o‘zgarmas, boiinmas, uni aql bilan bilish mumkin deb hisoblardi. Platon akademiyasida 20 yil ta’lim olgan Arestotel «g‘oyalar dunyosi to‘g‘risida»gi ustozini fikrini tanqid qildi. Borliq Arestotel fikricha jins va tur shaklida mavjud boiadi. Suqrot (tax. er.aw.470—399-yillar) falsafada inson muammosiga jiddiy e’tibor berdi. U insonning o‘zini, o‘zligini anglashga jiddiy e’tibor beradi. U insonning falsafasini o‘rganish obyektini tashkil etadi deb ta’kidladi. Yunon madaniyatida uch avlod muhim o‘rin tutadi. Ularning birinchisi er. avv. VI asr oxirida kirib keldi va Afina madaniyatini gullab-yashnashi uchun poydevor qo‘ydi. Esxil va Frinix Attika komidiyasiga asos soldilar. Haykaltaroshlar Kritiy va Nesiot er.avv. 476-yil Afina agrosini tiranlarga qarshi kurashdilar. Garmoniy va Aristogiton haykallar bilan bezadilar. Olimpda Zevs ibodatxonasini haykallar bilan jihozladilar. Tafakkur qilish hali an’anaviy shakllarda oddiylik (an’anaviy shakllarda) qat’iy o‘smirlik klassikasi shaklida 25 hukm surar edi. Ikkinchi avlod Perikl davrida eng yaxshi yutuqlarga erishdi. SofokI Tragediyalari, Geradot «Tarix»I, Parfmon va propileyning yetuk klassik shakllari shu davrda yaratildi. Uchinchi avlod Peloponnes urushlari davriga mansub boiib, afmaliklarning bu vaqtda boshqa madaniy dunyolar bilan tanishuvi natijasida ularning siyosiy va diniy qarashlari ma’lum darajada o‘zgardi. Din. Qadimgi yunon afsonalariga ko‘ra dastlab Yer (Geya) va Xaos, hayotning boshlanishi (Eros) va yer osti dunyosi (Tartar) bo‘lgan. Geya yulduzli osmon Uranna tug‘adi. Uran dunyoning birinchi hukmdori va Yer ma’budasi Geyani turmush o‘rtog‘i bo‘ladi. Uran va Geyadan keyin xudolarning II avlodi titanlar boshlanadi. Uran o‘z o‘g‘li, dehqonchilik xudosi titan Tironos tomonidan ag‘dariladi. Kronosning bolalari Ait, Poseydon, Gestiya, Demetra, Zevs, Gera bo‘ladi. Olimpning bosh xudosi Zevs osmon, chaqmoq hukmdori, Poseydon yer va dengizni sug‘oradigan nartilik xudosi, Ait (Pluton) yer osti dunyosi hukmdori bo‘ldi. Zevsning rafiqasi Gera nikoh homiysi, Gestya uy o‘chog‘i ma’budasi, Demetra dehqonchilik homiysi deb sig‘inganlar. Zevs va Geradan o‘smirlik ma’budasi Geba, urush xudosi Ares, temirchi va hunarmandlar homiysi Gefest tug‘iladi. Zevsning avlodlaridan tabiatning ilk uyg‘onish xudosi Apollon alohida turadi. U hamda san’at homiysi davolovchi xudo. Apollonning singles Artimida ovchilik ma’budasi va yoshlarning homiysi. Germes-moddiy mo‘l-ko‘lchilik xudosi, keyin savdo xudosi, aldamchi va o‘g‘rilar xudosi, keyinchalik esa notiqlar va sportchilar homiysi. Dionis (Vakxa) tabiat kuchlari, uzumchilik va vinochilik xudosi deb sig‘inganlar. Jangovar Afina donolik ma’budasi sifatida shuhrat qozondi. Yunon diniy dunyo qarashi bo‘yicha xudolar odamlarga o‘xshab azob chekishlari, insoniy his-tuyg‘uga ega bo‘Iishlari mumkin edi. Yunonlaming fikri bo‘yicha odamlar va xudolar dunyolari o‘rtasida o‘tib bo‘lmaydigan chegara yo‘q edi. Yunonistonda Zevs sharafiga har 4 yilda bir marta g‘arbiy Peloponnesdagi Olimpiya Zevs ibodatxonasida o‘tka riladigan o‘yinlar eng mashhur edi. Yunonlar bu 4 yillik muddatni olimpiada deb ataganlar. Er. aw. 776-yildan olimpiya o‘yinlariga butun Yunoniston va koloniyalardan ishtirokchi va tomoshabinlar 26 kelganlar. Olimpiya o‘yinlari o‘tkazilayotgan vaqtda urushayotgan yunon polislari o‘rtasidagi harbiy harakatlar to‘xtatilgan. Olimpiya musobaqalari g‘oliblari ibodatxona yonida o‘sgan muqaddas lavr daraxti barglaridan oddiy gulchambar bilan mukofotlanganlar. G'olib sharafiga jez yoki marmar haykal qo‘yilgan. Bu musobaqalar fuqarolarni jismoniy rivojlanishiga imkoniyat yaratgan va yoshlarni harbiy jihatdan chiniqtirish uchun xizmat qilgan. Yunonlar bayramlar, o‘yinlami hamkorlikda tashkil qilish va eng muqaddas ziyoratgohlami himoya qilish uchun alohida ittifoqlar-amfiktioniyalar tashkil qildilar. Egey madaniyati, Gomer davri Yunonistoni. Egey dunyosi madaniyati. Eramizdan aw. III-II ming yilliklarda Dunay ortidan yunonlarning keyingi avlodlari Bolqon yarim oroliga bostirib kirdilar. Bu davrda Bolqon yarim orolida va unga yaqin orollarda kariy- lar, leleg va pelasglar yashaganlar. Krit-Miken madaniyati ingiliz arxeologi Artur Evansning (1851-1941) Krit orolida olib borgan arxeologik qazishmalari, G. Shliman (1822-1892) ni Kichik Osiyodagi Xissorlik tepaligida Troya shahri xarobalarini qazib ochishi, Yunoniston janubida Mikena va Tirinf shakarlarini qazishmalari natijasida ma’lum bo‘ldi. Artur Evans Krit orolidagi Knoss saroylarini ochib Kritning afsonaviy podshosi Minoy nomi bilan atalgan ajoyib Minoy madaniyati manzarasini yaratdi. Bundan tashqari Amorgos, Paros, Sifnos, Siros, Naksos, Tera, Melos, kabi Egey orollaridagi ko‘pgina madaniy yodgorliklar ochildi. Natijada eramizdan awalgi ikkinchi ming yillikkacha xalqlar yaratgan va bu xalqlar yutuqlarini ijodiy o‘zlashtirgan yunonlargacha bo‘lgan axeylarning Miken madaniyati deb atalgan madaniyatini yaxlit ko‘rinishi shakllantirildi. Qadimda Egey havzasida uch madaniy birlik: eng qadimgi Krit yoki Minoy deb nomlangan (er.aw.3000— 1200- yillar) markazi Krit bo‘lgan orollardagi Kiklad, Bolqon Yunonistonidagi Ellada ma- daniyatlari mavjud bo‘lgan. Krit madaniyati. Krit yoki Minoy madaniyati uch davrga: ilk Minoy (er. aw.3000-2300/2100-yillar), o‘rta Minoy (2300/2100-1600-yillar) va so‘nggi Minoy (1600-1200-yillar)ga bo‘linadi. Kritning ilk gullab-yashnash davri va uning Egey dunyosidagi yetakchiligi er. aw. Ill—II ming yilliklarga to‘g‘ri keladi. 27 Dastlab orolning janubiy, sharqiy qismi rivojlangan. O'rta Minoy davrida Kritda «birinchi saroylar» davri bo‘ldi. Knoss, Fest va Malliya kabi shahar markazlari rivojlandi. Krit me’morchiligining kiklad va ellada sivilizatsiyalaridan ajratib tura- digan xususiyati bu saroylarni ulug‘vor qurilgani bu saroylardagi nafis freska tasvirlarini yuksak san’at darajasida bo‘lganidir. Freska tasviriy san’atini gullab-yashnashi «ikkinchi saroylar davriga» (er. avv. XVII asr) va so‘nggi Minoy davriga to‘g‘ri keladi. 0 ‘rta Minoy davri Kritda taxminlarga ko‘ra yer qimirlash natijasida halokat bilan tugallandi er. aw. XVIII asrda Knoss, Fest, Malliya saroylari xarobaga aylandi. Ellik yildan so‘ng Krit yana qayta tiklandi va bu yuksalish er. aw. 1400-yillarigacha davom etdi. Bu davrda Krit dengizida cheksiz hukmronlik qiladi. Krit Bolqon yarim oroli, Misr, Iberiyaga oliy nav vino, zaytun moyini eksport qildi. Misrdan rangli shisha, fay- ans, Kipr orolidan mis, Suriyadan otash, Liviyadan qimmatbaho metallar va fil suyagi olib kelinadi. 10 Sopol idishlarda tabiatning boy manzaralari mohirona tasvirlanadi. Bunday tasvirlar amforalar (ko‘za), zaytun yog‘i va vino saqlanadigan bo‘yi 2m gacha bo‘lgan pifos (xum) lami sirtiga chizilgan. Krit madaniyatini gullab yashnaganligini yana bir dalili Knoss saroyidagi raqqosa tasvirining bizgacha yetib kelgan bir qismidir. Raqqosani go‘zal qaddi-qomatini yuksak noziklikda tasvirlanishi- dan hayratda qolgan arxeologlar uni shartli «parijlik ayol» deb ata- dilar. Knoss saroylaridan topilgan fayans haykalchalarda tasvirlangan kohinlarni uzun yubkada, yalang‘och ko‘krak, nozik yelkalaiga tushib tuigan sochlari tasviri, saroyda hukm surgan nozik did- go‘zallik dunyosidan dalolat beradi. Devoriy tasvir-freskalar va Krit xudolar panteonida ayol ma’budalarini oldingi o‘ringa turgani ayollami Krit jamiyati ha- yotida mavqeini yuqori darajada bo‘lganidan dalolat beradi. Bundan tashqari, Gemma va uzuklarda qalqon tutgan ayol, kabutar bilan ma’buda, tog‘ cho‘qqisidagi ma’buda va ikki sher o‘rtasidagi ma’buda tasvirlari 10 Каталог Хивинских казийских документов. (XIX- начало XX вв.). Киота-Ташкент 2001. 28 buning yaqqol misoli bo‘ladi. Freskalarda Krit orolining saroy va diniy hayoti tasvi iari: yosh yigit-qizlarning yurishi, gullar orasidan yurib kelayotgan hokimning tasviri, qo‘shiq aytib raqs tushayotgan raqqosalar, qo‘lida marosim ko‘zalarini ko‘tarib ketayotgan o‘smirlar, Kritda diniy ramz sanal- gan ikki yoqlama bolta — labris ushlagan kohina kabi tasvirlar aks ettirilgan. Kritning ijtimoiy-siyosiy munosabatlari to‘g‘risida hech qanday aniq ma’lumot yo‘q. Taxminlarga ko‘ra o‘rta Minoy davrida orolning shimoliy qismida (poytaxti Knoss) mustaqil sulola, bosh- qasi janubda (poytaxti Fest) hukmronlik qilgan. Miken madaniyati. Miken madaniyati ilk Miken (er.aw. 1700-yillarga yaiqn 1550- yillargacha). O'rta Miken (1550—1400), so‘nggi Miken (1400— 1200) davrlariga bo‘linadi. Er. aw. Ill ming yillik oxirlarida Bolqon Yunonistonida qabi- lalarning ko‘chishi bilan jamiyat ijtimoiy-siyosiy hayotida jiddiy o‘zgarishlar yuz berdi. Taxminlarga ko‘ra bu vaqtda Sharqiy O'rtayer dengizi qirg‘og‘ida hind- yevropa tillarida so‘zlashuvchi etnik guruhlar paydo bo‘ladi. Er. aw. II ming yillik boshlarida kulolchilikda, kumushga ish- lov berish ishlarida, urf-odat, an’analarda (jumladan, uy ichida, pol ostida yoki devor orasida bolalar qabri) yangi jihatlar paydo bo‘ladi. Yangi etnik birliklar eskilari bilan aralashaib yangi moddiy va ma’naviy madaniyatini vujudga keltirdilar. Egey havzasida 400 yil davomida bir xil madaniyatni mavjud bo‘lishi uni shartli ravishda «Miken» madaniyati deb atalishiga sa- bab bo‘ldi. Mikena siyosiy markaz sifatida o‘z hukmronligini keng qamrovda amalga oshira olmadi. Faqat Mikenada olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida Mikena madaniyatiga mansub in- shootlar qazib ochilgan. 1876-yilda arxeolog G.Shliman Mikenada qoyaga o‘yilgan shaxta tipidagi qabrlami topdi. Qabriarda kumush va oltin bilan bezatilgan bronza (jez) qilichlar, oltin va kumush qadahlar, tilla niqoblar va boshqa buyumlar topildi. Qabr toshlarida ov va jang lavhalari tasvirlangan. Er. aw. XV asrdan boshlab Mikenada va Yunonistonning boshqa viloyatlarida gumbazli qabrlar rasm bo‘la boshladi. Yodgorliklarda moddiy-ma’naviy madaniyatning tushkunligi ko‘rinadi. Bu vaqtdan, boshlab lekin temir o‘zlashtirila boshlanadi. Eng awalo, Peloponnes 29 yarim oroli va Kritga doriylar kelib o‘rnashadilar. Troya urushi to‘g‘risida muammoli fikrlar juda ko‘p. Qadimgi Troya Kichik Osiyoda joylashgan bo‘lib, yer er. aw. 3000-yillik atrofida bronza asrida o‘zlashtiriladi. Lekin bu Troya Mikenadagi shaxta qabrlaridan yosh jihatdan 600 yil katta bo‘lgan va Bolqon yarim orolidan kelgan qabilalar tomonidan bosib olinishi mumkin emas edi. Er. aw. 1800-yillar atrofida Troya VI qatlami paydo bo‘ladi. Gomer davri Yunonistoni. Er. avv. XI asrda xo‘jalik hayotidagi bir qancha tushkunlikdan so‘ng temir o‘zlashtirilib, xo‘jalikning intensiv taraqqiyoti boshlanadi. Kulolchilikda protogeometrik usul shakllanadi. Dafn ma- rosimlari o‘zgaradi. Endilikda tuproqqa dafn etish o‘miga krema- tsiya qilish (yoqish) rasm bo‘ladi. XI asr oxiridan boshlab Kichik Osiyoning g‘arbiy qirg‘og‘ida yunon qo‘rg‘onlari paydo bo‘lib, uning aholisi eoliy, ioniy va doriy shevalarida so‘zlashadi. Er. aw. XII-VIII asrlarda jamoa tizimidan polis shaklidagi davlat tashkilotiga o‘tish boshlanadi. Yunonlar oqsoqollar saylab qo‘yiladigan urug‘ jamoasida yashaganlar. Ayrim paytda urug‘lar biror bir umum masalani yechish uchun kattaroq tashkilot — fratriyaga birlashadilar. Undan kattaroq qabila — fil edi. Fratriya va urug‘ni kelib chiqishi bir umumiy ajdoddan bo‘lgan. Urug‘ boshliqlari bilan bir qatorda fil va fratriyaning Gomerda —filobasilevs deb eslatiladigan yo‘lboshchilari bo‘lib, urug‘ boshliqlari ularga bir qism o‘z hokimiyatlarini berganlar. Kiklada madaniyati. XIX asrdan so‘ng Egey dengizi orollarida ham faol arxeologik qazilma ishlar olib borildi. Ingliz arxeologik ekspeditsiyasi An- tikoros orolida bronza davri yodgorliklarini topdi. Shundan so‘ng Melos, Seros, Spornos, Loros, Naksos orollarida arxeologik qazish ishlari olib borildi. 1967-yil arxeologlar Fera oroligidan Akrotir shahrini topishdi. Uni Egey Pompeyasi deb atashgan. 1932-yil yosh yunon arxeologi Spiridan Mrmnotos Minos orolining yirik porti Amnissni topdi. U arxeologik ishlarda Strabonning «Geografiya» asaridan keng foydalandi. Kiklada Krit shimolidagi Egey dengizidagi ko‘pgina orollar majmuasidir. Ularni greklar «kikladalar», ya’ni aylana deyishgan. Kiklada madaniyati uch yirik davrga bo‘linadi: Qadimgi kiklad davri (2700—2300). 30 Miloddan avvalgi 2700-479-yillardagi Qadimgi Yunonistonning yuksalishi Kikladik va Minoan sivilizatsiyalaridan kelib chiqqan bo‘lsa ham (miloddan avvalgi 2700-1500), Gretsiyaning Argolid shahridagi Franchti g‘orida miloddan avvalgi 7250-yillarga oid dafn etilganligi haqida dalillar mavjud. Bu sivilizatsiya tarixi shu qadar uzoq davrga yoyilganki, tarixchilar uni turli davrlarga bo‘lishdi, ulardan eng mashhuri arxaik, klassik va ellinistik davrlardir. Bu davrlar bir qancha qadimgi yunonlarning diqqat markazida bo‘lganlarini ko‘rishimiz mumkin, ularning ko‘pchiligi dunyoni butunlay o‘zgartirgan va bugungi kungacha gapirilmoqda. 31 XULOSA Xulosa qilib aytganda, Qadimgi Yunoniston tarixini tarixshunoslik va manbaashunoslik orqali o‘rganish G‘arb madaniyatiga asos solgan sivilizatsiya haqida qimmatli fikrlarni beradi. Gerodot, Fukidid va Ksenofont kabi qadimgi tarixchilarning asarlarini o‘rganib chiqib, biz voqealarning hikoyasini birlashtira olamiz va ularni yozib olganlarning nuqtai nazari va tarafkashliklarini tushunamiz. Qadimgi Yunon tarixi sohasi yangi kashfiyotlar va talqinlar qayta ko‘rib chiqilishi bilan doimiy ravishda rivojlanib boradi. Birlamchi manbalar bilan shug‘ullanish va ularga tanqidiy ko‘z bilan yondashish orqali tarixchilar ushbu qiziqarli davr haqida tushunchaning yangi qatlamlarini ochishlari mumkin. Qadimgi Yunoniston tarixini o‘rganish nafaqat qadimgi dunyoning siyosiy, ijtimoiy va madaniy rivojlanishini yoritibgina qolmay, balki bugungi jamiyatimiz uchun ham qimmatli saboqlarni beradi 11 . Tarixshunoslik va manbaashunoslik qadimgi yunon tarixi haqidagi tushunchamizni shakllantirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Qadimgi tarixchilarning istiqbollarini o‘rganish va ularning hisoblarini tanqidiy baholash orqali biz ushbu ta'sirli tsivilizatsiyaning yanada nozik va aniq tasvirini yaratishga qodirmiz. Qadimgi Yunoniston tarixining murakkabliklarini o‘rganishda davom etar ekanmiz, tadqiqotimizga ochiq fikr bilan yondashish va ushbu boy madaniy meros haqidagi chuqurroq haqiqatlarni ochish uchun taxminlarga shubha qilish istagi bilan yondashish muhimdir. Qadimgi Yunonistonda faylasuflarni donishmandlar, hayot murabbiylari sifatida bilishgan. Yunon faylasu fl ari olam tuzilishi va inson hayoti ma’nosini tushuntirishga harakat qilishgan. Ular o‘simliklar, hayvonlar, inson tanasi, Quyosh va yulduzlarni o‘rganishga harakat qilgan. Mashhur yunon faylasu fi Geraklit Yer yuzidagi hamma narsa olovdan kelib chiqqan,deb uqtirgan. 11 Radjabov R. “Qadimgi dunyo tarixi”. T.2009 32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Edwards E. S. The Cambridge ancient history. Cambridge. 2008. 2. Edwards E. S. The Cambridge ancient history. Cambridge. 2008. 3. I. Shaw The Oxford History ofAncient Egypt. Oxford. 2003. 4. Roger B. Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C. Naylor, Dahia Ibo Shabaka. "World history: patterns of interaction". Oxford University Press. England, 1994. 5. Femand Braudel. A history of civilizations. Allen Lane the Penguin Press. 2007. 6. A brief history of ancient Greece: politics, society, and culture / by Sarah B. Pomeroy. New York - Oxford. Oxford university press, 2004 7. Simon Baker. Ancient Rome. The rise and fall of an empire. BBC Books; Reprint edition. 2007. 8. Victor Parker. A History of Greece, 1300 to 30 bc. WILEY Blackwell. 2014. 9. Arrronomsr ncroln-mrcon no I/ICTOPI/II/I, Kynsrype 14 pennrma llpennefi Fpemm. — CTI6., 2000. 10. Byaecrcyn B. II. Bnenerme B ncropr/no Fpemm. 0630p ncroqmmon 14 0‘- ICPK pa3pa6or1 11. Дониёров А.Х. Марказий Осиё хал клари тарихи. Укув кулланма. Т., 2014. 30. Ибн Арабшох. Ажоиб ал-макдур фи тарихи Таймур (Темур тарихида такдир ажойиблтлари). - Тошкент: Мехнат, 1992. 12. Илхомов. Тарих фани методологияси. - Т.: ТДПУ 2013. 13. Исхаков М.М.Центральная Азия в системе мировой письменной культуры. - Ташкент, 2008. 14. Исхоцов М.М., Файзиев Х.Т. “Марказий Осиё халклари тарихи тарихшунослиги ва манбашунослиги”. Укув кулланма. -Т., ТДШИ, 2017. 15. Каи Г. История Казахстана. Алмати. 2002; 2005. 16. Каталог Хивинских казийских документов. (XIX- начало XX вв.). Киота-Ташкент 2001. 33 17. Лунин В.В. Историография общественных наук в Узбекистане. Т., 1974. 16 18. Мадраимов А.А., Фузаилова Г.С. Тарихий манбашунослик. Укув кулланма. Тошкент: “Фан”, 2006. 19. Масанов Н.Э., Абылхожин Ж.Б., Ерофеева И.В и др. История Казахстана: народы и культуры. Алматы, 2001. 20. Материалы по истории туркмен и Туркмении. Т. 1. VI-XV вв. М-Л., 1938. 21. Ergashev Sh. “Qadimgi sivilizatsiyalar”. T., O‘zbekiston 2016 y. 22. “Jahon tarixi” o’quv qo’llanma. T., Navro‘z-2018 y. 23. Radjabov R. “Qadimgi dunyo tarixi” Fan va texnalogiyalar nashriyoti. T., 2009. 323-325 -b. 24. Qodirova L.B. “Jahon tarixi” O‘quv uslubiy majmua 2 qism. “Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi” Guliston 2018. 69 -b. 25. Urakov D.J., Tursunov R., Xaynazarov A. “Qadimgi dunyo tarixi” Innovatsion ziyo 2020 26. Abdullayev U.A. “Jaxon tarixi”. T., 2017 34

Qadimgi Yunoniston tarixiga kirish tarixshunosligi va manbashunosligi

Купить