Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 377.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 19 Июнь 2023
Расширение docx
Раздел Дипломные работы
Предмет История

Продавец

Behruz Temirov

Дата регистрации 11 Май 2023

16 Продаж

Qashqadaryo vohasi aholisining an’anaviy o‘yinlari va tomoshalari

О ‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI Jahon tarixi va arxeologiya kafedrasi “5220200 Tarix(mamlakatlar va mintaqalar bo‘yicha)” ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha bakalavr darajasini olish uchun Qashqadaryo vohasi aholisining an’anaviy o‘yinlari va tomoshalari mavzusida yozgan Qarshi 2012 yil BITIRUV MALAKAVIY ISHI BITIRUV MALAKAVIY ISHI 1 M U N D A R I J A Kirish .............................................................................................................3-6 I. Voha axolisining an’anaviy o‘yinlari. I .1. An’anaviy o‘yinlar tarixidan..................................................................7-18 I .2. Mustaqillik va milliy o‘yinlarning tiklanishi........................................19-26 II. Voha axolisining an’anaviy tomoshalari. II. 1. Halq bayramlari va sayillari................................................................27-40 II. 2. An’anaviy tomoshalar.........................................................................41-58 Xulosa ..........................................................................................................59-60 Tavsiyalar …………………………………………………………….……60 Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati ...........................................................62-63 Ilova .............................................................................................................63-66 2 Kirish Mavzuning dolzarbligи. Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan xalqning madaniy qadriyatlari, ma’naviy merosi ming yillar mobaynida sharq xalqlari uchun qudratli ma’naviyat manbai bo‘lib xizmat qilganligi, milliy an’analar zamirida xalqimizning orzu-istaklari, uni istiqbolning nurli manzaralari sari chorlagan ezgu o‘ylari mujassamlashganligi ta’kidlangan. Xalqimizning milliy qadriyatlari bo‘lgan ma’naviy, madaniy boyliklarimizni tiklash, boyitish, asrab-avaylash, uni kelajak avlodlarga bekamu-ko‘st yetkazish, ajdodlarimiz tomonidan ko‘p asrlar mobaynida yaratib kelingan g‘oyat ulkan, bebaho boyligimiz bo‘lgan urf-odatlar, marosimlar, xalq o‘yinlar, bayramlar hamda milliy qadriyatlarimizning o‘rni va mavqe’ini tiklash asosiy vazifalarimizdan biridir 1 . Qaysi jamiyatda madaniy-ma’rifiy va tarbiyaviy tadbirlar oqilona yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsa, shu jamiyat ijtimoiy adolat mezonlari asosida tez rivojlanganligi bizga tarixdan ma’lum. Odatda, xalq ijodi shu xalqqa mansub asotir, afsona, mif, rivoyat, ertak, doston, matal, maqol, qo‘shiq, xalq o‘yinlari, latifa va askiya janrlaridan tarkib topgan bo‘ladi. - O‘zbek xalqi asrlar davomida ezgulikni o‘zida aks ettirgan qadimiy va boy milliy madaniyatini o‘rganish. - Mustaqil Respublikamizni jahonga tanitishda sportning ahamiyati katta bo‘lmoqda. Hozirgi kunda milliy o‘yinlar, kurash, uloq shu кабилар dunyo xalqlari o‘rtasida o‘zbeklarning obro‘sini oshirishga xizmat qilayotganligi. - Qadriyatlarni e’zozlash, qadimiy urf-odatlarni shakllantirish, e’tiqodlarni mustahkamlash, avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan madaniy merosimizni kelajak avlodga yetkazish va yoshlar ongiga milliy xalq o‘yinlarining mazmun-mohiyatini chuqur singdirish bugungi dolzarb masaladir . Ma’lumki, inson o‘z hayotida o‘yin, o‘qish, mehnat, dam olish kabi mashg‘ulotlar bilan band bo‘ladi. Inson hayotining dastlabki davrlarida o‘yin 1 Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q – Toshkent: O‘zbekiston, 1998. B -11. 3 asosiy faoliyat hisoblanadi, keyin esa u o‘qish bilan baravar davom etadi, undan so‘ng esa o‘yin kamayib, uning o‘rnini o‘qish va mehnat egallaydi. Insoniyat tarixining dastlabki davrlarida hozirgi bolalikdagidek o‘yinlar hayotda muhim o‘rin tutgan. O‘yinlar yordamida insoniyat o‘sgan, ulg‘aygan, chiniqqan, jismonan baquvvat bo‘lgan, aqlan, ruhan rivojlangan, ma’nan kamol topgan. O‘yin odamzot taraqqiyotida katta ahamiyat kasb etgan. Buning sabablari quyidagicha: - insonning o‘yinga nisbatan tabiiy ehtiyoji bo‘lib, u hayotdagi bo‘shliqni to‘ldirgan, inson tanidagi ortiqcha kuchni sarflashga, yetishmagan kuchni to‘plashga yordam bergan. - o‘yinlar xalq tarixining in’ikosidir. O‘yinlarda insonning turmushi, mehnati, tajribasi, tashvishi, kurashi, yutuqlari o‘z aksini topadi. O‘yinlar orqali biz insoniyat tarixi, orzu-o‘ylari, muammolari, niyatlarini o‘rgansak bo‘ladi. - o‘yin inson madaniyatining eng qadimgi ko‘rinishi, ko‘pgina ma’naviy soha (raqs, tomosha-teatr, musiqa, sport, marosim kabi) larning manbai sifatida xizmat qilgan. - o‘yinlar ajdodlarimizning tajribasini o‘zida uyg‘unlashtiruvchi madaniy meros va zamondoshlarimizni, ayniqsa yosh avlod aqliy, ruhiy va jismoniy barkamol bo‘lishiga xizmat qiluvchi bebaho manbadir shu bois ham ushbu mavzu bugungi kunda o‘ta muhim dolzarb ahamiyat kasb etadi. - milliy uyinlar va tomoshalarni xalqimiz turmush tarzidaги an’anaviylik va modernizatsion jarayonlar masalasi jahon miqyosida ko‘plab xorijiy va mahalliy tadqiqotchilarning diqqatini o‘ziga jalb qilgan, dolzarb mavzulardan biri sifatida e’tirof etiladi 2 . Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari. Mazkur ishning asosiy maqsadi vohasi aholisining an’anaviy uyinlari va tomoshalarнинг turmush tarzida zamonaviylashib borishi jarayonini Qashqadaryo voxasi misolida tarixiy-etnologik yo‘nalishda o‘rganishdan iborat. 2 Marianne Kamp. The New Woman in Uzbekistan. 2006. 4 Bitiruv malakaviy ishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: Xalq o‘yinlari yangi sog‘lom avlodni shakllantirishda ham o‘ta muhim o‘rin tutgani uchun biz ularni ko‘z qorachig‘idek asrashimiz, e’zozlashimiz va ulardan oqilona foydalanishimiz zarur. Mustaqillik tufayli milliy qadriyatlar – milliy ong, tarixiy xotira, azaliy an’analar, diniy e’tiqodlar, xalq ijodi qatorida milliy o‘yinlar ham jadal tiklana boshladi. “Xalq o‘yinlari bayrami” (1991, 1992, 1993y.y. Forish), “ Milliy sport va xalq o‘yinlari ” I–II Olimpiadalari (1994, 1996y.y. Forish), “Alpomish” I Respublika xalq o‘yinlari festivali (1998, Termiz), “To‘maris” qizlar milliy festivali (1999, Jizzax), “Alpomish” II Respublika xalq o‘yinlari festivali (2000, Farg‘ona), “To‘maris” II (Shahrisabz, 2001), O‘zbek milliy o‘yinlari festivali (2005y. Jizzax sh.), “To‘maris” III qizlar milliy festivali (2007y. Namangan sh.), O‘zbek milliy o‘yinlari festivali (2007y. Chirchiq sh.) kabi yirik anjumanlar – o‘zbek xalq o‘yinlari tarixida yangi davrni boshlab berdi - o‘yinlar avlod-ajdodlarimizning sog‘lomlashtiruvchi vositasi hisoblangan. Ota-bobolarimiz xalq o‘yinlari va musobaqalari yordamida aqlan raso, ruhan tetik, jismonan baquvvat bo‘lib kelgan. Sog‘lom avlodlarni shakllantirishda o‘yinlar asosiy omilga aylanganligini ko‘rsatib berish. - o‘yinlar eng samarali tarbiya vositasi. Bolalar o‘yinlar orqali hayotga tayyorgarlik ko‘rgan, turmushdagi qiyinchiliklarni yengishni mashq qilgan, ish va kurashda g‘alaba qilishni o‘rgatganligin ochib berish. Mavzuning o‘rganilish darajasi . Qashqadaryo voxasidagi milliy uyinlar va tomoshalarning paydo bo‘lishi va rivojlanish jarayonalari etnik jixatdan taxlil qilish, qishloq va ovullardagi xozirgi ko‘rinishlari ilmiy jixatdan taxlil qilingan. Tadqiqotning davriy chegarasi milliy uyinlar tomoshalarni mustaqilligimiz davirlardagi rivojlanishi mavzumizning davriy chegarasini tashkil qiladi. Tadqiqotning obyekti va predmeti . O‘zbek xalqining milliy o‘yinlari va tomoshalarining Qashqadaryo hududida yashovchi o‘zbeklar turmush tarzida tutgan o‘rnini yo‘qotmagan holda, xozirgacha saqlanib qolgan marosimlar 5 ko‘rinishlarini batafsil ravishda ilmiy tahlil etish hamda uning modernizatsiyalashuv omillarini ochib berish tadqiqot obekti hisoblanadi. Tadqiqotning nazariy-uslubiy asosi sifatida tarixiy va etnologik tadqiqotlarda umum qabul qilingan tarixiylik prinsipi, qiyosiy va yaxlit tahlil, shuningdek, etnosotsiologiyaning zamonaviy usullari: kuzatish, individual intervyu, madaniy (kulturologik), psixologik kabi usullardan foydalanildi. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari, ma’ruza va nutqlarida ilgari surilgan nazariy ko‘rsatmalar tadqiqot ishida nazariy metodologik asos bo‘lib xizmat qildi 3 . Ishning yangiligi va amaliy ahamiyati . Milliy uyinlarimiz va tomashalarimiz xaqida yangi ma’lumotlarni tuplpshga xarakat qilindi. Mavjud ilmiy manbalar va adabiyotlar, shuningdek, arxiv hujjatlari asosida Qashqadaryo o‘zbek xalqlari turmushidagi uyinlar bilan bog‘liq urf-odat va marosimlari hamda modernizatsiyalashuv omillarini har tomonlama kompleks tadqiq etishga bag‘ishlangan ushbu tadqiqotning natijalari milliy qadriyatlarni tiklashga va anglashga yaqindan yordam beradi. Bitiruv malakaviy ishi materiallari va asosiy natijalaridan etnologiya bo‘yicha kurs ishilar yaratishda faydalanish bitiruv malakaviy ishining amalliy ahamiyatini tashkil etadi. Ishning aprabatsiyasi. Bitiruv malakaviy ish Qarshi davlat universiteti Tarix fakulteti “Jahon tarixi va arxeologiya” kafedrasi qoshidagi “Yosh tarixchi” to‘garagida ma’ruza qilgan. Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi. Bitiruv мalakaviy ishi kirish, ikki bob, 4 fasl, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar, ilova va 66 bet dan iborat. I. Voha axolisining an’anaviy o‘yinlari. I.1. An’anaviy o‘yinlar tarixidan. Xar bir mamlakat, xalk va millatning uziga xos an’analari, urf - odatlari, marosimlari va bayramlari bor. Bu usha xalkning ogzaki va yozma ijodida, 3 Karimov I.A. Buyuk kelajak sari. – T.: O‘zbekiston, 2003. 6 san’atida, xayot va faoliyatining elementlarida, kiyim - kechaklarida namoyon buladi. Boshka xalklarda bulganidek, uzbeklarda xam oilaviy - maishiy marosimlar: bola tugilishi, nom kuyilishi, nikox tuyi va boshqalar. Mexnat bayramlari xosil bayrami, "Navruz", "Kushchi oshi", "mola xaydash" va boshqalar kadimdan bayram kilib kelingan. Bu marosimlar ilgor mazmunga ega bulib, xozirgi kunda xam xalkimiz milliy xayotini boyitib, tuldirib turibdi. Mamlakatimiz uzra mustakillik mavkurasi shiddat bilan uz maksadlarini amalga oshirib kelayotgan bir paytda xalkimizning an’anaviy bayram va urf - odatlarining tarixiy rivojlanish davriga nazar solmaslik nourindir. Shu bilan birga xozirgacha urganilmay kelinayotgan uzbek xalk bayramlari uzok va boy tarixga ega ekanligini e’tirof etaolmaymiz. Agar tarixchi, madaniyatshunos olimlarning "bayram inson bilan birga paydo bulgan va rivojlangan" fikriga tayansak, bayramlar kurtaklarini eng kadimiy poleolit davridan, ya’ni O‘rta Osiyoda odam zoti paydo bula boshlagan - 500 ming yil avvalgi vaktdan izlanishi kerak ekan. Shu bilan bir vaktning uzida bu yarim million yil doirasidagi inson xayoti, madaniyati, odatlari jiddiy tadkikot va izlanishlarni kutganligi xakida xam olimlarimizning shaxsiy fikrlari asosli ekanligiga ishonch xosil kilamiz. Biz esa, xozirgi kunda, keyingi taxminan 3 ming yil mobaynida O‘rta Osiyoda yashab istikomat kilib kelgan etnoslar - sak, massaget, baktriya, sugdlar, xorazmiylar kabi ajdodlarimizning bayramlari va sungra urta asrlarda yashagan xamda o‘z madaniyati, urf - odatlari bilan shakllanib kelgan uzbek xalkining an’anaviy bayramlarini urganamiz. Ibtidoiy davrda vujudga kelgan ilk bayramlar. Biz tarix saxifalariga kanchalik chukur kirib boraversak, shunchalik tarixiy manbaalarning kamayib ketayotganini sezamiz. Shu sababli ibtidoiy davr bayramlarini asosan arxeologik kazilmalar va topilmalar bergan ma’lumotlarni kiyosiy - tarixiy topologik taxlil kilish bilan urganishga, kuldorlik va undan keyingi tuzumlardagi bayramlarni oz bulsada, saklanib kolgan tarixiy, adabiy va boshka manbalari asosida tadkik kilishga xarakat kilamiz. 7 Arxeologlar, tarixchilar, etnograflar, san’atshunoslar bergan ma’lumotlarga karaganda, bayramlar eng kadamiy davrlardayek mavjud bulgan va ibtidoiy odamlar xayotida muxim rol uynagan. Bu firkni yoritishda biz D.M. Genkinning "...bayramlarning chukur ildizi insoniyatning"gudaklik"davriga borib takladi", M.M. Baxtinning "... bayram - insoniyat madaniyatining boshlangich shaklidir" degan fikrlariga asoslanamiz. 4 Ma’lumki, inson o‘z mexnati tufayli xayvonot dunyosidan ajralib chikkach, yashash uchun kurash jarayonida kanchalik ongli mexnat kilsa, u shuncha muvaffakiyatlarga erishgan. Bu jarayon odamlar ovchilik bilan kun kurayotgan davrda yakkol sodir bulaboshlagan. Biz arxeologik kazilma va topilmalardagi tosh, sopol va boshka devoriy chizilmalarni kurib uz vaktida izoxlagan edik. Ovdan ulja bilan kaytish va uz mexnatidan manfaatdor bulish insonlarda xursandchilik xamda shodiyena kayfiyatini yaratgan. Bu xolatda ovchilar ov jarayonini imo - ishora bilan, maxsus xarakatlar xamda uyin shaklida ifodalashga urinishgan, natijada "Ovchilar uyini" paydo bulgan. "Uyin - mexnat farzandi" deb uz vaktida G.V. Plexanov xam aytib utgan edi 5 . Tarixiy manbalarga karaganda, kechki poleolit taxminan miloddan 40-41 ming yil ilgari yer yuzining shimoliy kismida totemga oid "A y i k bayramlari" bulgan.. Bu bayram ayikka bagishlangan afsonalarga tayangan bulib, ayik kabilalarni ofatdan saklab koladi va buning evaziga odamlar kabilaning eng go‘zal qizini ayikka turmushga beradilar. Bu bayramda tuy marosimi tasvirlanib ayik uyini bilan yakunlanadi. Xozirgi kunimizda xam Sibir ulkalarida yashovchi ayrim xalklarning xayotiga "Ayik bayrami" mansub bulib kelmokda. Birok guzal qizni ayiqqa turmushga o‘zatish fakat afsonaviy voke’likka mansubligini aytishimiz mumkin xolos. "Ayik uynatish" tomoshalarini O‘zbekiston xududidagi shaxar va chekka tumanlarda uchratishimiz mumkin, kaysiki kuchalarda, oromgox joylar, sayil va katta xalk tamoshalarida ayikchi va ayikning xalk urtasida chikishlarining guvoxi bulamiz. "Ayiq uyini, ayiq bayrami" xalqimizning e’tiborli bayramlaridan 4 Генкин. Массовые праздники. М., 1975, 44 б . 5 Искусство и общественная жизнь. - М., 1953 й. 69 б. 8 xisoblanib bizgacha yetib kelgan va ibtidoiy davr elementlarining shaklan bir ko‘rinishidir. Ot, yevvoyi echki, sigir, quchkor urishtirish, ot choptirish, ulok tashlash, ayik uynatish kabi tamoshalar xalkimizning eng sevgan an’anaviy bayramlari xisoblanadi. Quyida e’tiboringizga Qashqadaryo vohasi xalklarining "Uloq tashlash - kupkari" milliy tomosha - bayramlaridan bir lavxani xavola etamiz. "Mexnat uyinlari" - yaxshi kayfiyat, ya’ni keng ma’noda aytganda, bayram xolatini vujudga keltiradi. Ma’lumki, dexkonlarning xayotida eng kuvonchli vokea - bu xosilni yegish va yangi noz - ne’matlarni tatib kurish jarayonidir. "Mexnat uyinlari" insonning "birinchi kasbi" - ovchilik asosida "ovchilik uyinlari" vujudga kelgan bulsa, uning dexkonchilikka utishi munosabati bilan mexnat uyinlari shakllanib, yangi mexnat bayramlari uchun zamin yaratgan. Shunday kilib mexnat - bayramlarning bosh manbai, "yashash uchun kurash" - mexnatning natijasi shaklida vujudga kela boshladi. Ibtidoiy jamiyatda jamoa va uning a’zolariga bagishlangan tantanalar asta - sekin shakllana bordi. Ilk shakldagi bu bayramlar "Orgaist" bayramlari bulib, bunda barcha erkak va ayollar uzlariga "juft tanlash" erkinligidan foydalanganlar. Bu davrda urugchilik vujudga kelib oila shakllana bordi. Natijada tuylar marosimiga asos solindi. Bu tuy marosimlarida kuyev va kelinlar turmush kurishga kay darajada tayyor ekanligi sinab kurilardi. Kadimgi davrdagi bayram tusida utkaziladigan marosimlaridan biri "Erkaklikka utish" edi. Uspirin yigit kiynalgan, sinalgan, yoshlik odatlarini tashlab kattalar katoriga utkazilgan, birga ovga borgan, barchalar q atori mexnat q ilgan Xalq o‘yinlarining shakllanishi j uda qadimiy va boy tarixga ega bo‘lgan xalq o‘yinlarining ildizlari insoniyat paydo bo‘la boshlagan ibtidoiy davrga borib taqaladi. Sodda-sodda o‘yin turlarining hozir ham hayvonot dunyosida uchrab turishi, o‘yinlar tirik (jonli) mavjudotga xos faoliyat ekanligidan dalolat beradi. Insonning shakllanishida o‘yinlar muhim o‘rin egallab kelganligi sir emas. Ibtidoiy odamlar terib yeb kun kechirish bilan mashg‘ul bo‘lgan davrda bu sohaga 9 oid tajribalar bilan birga o‘yin-musobaqalarga ham ehtiyoj sezila boshladi. Buning sabablari quyidagicha: Birinchidan, terib yeyish davrida kim ko‘p va tez meva zaxirasi yig‘sa, u to‘q bo‘lgan. Bu o‘ziga xos musobaqani vujudga keltirgan. Ikkinchidan, mohir terimchilar qariganda, ularga daraxt uchiga chiqib, xatarli shoxlarda turib, meva terish qiyin bo‘lgan. Bolalarda esa, harakat- o‘yinlarga moyillik bo‘lgan. Bundan foydalangan qarilar bolalarga meva terishni ish sifatida emas, balki o‘yin shaklida o‘rgatishgan. Uchinchidan, ibtidoiy davrda urug‘-qabilalar o‘rtasida serhosil joylar uchun janglar bo‘lib, buning oqibatida qurbonlar ko‘p bo‘lgan. Borgan sari bu masalalarni madaniy shaklda hal qilish yo‘llari izlangan. Vaqt o‘tishi bilan tugaydigan janglar o‘rniga, madaniylashgan kurash-olishuvlar vujudga kelgan. To‘rtinchidan, qabilalar o‘z muammolarini janjal bilan emas, balki tinchlik yo‘li bilan hal qilish maqsadida qo‘shni urug‘ vakillarini mehmonga chaqirgan. Inson tili rivojlanmagan bu davrda mehmon va mezbonlar o‘z fikrlarini pantomimik o‘yin-raqs shaklida ifodalashgan. Inson temirchilik bilan mashg‘ul bo‘lgan davrdayoq o‘yinlarning ilk shakllari – meva terish bo‘yicha musobaqa, tarbiyaviy o‘yin-mashg‘ulotlar, sardorlar olishuvlari, pantomimik o‘yin-raqslar shakllana boshlaydi. Odamlar ovchilik bilan shug‘ullana boshlaganda ularning ovi samarali tugasa – qorni to‘ygan, ov natija bermasa-och qolgan, qiynalgan. Ovdan o‘lja bilan qaytishayotgan ovchilar, xursand bo‘lib, ov jarayonini imo-ishora, maxsus harakatlar hamda o‘yin shaklida takrorlashga harakat qilishgan. Natijada “ov o‘yinlari ” nomi bilan tarixda muhim o‘rin tutgan madaniy tadbir vujudga kelgan. Ibtidoiy odamlar hayotida “ovchilik o‘yin” lari muhim o‘rin tutib, ular ovdan oldin ham, undan so‘ng ham o‘tkazilgan. Ovdan oldingi o‘yinlar – ov oldi mashqi (ovga tayyorgarlikni tekshirish, ovga ruhiy va jismoniy shaylanish) vazifasini o‘tab, o‘ziga xos kichik jiddiy tadbir shaklida uyushtirilgan. Bu o‘yinlarda yoshlarni ham ov qilishga o‘rgatishgan. 10 O‘yin faqatgina chaqqonlik mashqi, dovyuraklik darsi bo‘lib qolmasdan, balki o‘z zamonasiga mos odamlarni tarbiyalash maktabi ham bo‘lib xizmat qilgan. Ovchilik asosida chorvachilik shakllanadi. Chorvachilikda muayyan hayvonlar: ot, ho‘kiz, eshak, tuya, bug‘u mehnatidan foydalanish jarayonida ham bu hayvonlar harakatlariga taqlid qiladigan o‘yinlar vujudga keladi. Masalan, bahorda yer haydash uchun ho‘kizni boqish – “Xo‘sh-xo‘sh”, shoxlarini moylash, bo‘yash “Shoxmoylar”, qo‘sh haydash marosimlari “Qo‘sh hayda”, ilk bor ot egarlash vaqtida – “Qaysar ot” kabi o‘yinlar paydo bo‘ladi 6 . Shuningdek, qo‘y junlarini olish mavsumiy marosimi, qoramol terilarini iylash, ulardan po‘stin tikish, jun yigirish va kiyim to‘qish an’analari, turli qo‘shiq-raqslar, o‘yinlar yordamida amalga oshirilgan. Xullas, chorvachilik tarmoqlarining har biri, masalan, qoramolchilik, qo‘ychilik, yilqichilik, parrandachilik, baliqchilik, asalarichilik kabilar bilan bog‘liq o‘ziga xos o‘yin-odatlar paydo bo‘lgan. Shunday qilib, eng qadimgi davrdan boshlab inson hayotida termachilik, ovchilik, chorvachilik, dehqonchilikka oid mehnat tajribalari bilan birga o‘yin- raqslar shakllana boshlaydi. Ongli mehnat va tajriba asosida turli o‘yinlar paydo bo‘ladi. O‘z navbatida bu o‘yinlar mehnatning taraqqiy etishida, inson rivojlanishida ham muhim o‘rin tutadi. Obrazli qilib aytganda, o‘yin ko‘pgina qadimiy madaniy mashg‘ulot turlarining, jumladan, raqs, teatr, sport kabilarning “onasi” hisoblanadi. Dastlab o‘yin insonning rivojlanishi uchun kerak bo‘lgan bo‘lsa, keyinchalik inson o‘yinni rivojlantirdi. Har bir tarixiy davr o‘z o‘yinlarini yaratadi va bu o‘yinlar o‘z davri kishisini tarbiyalashda muhim o‘rin tutadi. O‘yinlar odamlarda yashash uchun eng zarur bo‘lgan sifatlarni shakllantiribgina qolmay, balki ularni har tomonlama – ma’naviy, aqliy, jismoniy rivojlantirishda ham ahamiyatli bo‘lgan. O‘yinlar xalq hayotining muhim qismi bo‘lganligini Sharq allomalari – Firdavsiy, Beruniy, Ibn Sino, Mahmud Qoshg‘ariy, Kaykovus, Alisher Navoiy, 6 Sagdullayev A.Qadimgi O‘zbekiston ilk yozma manbalarda. T., 1996 b-26 11 Bobur asarlaridan ham bilsa bo‘ladi. Chunki Firdavsiy – Shox o‘yinlari, Beruniy- qadimgi xalqlar o‘yinlar, Ibn Sino-o‘yinning shifobaxsh xususiyatlari, Mahmud Qoshg‘ariy-turkiy xalqlarga oid ko‘plab o‘yin turlarining bayoni, Kaykovus- o‘yinlarda qatnashish odobi, Alisher Navoiy-pahlavonlik, zo‘rchi zavqi-shavqi haqida jiddiy fikrlar izhor etganlar. Tarixiy o‘yinlarni o‘rganishda Mahmud Qoshg‘ariyning “Devoni lug‘otit turk” asari muhim o‘rin tutadi. Bu lug‘atda xalq o‘yinlarining 150 dan ortiq turlari tilga olinadi va ularning 20 tasiga ta’rif berilgan. Jumladan, devonda “Qorang‘uni” (qorong‘uda qo‘rg‘on olish), “Bandol” (asir olish), “O‘tish-o‘tish” (davra o‘yini), “Mungiz” (suv o‘yini), “Chavgon” (to‘p o‘yini), “O‘tish-o‘tish” (turtib o‘tish o‘yini), “O‘t bandal” (tayoq o‘yini), “Tirandozlik”, “Oq so‘ngak”, “Jangli-mangli”, qilichbozlik, nayzadorlik, o‘q otish kabi ko‘plab o‘yinlar haqida ma’lumotlar keltiriladi. Shuningdek, “So‘qimga boqiladigan”, “Yuk tashish”, “Kazot”, “Poyga” kabi ot o‘yinlariga ham to‘xtalgan. Mahmud Qoshg‘ariy o‘yin va musobaqalarga nisbatan “bahs” atamasini ishlatgan. (Masalan, merganlik bahsi, hayvonlarni ovlamoq bahsi, ot ustida olishish bahsi va hokazo). Devonda o‘yinlarga oid ko‘plab atamalar ham keltiriladi. Masalan, “oyun” (o‘yin), “oynagu” (o‘yinchoq), “utush” (yutush), “tobiq” (chavgon to‘pi), “cho‘mishdi” (suvga sho‘ng‘ishda bahslashuv), “tuldi” (urdi) va hokazo. Afsonaviy “Alpomish” dostoni xalq o‘yinlarini o‘rganishda o‘ta muhim manba bo‘la oladi. Unda kurash, ot poyga, uloq, nayza sanchish, kamondan o‘q otish, qilichbozlik, merganlik kabi o‘yinlar negizida jasurlik, jangovarlik, oriyatlilik, matonat, ma’naviy va jismoniy komillik bilan bog‘liq fazilatlarni tarbiyalash bo‘yicha xalq tajribasi o‘z o‘rnini topgan 7 . Sohibqiron Amir Temurning har tomonlama kamol topishida ham o‘yinlar katta rol o‘ynagan. Amir Temur yoshligida olishuv-kurash, ot o‘yinlar, chavandozlik, nayzabozlik, tosh ko‘tarish, uzoqqa chopish kabi musobaqalarda qatnashib, 7 Современные этнокултурные процессы в махаллях г.Ташкента. Т., 2005.б-23 12 chiniqqan. Yoshligidagi bu o‘yin-mashqlar keyinchalik sohibqironga juda asqotgan. O‘zi o‘yin-mashqlarda chiniqqan Amir Temur xalq o‘yinlaridan o‘z qo‘shinini harbiy tayyorlashda keng foydalangan. Jahongir Amir Temur o‘z qo‘shinining ruhiy va jismoniy bardam qilish uchun mashq, musobaqa, o‘yinlar tizimini yaratgan. Xalq o‘yini turlari va an’analari . O‘zbek xalqi ham boshqa xalqlar kabi o‘zining boy o‘yin zaxiralariga egadir. Minglab hammaga ma’lum o‘yinlar bilan bir qatorda ayrim mintaqalarimizga xos o‘rganilmagan o‘yinlar ham bisyordir. Ba’zi bir qishloq o‘yinlari boshqalariga umuman o‘xshamasligi ham mumkin. Bundan tashqari, o‘zbek xalqining an’analari orasida turli yoshdagilar, turli jinsdagilar, yil fasllari, shahar va qishloqlarga xos o‘yinlar tizimi bo‘lgan. O‘zbek xalq o‘yinlari orasida boshqotirma, so‘z, qo‘shiq, raqs-o‘yinlar, voqeaband harakatli o‘yinlar turlari mashhur bo‘lgan. Biroq ilmiy adabiyotlarda hanuzgacha qabul qilingan umumiy tasnifni topish qiyin. Shunday bo‘lsada biz o‘yinlar va ularga xos ayrim an’analarni quyidagi guruhlarga bo‘lib o‘rganamiz. Tabiiy-mavsumiy o‘yinlar . Tabiatdagi o‘zgarishlar, yil fasllari asosida vujudga kelgan. Shu sababli doimiy o‘tkaziladigan o‘yinlar bilan birga har bir fasl o‘yinlari ham mavjud bo‘lgan. Masalan, bahorda daraxtlar uyg‘onib, tollar kurtak chiqarganda - “Tol bargak”, dala gullari ochilganda – “Gul o‘yini”, tabiat bilan inson ruhiyati uyg‘onganda o‘ziga xos qo‘shiqli-raqsli, tez harakatli “Yomg‘ir- yog‘aloq”, “Oq terakmi-ko‘k terak” kabi o‘yinlarga ehtiyoj tug‘ilgan. Ayniqsa, suvda cho‘milish vaqtida “Suvda quvlashish” (“Quvlashmachoq”), “Tez suzish”, “Suv ostida o‘zish kabi o‘yinlar” avjga chiqqan. Yoz oxiri kuz boshidagi pishiqchilik vaqtida danak, yong‘oq o‘yinlari, arg‘imchoq uchishlar sevib o‘ynalgan. Kech kuz, qishda yog‘ingarchilik boshlanib, yer yumshaganda qoziq, oshiq, tosh o‘yinlar odat tusiga kirgan. Qor yoqqanda “Qorxat”, “Qorbo‘ron”, yomg‘ir yoqqanda “Yomg‘ir-yog‘aloq”, kuchli shamol esganda “Bo‘ron-bo‘ron” kabilarni o‘ynash an’analari bo‘lgan. Sovuq o‘z kuchini ko‘rsatganda barcha sandal atrofida yig‘ilib: “Topishmoq top”, 13 “Tez aytish”, “Kim aytdi”, “Oyog‘ingni tort” kabi o‘yinlar o‘ynalgan. Kech kuzdan to bahor o‘rtalarigacha “Uloq” musobaqalari o‘tkazilgan. Chunki issiq yoz kunida ot ham, chavandoz ham qattiq qiziydi. Yozda issiq pasaygan, salqin kechada bolalar “Oq suyak” o‘ynaganlar. “Oq suyak” ni nafaqat kechasi, balki qorong‘u tunda ham o‘ynash mumkin bo‘lgan. Hududlarga xos o‘yinlar . O‘zbekiston hududida hamma biladigan qiziqarli o‘yinlar bilan birga o‘z hududlariga xos o‘yinlar ham mavjuddir. Farg‘onada “Chumchuq tushdi boshimga”, “Botmon-botmon”, “Qo‘shiqni boshi”, “Kapitan”, “Do‘ppi tishlar”, “Par etdi”, “Shayton-shayton” va boshqalar, Toshkentda “Chig‘iriq” (joyida aylangan holda koptok o‘ynash), “Chortak” (yerda chizib qo‘yilgan chiziqlar orasida sakrash), “Arqon o‘yin” (arqondan sakrab o‘tish), “Tosh o‘yin” (mayda toshchalar) kabi o‘yinlar rasm bo‘lgan. Hududiy o‘yinlar ham turli joy va muhitda o‘ynalgan. Masalan, uyda – sandal o‘yin, boshqotirma va so‘z o‘yinlari; hovlida – tom o‘yinlari, arqon, chiziqli o‘yinlar, bekinmachoq; maydonlarda – chirikas, tortishmachoq; bog‘da – yong‘oq, danak o‘yinlari; suvda – suv ostida ko‘p turish, suzish bo‘yicha musobaqalar, quvlashmachoq; havoda – arg‘imchoq uchish; osmonda – varrak o‘yinlari bajarilgan. Har bir joyning o‘z o‘yini bo‘lgan, hatto sardoba, karvonsaroy, choyxona, mehmonxona kabi joylarning ham o‘z o‘yinlari bo‘lgan. Tuyada, otda kelayotgan yo‘lovchilar dam olish bekatlarida oyog‘ini yozish maqsadida arqondan sakrash o‘yinlari bilan shug‘ullanganlar. O‘yin-musobaqalar o‘tkaziladigan maxsus joylar ham bo‘lgan. Ular o‘yingoh (yoki saylgoh) deb nom olgan. O‘yingohlarda yuzlab o‘yinlar o‘ynash mumkin bo‘lgan. Turli yoshlarga xos o‘yinlar . O‘yin insonning shakllanishida va ayniqsa yosh bolaning rivojlanishida o‘ta muhim o‘rin tutadi. Bolaning birinchi “faoliyati” o‘yin bilan boshlanadi. Bola hayotni avvaliga o‘yin orqali o‘rganadi, his qiladi, tushunishga harakat qiladi, o‘yin yordamida katta hayotga tayyorgarlik ko‘radi. Masalan, chaqaloq yig‘lamasligi uchun unga ovunchoq berishadi va uni 14 ovutadigan o‘yinlarga jalb etishadi. Undan so‘ng bola go‘dak davrida – manipulatsiyali (o‘yinchoq-qo‘g‘irchoq) o‘yinlarni xush ko‘radigan bo‘lib qoladi. Bolalar taqlid qilish va syujetli o‘yinlarga, ya’ni “Uy-uy”, “Ona-bola”, “Qo‘shni- qo‘shni”, “Ov-ov”, “Ish-ish” kabi o‘yinlarga talabgor bo‘lishadi. Shu yoshdagi qizlar orasida, ayniqsa “Xola-xola”, “Bola boqish”, “Ovqat pishirish”; o‘g‘il bolalar o‘rtasida “Ovga chiqish”, “Mehnat qilish”, “Urush-urush” va hokazolar rivojlangan. O‘smirlar va yoshlar o‘rtasida harakatli o‘yinlar: “Bekinmachoq”, “Oq terakmi-ko‘k terak”, “Chillak”, “Yong‘oq o‘yini”, “Tosh o‘yini”, “Suyak o‘yini”, “Do‘ppi (telpak) ketdi”, “Podachi” kabilar keng tarqalgan. O‘yin bola ongi, tafakkurini o‘stirib, ruhiy, hissiy (emotsional) taraqqiy ettirishga xizmat qiladi. Shuningdek, o‘yin bolani katta hayotga tayyorlashda mashq vazifasini bajarib, kelajakda hayotda duch keladigan turli holatlarga ma’naviy tayyorlaydi. “Agar bola o‘yinda halol o‘ynasa, keyinchalik hayotda ham halol bo‘ladi” yoki “Bolaning o‘yindagi harakatiga qarab, uni qanday odam bo‘lishini aytish mumkin”, degan naqllar bekorga aytilmagan. O‘yinlar tufayli bolalarda ularni o‘rab turgan dunyoni tushunish va unga ta’sir qilish ehtiyoji shakllanadi, aqliy, axloqiy, irodaviy va jismoniy sifatlari shakllanadi, bir so‘z bilan aytganda, o‘yin yordamida inson tarbiyalanadi, shaxs shakllanadi. O‘yinlar nafaqat bolalar, balki katta yoshdagilar hayotida ham muhim o‘rin tutadi. Agar o‘yinlar bolalarning ruhiy va jismoniy rivojlanishi, hayotga tayyorlanishi uchun kerak bo‘ladigan bo‘lsa, katta yoshdagilar uchun ular bo‘sh vaqtlarini mazmunli va qiziqarli o‘tkazish, hordiq chiqarish, sog‘liqlarini mustahkamlash, chiniqish uchun lozim bo‘ladi. Turli jinsdagilar o‘yinlari . Hammabop o‘yinlar bilan bir qatorda o‘g‘il bolalar va qizlar o‘yinlari, keyinchalik esa erkak va ayollar o‘yinlari bo‘lgan. O‘g‘il va qiz bolalarga xos instinkt 2-3 yoshdan namoyon bo‘ladi. Masalan, yosh qizchalarda qo‘g‘irchoq o‘yiniga moyillik sezilsa, o‘g‘il bolalar esa ish va urush qurollariga o‘xshash o‘yinchoqlar tanlab o‘ynashadi. Yosh bolalarning umumiy o‘yinlari bo‘lsada, taxminan 13 yoshdan so‘ng qizlar va yigitlar alohida o‘ynashadi. Yigitlarning “Podachi”, “Chavandoz”, “Cho‘nka 15 shuvoq”, “Oq suyak”, “Oq tayoq”, “Bo‘ron jinni”, “Ko‘rpa yopindi”, “Tepa kurash”, “Yelkada kurash”, “Qirq tosh”, “Soqqa”, “Quloq cho‘zma” kabi o‘yinlar o‘ynashgan. Katta yoshdagi erkaklarning uloq, kurash (olishish), chavgon kabi sport turlari bo‘lsa, ayollarning esa ko‘proq so‘z, raqs, qo‘shiqli o‘yinlarni o‘ynashlari odat bo‘lgan. Mashg‘ulot, mehnat faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan o‘yinlar . Tarixiy jarayonda, terimchilik, ovchilik, chorvachilik, dehqonchilik, hunarmandchilik, tikuvchilik kabi hunarlar bilan bog‘liq o‘yinlar shakllangani bizga ma’lum. Masalan, termachilikda (daraxtga chiqib, meva terish, mo‘ljalga tayoq va tosh otish musobaqa o‘yinlari); ovchilikda (“ov o‘yini”, kamondan otish, uchar nishon, “kiyik ovi”); chorvachilikda (“Podachi”, “Cho‘pon va oqsoq bo‘ri”); dehqonchilikda (“Moshoba”, “Xirmon-xirmon”); hunarmandchilikda (“Sartarosh”, “Kovushim”, “Kashtachi”, “Terimchi”) kabi o‘yinlar bo‘lgan. 8 Harbiylarning ham o‘z mashg‘ulotlariga mos keladigan “Urush-urush”, “Asir olish”, “Qal’ani egallash” kabi o‘yinlari mashhur bo‘lgan. Voqeaband o‘yinlar. Teatrlashtirilgan (syujetli) o‘yinlar tarixiy voqealarni hayotning ta’sirli, qiziqarli daqiqalarini badiiy-ijodiy ifodalaydi. Bunday o‘yinlarga “Podsho-vazir”, “Ov o‘yin”, “Urush o‘yin”, “Asir olish”, “Echki cho‘pon”, “Bo‘ri va qo‘ylar” va boshqalar misol bo‘la oladi. Harakatli o‘yinlar . Epchillik, chaqqonlik ko‘pchilik musobaqasi sifatida bir necha tomonlar o‘rtasida o‘tkaziladi. Bularga misol qilib, “Tepa kurash”, “Qo‘riqchi”, “Aylanib tep”, “Qirq tosh”, “Cho‘nka shuvoq”, “Chirkash” (yoki “Chiri kas”) kabilarni ko‘rsatish mumkin. Harakatli o‘yinlarni to‘rtga bo‘lish mumkin: 1) Bir kishilik o‘yinlar (masalan: “Qoziq o‘yin”, “Sakra” va hokazolar). Ular insonning xususiy, jismoniy, fazilatlarini taraqqiy ettirishga ko‘mak ko‘rsatishi mumkin. 8 Karimov I. A. Buyuk kelajak sari. – Toshkent: O‘zbekiston, 2003. b-56 16 2) Ikki kishilik o‘yinlar (masalan: “Kurash-olishuv”, “Ag‘darish”, “Shaxmat” kabilar). Ular yakkama-yakka kurashish, maqsadga erishish, g‘alaba qozonishga intilish hislarini shakllantirgan. 3) Guruh, jamoa bo‘lib o‘ynaladigan o‘yinlar (masalan, “Aylanma darra”, “Sichqon-mushuk”, “Cho‘pon o‘yini” kabilar). Ular inoqlik, o‘rtoqlik, do‘stlik, hamkorlik, hamjihatlik kabi xislatlarni vujudga keltirishga xizmat qiladi. 4) Tarafma-taraf (komanda-komanda) bo‘lib o‘tadigan o‘yinlar(masalan, “Oq terakmi-ko‘k terak”, “Botmon-botmon” kabilar). Bu o‘yinlar raqibga qarshi halol kurashish va jamoa a’zolarini hurmat qilish, maqsadga hamjihat bo‘lib erishish kabi fazilatlarni tarbiyalagan. Turli vositali o‘yinlar . Bu o‘yinlarni ikkiga bo‘lish mumkin: Moddiy vositalar (ovunchoq, qo‘g‘irchoq, o‘yinchoq hamda tayoq, tosh, to‘p, yong‘oq kabilar) yordamida bajariladigan o‘yinlar; Ma’naviy, badiiy ifodali vositalar (fikr, so‘z, qo‘shiq, raqs, teatr kabilar) yordamida amalga oshiriladigan o‘yinlar. Moddiy vositalar bilan bajariladigan o‘yinlarda to‘p, tosh, tayoq, suyak (oshiq), arqon, belbog‘ kabilardan foydalaniladi. Qo‘shimcha foydalanadigan vosita o‘yin nomini belgilagan. To‘p yordamida “Poda to‘p”, “Qochar to‘p”, “To‘p devor”, “Shtanba”, “To‘p o‘yin” kabi, tosh yordamida “Chekimtosh”, “Bekki”, “Uch tosh”, “Besh tosh”, “Qirq tosh”, “Yuz tosh”, “Lapar” kabi, tayoq yordamida “Chillak”, “Dastak”, “Qadama tayoq” kabi, yong‘oq yordamida “Toqmi-juft”, “Dulki” kabi, suyak yordamida “Oq suyak”, “Oshiq o‘yin” kabi, arqon yordamida “Arqon tortish”, belbog‘ yordamida “Belbog‘ tortish”, “Belbog‘ ustida kurash” kabi o‘yinlar o‘ynalgan. Asosiy vosita o‘yin mazmuni, xarakteri, shakli, ko‘pincha turi va nomini belgilab beradi. Shu sababli, ifodali vositali o‘yinlar ichida so‘zli, qo‘shiqli, raqsli, voqeaband (teatrlashgan) o‘yinlar alohida o‘rin tutadi. 1) Boshqotirma o‘yinlar. Bu o‘yinlarga aqliy salohiyat kerak bo‘ladi, ular bolalarning aqlini ishga solishga, o‘stirishga, mantiqli va tez fikr qilishga, farosatli, topqir bo‘lishiga xizmat qiladi. Masalan, “Taxtda jang”, “Chiziq o‘yin”, “Shaxmat”, “Topqir” kabi o‘yinlarni bosh qotirmasdan o‘ynab bo‘lmaydi. 17 2) So‘z o‘yinlari. Asosan og‘zaki nutqdan tashkil topib ularga “Tez aytish”, “Topishmoq top”, “Qirq yolg‘on”, “Bahri bayt”, “Guldir gup” kabilar kiradi. Bunday o‘yinlarda aqliy faoliyat asosiy o‘rin tutgani uchun, ularni ba’zida “aqliy o‘yinlar” ham deyishadi. 3) Qo‘shiqli o‘yinlar. Kuy va ashula, aytishuv asosida vujudga kelib, ularga “Yaq-yaq”, “Um-ufu”, “Bushama”, “Kichkina”, “Yurmana-yurman”, “Sidircha”, “Yozi-kal”, “Botmon-botmon”, “Oq terakmi-ko‘k terak” kabilar kiradi. 4) Raqsli o‘yinlar. Asosan, raqsli yoki pantomimali harakatlar asosida ijro etilib, ularga “Beshqarsak”, “Cho‘pon o‘yin”, “Xo‘sh-xo‘sh”, “Laka-lak” va boshqalar kiradi. Shuni ta’kidlash kerakki, vositali o‘yinlar ko‘pincha sof holda uchramaydi, ular boshqa o‘yinlar bilan aralash holda, ya’ni turli yoshlilar, turli jinsdagi kishilar orasida yilning turli davrlarida ham o‘ynaladi. Hayvonlar ishtirokida o‘tadigan o‘yinlar. Bu holdagi o‘yinlar eng qadimgi hisoblanadi. Qadimgi odamlar avvaliga tabiatning o‘zida hayvonlar jangini tomosha qilishgan. Keyinchalik hayvonlarni ushlab, ularni maxsus urushtirishgan. Natijada “Bedana urishtirish”, “Xo‘roz urishtirish”, “Qo‘chqor urishtirish”, “It urishtirish” kabilar paydo bo‘lgan. Hayvonlar ishtirokida o‘tadigan boshqa o‘yinlar ham bo‘lgan. Ularda hayvonlardan vosita, ulov sifatida foydalanishgan. Jumladan, eshak va ot minib o‘ynaladigan o‘yinlar. “Eshak ko‘pkari”, “Uloq”, “Ot poyga”, “Ag‘darish”, “Chovgon” va boshqalar o‘zbek xalqi orasida keng tarqalgan. II. 2. Mustaqillik va milliy o‘yinlarning tiklanishi Mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab O‘zbekiston Respublikasi uchun qisqa davrda xalqaro maydonga chiqish, shu bilan birga, xalqning milliy merosini tiklash va yoshlarimizga tanishtirish muhim vazifa etib belgilandi. 18 Ushbu vazifalarni amalga oshirishda Prezidentimiz I.A.Karimov boshchiligida milliy uyinlar va an’analarimizga e’tibor kuchayib, qilinishi kerak bo‘lgan ishlarning tamoyillarini ishlab chiqildi va ustuvor yo‘nalishlarini belgilab olindi. Shu bilan birga xalqning madaniy qadriyatlari, ma’naviy merosi tiklashga e’tibor qaratildi. Xalqimizning milliy qadriyatlari bo‘lgan ma’naviy, madaniy boyliklarimizni tiklash, boyitish, asrab-avaylash, uni kelajak avlodlarga bekamu-ko‘st yetkazish, ajdodlarimiz tomonidan ko‘p asrlar mobaynida yaratib kelingan g‘oyat ulkan, bebaho boyligimiz bo‘lgan urf-odatlar, marosimlar, xalq o‘yinlar, bayramlar hamda milliy qadriyatlarimizning o‘rni va mavqe’ini tiklash asosiy vazifalarimizdan biridir. Qaysi jamiyatda madaniy-ma’rifiy va tarbiyaviy tadbirlar oqilona yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsa, shu jamiyat ijtimoiy adolat mezonlari asosida tez rivojlanganligi bizga tarixdan ma’lum. Milliy o‘yinlardan namunalar “Podsho-vazir” o‘yini ushbu xalq o‘yinida asosan o‘g‘il bolalar, o‘smir-yigitlar ishtirok etishadi. Qishning uzoq tunlarida o‘zaro suhbatlashish, diydorlashish maqsadida juda qadim zamonlarda ota- bobolarimiz ushbu o‘yin turi bilan mashg‘ul bo‘lishgan. O‘yinda 10-12 ta o‘g‘il bolalar ishtirok etib, ular tomonidan o‘rtaga oshiq (gugurt) kabi predmetlar navbati bilan tashlanadi. Bunda davradagilardan kimning gugurti tik holatda turib qolsa, u davraning “podshosi” hisoblanadi va keyingi “podsho” aniqlangunicha u davrada hukmronlik qiladi. Gugurtning yoqiladigan tomoni bilan turilsa “vazir”, suratli tomoni bilan turilsa “so‘fi”, gugurtning orqa ya’ni suratsiz tomoni bilan turilsa “o‘g‘ri” qilib belgilab qo‘yiladi. O‘yin jarayonida “podsho” dan tashqari barcha ishtirokchi gugurtni tashlashda davom etaveradi. O‘yin shartiga ko‘ra ishtirokchilardan birining gugurt tashlashi “o‘g‘ri” bo‘lib qolsa, “vazir” birdan o‘yinni to‘xtatib, “podsho” ga arz bilan chiqadi va u bunday deydi: - “Dod podsho, dod !!!...” – “Podsho” – “Arzing bo‘lsa ayt” – deydi. “Vazir” – “Mana bu kazzob o‘g‘ri fuqaro Teshavoyning ikki bosh qo‘yini o‘g‘irlabdi, buyuring olampanoh” – deydi. “Podsho” – “Bu o‘g‘rini yaxshilab o‘n darra uringlar, toki u ikkinchi marotaba bunday noma’qulchilik qilmasin” – deya 19 amr qiladi. Hukm vazir tomonidan bajariladi ya’ni mahkum yerga yuztuban yotqizilib biron-bir matodan tayyorlangan “durra” bilan savalanadi. O‘yinning oshiq tashlash variantida “olchi” tomoni “vazir”, “taha” tomoni ya’ni tik holatining ikkinchi tomoni “podsho”, “chikka” ya’ni oshiqning kovak tomoni “o‘g‘ri”, “pikka” ya’ni oshiqning orqa bo‘rtma tomoni “so‘fi” qilib belgilanadi. Qashqadaryo viloyatining ba’zi hududlarida soqqa va qog‘oz bilan o‘ynash variantlari ham borligi ma’lum. Viloyatning folklor-etnografik jamoalari tomonidan xalq o‘yinlari asosida qadimiy kuy-qo‘shiqlarga yangicha ruh berilib, sayqallanib hozirgi avlod vakillari ongiga singdirilmoqda. Quyida mana shu o‘yin asosida tayyorlangan teatrlashtirilgan tomosha dasturlaridan namuna keltiramiz. O‘yinda ishtirok etayotgan 10-12 nafar yigitlar davra olishib o‘zaro bayt qo‘shiq ijro qilishadi. 1-baytchi: Bo‘z yigitning bo‘yini Bo‘ylaganda bilasan, Jigitman deb davraga Qo‘shilganda bilasan. 2-baytchi: “Podsho” , “Vazir” deganni Chidasang o‘yna mayli. Ko‘nglingni ko‘chasi ko‘p, “Podsho” bo‘lay degan ko‘p. 3-baytchi: Titramasin qo‘llaring, Ochiq bo‘lsin yo‘llaring. Baxt toshi deysan “YO tavakkal”, O‘zingga ishonsang hammasi hal. 4-baytchi: “O‘g‘ri” bo‘lsang netarsan, “Dustaman” (yuz tuban) bo‘p jotarsan. Joning qattiqroq bo‘lsa, O‘n darraga chidarsan. 9 9 Sagdullayev A.Qadimgi O‘zbekiston ilk yozma manbalarda. T., 1996 b-26 20 Bunday o‘yinlar insonlarni, jumladan yoshlarning har xil xunuk illatlardan uzoqroq yurishga undovchi va tarbiyaviy ahamiyati bilan xalq qadriyatlari va udumlarini yanada ulug‘lashga xizmat qiladi. “Jambil” o‘yini Ushbu o‘yinda jamoalar 2 ga bo‘linadi. O‘yin markaziga doira chizilib, o‘rtasida 5 dona yassi tosh teriladi. Qur’a tashlash yo‘li bilan jamoalarning qaysi biri o‘yinni birinchi bo‘lib boshlashi aniqlanadi.Har bir jamoada 5 tadan ishtirokchi qatnashadi. O‘yin boshlangach o‘yin marrasi belgilanadi, ya’ni belgilangan joydan tikilgan toshlar tomon o‘yinni boshlagan jamoa ishtirokchilari toshlar yiqilganga qadar galma-gal koptokni otadilar. Agar tosh yiqilsa ikkinchi jamoa tosh yiqitgan jamoani koptok bilan quvlaydi. Tosh yiqitgan jamoa bo‘lsa, toshlarni chaqqonlik bilan o‘zlariga koptokni tekkizmasdan qaytadan joyiga yig‘ishi kerak bo‘ladi. Agar toshlarni qayta yig‘ayotgan jamoa o‘zlariga koptokni tegizmasdan yig‘sa shu jamoa g‘olib bo‘ladi, aksincha bo‘lsa mag‘lub bo‘ladi va o‘yin shu tariqa davom ettiriladi. “Chillak” o‘yini ta’rifi bu o‘yinda tomonlar ikki jamoa bo‘lib o‘ynaydilar. “Chillik” tayog‘i uzunligi 20-25sm. bo‘ladi, uradigan tayog‘ining uzunligi 50- 60sm. qilib tayyorlanadi. O‘yin maydoniga 2ta oralig‘i 15-20sm. dagi toshlar tikiladi. O‘yin boshlanishidan oldin “Chillik” tayog‘ini uradigan tayog‘ini sanaydi, qaysi jamoa ko‘p tushurmasdan sanasa shu jamoa o‘yinni birinchi boshlaydi. O‘yinni boshlagan jamoa tomonidan otilgan “chillik” tayog‘i ikkinchi jamoa tomonidan qaytarilib belgilangan marraga otilishi kerak. Agar “chillik” tayog‘i ikkinchi jamoa tomonidan ilib olinsa yoki marraga otib tushirilsa o‘yin tugab, qaytadan ikkinchi jamoa o‘yinni boshlaydi. Agar o‘yin davomida “chillik” tayog‘i qaytarilmasa g‘olib jamoa “chillik” tayog‘ini tushirmasdan qancha sanagan bo‘lsa, shuncha uzoqlikka tayog‘ini otadi va “zuvillab kelish” deb nomlangan jazoni mag‘lub jamoaga qo‘llaydi. O‘yin shu tariqa davom ettiriladi. “Besh tosh” o‘yini ta’rifi o‘yinda ikki yoki undan ortiq ishtirokchi qatnashishi mumkin. O‘yin 10ta shartga qadar davom ettiriladi. Bir xil shakldagi besh dona toshlar tanlab olinadi. O‘yinni kim birinchi boshlashi uchun 21 ishtirokchilar tomonidan qo‘l kaftlariga tosh yashiriladi. Yashirilgan toshni kim topsa o‘sha o‘yinni boshlaydi. Har bir shartda faqat to‘rt dona toshlar ishtirok etadi, bir donasi esa havoga otiladi. Birinchi shartda toshlar yerga sochib yuborilib, bittadan terib olinadi, ikkinchi shartda ham toshlar yerga sochib yuboriladi va tosh olar juft-juft qilib ilib oladi. Uchinchi shartda uchta, to‘rtinchi shartda to‘rtta qilib ilib olinadi. Beshinchi shartda esa to‘rtta tosh qo‘l kaftida turgan holda, bir donasi havoga otilib, ko‘rsatkich barmoq yerga tekkiziladi. Oltinchi shart “bo‘ri” deb nomlanadi. Bunda bosh o‘rta barmoq yerga tekkizilib, ko‘rsatkich barmoq o‘rta barmoq ustiga chiqarilgan holatda yerga qo‘yiladi. Toshlar ustidan bittasiga ikkinchi ishtirokchi tomonidan “bo‘ri” nomi beriladi va toshlar galma-galiga ichkariga kirgiziladi. Faqat “bo‘ri” deb nomlangan tosh bir zarb bilan o‘tkazilishi kerak bo‘ladi. Agar o‘tkazilmasa o‘yin to‘xtatiladi. Yettinchi shart “ayri” deb nomlanib, bu shartda ko‘rsatkich va o‘rta barmoq ayri shaklida yerga qo‘yiladi. Bu shart ham xuddi oltinchi shart kabi bajariladi. Sakkizinchi shart esa “qafas” deb nomlanadi. Hamma barmoqlar qafas shaklida yerga qo‘yiladi. Bunda toshlar har bir barmoq orasidan o‘tkaziladi. To‘qqizinchi shart “ko‘za” deb nomlanadi. Bunda bosh va ko‘rsatkich barmoqlar bir-biriga birlashtirilib doira shakliga keltiriladi va toshlar galma-gal “ko‘za” ichiga tushiriladi. O‘ninchi shart “O‘ngmi-chap” deb nomlanadi. Ushbu shartda barcha toshlar ikkala qo‘l kaftlariga olinadi. Hamma toshlar havoga otilganda qo‘llarning ustki qismida toshlarni ilib olish kerak bo‘ladi. “Xo‘rozlar” jangi o‘yini . Yer (pol)ga diametri 3-4 metrga teng bo‘lgan doira chiziladi. O‘yinda qatnashuvchilar ikki komandaga bo‘linib qarama-qarshi tomonlarga saflanadilar. Har bir komandadan kapitan saylanadi. Bittadan o‘yinchini “Xo‘rozlarni” o‘z komandalaridan doira ichiga kiritadilar. Ularning ikkinchisi ham bir oyog‘ini bukib, qo‘llarini orqaga qilib boradilar. Rahbarning ishorasi bilan bir oyoqda sakrab yelkalari bilan bir-birlarini turtib doiradan chiqarib yuborishga yoki o‘zaro muvozanatni yo‘qotib, ikkinchi oyog‘ini yerga tekkizishga harakat qiladilar. Bu bahsda bolalar o‘z raqiblariga chap berishi taqiqlanadi. Chap bergan, zarbadan qo‘rqqan bola yutqazgan hisoblanadi. G‘alabaga erishgan bola 22 o‘z komandasiga bir ochko olib beradi. Shundan so‘ng doiraga navbatdagi juft tushadi. Qaysi komandaning o‘yinchilari ko‘proq g‘alabani qo‘lga kiritsa yutib chiqqan hisoblanadi. Bolalarning soni 5-6 tadan oshmagan paytda komandaga bo‘linishi shart emas. Bunda yutqazgan “Xo‘roz” navbatdagi bola bilan kurashni davom ettirishlari lozim. Bahslarning oxirida eng kuchli baquvvat bola aniqlanadi. O‘yin qoidalari: 1. Ikki oyoqda turib olgan yoki doiradan chiqib ketgan “Xo‘roz” mag‘lubiyatga uchragan hisoblanadi. 2. Ikkala “Xo‘roz” ham doiradan bir vaqtning o‘zida chiqib ketsa kurash yana boshidan boshlanadi. 3. “Xo‘rozlar” jangni faqat signal bilan boshlaydilar. 4. “Jang” vaqtida “Xo‘rozlar” ning qo‘llari orqalarida bo‘lishi shart. “Oshiq” o‘yini оshiq o‘yinida ikki kishi qatnashadi. Tekis yerga tomonlari taxminan 1,5-1,5metr ga teng kvadrat chiziladi va uning o‘rtasiga oshiqlar qator qilib teriladi. Oshiqlar terilgan katakdan 2,5-4 metr uzoqlikdan xirp oshib (yedirilib, silliqlangan qo‘rg‘oshin quyib og‘irlashtirilgan oshiq. Xirp asosan qoramol oshig‘idan yasalib, hajmi katta bo‘ladi). Yerga nisbatan parallel holatda chirpirak qilib otiladi, maqsad oshiqlarni kvadrat chegarasidan urib chiqarish. Xirp bir yoki bir necha oshiqni chetga urib chiqarib, o‘zi qayerga tushsa o‘ynovchi o‘sha yerga bir oyog‘ini qo‘yib boshqa oshiqlarni urib chiziq tashqarisiga chiqara boshlaydi. Agar o‘yinchi har urganda bironta oshiqni chiqarsa hammasini chiqarguncha o‘zi o‘ynaydi. Urish natijasiz bo‘lsa, navbat raqibga o‘tadi. Kvadratdan qaysi o‘yinchi ko‘proq oshiq urib chiqarsa shu o‘yinchi yutgan bo‘ladi. O‘yinchilar navbat bilan o‘yin boshlaydilar. “Podachi” o‘yini diametri 3-4metr kattalikdagi doira chiziladi va ohak bilan belgilanadi. Doira ichida uchta o‘yinchi qo‘lida chim xokkey anjomiga o‘xshab yasalgan tayoqni ushlab qo‘yadi. O‘yinchi doira tashqarisida uch joyda joylashib turadi. Doiraning o‘rtasida yog‘ochdan yasalgan (balandligi 5-6sm) nishonlar 10-15sm. oraliqda doira shaklda qo‘yilgan bo‘ladi. 23 O‘yin boshlangach doira tashqarisida bir metr uzoqlikda turgan hujumchilar ikki kichik to‘pni bir-biriga tez oshirib qulay fursat topib doira ichidagi himoyachilarni chalg‘itib nishonlarni birin-ketin yiqitishga kirishadi. Doira chetidagi chiziqqa koptok qo‘yib o‘rtadagi nishonni urishga bir marta ruxsat beriladi. So‘ngra himoyachi doira chizig‘iga koptokni qo‘yib zarb bilan uzoqroqqa urib chiqaradi. Nishonni koptok bilan urib yiqitgan jamoaga beriladi (O‘yin bir necha bor qaytarilgandan keyin himoyachilar hujumchilar bilan joylarini almashadilar). O‘yinda ko‘proq ochko to‘plagan guruh g‘olib chiqadi. O‘yin qoidalari: 1. O‘yin vaqtida doira ichidagi himoyachilarning chiqib ketishi man etiladi. 2. Himoyadagi o‘yinchilarning tayog‘i hujumchilarga tegsa yoi doira chizig‘idan tashqariga chiqsa jarima ochko beriladi. 3. O‘yin vaqtida hujumchilar tayog‘ini yuqoriga ko‘tarsa havfli harakat hisoblanadi. 4. Havfli harakat tez-tez takrorlansa, o‘yinchi bir necha daqiqaga o‘yindan chiqariladi. “Tortishmachoq” o‘yini мaydon yoki katta xona markazidan ikki tomonga orasi 3metr dan ikkita chiziq o‘tkaziladi. Ikkala komandaning o‘yinchilari uzun arqonning ikki tomoniga o‘tib, uni qo‘llariga olib turadilar. Bunda arqonning o‘rtasi belgilab qo‘yiladi. Bu belgi markaziy chiziq ustida turishi lozim. Rahbarning signali bilan har qaysi komanda arqonni o‘z tomoniga tortadi. O‘yinchilarning uch marta urinishlaridan so‘ng raqib komandasini ikki marta chiziqdan tortib olgan komanda g‘alaba qiladi. O‘yin qoidasi: 1.Faqat rahbarning signalidan so‘ng tortish mumkin. 2.Signal berilgunga qadar arqonni qo‘yib yubormaslik kerak. Tortishmachoq o‘yini uzoq tarixga ega. Mamlakatimizda o‘tadigan sayl, bayram va katta yig‘inlarda hamda nikoh kechalarida erkak va ayollar tortishmachoqda bahslashganlar. Bunda ko‘rinib turibdiki, ajdodlarimiz kuchli, epchil, baquvvat bo‘lishlikni ardoqlaganlar. 24 “ Eshak mindi” o‘yini bu o‘yinda ikki guruh ishtirok etib, o‘yin qur’a tashlash yoki boshqa shart asosida boshlanadi. Guruhlarda 5 nafar 8 nafargacha ishtirokchi bo‘ladi. Bir kishi “bosh”, qolgan 7 kishi “tana” o‘rnida hisoblanadi va boshqa guruh qatnashchilarining yugurib kelib sakrab minishlariga shay holda turadilar. Minuvchi guruh to‘liq joylashib olganlaridan keyin oldingi guruh bularni ma’lum masofagacha yelkalarida olib boradi. Agarda minuvchi guruhdan birortasi yiqilsa o‘rin almashinadi yoki mindiruvchi guruh manzilga beshikast yetkazsa ham o‘rin almashinadi. Mabodo mindiruvchi guruh zaiflik tufayli yiqilsa, o‘yin boshqatdan boshlanadi. “Tosh ko‘tarar” o‘yini bu o‘yinni ham jamoa bo‘lib yoki yakka-yakka holda o‘ynash mumkin. Bunda mushtdan sal kattaroq 2 ta tosh olib, 1-qatnashchi 5-6metr masofaga toshni irg‘itadi. 2-kishi esa toshni irg‘itgan joydan turib, otilgan toshni mo‘ljalga oladi va toshga tekkizadi. Agar otilgan tosh toshga tegsa birinchi qatnashchi uni yelkasiga opichlab 2-qatnashchini toshi yumalab borib to‘xtagan masofagacha ko‘tarib boradi. Tekkiza olmagan taqdirda esa buning aksi bo‘ladi. Shunga qarab musobaqa g‘oliblari aniqlanadi. Albatta bu jarayon ma’lum belgilangan vaqtgacha davom etadi. “Ilon dumi” o‘yini bu o‘yinda ikki guruh tarkibida 5-10 tagacha o‘yinchi qatnashadi. Qatnashchilar qator turib bir-birlarining bellaridan ushlab, egilgan holda uzun qator hosil qilib turishadi. Qatorning boshida turgan “ilon boshi” ham sardor, ham himoyachi hisoblanib, o‘zining orqasida turgan ishtirokchilarini dushmandan himoya qiladi. Dushman raqib komandadan bir kishi bo‘lib, u qator turgan himoyachining orqasidagi ishtirokchilarga qo‘li tegsa shu ishtirokchi qatordan chiqadi. O‘yin uchun ma’lum vaqt berilib, o‘yin oxirida hisob-kitoblarga ko‘ra qaysi guruhdan ko‘p kishi qatordan chiqib ketgan bo‘lsa, shu guruh yutqazgan hisoblanadi. “ Poda lov-lov” o‘yini bu o‘yinda 10-12 nafar ishtirokchi qatnashishi mumkin. O‘yin qoidasi quyidagicha: 25 O‘rta diametri 30-35sm lik chuqurcha bo‘lib, uning aylanasida 11ta maydaroq chuqurchalar kavlanadi. 11 nafar ishtirokchida uchi xiyol egilgan 1 metrlik tayoqlar bo‘ladi. Yana bir kishining qo‘lida ham shunday tayoq va jundan qilingan to‘pcha bo‘ladi. 11 kishi cho‘plarini chuqurchaga qo‘yib turadi. 1 kishi to‘pni tayoq bilan yerda olib yurib, ichkaridagi chuqurchaga tushurishga harakat qiladi. 11 kishi unga yo‘l qo‘ymaydi, qaysisining to‘g‘risiga kelsa haydaydi. Bularning maqsadi to‘pchani o‘rtadagi chuqurchaga tushirmaslik, mabodo to‘pcha chuqurga tushgan taqdirda o‘yinchilar joylarini tezlik bilan almashtiradi. Shunda oldingi yakka o‘yinchi ham birorta chuqurchaga egalik qilsa, kimdir buni o‘rniga o‘yinni yana boshidan boshlaydi. O‘yin qur’a tashlash yo‘li bilan boshlanadi. II. Voha axolisining an’anaviy tomoshalari. II.1. Halq bayramlari va sayillari. Ko‘p asrlar davomida xalq o‘yinlari avlodlarni tarbiyalashda “Hayot maktabi” vazifasini o‘tagan. Ular ajdodlarimizni aqliy, ruhiy va jismoniy barkamol bo‘lishida muhim o‘rin tutib kelgan. 26 Tarixiy manbalarda keltirilishicha va olimlarimiz fikriga ko’ra, Navro’zning shakllanish davri - eng qadimgi zamonlardan «zardushtiylik»ning paydo bo’lishigacha davom etgan asrlarni o’z ichiga oladi. O’zbek xalqining allomalaridan biri Abu Rayhon Beruniy «Qadimiy xalqlardan qolgan yodgorliklar» kitobida Quyosh yili hisobida yilning birinchi oyi deb sanalgan Farvardin oyi to’g’risida so’zlab: «Bu oyning birinchi kuni Navro’zdir, – deydi. — Navro’z yilning birinchi kuni bo’lib, uning forscha nomi ham shu ma’noni anglatarkan. Navro’z eronliklar «zij»lari bo’yicha o’tmish zamonlarda, ular yillarini kabisali qilgan vaqtlarida Quyoshning Saraton burjiga kirish paytiga to’g’ri kelar edi. So’ngra u orqaga surilgach, bahorga keladigan bo’ldi. Endi u butun yil unga xizmat qiladigan bir vaqtda, ya’ni bahor yomg’irining birinchi tomchisi tushishidan, gullar ochilgan, daraxtlar gullashidan mevalari yetilguncha, o’simlik unib chiqa boshlashdan takomillashguncha davom etgan vaqtda keladi. Shuning uchun Navro’z olamning boshlanishi va yaratilishiga dalil qilingan» deya izohlaydi. Qadim-qadimdan Navro’z xolis niyatli kishilarning sevimli ayyomi bo’lib kelgan. O’sha kunlarda hatto urush-janjallar ham to’xtalgan, gina-qudratlar kechirib yuborilgan. Shohlar el ichidan eng munosib kishilarni taqdirlashgan, ayrim mahbuslarning gunohidan o’tishgan. Bahor va yangi ayyom har bir yurakdan muhim joy olgan quvonchli damlarda ko’pchilikning «Navro’z qaerda va qachon paydo bo’lgan ekan?» – degan savoliga «Saodat» jurnalida e’lon qilingan «Onaqutining saxovati» maqolasida bunga asosli javob berilgan. Unda jumladan: «Dunyoga ilk alifboni bergan buyuk allomalarning vatani bo’lgan, dunyoviy fanlarga asos solgan Xorazm yurti qadimda, hatto eramizdan avvalgi minginchi yillarda Xvayrazam deb atalgan. Keyingi yillarda olib borilgan arxeologik va etnografik izlanishlar Navro’z bayrami ilk bor xuddi shu zaminda Niso (ya’ni, ayol shahri poytaxti bo’lmish Parfiyona) grek va Ovrupa faylasuflari asarlarida Parfiyada nishonlanganini ashyoviy topilmalar tasdiqladi. Bunga Burgut qal’a, Jomboq qal’a va Niso qo’rg’onlarida bunyod qilingan va shu kunlargacha saqlanib qolgan «olov uy»lari 27 yaqqol misol bo’la oladi. Burgut qal’a markazida moviy gumbazli maqbara bo’lgan. Maqbara mehrobida Onaqutining ko’tarilgan qo’lida Zumrad tosh bo’lgan. Bahorgi teng kunlikda-shamsiy hisob bilan hamal oyining birinchi kuni, hozirgi taqvimimiz bo’yicha 22-martda maqbara gumbazidagi tuynukdan quyosh nuri Onaquti qo’lidagi Zumrad toshiga tushib, sumalak pishirish uchun tayyor turgan qozonning o’txonasiga o’t yoqqan», deyilgan. Boshqa afsonalarga qaraganda, Odam Ato Momo Havo bilan uchrashgan kun Navro’z deb tan olingan emish. Firdavsiyniig «Shohnoma»sida yangi yil bayrami shoh Jamshid nomi bilan bog’lanadi. Jumladan, Jamshid yurtga yaxshilik qilish maqsadida odamlarga kasb o’rgatadi, temir eritib qurol yasatadi, ip yigirtirib kiyim to’qitadi, imoratlar barpo qiladi, tabiblik sirlarini ochadi, kema yasaydi, bog’ bunyod qiladi. Nihoyat, «ishlari gurkirab berganda meva» bir kuni taxt yasatib, unda osmonga ko’tariladi. Ushbu afsonaga ko’ra xuddi shu kuni Navro’z nishonlangan. Alisher Navoiy «Tarixi mulki ajam» (“Ajam shohlari tarixi”) asarida Jamshidning buyuk kashfiyotlari so’ngida ulug’ Navro’z ixtiro qilinganligini bayon qiladi. Navoiy yozishicha: «Jamshid «Chihil minor» nomli odamzod ko’rmagan va aql bovar qilmaydigan baland bino qurib... «bu imorat tugandi, olam salomin va ashrov va ahbarin yig’ib, anda azim jashn qildi. Ul vaqtkim, quyosh nuqta e’tiqodli rabiyg’a taqvil qilib erdi ul binoda taxt ustiga o’ltirib, adolat sayt va sadosin olamg’a muntashir qildi va ul kunining otin navro’z qo’ydi». Darhaqiqat, Navro’zning qachon va qanday vujudga kelganligini aniq ko’rsatish qiyin bo’lsa-da, shuni aytish mumkinki, bu bayram dono kishilar tomonidan kashf qilingan. Chunki Navro’zning dunyoga kelishi chuqur ilmiy asoslangan koinot va tabiat qonuniyatlari, ya’ni Quyoshning hamal burjiga kirishi, tun va kunning tenglashuvi, kunduzning uzaya boshlashi, tabiatda jonlanishning boshlanishi bilan bog’liq bo’lgan. Bu esa (har qanday jamiyatda) yil boshi qachon kelishidan qat’i nazar navro’zni uyg’onish bayrami sifatida nishonlash uchun asos bo’lgan. Bundan tashqari, Navro’zning chuqur ildizlariga murojaat qilsak, u eng qadimiy davrlarda 28 – ibtidoiy odamlarning dehkonchilikka o’tganidan so’ng dalalarda yangi ish mavsumi boshlanishidan oldin o’tkazilgan bahor bayramlariga borib taqaladi. Bugun mana yana elimizga Navro’zi olam uz sepini yoymokda. Ma’lumki, xalqimiz istak-xohishlarini e’tiborga olgan holda Yurtboshimiz tomonidan, 21- martni dam olish kuni deb e’lon qilingan. Navro’z barcha viloyatlarning shaharu qishloqlarida, korxonalarida, ilm-fan dargohlarida o’ziga xos tarzda ko’tarinki kayfiyat va tashabbus ila o’tkaziladi. Bayram kuni turli xil musobaqalar, qariyalar bilan muloqotlar bo’ladi. Bahor ko’katlaridan tayyorlangan nozu ne’matlar tortiq etiladi. Barcha viloyatlarning eng iste’dodli va yosh xonandalari xizmatda bo’ladilar. Elimizning murodu maqsadini kuylagan, yurtimizning oromu osoyishini o’ylagan, butun borliq muruvvat aylagan, bag’riga benihoya ezgu muhabbat joylagan, yomonliklar yo’lin boylagan, yaxshilikdan doston so’ylagan, barchani birday siylagan bayramdir. «Bu bayramni bahori barobar kelguvchi, bir xil yig’lab, bir xilda kulguvchi, muchal yilini bilguvchi, urfini hurmat qilguvchi talay elu elatlar, mazhablaru millatlar yangi yil deb nishonlaydilar. «To’qson»ning baxayr o’tganini, ya’ni «ko’k»ka og’izlari etganini aytib, bir-biri bilan omon-omonlashadi» 10 . Xavashyaliklarning aytishicha, Sulaymon podshohning uzugi yo’qolgan kun podshohligi ham qo’lidan ketgan. Qirq kundan keyin uzugi topilgach, podshohligi ham, ravnaqi ham qaytib kelgan. Podshohlar uning huzuriga to’planadilar. SHunda eronliklar «Navro’z omad», yangi kun keldi» deganlar. Natijada shu kun Navro’z deb ataladi. Hozir 21-martdan to 3-maygacha barcha kunlarni Navro’z oyi deb bayram qilinadi. Bu kunlarda turli urf-odatlarni eslab, atrof-muhit tozalanadi, ko’kalamzorlashtirish va obodonlashtirish ishlari avj oladi, har xil mevali va mevasiz ixota kuchatlari utkaziladi, gullar ekiladi, turli ko’katlarni terib, vitaminli taomlar, bug’doy undirib, sumalaklar pishiriladi. Qarindosh-urug’larni yod olib ular holidan xabar olishga boriladi, ota-bobolarni, o’tgan avlodlarni xotirlab, 10 Современные этнокултурные процессы в махаллях г.Ташкента. Т., 2005.б-23 29 qabrlarini ziyorat qiladilar. Bemorlarni Navro’z taomlari bilan yo’qlab, ko’ngil ko’taradilar va shundan keyingi kunlardan dala, ishlariga kirishib ketadilar. Musulmon davlatlari, jumladan, Markaziy Osiyo xalqlari Miloddan avvalgi III asrdayoq Navro’z bayramini Yangi yil tariqasida keng nishonlaganlar. Yangi yil – yilning birinchi kuni bo’lib, dunyodagi ko’pgina xalqlarning eng muhim bayramidir. Yangi yilni kutib olish va nishonlash turli davrlarga to’g’ri kelgan. Masalan, bizda Navro’z 21-mart kuni. Ovrupaliklar Yangi yilni 1-yanvarda, mo’g’ul va xitoyliklar Yangi yil-sagalganni fevralda nishonlar ekanlar. Mutaxassislarning asoslangan fikrlariga ko’ra, Quyosh ayni shu kuni hayotbaxsh nurlarini tik, ya’ni 90 daraja burchak hosil qilib, sayyoramizning qoq beliga – ekvatorga yo’naltiradi. Shu daqiqalarda bahorgi kecha-kunduz tenglashadi va 22-martdan boshlab Quyoshning tik yo’nalgan nuri shimoliy tropik chizig’i tomon harakatlanadi. Bu Navro’zning ilk va qutlug’ qadami bo’lib, tabiatning jonlanishi bilan kishilarning xo’jalik faoliyati o’rtasida uyg’unlik namoyon bo’ladi. Jumladan, bobo dehqon ona erga mehr ishlov berishga kirishadi; tabiat o’t-o’lanlar, qir-adirlarni gilam singari yashil libosga bo’yaydi. Navro’z musulmon xalqlarining taqvimida mustahkam o’rin olgan eng sara bayramlaridan biridir. U inson va tabiat o’rtasidagi uyg’unlikni anglatadigan noyob va ijtimoiy hamda tabiiy hodisadir. Lekin ayni paytda biz kutib olayotgan, yangi yilning birinchi kuni 1-yanvar to’g’risida bunday fikrni aytish mumkin emas, chunki bu marosim taqvimda turg’unsiz bo’lgan sun’iy, ya’ni kishilarning xohish- irodasiga bog’liq holda belgilangan sanadir. Qadim-qadimdan xalqimiz Navro’z arafasidan boshlaboq, rizq-ro’zimiz manbai ona erga alohida mehr bilan ishlov berib, urug’ qadagan, mevali va mevasiz daraxtlar o’tkazish marosimlari tashkil etilgan, xilma-xil tansiq taomlar, pishiriqlar tayyorlangan, turli musobaqalar, o’yin-kulgular, sayillar va hokazolar bo’lib o’tgan. Darhaqiqat, o’z xalqiga qaytarilgan yangi yil – Navro’z barchaga olam- olam quvonch keltirib, ma’naviy oziq beradigan taqvimdagi muhrlangan qadimiy an’anamizdir. 30 Navro’z yaqin tarixi sovet davrida O`zbekiston va Markaziy Osiyoning boshqa qismlarida ochiq nishonlanmagan. Bir necha ming yillik tarixga ega bu bayram O`zbekistonda ayniqsa 1980-yillarga kelib rasman taqiqlangani haqida ma’lumotlar bor. Bu davrga kelib, deydi yaqin tarixni sharhlayotgan ayrim mutaxassislar, O`zbekistonda milliylik tuyg`usi kuchaya boshlagan. Mustaqillikdan keyin esa Navro`z davlat miqyosida keng nishonlanadigan bayramga aylandi. Dastlab madaniy ayyom sifatida ko’rilib, xalq sayli sifatida tantana qilingan Nazro`z bugunga kelib ancha siyosiy-rasmiy tus olgan. Sovet davrida Navro’zning taqiqlanishi ikki bosqichda kuzatilgan. “Avval 1920-yillarda “xudosizlar jamiyati”ni tuzish davrida, odamlarni dindan voz kechasan, deb majburlash paytida, Navro`z ham taqiqlangan bayramlar qatoriga kirgan” 11 , – deydi tarixchi olim Fayzulla Is’hoqov. 1985-86 yillarda esa Navro`z asosan O`zbekistonda “xavfli an’ana” sifatida ko’rilgan. Qayta qurish davrida kechgan bu ta`qiblar milliy uyg`onish davrini boshdan kechirayotgan o`zbek ziyolilari o`rtasida kenh muhokama qilingan. Xalq hofizi Dadaxon Hasanning eslashicha, shu yillarda O`zbekiston xalq shoiri Abdulla Oripov Navro`zni “Baxt va Bahor” bayrami deb o`zgartirish tashabbusi bilan chiqqan. “O`zbekiston Markaziy qo`mitasining ideologiya bo`yicha kotibasi Ra`no Abdullayeva edi. U qo’mita plenumida Navro’zni diniy bayram deb tanqid qilgan. Abdulla Oripov esa bu baxt va bahor bayrami degan. Keyin men “Marhabo Navro`zi olam” degan qoshig`imni aytib chiqqan edim”, – deydi Dadaxon Hasan. 1980-90 yillardagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar ishtirokchisi bo’lgan o’zbek ziyolilaridan biri Hayitboy Abdullayev fikricha, Navro’zni taqiqlash o`zbek kommunistlari tashabbusi edi. “Bu faqat O`zbekiston kompartiyasining qarori bilan taqiqlangan. Chunki qo’shni Tojikiston va Qozog`istonda Navro`z bayram qilinayotgan edi”, – deydi u. Fayzulla Is’hoqov fikricha esa Navro’zni cheklash asosan Moskva buyrug’i bilan amalga oshirilgan. “1986-yili shunday qaror qabul qilingan. Hozir ko`plar buning uchun Ra`no Abdullayevani ayblashadi. Lekin aslida bu Moskva tomonidan boshqarilgan. Bu 11 Sagdullayev A.Qadimgi O‘zbekiston ilk yozma manbalarda. T., 1996 b-39 31 ayolning aybi shuki, u bu tazyiqlarga qarshilik qila olmagan”, – deydi tarixchi olim. “Ikkinchi Jahon Urushidan keyingi yillarda Navro`zni “Qozon to`ldi” deb ham atashgan. O’troq turkiylar bu bayramda yetti xil ovqat qilishgan. Uni yangi yil sifatida kutishgan. Keyingi yilgacha qozonimiz to`lib tursin degan ma`noda. Ayrim joylarda lola bayrami sifatida nishonlangan”, – deydi Hayitboy Abdullayev. Navro’z mustaqillikdan keyingi yillarda. 1991-yildan keyin Navro`z umumxalq bayrami darajasiga ko`tarildi. Bayram bugun katta tayyorgarlik bilan qarshilanadi. O`zbekiston prezidenti har yili xalqni Navro`z bilan rasman tabriklaydi. Biroq, deydi sharhlovchilar, Navro’z haligacha ham, tom ma’noda xalq bayramiga aylanmagan. “Sovet davrida asosan 9 may, 1 may bayram qilinar edi. Milliy bayramlar yo`q edi. Xalqimiz o’sha qolipga tushib qolgan. Navro’z kelganini ham konsert berilganiga qarab sezadi. Chunki sovetlar xalqimizni Navro`z ruhidan uzib qo`ygan. Xalqimiz hamon shu izimdan chiqolmayapti”, – deydi hofiz Dadaxon Hasan. Hayitboy Abdullayev fikricha esa Navro`z to`qchilik, to`kin-sochinlik bayramidir. Xalq moliyaviy yetishmovchilikdan qiynalar ekan, Navro`zga nisbatan munosabat ham shunga yarasha. “Hozir bayramni milliy ruhga singdirish uchun harakat bo`layapti. Masalan, avval kuzatilgan shanbaliklar tiklanayapti. Bu ham ehtimol pokizalikni saqlash uchun foydalidir. Lekin 4-5 ming kishiga osh berish bilan ish bitmaydi. To`qlik zamon bo`lsa, har bir kishi Navro`zni o`z xonadonida bayram qiladi”, – deydi Hayitboy Abdullayev. Adabiyotshunos olim Naim Karimov nazarida tarix chig`iriqlaridan qat`iy nazar Navro`z ruhi xalqni tark etmagan. “Navroz bayrami tiklangach bildikki, u bilan bog`liq qancha udumlarimiz bor ekan. Qancha qo`shiqlar, qancha taomlar bor ekan. Hatto birgalikda jo`r bo`lib, aytiladigan qo`shiqlarimiz bor ekan. Qabristonga borish, o’tganlarni xotirlash kabi udumlari bor ekan”, – deydi u. Navro`z, ayrim dindorlar nazarida, islomga xos bayram emas. Shariatga to’g’ri kelmaydi, deydi ular. 32 Bu munozaralar O`zbekistonda ochiq muhokama qilinmasa-da, ijtimoiy tarixdan xabarbor insonlar yuqoridagi talqinni tamonan rad etadi. “Qadim zamonlarda Navro`z ehtimol boshqa bir diniy tarixga ega bo`lgandir. Lekin vaqt o`tishi bilan Navro`z milliy an’anaga aylandi. Navroz kuni quyosh bir kundan ikkinchi kunga o`tadi. Burj tahlil qilinadi. Islom dunyosi bu haqiqatni tan oladi. Shariatda bunga qarshilik yo’q. Aksincha hamisha hurmat qilib kelingan. Afsuski, mutaassib, fikr doirasi tor diniy oqimlar nafaqat Navro`zni, balki boshqa an`analarni ham inkor etishi etishi mumkin”, – deydi islomshunos olimlardan biri. Adabiyotsunos Naim Karimov deydiki Navro`z xalq hayotida, qolaversa o’zbek madaniyati va adabiyotida yangilanish timsoli sifatida o`rin egallab bo’lgan. X asr boshida Buxoro va Xiva xonliklarida o‘zbek xalqining asrlar davomida shakllanib va rivojlanib kelgan xalq tomoshalari an’analari davom etgan. Bu davrda xalq tomoshalarida asosan masxarabozlik, qiziqchilik va qo‘g‘irchoqbozlik, dorbozlik katta e’tibor qozongan. Tomoshalarda masxarabozlar, dorbozlar va qo‘g‘irchoqbozlar bilan birgalikda sozandalar, mashhur hofizlar, mashshoqlar, raqqoslar, baxshilar nayrangbozlar ham ishtirok etganlar. An’anaviy tomoshalar ommaviy sayllar, bayramlar, to‘ylarda xalqning kayfiyatini ko‘tarish va dam olishiga xizmat qilgan. Xalq tomoshalari avloddan-avlodga, ustozdan shogirdga o‘tib, sayqal topib, boyitib borilgan. Bu tomoshalarning o‘z an’anaviy obrazlari, mavzulari bo‘lgan. Xalq tomoshalari uchun alohida teatr binosi yoki sahna bo‘lmagan, tomoshalar xalqa tarzida o‘rab olingan ommaviy qurshovlarda namoyish etilgan . Xalqqa tomosha ko‘rsatuvchi har bir san’at sohasining o‘z ustalari va yosh shogirdlari bo‘lgan. San’atkorlar kasabalarga uyushganlar va o‘z saflarida yosh havaskorlarga alohida e’tibor qaratib, ularni yillar mobaynida tarbiyalab, o‘z mahoratlarini o‘rgatib borganlar. Xususan, qiziqchilarni korfarmonlar boshqargan. Ularning o‘z risolasi bo‘lib, risolada san’at an’analari, tarixi, san’atkorning odobi, axloqiy qadriyatlari bayon etilgan . Bu davrda xalq orasida qo‘g‘irchoqboz tomoshalari ham mashhur bo‘lib, qo‘g‘irchoqbozlar bozorlarda dam olish kunlarida, xalq sayllari va bayramlarda 33 chodir tikib, uning ortida yog‘och qo‘g‘irchoqlar yordamida tomosha ko‘rsatganlar. Ular qo‘g‘irchoqlar yordamida turli kasb egalari, xalq qahramonlari va hayvonlar obrazlarini yaratganlar. Qo‘g‘irchoqbozlar tomoshalarida xalq ertaklari bilan birga hayotiy voqealar va turli hajviyali chiqishlar ham namoyish etilgan. Umuman, bu davrdagi xalq tomoshalarida kulgili voqealar, hajviyalar alohida o‘rin tutgan bo‘lib, ular xalq kayfiyatini ko‘tarishi bilan birga ijtimoiy muammolar, amaldorlar adolatsizligi, salbiy odatlar va illatlarni ba’zan yengil, ba’zan o‘tkir tanqid ostiga olgan. Ehtimol shuning uchun ham ular xalqqa juda manzur bo‘lgan va uning qalbiga yetib borgan. Bu hajviyalarda nafaqat adolatsiz amaldorlar, boylar, qozilar, balki turli kasb egalari, Xususan, bilimsiz tabiblar, mudarrislar, ta’magir miroblar ham hajviya yo‘li bilan kulgi ostiga olingan. An’anaviy san’at turlari namoyandalari yirik shaharlarda keng tarqalgan. Masalan, Buxoro amirligida Buxoro, Samarqand, Karmana, G‘ijduvon, Kattaqo‘rg‘on, Qarshi, Shaxrisabz, Denov, Termiz, Xo‘jand singari qadimiy shaharlarida katta yoki kichik to‘dalarga birikib ishlaganlar. Shahardagi deyarli har bir dahaning o‘z san’atkor to‘dalari bo‘lib, ularga oqsoqol, kalonpo, usto rahbarlik qilgan. Mazkur to‘dalar mamlakat mirshabxonasining Kolibxona deb atalgan korxona, san’atkorlar faoliyatini boshqaradigan o‘ziga hos boshqarma tomonidan boshqarilgan. Kolibboshining ruxsati bilan to‘y, tomosha, bazmlarga borib xizmat qilganlar. XX asr boshida amirlikda san’at ishlari bilan Jalol mirzaboshi Kolib bilan Mirzo Abdurahim mirshab shug‘ullanganlar. Shahar beklari huzurida alohida san’at guruhlari xizmat qilgan. Xususan, Shaxrisabz, Qarshi, G‘uzor beklari o‘rdasida o‘yinchilar to‘plari faoliyat yuritgan. Buxoro amirining arkida o‘sha davrning taniqli va mashhur san’atkorlari bir necha guruh bo‘lib xizmat qilganlar. Saroyda o‘sha davrning mashhur raqqoslari – Rajab Ali, Dakanxon, Jo‘raxon, Ergashcha, Fayzicha, Nurullo, Karimcha bozingar, Xadicha, Homidcha, Isom Shodi, Hamdamxon, Mirzaxon, Ahmadcha, Abdurahim, Juma’cha chortoriy, Iskandar, Maston, Chavkarxon kabilar xizmat qilganlar. Ular 34 ijro etgan raqslar jozibasi, nafisligi bilan rus sayyohlarini ham maftun etgan, ular bu raqslarni Yevropa sahnalarida namoyish etishga loyiq deb topganlar. Sayyohlardan V.V.Krestovskiyni «…3-4 soat davom etadigan, shiddatli va texnik jihatdan murakkab tana harakatlari bilan bog‘liq xoreografik mashqlardan iborat bu raqslar» hayratga solgan”. Raqs san’atiga bolalar 10-12 yoshdan boshlab bir necha yil davomida qattiq intizom bilan o‘rgatilgan, ular “Shashmaqom” raqslari (“Bozi kalon”, “Mavrigi”), xonaki o‘yinlar, xilma-xil yallalarni va xattoki, ayollar raqsini ham o‘rganganlar, ammo mashhur o‘yinchilar ayollar raqsini va qochirimlarni kam ishlatishgan, umuman erkak raqsi ayol raqsidan afzal ko‘rilgan. “Bozi kalon” bilan “Mavrigi” raqslari maqom taronalari ostida o‘ynalgan, ular keng davraga mo‘ljallangan, viqorli, ayni choqda mayin va nafis bo‘lib, uch, besh yoki yetti nafar raqqos ishtirok etgan, raqqoslar kashta guli, yengli qizil chit ko‘ylak kiyib, keng qizil kamar taqqan, boshlariga zardo‘zi do‘ppi kiyganlar. “Bozi kalom” raqsidan so‘ng tanaffus qilinib, yengil va sho‘x ohangli yallalar ostida “Mavrigi” raqsi o‘ynalgan. “Mavrigi” raqsida raqqoslar qo‘llariga tayoqcha tutib, unga usul berib va urishtirib raqsga tushganlar. Saroyda qo‘g‘irchoqbozlar to‘pi bo‘lib, ular orasida Zarif miskar“ nomli mashhur qo‘g‘irchoqboz faoliyat yuritgan. Qo‘g‘irchoqbozlar repertuarida “Chodir hayol” teatri katta o‘rin tutgan . Amir qarorgohi Shirbudunda maxsus sahna bo‘lib, qo‘g‘irchoq teatri aynan shu yerda namoyish etilgan. Saroyda san’atkor ayollar dastasi ham bo‘lib, unda Bibish, Muhtaramxon, Salomatcha, Mullocha, Chervonxon, Brillyantxon, Mahmalxon, Anbari Ashk kabi san’atkorlar asosan ayollarga tomosha ko‘rsatganlar. Ayol san’atkorlar maqomlar, yallalar aytib, raqqoslar raqs tushganlar. Saroyda masxarabozlar truppasi ham mavjud bo‘lib, ular To‘la masxara guruhi nomi bilan tanilgan. Bu guruhda Jo‘ra masxara (uning ukasi), Zarif masxara, Ergash masxara, Sa’di masxara, Xoliq masxara, Murod Siyoh, Abdurauf oqsoqol, Abdurauf korfarmon, Said mirzaboshi korfarmon, Kali Abbos, Uamro 35 garmon, OKo Ashraf mavrigi, Usta Qudrat doyradast, Sharif bozingar, Egamberdi cho‘bboz kabi 16 ta masxaraboz xizmat qilganlar. Saroyda san’atkorlarning har bir guruhi amir tomonidan belgilangan o‘z boshlig‘iga (oqsoqol, qolib, korfarmon, usto) ega bo‘lib, ular muntazam mashq (repetitsiya) lar uyushtirar, dasturlar tuzar, yangi asarlarni o‘rgatar, truppa a’zolarining manfaati va huquqlarini muhofaza qilar edi. Bevosita qushbegiga bo‘ysungan boshliq o‘z san’atkorlar guruhining badiiy saviyasi va intizomi uchun javobgar edi. Katta bazmlarda bu guruhlar birlashib, muayyan dastur asosida tomosha ko‘rsatganlar. Raqqoslar maqomchilar bilan, masxarabozlar qo‘g‘irchoqbozlar bilan, nog‘orachi, surnaychi va doyirachilar qo‘g‘irchoqbozlar bilan tomosha ko‘rsatishgan. Masalan, 1879 yil 4 martda I.L.Yavorskiyga namoyish etilgan raqs, cholg‘u musiqasi. nayrangbozlik, masxarabozlik, qo‘g‘irchoq o‘yinidan iborat tomosha uch soatdan ortiq davom etgan . V.V.Krestovskiyga esa saroyda 2 qismli – masxarabozlar va raqqoslar chiqishi, hamda “Chodir hayol”dan iborat tomosha ko‘rsatilgan . Saroyda jami yuzdan ortiq kuchli san’atkorlar xizmat qilgan. Ular nafaqat Saroy axliga, balki keng xalq ommasiga ham xizmat qilgan. Bayram kunlari amir ularni bozorlarga yuborib, xalqqa tekin tomosha ko‘rsatgan . Chavqi deb atalgan bunday tomoshalarga minglab odam to‘plangan. Tomosha bir kunda ikki marta soat 2 dan 4 gacha va 7 dan 9 gacha namoyish etilgan. Kunduz kuni 50 mingacha odam yig‘ilgan. Kunduzgi chavqida dorbozlar, cho‘pboz o‘yinchilar, masxarabozlar ishtirok etishgan. Kechqurungi chavqida asosan qo‘g‘irchoqbozlik va masxarabozlikdan namoyish etilgan. Saroy san’atkorlari boshqa bekliklarga ham yuborib turilgan. Masalan, 1875 yilda amir Muzaffarxon Shaxrisabzga saroy san’atkorlari bilan birga borib, nafaqat o‘rdada, balki chorsuda va registonda ham tomoshalar ko‘rsatishga farmon beradi . Bunday tomoshalar Karmana, Vobkent, G‘ijduvonda ham haftasida 2-3 martadan uyushtiriladi. 36 Masxarabozlar nafaqat hajviy chiqishlarga, balki muqallidlik tomoshalari, hayvon obrazlari orqali insoniy munosabatlar talqiniga e’tibor qaratganlar. “Polvonbozlik”, “Eshak sotdi”, “Dallollik” kabi hajviy chiqishlar, ikki itning tanishuvi, mushuklarning oshiq-ma’shuqligi, xo‘rozlarning urishuvi, qurbaqalar suhbati kabi muqallid – imitatsiyalar xalqda katta qiziqish va zavq bilan kutib olingan. Saroy masxarabozlari oddiy xalq orasida ko‘rsatgan tomoshalarda – to‘ylar va sayillarda xizmat qilganda ijtimoiy muammolarni erkinroq talqin etganlar. Chunonchi, “Qozibozlik”, “Qoribozlik”, “Qassoblik” kabi hajviy chiqishlarda masxarabozlar zolim, makkorlar, zo‘ravon amaldorlarning qilmishlari va fe’l- atvorini tanqid ostiga olganlar. Xalq sayillarida masxarabozlar 8-10 soat davom etadigan katta dasturli tomoshalar ko‘rsatib, “Maktab”, “Mirob”, “Xundibozlik”, “Polvonbozlik”, “Eshak savdosi”, “Kema o‘yin”, “Sartaroshlik”, “Tegirmonchi” kabi yigirmaga yaqin hajviy mavzularda masxarabozlik va muqallidlik chiqishlarini namoyish etishgan. XX asr boshida Xiva xonligida ham an’anaviy xalq tomoshalari orasida qo‘g‘irchoqbozlik va masxarabozlik alohida o‘rin tutgan. «Chodir jamol» va «Chodir hayol» deb nomlangan qo‘g‘irchoq teatrida ko‘plab personajlar, jumladan, Kachal polvon, yasovul, jarchi kabi obrazlar bosh qahramonlar edi. O‘z san’atini xalq sayillari va to‘y-tomoshalarda namoyish etgan masxarabozlar orasida xivalik Xudoybergan ko‘r bilan Matchon ko‘r, Buvajon to‘q-to‘q bilan Yopirdi masxaraboz, urganchlik Navzolim bobo, gurlanlik Buvajon sori, shabbozlik Quvvat kalta bilan Matyoqub ko‘r, Buvajon Mang‘itli kabilar xalq orasida mashhur edilar . Xorazm masxarabozligining o‘ziga xos hususiyatga ega bo‘lib, alohida uyushma yoki guruhga birlashmagan, balki asosan qo‘shiqchi, musiqachi, dorboz va muallaqchilar bilan birga xalqning to‘y-tomoshalarida, turli sayil va tadbirlarda ishtirok etganlar. Xorazm masxarabozlari repertuarida murakkab akrobatik harakatlar bajariladigan raqslar («Kosa o‘yini», «Tayoq o‘yini», «Pichoq o‘yini», «Tog‘ora o‘yini», «Likob 37 o‘yini»), qahramonlari hayvon va qushlar bo‘lgan raqs-pantomimalar ( «Ot o‘yini», «Qum pishiq», «Pishak», «Uloq», «Xo‘roz», «Foz», «Qirg‘ovul», «Makiyon», «Go‘sfand», «Xo‘roz urishtirish», «Kaptar o‘yini»), mehnat va maishiy turmushga bag‘ishlangan pantomimik o‘yinlar («Supsa (supurgi) o‘yini», «Cho‘girma tikish», «Ko‘knori», «Qimorboz», «Karta o‘yin») o‘rin olgan edi . Bulardan tashqari masxarabozlarning repertuaridan hajviy spektakllar ham o‘rin olgan bo‘lib, ular o‘zlari o‘ynayotgan obraz qiyofasiga tez kira olish hususiyatiga ega bo‘lganlar. Bu borada Bobo to‘q-to‘q va Yapirdi masxarabozlar juda mashhur bo‘lganlar. XX asr boshlarida xorazmlik masxarabozlar Davlat paqapaq, Jumaniyoz qori va Yusuf sharlamalar o‘ynagan spektakllardan «Sartarosh», «Folbin», «Zimlak» o‘yinlari tomoshabinlarning olqishiga sazovor bo‘lib kelgan. Masxarabozlar nihoyatda mohirona ijro etgan «Gul uforisi», «Mo‘ri», «Xotinboz hazili», «Kasal hazili», «Bo‘ydoq» kabi qator spektakllarni tomoshabinlar doimo zavq bilan kutib olishgan. Xorazm masxarabozlari ko‘pincha o‘ynayotgan spektakl yoki o‘yinning mazmuniga qarab turli niqoblar kiyib olib, aft-basharasini o‘zgartirib, harakat qilganlar. Xonlikda asrlar davomida avloddan avlodga o‘tib kelgan an’anaviy xalq tomoshalari mintaqaga hos umumiy hususiyatlar bilan birga o‘ziga hos hususiyatlarga ham ega edi. Xususan, an’anaviy xalq san’atning faqat Xorazmga hos turlaridan biri xalfachilik bo‘lgan. Xorazm hududida xalfa deb yuritilgan ayol san’atkorlar ashula aytish bilan birga raqs tushishga, doira chalishga mohir bo‘lib, adabiyotdan yaxshi xabardor bo‘lganlar. XIX asrning oxiri – XX asr boshlariga kelib xalfalar bir qatorli oddiy garmon chalib kuylashlari rasm bo‘lgan. Xonimjon xalfa Saidahmad qizi, Onajon xalfa Sobirova, Onabibi qori (Ojiza) kabilar mashhur xalfalar garmon chalib, kuylashga mohir bo‘lganlar. Yakka holda yoki guruh bo‘lib faoliyat yuritgan xalfalarning ko‘pchiligi cholg‘u asbobi yordamida emas, balki ikki piyola yoki likobchani bir-biriga urib, undan chiqqan ovozga jo‘r bo‘lib kuylagan. Guruhda esa 3 kishi – xalfa, doirachi va raqqosa bo‘lgan. Xalfalar asosan to‘y, sayil va aza marosimlarida xotin-qizlar davrasida xizmat qilib, kun 38 botgandan boshlab tonggacha navbat bilan Xorazm shoirlarining g‘azallari, xalq dostonlari, qo‘shiqlar kuylaganlar, ba’zan esa ular ma’rakalarning xarakteriga qarab o‘zlari ham qo‘shiq to‘qiganlar. Ular ma’raka, qizlar va ayollar bazmi, to‘ylarga fayz kiritib, xalq kayfiyatini ko‘targanlar . Shuni alohida ta’kidlash joizki, Xorazm xalfalari nafaqat haqiqatni, adolatni, o‘zbek ayollarining armon va xasratlarini aks ettiruvchi she’r va g‘azallarni baralla kuylaganlar. Xususan, Asfandiyorning haramiga zo‘rlab keltirilgan norasida qizlarning achchiq taqdiri haqida xalfalar ijro etgan «Qizlar harob bo‘ldi» qo‘shig‘ida xon haramiga uning mahramlari yordamida ota-onasi bag‘ridan yoki sevgan yigitidan ajratib, zor yig‘latib olib kelingan, xonga qarshilik ko‘rsatgani uchun jazolangan norasida qizlarning hasratlari o‘z aksini topgan bo‘lib, buni oshkora kuylash katta jasoratni talab qilar edi. Bunga jazm etgan xalfalar amaldorlar va ulamolar tazyiqiga uchragan. Ular xalfalarni ayollarni «yo‘ldan uruvchilar», «islom dinidan qaytgan dahriylar» deb haqoratlashgacha borganlar. Xalfalar ijodida xonlik tuzumining ba’zi siyosatidan xalqning noroziligi ifodalanganligi sababli ularning ijodi faqat xotin-qizlargagina emas, balki uni chetda turib tinglashga muyassar bo‘lgan erkaklarga ham ma’qul bo‘lardi. Masalan, xivalik Shukurjon xalfa qatnashgan to‘ylarda erkaklar ziyofat bo‘layotgan ayollar xonasining tuynuk va eshiklari tirqishidan xalfalarning qo‘shiqlarini jon dili bilan tinglab, o‘yinlarini tomosha qilar edilar. Bu davrda Xiva xonligida Shukurjon xalfa, Sharifa xalfa, Joni xalfa, Anash Maryam, Bibijon xalfa Qosimova, xonqalik Durxonim xalfa Qurbondarozova, Kish xalfa Hasanova, Ayitjon xalfa Safayeva, Guljon qori xalfa, Oysha kulol xalfa Iskandarova, Yoqut xalfa Vafoyeva, Sharifa ko‘g‘oy Otasheva, O‘g‘il ko‘g‘oy Quryozova, Yoqush xalfa Seyitniyozova va boshqa xalfalar o‘z ijodi va ijrosi bilan Xorazm vohasi axolisining e’tibori va hurmatini qozongan edilar. Ular Navoiy, Maxtumquli va boshqa mumtoz shoirlar she’rlarini kuyga solib, ko‘pchilik orasida kuylab yurganlar. Xonimjon suvchi xalfa Saydahmad qizi ayollarga nisbatan haqsizlik, adolatsizlikni aks ettirgan she’rlari (Suvchi tahallusi) bilan butun Xorazmga 39 mashhur bo‘lib, ma’lum muddat Muhammad Rahimxon saroyida xizmatda bo‘lgan. U o‘zining «O‘lar bo‘ldik bu xonlarning dastidan», «Umring yig‘lab o‘tgay bevafo zolim», «Naylayin armonli ketdim» degan qo‘shiqlari bilan el orasida mashhur bo‘lgan. 12 Uning shogirdi Onajon xalfa Sobirova 16 yoshidan boshlab xalq qo‘shiqlarini maromiga yetkazib ijro etgan, garmon chalish va raqs tushishga mohirligi bilan shuhrat qozongan. O‘z ustozi an’analarini davom ettirgan Onajon xalfa ayollarga nisbatan haqsizlikni kuylagani uchun amaldorlar chaquvi tufayli xon Asfandiyorxon Onajon xalfani, uning ustozi Xonimjon Suvchini hamda Momo Talmin xalfani qopga solib yuz tayoq urishni buyurgan . Lekin ana shunday tahqir va haqoratlashlardan keyin ham xalfalar el-yurtga san’atini namoyish etishda davom etganlar. Xullas, Buxoro Xiva xonliklarida an’anaviy san’at turlari tomoshabinlar kayfiyatini ko‘tarish, ularga estetik zavq bag‘ishlash bilan birga, xalq dardini ko‘rsatish, o‘sha davrning o‘tkir ijtimoiy muammolarini tanqid ostiga olish kabi maqsadlarga ham xizmat qilgan. 12 Abdumalikov R., A. Akromov O`zbekistonda jismoniy madaniyat va sport tarixini urganish masalalari. T. 1994 y. b-29 40 II. 2. An’anaviy tomoshalar Milliy madaniyatimizning serkirra kurinishlaridan xisoblangan xalk uyinlari va tomoshalari aloxida e’tiborga molikdir. Bu milliy meros uzining kelib chikishiga kura uzok tarixga ega bulib, ajdodlarimiz ijodiy saloxiyati, ma’naviy va jismoniy rivojlanish extiyojlari negizida yaratilgan va bugungi kunda xam ana shu maksadlarga amal kilib kelmokda. Xalk uyinlari va tomoshalari an’anaviy va ommaviy ijodiy maxsuldir. Bu ijodiy maxsul kup asrlar davomida xalkimizning ijtimoiy - maishiy xayotini tarannum etib kelgan bulsa, vakt utishi bilan jamiyatda sodir bulgan ichki va tashki siyosat, iktisodiy uzgarishlar xamda mafkuraviy ta’sirlar ostida, yangicha tus va shakllarda uzgarib bordi, kupchilik xollarda uz xususiyatlarida zamon talablariga buy sundi, uzgardi va ba’zi kurinishlari unitildi. Birok aksariyat uyinlar va tomoshalar xalk urf odatlari, marosimlari va bayramlariga asoslanib ijtimoiy xayot bilan xamnafas buldi, oddiy insonlar turmush tarzida muxim rol uynab yashab kelmokda. Bu madaniy meros shodiyona va gamgin (motam, kaygu) kunlarida xam insonlarni bir joyga tuplab, umumiy kechinmalari va tuygularini muayyan badiiy shakllarda ifodalanishiga xizmat kildi. Xalk termalari, aytishuvlari, savol - javoblari, kushiklari, rakslaridan baxramand bulgan tadbir katnashchilarining kayfiyatlarini yuksaltirib, tamoshabinlarning extiroslarini birlashtirib kelgan. (mashgulotlarimizning birida bu fikrlar ustida ayrim ma’lumotlarga ega bulgan edik) Xalk uyinlari va tomoshalari, marosim xamda bayramlarida uzok davrlar davomida avloddan - avdodga utib kelayotgan bu meros zamirida xalkimizning ijrochilik maxorati, iste’dodi, uning dunyo karashi, orzu - niyatlari va kelajakka bulgan intilishi yotadi. Xalkimizning ommaviy uyin va tomoshalari moxiyatan bir - biriga boglangan yagona badiiy maxsuldir, chunki ikkalasida xam ijrochi va tomoshabin bor, ma’raka va maydon bor, shu bilan birga muayyan talab va koidalar asosida, ma’lum usullarga tayangan xolda tarannum etib kelinadi. 41 Xalk uyinlari va tomoshalari uzining ijro etilishi buyicha yakka va ommaviy (gurux) kurinishda namoyish etiladi. Masalan yakka ijrochilar - bakovullar, kizikchilar, baxshilar, mukallidlar, ayik, maymun, ilon, uynatuvchilardir. Bu ijodkor ijrochilar yakka xolda shaxar va kishlok xududlarida bulishib xalk tuplanadigan gavjum joylar - bozor, guzar, maxalla va katta ochik maydonlarda uz san’atlarini namoyish etsalar, gurux kurinishidagi san’atkorlar - kizikchilar, masxarabozlar, dorbozlar, tosh kutaruvchi polvonlar, kugirchokbozlar va boshkalar uz maxoratlarini katta maydon, uyingox xamda teatrlashtirilgan saxnalarda namoish etib tamoshabinlarning kungillarini xushnud etib kelganlar. Mana shunday turli toifadagi ijrochilarni uziga xos bulgan "milliy sirk" kabi ijodiy guruxlar uz atrofiga masxaraboz, tosh kutaruvchi va kurashga tushuvchi polvonlar, dorbozlar xamda kizikchilarni tuplaganlar. Uzbek xalki dorbozlik san’ati. Dorbozlik uyin san’ati kadimdan xalkimizning mumtoz kadriyati, faxrli udumi xisoblanadi. Dorbozlik san’ati xakidagi ma’lumotlarni arxeologik kazilmalar natijasi, urta asr kulyozmalarining bayoni, tarixchi olim va ayrim sayyoxlarning esdaliklari asosida Uzbekistonda sirk san’atining kadimdan rivojlanib kelganligini kuramiz. Ayrim manbalarda kursatilishicha soxibkiron Amir Temur davrida poytaxt Samarkand deb e’lon kilingandan keyin bu yerda uyushtirilgan xalk tomoshalari, sayil xamda ommaviy bayram va katta tantanalarda bir nechta maxsus dorlar tikilib xalkning madaniy xordik chikarishida, barcha tadbirlarni ulugvorlik xamda tantanavorlik ruxida utkazilishida dorbozlarning ishtiroki mufassal bayon etilgan. D o r suzi fors - tojik iboralari bulib, daraxt tanasi ma’nosini bildiradi. Shu bilan birga u dorbozlar tomonidan tomosha kursatadigan kurilmadir. Bu kurilma asosan doryogoch, arkonlar, chigirik (dorning asosiy yugon urtadan tortilgan arkonni ikki tomon yerga karatib tortib turadigan kismi), langar - chup va xavozadan tashkil buladi. Bu kurilma dorga arkonlar bilan bir katorda simdorlar xam kushilib tamoshabinlarning e’tiborini uziga tortgan. Utmishdagi dorlarning balandligi kamida 40 metrga, ba’zi joylarda esa 50 metrdan kam bulmagan. Keyinchalik dorbozlik san’ati mamlakatning boshka shaxarlariga xam yoyila 42 boshlagan. Uz vaktida Buxoro dorbozlari Peterburg, Moskva, Kozon va boshka shaxarlarda bulib uz maxoratlarini namoyish etib kelganlar. Xorazm xoni Muxammad Raximxon II - Feruz Xivada sozanda, xofiz va shoirlarni, masxaraboz va rakkoslarni, dorboz va kizikchilarni uz saroy atrofiga yigib ularning san’atini yanada rivojlantirish uchun yetarlicha sharoitlar yaratib, uta maxorat soxiblarini uz vaktida ragbatlantirib kelgan ekanlar. Bu vaktda dorbozlar ichidan Yokub dorchi, Avaz dorchi, kizikchi xamda masxarabozlardan Xudoybergan kur, Matchon kur, Buvajon tuk - tuk bilan Yopirdi masxaraboz kabi san’atkorlar yetishib chikkan. Bu san’atkorlarning xalk urtasidagi xizmatlari benixoya sermaxsul bulganligi xakida Xivaning markaziy san’at va tarix muzeyidagi eksponatlardan xam bilishimiz mumkin. Uzbek dorbozlik san’atining uchoklari sanalmish Asaka xamda Kuva shaxarlaridan yetishib chikkan dorbozlarning dovrugi esa birgina Respublikamizda emas balki Xindiston, Eron, Afgoniston, Turkiya, Amerika, Angliya, Polsha, Chexoslovakiya va unlab boshka xorijiy davlatlarda uz san’atlarini namoyish etib tamoshabinlarning olkishlariga sazavor bulib keldilar. Toshkent, Andijon, Asaka, Shaxrisabz dorbozlar guruxi uz san’atlari bilan milliy madaniyatimiz namunalarini butun jaxonga tarannum etib kelganlar. Termez shaxridagi dorbozlar guruxi uz chikishlarida olov purkovchilar, tayok uynatuvchilar, yogoch oyok uyini va yoga usulidagi uta murakkab jismoniy mashgulotlarni namoish etishlari bilan ajralib turgan. Uzbek dorbozchilik maktabining asoschisi xisoblanmish Toshkanboy Egamberdiyev (1866 - 1963) sulolasi milliy sirk xamda dorbozchilik san’atini butun jaxonga tarannum etganlar. Xozirgi kunda bu sulolaning davomchilari Uzbekiston davlat milliy sirki ijodiy jamoasining asosiy uzagini tashkil etib Toshkamboyevlar yaratgan san’atning murakkab turi - dorbozlik an’analarini davom etib kelmokdalar. Ularning dor tomoshalariga mansub bulgan xayratlanarli chikishlarini sirkka yigilgan tamoshabinlar, ayniksa besh dorboz birgalikda bajargan "Obkash", "Uch kavatli piramida" shu bilan birga dorda ikki oyokni mis jomga tikib yurish, baland poshnali tuflida yurish, velosiped xaydash, kursichada siljish, kuzni boglab yurish kabi chikishlari davomli karsak va olkishlarga sazovor 43 bulib kelgan. Ular yaratgan sirk atraksionlari butun jaxon sirk san’ati va madaniyatiga uzining axamiyatli xissasini kushib uzbek dorbozlarining shuxratini olamga taratdi. O‘zbek xalki kulgisevar xalk. Xalkimizdan yetishib chikkan tanikli san’ankorlar, badiiy suz ustalari asrlar davomida shirin suxanlik, ochik kungillik xamda inson kunglini xushnud etishga doimo amal kilib kelgan. Ayniksa utmishdan xalk ogzaki ijodining. kurinishlaridan biri askiya (azkiyo)san’ati xozirda yangidan tiklanib uz axamiyatiga ega bulib kelmokda. Bu borada Kukon va Fargona san’atkorlarining chikishlarida askiya payrovlari tomoshabinlarning kax - kaxa kulgi va gulduros karsaklari sadosi ostida namoyish etib kelingan. Askiya san’atining vatani Fargona vodiysidir. Bu san’at turining nomayondalari Maxsum ota, Erka kori, Bolta xofiz, Yusuf kizik, Sulaymon kori, Oxunjon kizik, Tursun buva, Akabuxor, Mamajon maxsum, Juraxon Sultonov, Ganijon Toshmatov kabi unlab suz ustalarining ijodi milliy madaniyatimizning tarakkiy etish yulida sunmas iz koldirgan. Mustakillik yillari askiyachilik san’atining rivojlanishiga katta e’tibor berilmokda. Xalk tomoshalari va marosimlarini yangitdan tiklashda va ularni yanada rivojlantirishda fol’klor - etnografik dastalarning xizmatlarini nazarga olishimiz kerak. "Boysun", "Beshkarsak", "Anor" va boshka unlab badiiy - ijodiy "Xalk ansanbllari"ning repertuarlarida kadimiy tomosha turkurmi bulmish "karsak uyini", "lagan uyini", "xalikki uyini" kabi milliy uyinlar tiklanib badiiy kompazitsiya shaklida namoyish etib kelmokda. Bunday uyinlarning ijrosi Navruz xamda Mustakillik bayramlarida namoyish etilmokda. Bu ansambllarning ijodiy chikishlari tufayli utmishdan meros bulib kelgan beshik tuy, muchal tuy, gul sayli va gullar bayrami, kelin salom, kizlar va yigitlar aytishuvlari, ot mindi, arkon tortish, tosh kutarish xamda milliy kurash kabi tomoshalar bilan boyitilganligini kuramiz. Bundan tashkari kadrli an’analarizdan xisoblanmish "Ulok tortish (kupkari)" xalk milliy uyinlari mustakillik yillari yangicha kurinish va shakllarda yanada takomillashdi, milliy gurur va shodiyonalik kayfiyatini uzida namoyish etib kelmokda. Navruz bayrami bilan boglik shakllangan uyinlar aloxida uzida bir 44 tarovatni tashkil etib jushkilligi, kizikarligi, tamoshibinlarning e’tiboriga loyikligi bilan bir butun teatrlashtirilgan badiiy kompozitsiya turkimini uzida mujassamlashtirgan. Bu kadrli milliy bayramimiz mustakillik yillari yangicha mavzu xamda kurinishlarda respublikamizning barcha xududlarida keng nishollanmokda. Maxsus ssenariy va rejissura asosida saxnalashtirilgan Navruz bayramlari maxalliy an’ana va udumlarga tayangan xolda ijtimoiy xayotimizning barcha jabxalarini uzida aks ettirmokda. Navruz bayrami bilan boglik bulgan milliy uyinlar aloxida bir turkumni tashkil etib uz kizikarliligi, jushkinligi, tamoshabobligi, bir butun teatrlashtirilgan badiiy kompozitsiya shaklida uyushtirilishi bilan ajralib turadi."Arkon tortish", "Kul jangi (karate, taykvando)", "Chavandozlar raksi" kabi turkum uyin - munosobakalar temuriylar davridan bizgacha xarbiy - jismoniy san’at darajasida shakllanib kelgan. Amir Temur davrida mansur bulgan "Ming askar" jangovor kurash uslubi xozirgi kunimizda kaytadan tiklanib, xayotga tadbik etish borasida yetarlicha sharoitlar mavjutligini kursatmokda Ayniksa "Milliy kurash (Fargonacha, Buxorcha)" sport uyinlarimiz nafakat Respublikamizda, balki butun jaxon sport anjumanlarining kun tartibidan urin egallab kelmokda. 1992 yildan buyon uzbek kurashi buyicha xar turt yilda Shaxrisabz shaxrida soxibkiron Amir Temur xotirasiga bagishlangan jaxon chempionati muntazam utkazilib kelinadi. Bu jaxon axamiyatiga molik bulgan uyinlarda Maxtumkuli Maxmudov, Kamoldin Murodov, Baxrom Avazov kabi polvonlarimiz uz rakiblarini dogda koldirib Uzbekiston bayrogini yuksak kutarishga muyassar bulganlar. 1999 yili poytaxt Toshkent shaxrida kurash buyicha I - jaxon chempionati bulib utdi. Unda jaxonning 50 dan ortik mamlakatlaridan kelgan polvonlar ishtirok etib natijalar buyicha asosiy sovrin - oltin medallar uzbek polvonlariga nasib etdi. Mutlok vaznda chempionlikni kulga kiritgan Akobir Kurbonov buldi. Bu polvon uz vaktida Sambo kurashi buyicha jaxon chempioni bulgan otasi S. Kurbonovning an’analariga sodikligini namoyish etib uzbek polvonlarining dovrugini yanada yukori boskichlariga kutardi. 45 "Xalkaro kurash assotsiatsiyasi - XAK" Jaxon Olimpiya uyinlari dasturiga uzbek kurashini katta mamnuniyat bilan kiritdi.Osiyo va Jaxon sport musobakalarida uzbek kurashining mavke’yi "Grek - yunon" kurashlari darajasiga yetdi. Bu musobakalarda uzbek polvonlarining chikishlari xalkimiz tomonidan e’zozlanib katta olkishlariga sazovor bulibchempionlarimizning soni yildan - yilga kupayib, Uzbekiston Davlat Bayrogi yuksak boskichlarga kutarilib Madxiyamiz baralla yangramokda. Xalk uyinlari va tomoshalari tarixiy xarakterga ega. Ular nixoyatda kadimiy bulib, mexnat turlari, diniy e’tikodlar, marosim xamda bayramlar umumiylashgan shakllarda asta - sekin takomillashib borgan. Xalk uyinlari va tomoshalarida ajdodlarimizning xayot falsafasi, ichki kechinmalari, elga va vatanga bulgan mexr xamda sadokati, ota - bobolarimizning milliy tafakkuri, orzu istaklari, xayotiy tajribalaridan kelib chikkan milliy ongi uz aksini topgan. Shunday ekan xalk uyinlari va tomoshalari ajdodlarimizdan bizga kolgan mumtoz meros va u bizning daxlsiz badiiy mulkimizdir. Shu boisdan xam xar bir ijtimoiy - madaniy faoliyat xodimining oldida xalk uyinlari va tomoshalarini yanada takomillashtirish, yangicha uslub, shakllarda milliy rux asoslariga tayangan xolda rivojlantirish vazifasi yotganligini xis etish kasbiy zaruratdir. Masxarabozlik san’ati xam uzbek xalkining kadimgi ananaviy ijodiyotning maxsulidir. Masxarabozlik san’ati kizikchilik bilan yonma - yon bir yusinda xamrox bulgan ijodiy faoliyatdir. Birok ular bir biridan ularok farkli ravishda namoyon etib keladi. Kizikchilik san’ati janri uzida maishiy xayotda sodir bulayotgan vokealarni kizik - kizik xangomalar bilan uzida namoyish etib barcha tamoshabin - shinavandalarni kulgili mimika, obrazga kirish bilan uziga tortsa, masxarabozlik esa xayotiy vokealarni badiiy suz xamda xarakatlar vositasida, yuz tuzilishi - mimikasining xar xil uzgarish xolatlari yordamida shu bilan birga gapirayotganida kul, yuz, gavda xaraklarini mavzuga xos ravishda uzgartirib xajviy - yumoritstik xarakat yoki suz uyinlari doirasida namoyish etadi. Masxarabozlikning dikkatli xususiyatlaridan yana biri, tomosha vaktida ijrochi - masxaraboz mavzuga xos bulgan obrazlarni yoritishga kizikchilik xamda 46 askiyabozlikning ayrim elementlarini xam ijroda namoyish etadi. Zukkolik, xozirjavoblik, chandish xamda kochirimlar bilan bir katorda butun vujudi va gavda organlarida elastik - muloyimlik, egiluvchanlik xamda akrobatik xarakatlarni xam bajaradi. Uning ijrochiligida barchani birdaniga kax - kax kulishga majbur etgan bir xolda, birdaniga jiddiylik, extiyotkorlik xamda raxm - shafkatga olib kiruvi sharoitlarni xam xosil kiladi. Albatta bunday ijro xolatida u uzidagi barcha artistlik maxoratlarini namoish etishi kerak. Demak, masxaraboz - artistdir. Tugri, utmishda xalkimiz urtasida nomlari mashxur bulgan masxarabozlar maxsus bilimgoxlarni bitirmagan bulsalarda, ustozga shogirdlik kilib, uzok vakt ichida ustoz ortidan borgan, unig ijodiy guruxida sinovlar muddatini utab kelgan. Masxarabozlik san’at turlaridan biri xisoblanib, bir yoki bir necha katnashchilar ishtirokida namoyish kilinadi. Bunday chikishlarni kupincha katta-katta sayillarda, xalk bayrami va tantanalarida, dor atrofidagi tomoshalarda kurishimiz mumkin. Yukorida aytib utganimizdek, masxarabozlar dorbozlar ijodiy guruxi tarkibiga kirgan xolda tayinlangan mavzu asosida tomosha repertuarining ajralmas kismini tashkil etib kelganlar.Bunday xolda dor ustida uyin kursatayotgan san’atkorlar bilan birga masxarabozlarning dor ostida bulayotgan vokealarni uzviy olib borishi ta’minlanadi. Masxarabozlarning chikishlari dor ustida bulayotgan tomosha bilan boglik ravishda bulib, dordagi tuxtalish xolatlarida, oralikda bushlik sodir bulmasligini oldini olish uchun xam xizmat kiladi. Bu vaktda masxaraboz dor ustidagi dorbozga yoki urtani olib borayotgan Ustozga, kupchilik xollarda esa tomoshabinlarga lukma tashlab, barchaning e’tiborini uziga tortadi. Kuyidagi kurinishda masxaraboz Aka Buxor Zokirov shunday xolatdan chikish yulini namoyish etadi. Masxarabozlik san’ati ijrochidan juda katta bilim, kobiliyat xamda iktidor talab etadi. Masxarabozda til, nutk madaniyati, abjirlik xamda nayranglik, mugombirlik xamda zukkolik sifatlari bilan bir katorda chakkonlik va bakuvvatlik, chidamlilik xamda tokatlilik fazilatlari mujassam bulishi kerak. Chunki, u uz bilimi xamda kobiliyati, iste’dodi va akl-idroki bilan tomoshabinlarning e’tiborini torta olishi, ularning xurmatiga loyik darajadagi zukkolik sifatlariga ega bulishi kerak. Bunday 47 sifat va fazilatlar fakat katta san’at soxibiga loyikdir. Masxarabozning asosiy kiladigan ishi - tomoshabinni kuldirish. U uz chikishida badiiy suz xamda xarakatlar yordamida utmishdagi tekinxur boylar, muttaxam kozi-eshonlar, beyuz ugri amaldorlarning kora niyatlarini fosh kilib, xalk urtasida ularni sharmanda kiladi. Ular ustidan kuladi, tankid ostiga olib ogir kun kechirgan oddiy mexnatkashlarni kuldirib, ularning kungillarini kutarib ma’naviy ozuka beradi. O‘zbekiston xududida yevropa uslubidagi, yangi tipdagi uzbek teatrlari tashkillanib unda Yusuf kizik Shakarjonov, Orif garmon Toshmatov, Komil kori Kulijonov, Xoji tam - tam, Usmon kori kabi unlab masxaraboz va kizikchilar xizmat kilib kelganlar. Ularning xangomali xamda ichak - uzdi tomoshalari xozirgi kunimizda xam yoshi ulug insonlarning yodlarida xurmat va extirom bilan saklanib keladi. Mustakillik yillari masxaraboz va kizikchilar orasida ijodiy uyushish, guruxlarga birlashish xususi amalga oshib kelmokda. Toshkent, Andijon, Fargona va boshka markaziy shaxarlarimizda tashkil etilgan "Mirzo", "Obid - A", "Mutti", "Sutakuzi", "Xandalak", "Kaxkaxa", "Xanda", "Tabassum" xamda Uzbekiston televideniyasi koshidagi "Teleminiatyuralar teatri" kabi ijodiy dastalarning tomoshalarini xalkimiz yuksak mamnuniyat va kizikishlar bilan karshi olmokdalar. Uzbek xalkining san’atga katta ixlosmandligi, kulgi xamda kushik shaydosi ekanligi, shu bilan bir katorda kadim zamonlarda xam shu zaminda xalk sevgan va ardoklagan kizikchi-masxarabozlar, askiyachilar, dorbozlar turli xil tomoshalar bilan uz san’atlarini namoyish etib xizmat kilib kelganliklari ma’naviy xamda ma’rifiy yuksalishning tub negizi ekanligining bir namunasidir. Xozirgi kunimizga kelib muxtaram Yurtboshimiz raxnamoligida, xukumatimiz, maxalliy tashkilotlar jonbozligida xalk ijodiyotini, ma’naviy merosimizni kayta tiklash xamda uning rivojiga yetarlicha sharoitlar yaratish borasida axamiyatli ishlar amalda bajarilib kelinmokda. Poytaxtimizda madaniyat va san’at oliygoxlari xamda maxsus bilim yurti-kollejlarda dorbozlar, 48 masxarabozlar, kizikchilar, sirk artistlari tayyorlashga katta urin berilgan. Bu ijodiy ishlar kelajakda uzining samamarsini bermoqda. O‘zbek xalqining an’anaviy sport turlaridan biri bo‘lmish kurash uch yarim ming yillik tarixga ega. Kurash o‘zbekcha so‘z bo‘lib, u qator qadimiy sharq adabiy manbalarida yakkama-yakka olishuv va ijtimoiy ko‘ngilochar sport turi sifatida tilga olingan. Bundan ming yil muqaddam paydo bo‘lgan afsonaviy Alpomish eposida kurash olis o‘tmishda O‘zbekiston zaminida ommaviy tus olgan eng sevimli va nufuzli sport turi bo‘lganligi qayd etiladi. Qadimda va o‘rta asrlarda yashab ijod etgan qator faylasuf va tarixchilar o‘z asarlarida kurashni alohida ehtirom ila tilga olganlar. Sharqning buyuk mutafakkirlaridan biri bo‘lmish Abu Ali Ibn Sino kurash bilan shug‘ullanmoq jon va tan sog‘ligini ta’minlashning eng yaxshi vositasidir, deya e’tirof etgan. Shunga qaramasdan hali-hanuz kurash aynan qachon va qaerda paydo bo‘lganligi xususida aniq ma’lumotlar mavjud emas. O‘z navbatida bunday mavhumlik qator olimlar tomonidan kurashni qadimiy sport turlaridan biri sifatida e’tirof etilishi uchun to‘siq bo‘la olmadi. Eramizning IX asrida kurash rivoji yangi bosqichga ko‘tarildi. O‘sha kezlarda zamonaviy O‘zbekiston hududida istiqomat qiluvchi aholi an’anaviy bayramlar, to‘y- hashamlar va yirik jamoatchilik tadbirlari davomida kurashdan ko‘ngil ochish va dam olish vositasi sifatida foydalanganlar. Keyinroq kurash ko‘ngil ochish vositasidan mustaqil sport turi va jismoniy chiniqish usuliga aylandi. Eng kuchli kurashchilar xalq orasida ma’lumu-mashhur bo‘lib, ular haqida afsonalar to‘qila boshlandi. XII asrda yashab o‘tgan Pahlavon Mahmud buning yaqqol namunasidir. Hali-hanuz uning qabri ziyoratchilarning sevimli maskani va muqaddas qadamjolardan biri hisoblanadi. XIV asrda insoniyat tarixida yorqin iz qoldirgan tengi yo‘q sarkarda va davlat arbobi Amir Temur o‘z askarlarini chiniqtirish va jismoniy tayyorgarligini oshirish maqsadida kurashdan foydalangan. Ma’lumki, Amir Temur armiyasi zamonasining eng qudratli va yengilmas qo‘shini hisoblangan. 49 Vaqt o‘tishi bilan kurash zamonaviy O‘zbekiston hududida istiqomat qiluvchi aholining eng sevimli va ardoqli an’analaridan biriga aylandi. Shu ma’noda kurash o‘zbeklarning qon-qoniga singib ketgan, deb aytish mubolag‘a bo‘lmaydi. Ushbu sport turiga bo‘lgan muhabbat otalardan bolalarga meros sifatida o‘tib keladi. Bugungi kunga kelib birgina O‘zbekistonda kurash bilan muntazam shug‘ullanuvchilarning soni ikki millionga yetgan. Ushbu sport ishqibozlari va havaskorlarning soni esa behisobdir. 1980 yillarning boshida mashhur o‘zbek kurashi ustasi, dyuzdochi va sambochi Komil Yusupov o‘zbek kurashining boy merosini tadqiq etish ishlarini boshlab yubordi. Ushbu sport turining qayta tiklanishining faollaridan biri bo‘lgan mazkur zotning asosiy maqsadi kurashning xalqaro meyorlarga mos bo‘lgan yangicha qoidalarini ishlab chiqishdan iborat bo‘ldi. To‘qsoninchi yillarning boshlariga kelib u ushbu sharafli vazifani muvaffaqiyatli ado etib o‘zbek kurashini xalqaro arenaga olib chiqishni o‘z oldiga maqsad qildi. Avvaliga u o‘zi ishlab chiqqan kurashqoidalarini jamoatchilik, mutaxassislar va ishqibozlar e’tiboriga havola etdi. Yangi qoidalar o‘zbek kurashining eng ardoqli an’analari va maxsus kiyim bosh, musobaqalarni o‘tkazish joyi va bellashuvning davom etish muddati kabi xalqaro sport meyorlarini o‘zida mujassam etdi. Sport mutaxassislari Komil Yusupov tomonidan ishlab chiqilgan kurashqoidalari to‘laligicha xalqaro sport talablariga javob berishini e’tirof etdilar. Kurash qoidalarining asosiy afzalliklaridan biri shundaki, ular yotgan holda bellashuvni davom ettirilishiga yo‘l qo‘ymaydi. Sportchilardan birining tizzasi gilamga tegishi bilanoq hakam bellashuvni to‘xtatadi va kurashchilar turgan holda musobaqani davom ettirishadi. Bu hol kurashni tez sur’atlarda olib borilishi va muxlislar uchun qiziqarli va maroqli bo‘lishini ta’minlaydi. Bundan tashqari kurash qoidalari belbog‘dan pastki qismni ushlovchi yoki og‘riq qo‘zg‘atuvchi va bo‘g‘uvchi uslublarni ishlatishni ta’qiqlaydi. Shu tariqa kurash sportchilarga tan jarohati yetkazilishining oldi olingan eng xavfsiz sport turlaridan biriga aylandi. 1991 yilda O‘zbekiston o‘z mustaqilligini e’lon qilishi kurashga yangicha hayot baxsh etdi. Respublika hukumati 70 yil totalitar tuzum davrida oyoq-osti qilingan o‘zbek 50 xalqining milliy qadriyatlari va an’analarini qayta tiklashni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi. Milliy sport turi hisoblanmish kurashni qayta tiklash davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlardan biri sifatida belgilandi. 1992 yilda K.Yusupov O‘zbekiston Respublikasi prezidenti qabulida bo‘ldi. Bo‘lib o‘tgan suhbat chog‘ida o‘zbek kurashini nafaqat ona diyorimizda, balki chet ellarda ham rivojlantirish masalalari muhokama etildi. Kurashni haqiqiy xalqaro sport turiga aylantirish, keyinchalik esa olimpiada o‘yinlari dasturiga kiritish eng asosiy maqsad bo‘lib qolmoqda. 13 O‘sha uchrashuvdan so‘ng, K.Yusupov boshchiligidagi faollar gruhi o‘zbek kurashini xalqaro miqyosda rivojlantirishga qaritilgan faoliyatni boshlab yubordilar. Ular tomonidan O‘zbekistonning turli hududlarida uyushtirilgan qator yirik musobaqalar muvaffaqiyati haqiqatdan ham barchani hayratga soldi. Mamlakatning turli chekkalaridan kelgan minglab kurashchilar musobaqalarda ishtirok etish istagini bildirgan bo‘lsa, millionlab kurashishqibozlari ushbu jozibali musobaqalardan bahra olish ishtiyoqida respublika bo‘ylab stadionlarni to‘ldirdilar. Kurash faollarining sa’y-harakatlari O‘zbekiston bilan chegaralanib qolmadi. Ular 1992 yildan boshlab Janubiy Koreya, Kanada, Yaponiya, Hindiston, AQSH, Monako va Rossiyada o‘tkazilgan qator nufuzli sport anjumanlarida o‘zbek kurashini tanitishga qaratilgan tadbirlarga bosh qosh bo‘ldilar. Ushbu sa’y- harakatlar natijasida O‘zbekiston poytaxti Toshkentda bo‘lib o‘tgan kurash bo‘yicha birinchi xalqaro musobaqalarda dunyoning 30 ga yaqin mamlakati vakillari ishtirok etdilar. Toshkent markazida 30 ming kishiga mo‘ljallangan stadion tomoshabinlarga to‘lib ketdi. O‘zbekiston va uning tashqarisidagi millionlab teletomashabinlar televizorda batafsil olib ko‘rsatilgan musobaqalarni yaqindan kuzatib bordilar. O‘zbekiston Prezidenti sovrini tikilgan birinchi xalqaro musobaqa muvaffaqiyatli o‘tdi. Turk sportchisi Salim Tataroglu musobaqa g‘olibi bo‘ldi. Birinchi xalqaro musobaqa bilan bir paytda mamlakat yana bir muhim tarixiy voqeaning guvohi bo‘ldi. 1998 yilning 6 sentabrida 13 Abdumalikov R., A. Akromov O`zbekistonda jismoniy madaniyat va sport tarixini urganish masalalari. T. 1994 y. b-25 51 Yevropa, Osiyo va Amerikaning 28 mamlakati vakillari Xalqaro Kurash Uyushmasiga asos soldilar. XKU xalqaro miqyosda o‘zbek kurashini namoyon etuvchi rasmiy tashkilotga aylandi. Dastlabki ta’sis kongressi davomida yangi xalqaro sport tashkilotining nizomi tasdiqlandi, Kurashning xalqaro qoidalari qabul qilindi hamda XKUning boshqaruvi organi- Ijroiya qo‘mitasi saylandi. Kurashni xalqaro miqyosda rivojlantirish g‘oyasining dastlabki tashabbuskori, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov bir ovozdan XKUning Faxriy Prezidenti lavozimiga saylandi. Kurash xalqaro qoidalari muallifi Komil Yusupov esa XKU Prezidenti etib saylandi. Tashkilot ijroiya qo‘mitasi 15 kishidan iborat bo‘lib, qo‘mita a’zolari XKU kongressi tomonidan ko‘pchilik ovoz asosida to‘rt yil muddatga saylanadilar. Ular, shuningdek, qayta saylanish huquqiga ham egadirlar. 1999 yilda Toshkent yana bir olamshumul voqeaning guvohiga aylandi - shu yili bo‘lib o‘tgan kurash bo‘yicha birinchi jahon chempionatida Yevropa, Osiyo, Afrika, shimoliy va janubiy Amerika qit’alarining 48 mamlakati vakillari ishtirok etdi. Yangi sport turi bo‘yicha birinchi marta o‘tkazilayotgan jahon chempionatida shuncha davlat vakillarining ishtirok etishi sport olamida olamshumul voqea bo‘ldi. Chempionatning ochilish marosimida O‘zbekiston davlat rahbari, XKU faxriy Prezidenti Islom Karimov o‘zbek kurashi ushbu azim o‘lka xalqi tabiatiga xos bo‘lgan mardlik, jasurlik, o‘z raqibiga bo‘lgan mehr oqibat, adolat, haqqoniylik va insonparvarlik kabi xislatlarni o‘zida mujassam etganini qayd etdi. Ushbu xislatlarni o‘zida mujassam etgan sport turi esa jahon miqyosida xayrixohlik ila kutib olinishi va qo‘llab-quvvatlanishi muqarrardir. O‘zbekistonning tomoshabinlar bilan to‘lib toshgan stadionlari ajoyib manzaraning guvohi bo‘ldilar. 50 dan ortiq mamlakatdan tashrif buyurgan yuzlab kurashchilar ushbu bellashuv turi bo‘yicha jahonda tengi yo‘q ekanliklarini isbotlash uchun gilamga tushdilar. Musobaqalar uch vazn toifasida o‘tkazildi -73,90 kilogramm va mutloq vazn. Bellashuvlar juda ham zavqli shu bilan birga qizg‘in ruhda o‘tdi. Musobaqa natijalariga ko‘ra uchchala vazn toifasida ham O‘zbekistonlik kurashchilarning 52 g‘oliblik shohsupasiga ko‘tarilganligida alohida ma’no bor. O‘shandan buyon XKU yillik asosda kattalar orasida jahon chempionati bellashuvlarini muntazam o‘tkazib kelmoqda. Kurash bo‘yicha ikkinchi jahon chempionati ushbu maroqli bellashuv vatanidan tashqarida o‘tkazildi. 2000 yilning iyul oyida Turkiyaning O‘rta yer dengizi qirg‘oqlarida joylashgan Antaliya kurort shahrida bo‘lib o‘tgan ikkinchi jahon chempionatida ayollar ham ishtirok etdilar. Uchinchi jahon birinchiligi 2001 yilning avgust oyida Vengriya poytaxti Budapesht shahrida bo‘lib o‘tdi. XKU kattalar o‘rtasidagi birinchiliklar bilan bir qatorda 2000 yildan buyon yoshlar o‘rtasida ham jahon chempionati o‘tkazib kelmoqda. Ushbu toifadagi birinchi ikki chempionat 2000 va 2001 yillarning may oyida Rossiyaning Tver shahrida bo‘lib o‘tdi. XKU 1999 yilning iyunida ayollar o‘rtasida birinchi xalqaro bellashuvni o‘tkazdi. Bellashuv maskani etib Rossiyaning Bryansk shahri tanlandi. Unda 9 mamlakatdan kelgan 25 jamoa ishtirok etdi. Germaniyalik Gretta Myuller musobaqa g‘olibi bo‘ldi. Ikki nafar Rossiya va musobaqa g‘olibining yana bir vatandoshi ikkinchi va uchinchi o‘rinlarni baham ko‘rdilar. Kurash bo‘yicha birinchi qit’a chempionati 1999 yilning dekabrida bo‘lib o‘tdi. Belorus poytahti Minsk kurash bo‘yicha birinchi Yevropa chempionatiga mezbonlik qildi. Ayollar hamda erkaklar ishtirok etgan kurash bo‘yicha birinchi Osiyo chempionati 2001 yilning aprel oyida bellashuvning vatani Toshkent shahrida bo‘lib o‘tdi. 2001 yilning iyul oyida Janubiy Afrikaning Xartenbos shahrida Afrika qit’asining birinchi qit’a chempionati bo‘lib o‘tdi. Birinchi Pan Amerika chempionati esa 2002 yilning mart oyida Boliviya poytaxti La-Pas shahrida bo‘lib o‘tdi. XKU doirasida uyushmaga a’zo davlatlarda turli xalqaro turnirlar ham muntazam ravishda o‘tkaziladi. Shu kabi nufuzli bellashuvlar sirasiga 2000 yildan buyon Britaniya kurash uyushmasi tomonidan o‘tkazib kelinayotgan Islom Karimov xalqaro bellashuvini keltirish mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va XKU faxriy Prezidenti sharafiga tashkil etilgan mana shunday musobaqalar 53 dastavval 2000 yilning oktabr oyida Buyuk Britaniyaning Bedford shahrida bo‘lib o‘tdi. Ikkinchi turnir 2001 yilning noyabr oyida Buyuk Britaniyaning Dartford shahrida o‘tkazildi. 2001 yildan buyon XKU "eng yaxshi kurashchi", "eng yaxshi hakam", "eng yaxshi federasiya" kabi 12 turli nominasiyada yilning eng yaxshi voqeasini va insonlarini aniqlashni yo‘lga qo‘ydi. Kurash tarixida birinchi marotaba "2001 yilning eng yaxshi kurashchisi" nominasiyasida O‘zbekistonda bo‘lib o‘tgan bellashuvda ajoyib o‘yin ko‘rsatib g‘olib chiqqan Braziliyalik kurashchi Aleksandr Katsuragi oliy mukofot sazovori bo‘ldi. Budapeshtda bo‘lib o‘tgan jahon chempionatida g‘olib chiqqan Polshalik Dorota Sikora "Yilning eng yaxshi kurashchi ayoli" deb topilgan. "Eng yaxshi texnika" nominasiyasida 2001 yilda O‘zbekistonda bo‘lib o‘tgan ikki xalqaro turnirning mutlaq g‘olibi, o‘zbek kurashining navqiron yulduzi, og‘ir vaznli sportchi Abdulla Tangriev oliy mukofotni qo‘lga kiritdi. Bugungi kunga kelib kurash butun jahonda e’tirof etildi. Boliviya, Kanada, AQSH, JARdan boshlab Gollandiya, Turkiya, Rossiya va Yaponiya kabi mamlakatlarda kurash ma’lumu-mashhur. Hozirda XKU Osiyo, Yevropa, Amerika va Afrika qit’alarida joylashgan 4 qit’a va 40 dan ortiq milliy kurash federasiyalarini birlashtiradi. XKUsining xalqaro sport tashkiloti sifatidagi nufuzi kundan-kunga ortib bormoqda. Albatta XKU Prezidenti va tashkilot ijroya qo‘mitasi a’zolarining turli xalqaro sport uyushmalari va tashkilotlari rahbarlari bilan olib borayotgan muzokara va uchrashuvlari ko‘p jihatdan bunga turtki bo‘ldi. Kurash eng qadimiy bellashuv turlaridan biri hisoblanadi. Shu bilan birga jahon sahnasida u eng yosh sport turi hamdir. O‘zining uzoq o‘tmishiga qaramasdan kurash faqatgina 1998 yilda jahon sport sahnasida shahdam odim tashladi. Ushbu odimlar na yengil va na qisqadir. Avval boshidanoq kurashning porloq odimlari va undan kutilgan maqsad aniq belgilangan edi. U ham bo‘lsa O‘zbek kurashini xalqaro sport turiga aylantirishdir. Uloq-ko‘pkarilarimiz kish va bahor oylarida yurtimizda milliy xalq o‘yinlaridan bo‘lmish – uloq-ko‘pkari avj oladi. Chunki, u xalqimizning nafaqat milliy madaniyati va boqiy qadriyatlarini, balki yilqichiligimizning rivoji, mohir chavandozlarimizning epchil va baquvvat ekanligini ham namoyish etadi. Bitta 54 to‘y-ko‘pkari o‘tkazish uchun oylab tayyorgarlik ko‘riladi, uzoq-yaqindan mehmonlar taklif qilinadi. Qo‘shni viloyat va tumanlardan kelgan yuzlab chavandozlardan tashqari minglab ishqibozlar, hatto xorijlik sayyohlar ham tashrif buyurishadi. Forish tog‘larida Navro‘z bayrami kunlari tashkil etilgan ko‘pkari ayni avjiga chiqqan… Bakovul asosiy uloq o‘yinlari boshlanganini va sovrinni e’lon qildi. Shu payt otlar to‘dasini yorib, hech kim tanimaydigan noma’lum bir polvon kirib keldi. Qotmadan kelgan, boshida tankchilarning maxsus kiyim boshi – "shlem" kiygan chavandoz uzangini mahkam bosganicha egilib, yerda yotgan uloqni ko‘tardi va chaqqonlik bilan taqimiga oldi. Oti esa xuddi shuni kutib turganday oldinga intilib, to‘dani yorib chiqdi. Uning ortidan boshqa chavandozlar ham ot surib, quvib ketishdi. "Shlem"li chavandoz maydonni bir qur aylanib, oldidan yonlamasiga chiqqan otliqlarga chap berganicha, uloqni bakovulning oyoqlari ostiga tashladi. Tomoshabinlar uning kimligini bilmasa-da, mahoratiga tan berishdi. Birorta ko‘pkarida uncha-bunchasi oldiga chiqolmagan uloqchilar hayratda – kim ekan bu "polvoncha"? Nahotki, u bizni dog‘da qoldirgan bo‘lsa? Bakovul sovringa tuya qo‘yilganini e’lon qilgach, uloq maydon o‘rtasiga tashlandi. Otliqlar "huv-huv"lashib, baqir-chaqir qilib, o‘rtaga aylanisha boshladi. Noma’lum chavandoz bu safar ham otini chog‘lab to‘daga urdi. Butun maydon chang bilan qoplangan. Chetda turganlar "ana uloq qozog‘istonlik Sabit polvon qo‘liga ilashdi, deyishsa, ba’zilari yo‘q "u toshkentlik Qahramonning qo‘lida", deya baqirishardi. Shu payt chang-to‘zon orasidan bir qora tulpor otilib chiqdi. Hamma qichqirib yubordi, "u axir anavi polvonning oti-ku, ammo uning o‘zi yo‘q-ku". Chortoqdan oltmish metrlar uzoqlagach, ot yoniga yonboshlab olgan polvon gavdasini ko‘tardi, qo‘lidagi uloqni oyoqlari bilan qisib olgancha, ot surib ketdi. Sadoqatli ot mana- man degan polvonlarning otlari orasidan shiddat bilan o‘tib, bakovulboshi turgan tepalik tomon yelib ketdi. Chavandozning qo‘lida esa ichiga tuz tiqilgan yetmish kilogrammlik uloq salanglab kelardi. O‘zi kichikkina bo‘lsa ham, ancha chayir ekanligi ko‘zga tashlanib turgan "yigitcha" ikki tomonidan yetib kelib, uloqni olishga harakat qilayotgan chavandozlarga chap berganicha, marraga yetib keldi. Odamlarning qiyqiriqlari orasida bakovulning "halol", deb baqirgani eshitildi. 55 "Shlem" kiygan chavandoz qorabayir otini shappatilagancha chetga chiqdi. Otiga dam berish uchun yerga sakrab tushgan vaqtida boshidagi telpagi tushib, bexosdan yelkasiga uning uzun sariq sochlari yoyilib tushdi. Shunda hamma havas qilib olqishlab turgani, noma’lum chavandoz – Nurota davlat qo‘riqxonasining xodimi Natalya Beshko ekanligi ma’lum bo‘ldi. Unga uloqni oldirib qo‘ygani yetmaganday, ortidan quvib ham yetolmagan mag‘rur chavandozlar esa uyalib, maydondan chiqib ketishdи. Bugungi kunda ko‘pkari milliy o‘yin sifatida asosan sharq mamlakatlarida keng tarqalgan. Tojikistonda "bozkashi", qozoqlar "ko‘kpar", qirg‘izlar esa "kekberi" deb atagan mardlar bellashuvi – uloq bilan qadim sak, massaget qabilalari, forslar ham mashg‘ul bo‘lishgan ekan. O‘rta asrlarda ko‘hna Yevropada ham shunga o‘xshash turli bellashuvlar o‘tkazilgan. Amerikani kashf etgan Kolumbning izdoshlari tomonidan hindularning ham ot choptirib, ot yoki bizon terilaridan maxsus tayyorlangan buyumlarni bir-biridan kuch bilan tortib oladigan kurash turi borligi yozib qoldirilgan. Buyuk mo‘g‘ul xoni – Chingizxon qo‘shinida ham eng saralangan sarbozlar chayir otlarda kurash tushib, bir-birini yiqitishga intilishgan. o‘olib mag‘lubning qurol-aslahasiga qo‘shib, bor boyligini ham qo‘lga kiritarkan. Bu aynan uloq – ko‘pkari deyilmasada, harholda unga yaqin bo‘lgan bellashuv turidir. U bilan ayollar ham shug‘ullanganligi tarixdan ma’lum. Ota-bobolarimizdan meros bo‘lib kelgan xalq og‘zaki ijodi namunalari – Alpomish, Go‘ro‘g‘li dostonlarini o‘qisak, otning inson do‘sti ekanligi, uning vafodor va sadoqatli yorga tenglashtirilganligining guvohi bo‘lamiz. Tarixda ot o‘yinlari haqida katta-katta doston-u afsonalar borligini ko‘p eshitganmiz. XI asrlarda Eron shohi Kaykovusning "Qobusnoma"sida ham bu haqda fikrlar bildirilgan. O‘tgan asrning 70-80-yillarida ko‘pkari qiladiganlar kam edi. Niyat qilganlari ham birov bilib qolmasmikan, boshimni "qotirmasmikan", degan hadikda yashirib o‘tkazishardi. Rahbar lavozimdagilar esa ko‘pkariga borib tomosha qilishga qo‘rqishar edi. Chunki, ular mansabidan ajrab qolishlari mumkin bo‘lgan. Baribir bu xabar tepada o‘tirganlarga yetib borar, to‘y egalarini haftalab so‘roqqa tutishardi. Xayriyatki, mustaqillik shamoli tufayli qadimdan milliy urf- 56 odatimiz bo‘lib qolgan uloq – ko‘pkari o‘z qaddini ro‘y-rost yana tikladi. Hosil va Navro‘z bayramlari, sayillar usiz o‘tmay qoldi. Ekin-tikin yig‘ishtirib olingandan, to may oyigacha uloq o‘yinlari davom etadi. Viloyatimizning barcha tumanlarida, ayniqsa, Urgut, Qo‘shrabot, Nurobod, Ishtixon, Payariq kabi tog‘li tumanlariga borsangiz, albatta, ko‘pkarining ustidan chiqasiz. To‘yida 80-100 tacha sovrin yig‘ib, uloq tashlaydigan odamlar ko‘paydi. Ba’zida o‘rtaga pul yoki boshqa turli qimmatbaho buyumlar qo‘yishib, "gashtak" ko‘pkarilar avj olib ketdi. Natijada, haddan tashqari isrofgarchilikka yo‘l qo‘yilib, qadimdan milliy udumimiz – ko‘pkariga qo‘yilib kelingan muvozanat toshi izidan chiqdi. Bir-biridan o‘zish maqsadida, nom chiqarish uchun hali tug‘ilmagan o‘g‘liga yoki o‘zining tug‘ilgan kuniga bag‘ishlab tashkil etilgan to‘y-ko‘pkarilar ko‘paydi. Tomoshalar ikki-uch kun yoki haftalab davom etadigan bo‘lib qoldi. Ularga mezbonlardan tashqari Qashqadaryo, Surxondaryo, Jizzax viloyatlaridan, hatto qo‘shni Qozog‘iston, Tojikiston va Turkmanistondan ham chavandozlar kela boshlashdi. Bugungi kunda Bishkek shahrida Xalqaro uloq-ko‘pkari federatsiyasi tashkil qilinib, faoliyat olib bormoqda. Yangicha qoidalar ishlab chiqilib ular asosida turli musobaqalar o‘tkazilib kelinmoqda. Shuningdek, respublikamiz va viloyatlarda ko‘pkari federatsiyalari tuzilib, ular nizom asosida ish olib borishmoqda. Bugungi kunda yurtimizning har bir mahallasi, har bir qishlog‘ida to‘y va gashtak ko‘pkari, ya’ni "olomon" uloq-ko‘pkari o‘tkazish udumga aylangan, – deydi viloyat ko‘pkari federatsiyasining bosh kotibi Ibodulla Ziyodullayev. – Ammo, ba’zi bir tumanlarda ko‘pkariga joy tanlash va o‘tkazish, tomoshabinlar xavfsizligini ta’minlashda xatoliklarga yo‘l qo‘yilmoqda. Maydon chetida o‘rnashib olgan oshxonalarda esa sanitariya-gigiyena qoidalarga zid holda taomlar tayyorlash, spirtli ichimliklar sotilishi avj olayotir. Albatta, bu ko‘pkariga kishilarning munosabati o‘zgarishi, tadbirda tartib-qoida buzilishiga olib kelmoqda. Ko‘pkarilarda ro‘y berayotgan barcha noxush voqea-hodisalarga ana shu holatlar sabab bo‘lmoqda. Ko‘pkarining o‘ziga xos tartib-qoidalari bor. O‘yinni bakovulboshi va boshqa kayvonilar boshqarib turishadi. Viloyat uloq-ko‘pkari federatsiyasining 57 nizomi asosida jamoaviy ot o‘yinlarini tashkil etish, joylarda o‘tayotgan ko‘pkarilarni ma’lum bir qoidalar asosida tartibga solishga harakat qilinmoqda. O‘tgan yili barcha tumanlarda federatsiyalar tashkil etildi. Ularga milliy urf- odatlarimizni yaxshi biladigan, qolaversa, ot va uloq-ko‘pkari haqida ma’lum bir tushunchaga ega bo‘lgan fidoyi insonlar rahbarlikka qo‘yildi. 58 Xulosa Xalqning utmishi va kelajagini hayot ko‘zgusi, quvonch va shodlik manbai bo‘lgan bayramlarsiz tasavvur qilish qiyin. O‘zining go‘zal, zavqli, xushchaqchak bayramlariga ega bo‘la olgan xalqning istiqboli porloqdir. Zotan ajdodlarimiz ming yillar davomida e’zozlab, avloddan avlodga meros qilib qoldirgan bayramlarni ehtiyotkorlik bilan oqilona tarzda tiklab, zamon ruhi bilan boyitib, istiqbol yo‘lini belgilash va kelajak avlodlarga yetkazish muqaddas ish ekanligini unitmasligimiz lozim. Yuqorida keltirilgan fikrlardan kelib chikib quyidagicha xulosalar qilishimiz mumkin. 1. Har bir xalqning ijtimoiy-madaniy hayotida an’ana, odat, o`yinlar, marosim va bayramlar alohida o’rin tutib, turmushdagi o’zgarishlar ta’sirida kengayib boradi. 2. o‘yinlar xalq tarixining boshlanishi o‘yinlarda insonning turmushi, mehnati, tajribasi, tashvishi, kurashi, yutuqlari o‘z aksini topadi. O‘yinlar orqali biz insoniyat tarixi, orzu-o‘ylari, muammolari, niyatlarini o‘rgansak bo‘lishi kuzatildi 3. Bayram va tomoshalar hayotning davomi bo’lib, shaxs, oila, jamiyat, millat, davlat, xalqaro hayotdagi muhim voqea va hodisalarni tantanovor ifodasi sifatida namoyon bo’ladi. 4. Sho’rolar kommunistik mafkurani tarqib qiluvchi bayramlar keng joriy etilib, xalqning an’anaviy bayramlari ta’qiqlandi. 5. Mustaqillik yillarida milliy an’analarni tiklash davlat siyosati darajasiga ko’tarilib, xalqimizning tarixiy merosi bo’lgan an’analar (Navro’z, Qurbon hayiti, Ro’za hayiti) rasman tiklandi, istiqlolning yangi bayramlari (Mustaqillik kuni, Konstitutsiya kuni, O’qituvchilar va murabbiylar kuni, Xotira va qadrlash kuni kabilar) joriy etildi, umumiy insoniy qadriyatlarni tarqib qiluvchi bayramlar ( Yangi yil , Xotin-qizlar bayrami kabilar) saqlab qolindi. 6. Mustaqillik yillarida xalqimizning an’anaviy bayramlari yangi mazmun bilan boyitilgan holda nishonlanmoqda, ona tabiat sahovatini uluqlovchi 59 sayillar, ma’naviy hayotni ifodalovchi xalq o’yinlari, xalqning ijtimoiy madaniy hayotini aks ettiruvchi kasb bayramlari shular jumlasidandir. 7. мilliy uyinlarimiz xalq madaniyatining eng qadimgi ko‘rinishi, ko‘pgina ma’naviy soha (raqs, tomosha-teatr, musiqa, sport, marosim kabi) larning manbai sifatida xizmat qilib kelmoqda. 8. o‘yinlar ajdodlarimizning tajribasini o‘zida uyg‘unlashtiruvchi madaniy meros va zamondoshlarimizni, ayniqsa yosh avlod aqliy, ruhiy va jismoniy barkamol bo‘lishiga xizmat qiluvchi bebaho manba ekanligi yana bir bor tasdiqlandi. Tavsiyalar 1. O‘zbek milliy o‘yinlarini yoshlarimizni xam jismonan xam aqlan sog‘lom qilishda muxim ahamiyat kasb yetishini xisobga olgan xolda maktabda boshlang‘ich sinflardan boshlab o‘quvchilarga chuqur urgatish kerak. 2. Milliy tomoshalarimizni utmishdagi va bugungi kundagi xolatini yanada chuqur urganish kerak. 3. Milliy uyinlarimiz va tomoshalarimizni chuqur bilgan bobo va buvilarimiz bilan suhbatlar tashkil qilish kerak. 60 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Prezident I. Karimov asarlari I.1. Karimov I. A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li / O‘zbekiston buyuk kelajak sari – Toshkent: O‘zbekiston, 1998. I.2. Prezident Islom Karimovning 1998 yil, 5-dekabrda Konstitutsiyaning 6- yilligiga bag‘ishlangan tantanali majlisida so‘zlagan nutqidan // Ayolga ehtirom: to‘plam / Tahrir hayyati: R. Shog‘ulomov, M.M. Do‘st, X. Sultonov va boshq. – Toshkent: O‘zbekiston, 1999. I.3. Karimov I.A. O‘z kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan qurmoqdamiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 1999. I.4. Karimov I. A. Sog‘lom avlod – bizning kelajagimiz. – Toshkent: Abu Ali Ibn Sino, 2000. I.5. Karimov I. A. Buyuk kelajak sari. – Toshkent: O‘zbekiston, 2003. I.6. Karimov I.A. Tinchlik va xavfsizligimiz o‘z kuch-qudratimizga, hamjihatligimiz va qat’iy irodamizga bog‘liq. T: 12. – T.: O‘zbekiston, 2004. I.7. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yenilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. II. Rasmiy hujjatlar II.1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. III. Manbalar III. 1. Abu Nasr Forobiy Fozil odamlar shahri. T., 1993 III. 2 . Amir Temur vasiyati (risoli) T. 1991 y. III. 3. Abdumalikov R., A. Akromov O`zbekistonda jismoniy madaniyat va sport tarixini urganish masalalari. T. 1994 y. III. 4. Abdumalikov R., Eshnazarov K. Ajdodolar jismoniy madaniyati tarixini urganish masallari T. 1993 y. III. 5. Boynazarov F. Qadimgi dunyo tarixi. T., 2004 III. 6 . Bo‘riyev O. Demokratiya darsxonasi.- «Tafakkur», 2002 yil. 3-son . III. 7. Вилкин Н.Р. Откуда пошли Олимпиские движения М. 1970 г. 61 III. 8 . Jalilov Sh. Kuchli davlatdan- kuchli jamiyat sari: tajriba, tahlil, amaliyot. T., 2001. III. 9. Кун А. Очерки Шахрисябзского бекства. СПб., 1880. III. 10. Meliqulov A. Mahalla – vatan ichidagi Vatan. T., 2006 III. 11. Sagdullayev A.Qadimgi O‘zbekiston ilk yozma manbalarda. T., 1996 III. 1 2. Современные этнокултурные процессы в махаллях г.Ташкента. Т., 2005. III. 13. Suvonqulov M. Mahalla – qariyalarni qadrlash va yoshlar ma’naviy tarbiyalash maskani. – “Fuqarolik jamiyati” 2008 yil 4- son III. 1 4. Сухарева О.А. К истории городов Бухарского ханства. Т., 1958. III. 1 5. Филанович М.И. О некоторых аспектах истории общины в древности происхождениях «махалла».- «Ўзбекистон тарихи», 2003 йил 2- сон. III. 1 6. Шарифходжаев М., Ахунова Г. Махалля-как институт местного самоуправления Т., 2005 III. 1 7 .Столбов В.В. История физической культуры.М. Прсвешение 1989 г. III. 18. Ismoilov R. SHolomitskiy. O`zbekistonda FK tarixi. T. 1969 y. III. 19. Muminov I. Amir Temurning o`rta Osiyo tarixida tutgan urni va roli (yozma manbaalar ma’lumoti asosida) T. 1993 y. III. 20. Ibn Sino Tib kunlari 1,2,3 tom. T. 1994 y. III. 21. www.ZiyoNET.uz . III. 22.www.LEX.uz. III. 22.www. O‘z A .uz. 62 Arxeologik qazishmalarda topilgan kurashchilar rasmlari. 63 Kurashchilar rasmi. Afrosiyob. 64 Navruz bayramida. 65 Uloqda 66

Qashqadaryo vohasi aholisining an’anaviy o‘yinlari va tomoshalari 

Купить