Qayroqqum madaniyati - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	1.1MB
Покупки	0
Дата загрузки	14 Февраль 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

80 Продаж

Qayroqqum madaniyati

Купить

Qayroqqum madaniyati
mavzusidagi
KURS ISHI

Kurs ishi mavzusi Farg ona davlat universiteti Jahon tarixi kafedrasining 202ʻ 4 -
yil _____________dagi ___-son yig ilishida muhokama qilinib, tasdiqlangan.
ʻ
KURS ISHIGA ILMIY RAHBAR
XULOSASI
Ishda mavzu mohiyatining yor i tilganlik
darajasi: ___________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Kurs ishini rasmiylashtirish qoidalariga javob berish
darajasi: ___ ______________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Umumiy
xulosa: ____________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Ilmiy rahbar: ___________ ___________________
KURS ISHI HIMOYASI NING
NATIJASI
Baho Mezon Erishilgan
natija
( Ball )
5 0 ball Rasmiylashtirilganlik darajasi uchun
2 5 ball Himoya vaqtidagi ma’ruza uchun
2 5 ball Berilgan savollarga qaytarilgan javoblar uchun
Umumiy baho
100 ball
Komissiya a’zosi : ________________ _____________
Jahon tarixi kafedrasi mudiri, k omissiya raisi :
2

M U N D A R I J A
Kirish ............................................................................................. 4- 7
I BOB. Qayroqqum madaniyatini o‘rganilishi tarixi va
moddiy madaniyati......................................................... 8 -2 3
1.1. Qayroqqum madaniyatini o‘rganilishi tarixi......... 8 - 18
1.2. Qayroqqum madaniyatini moddiy ashyolari................ 18 -2 3
II BOB. Qayroqqum madaniyati aholisining tarixi va
madaniyati......................................................................... 27-44
2.1. Ko‘mish marosimlari...................................................... 2 4 -3 1
2.2. Osori-atiqalari............................................................. 3 1 -3 4
2.3. Xo‘jaligi........................................................................... 3 4 - 36
Xulosa ............................................................................................. 37 - 39
Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar......................................... 4 0 -46
3

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Dunyo tarixida qadimgi davrlardan
boshlab turli sivilizatsiyalarninig yuksak darajada rivojlanib kelganligi, bu
rivojlanishning asosi esa, albatta, turli hududlar xalqlarining o‘sha davrlardanoq
o‘zaro aloqalari va munosabatlari doirasida amalga oshirilishi, tarixiy sharoit,
tarixiy vaziyat taqazosi ekanligi ma’lum. Tarix charxfalagida doimiy ravishda
qabilalar, elatlar va xalqlarning umumiy makoni sifatida rivojlanib kelayotgan
Markaziy Osiyoda joylashgan, insoniyat yashashi va rivojlanishi uchun qulay
bo‘lgan vodiylardan biri bo‘lgan Farg‘ona vodiysi ham ana shunday
makonlardan biridir. Shu o‘rinda tarixan bir madaniyat, bir etno-madaniy,
geografik hududda yashab kelgan xalqlarning tarixini o‘rganish, ularning kelib
chiqishi, rivojlanishi, taraqqiyot bosqichlari, xo‘jaligi va urf-odatlari,
shuningdek yashash tarzi hamda o‘zaro savdo-sotiq munosabatlari-yu va
shaharsozlik madaniyati masalalari bo‘yicha shagi tadqiqotlarni amalga oshirish
davr talabi bo‘lib qolmoqda.
“...tariximiz kabi, qadim madaniyatimizning yaratilishida ham unga
ko‘plab etnik guruhlar, el-elatlar o‘z ulushini qo‘shgan. Bu – tabiiy hol. CHunki,
hech qachon, hech qaerda faqat bitta millatga mansub madaniyat bo‘lmaydi.
Har qanday sivilizatsiya ko‘pdan-ko‘p xalqlar, millatlar, elatlar
faoliyatining va samarali ta’sirining mahsulidir. Bir so‘z bilan aytganda,
ko‘chmanchilar, bosqinchilar kelib ketaveradi, lekin xalq boqiy qoladi,
uning madaniyati abadiy yashaydi ” - deb, bejiz ta’kidlamagan hurmatli
yurtboshmiz I.A.Karimov o‘z asarlarida 1
.
Biz tanlagan mavzu geografik jihatdan hozirgi paytda sovet
mustamlakachilik siyosati, mafkurasi nuqtai nazardan boshqa davlat erida
joylashib qolgan etno-madaniy hudud hisoblansa-da, lekin qadimgi davrda bir-
butun, Farg‘ona vodiysi g‘arbiy chekkasining ajralmas qismi sifatida, o‘zaro
bog‘liqlikda yashagan qabilalarning, ya’ni vodiy chorvadorlari madaniyati
hisoblangan Qayroqqum madaniyati sifatida gavdalanadi.
1
И.А.Каримов. Тарихий хотирасиз – келажак йўқ. Т.: Шарқ, 1998. Б. 20-21.
4

Umumiy tarixning ajralmas zanjiri, hatto boshlang‘ich bo‘g‘ini bo‘lgan
arxeologiya, tarixshunoslik sohalarida qadimgi davrda bir geografik,
geoiqtisodiy zonada joylashgan halqlar, ya’ni chorvador va dehqon
jamoalarining o‘zaro bog‘liqligi masalalarini xolis, tanqidiy ko‘z bilan qayta
tadqiq qilish dolzarb muammolardan biridir. Shu jihatdan biz tanlagan mavzu,
ya’ni Farg‘ona vodiysining g‘ariy chekkasida paydo bo‘lgan Qayroqqum
madaniyati tarixini o‘rganish ham dolzarb.
Kurs ishining xronologik chegarasi miloddan avvalgi II ming yillikdan I
ming yillikning birinchi yarmi, ya’ni tarixiy adabiyotlarda Farg‘ona vodiysining
janubi-g‘arbiy hududlarida so‘nggi bronza va ilk temir davri nomi bilan ma’lum
bo‘lgan davr oralig‘ida kechgan tarixiy jarayonlarni o‘z ichiga oladi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Tanlangan kurs ishining asosiy
maqsadi O‘zbek davlatchiligi tarixida hozirga qadar to‘liq ravishda o‘rganib
bo‘linmagan sahifalardan biri bo‘lgan ko‘chmanchi chorvadorlar madaniyati
hisoblanmish Qayroqqum madaniyati tarixining ilmiy adabiyotlarda o‘rganilishi
muammosini tarixiy va arxeologik manbalar asosida chuqur ilmiy tahlil etishdir.
Kurs ishining maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab olindi:
- Qayroqqum madaniyatining o‘rganilish tarixi masalalarini shagi
tadqiqotlarni solishtirgan holda tadqiq etish;
- Ko‘chmanchi chorvadorlar madaniyati hisoblanmish Qayroqqum
madaniyatining xoslik belgilari Farg‘ona vodiysining boshqa joylarida
ham tarqalganligini ilmiy asosda aniqlash;
- Qayroqqum madaniyatiga mansub jamoalarning makonlari tarqalish
vohasi chegaralarini aniqlash;
- Qayroqqum suv ombori yaqinidagi mavjud arxeologik
yodgorliklarining umumiy tavsifini tadqiq etish;
- Qayroqqumliklar ko‘mish marosimlarini Andronovo madaniyati,
Go‘rmiron mozor qo‘rg‘onlari va Oqtangi makonidagi aholining
ko‘mish marosimlari bilan o‘xshashlik yoki farqli tomonlarini
aniqlash;
5

- Arxeologiya, etnologiya va tarixshunosligimizda Qayroqqum
madaniyati tarixining o‘rni va ahamiyati, bu davr bo‘yicha yaratilgan
adabiyotlarni tanqidiy o‘rganish, ulardan foydalanish yuzasidan
tavsiyalar berish.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Kurs ishining o‘rganilganlik
darajasiga to‘xtalganda kurs ishi maxsus tadqiqot sifatida o‘rganilgan. Lekin
ishning maxsus tadqiqot sifatida o‘rganilishi arxeologik tadqiqot bo‘lib, u ham
bo‘lsa rus tilida amalga oshirilgan va talabalarga yoki o‘rganilishi jihatdan keng
kitobxon ommasiga bir oz qiyinchilik tug‘diradi 2
. Shu o‘rinda shaa bir narsani
ta’kidlash joizki mavzu doirasidagi tadqiqotning amalga oshirilganiga ham mana
50 yil, bu degani yarim asrdan bir oz oshiqroq vaqt o‘tibdi. Bundan ko‘rinadiki
tadqiqotni bugungi kun nuqtai nazardan, tarixiylik, xolislik prinsplariga
asoslangan holda o‘rganishni nazardan chetda qoldirmaslik kerak. Mavzu
bo‘yicha XX asrning 60-yillarida A.P.Okladnikov, B.A.Litvinskiy, V.A.Ranov,
P.T.Konoplya ishlarini, 80-yillarda N.G.Gorbunova, Yu.A.Zadneprovskiy,
keyingi davrlarda S.Baratov, G.Ivanovning tadqiqotlarini ko‘rsatish mumkin.
Shunday bo‘lishiga qaramasdan, o‘ylaymizki biz tanlagan mavzu bo‘yicha
alohida kompleks yondashuv va kurs ishii shu kunga qadar amalga
oshirilmagan. Shuning uchun tanlangan mavzu bu shagicha tadqiqotlarning
debochasi desak xato qilmagan bo‘lamiz.
Kurs ishining manbaviy asosi sifatida XX asrning 60-yillarida
Qayroqqum suv ombori atrofidagi hududlarda, aniqrog‘i Tojikistonning shimoli-
g‘arbiy, Farg‘ona vodiysining janubi-g‘arbi hisoblangan Qayroqqum
pasttekisligida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida aniqlangan
yodgorliklar bo‘yicha chop etilgan maqolalar, ilmiy-nazariy konferensiya
materiallari, monografiyalar va arxeologik ekspeditsiya hisobotlari asos bo‘lib
xizmat qiladi. Bu borada B.A.Litvinskiy, A.P.Okladnikov, V.A.Ranovlarning
1962-yilda chop etilgan “Drevnosti Kayrak-kumov” nomli yirik tadqiqot ishini,
1963-yilda chop etilgan “Istoriya tadjikskogo naroda” kitobining Farg‘ona
2
Б.А.Литвинский, А.П.Окладников, В.А.Ранов. Древности Кайрак-кумов (Древнейшая история
Северного Таджикистана). – Душанбе.: 1962.
6

vodiysi tarixiga bag‘ishlangan qismini, shuningdek, turli yillarda chiqarilgan
“O‘zbekiston moddiy madaniyati tarixi”, “O‘zbekiston arxeologiyasi”,
“O‘zbekistonda ijtimoiy fanlar”, “Arxeologicheskie rabotы v Tadjikistane”
ilmiy jurnallarini misol qilib ko‘rsatish mumkin.
Kurs ishining nazariy-uslubiy asosi ni Farg‘ona vodiysining
ko‘chmanchi chorvadorlar madaniyati hisoblangan Qayroqqum madaniyatini
o‘rganishda ob’ektivlik, tarixiylik, ilmiylik, izchillik, xolislik kabi tamoyillar
tashkil qiladi. Shuningdek, ishda uslubiy jihatdan B.A.Litvinskiy,
N.G.Gorbunova, YU.A.Zadneprovskiy, M.H.Isomiddinov, B.H.Matboboev,
G.P.Ivanov va boshqalarning tadqiqotlariga tashaildi 3
.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, 2 bob, 5 paragraf, xulosa hamda
foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I BOB. QAYROQQUM MADANIYATINI O‘RGANILISHI TARIXI
VA MODDIY MADANIYATI
3
Б.А.Литвинский, А.П.Окладников, В.А.Ранов. Древности Кайрак-кумов (Древнейшая история
Северного Таджикистана). Душанбе .: 1962; Ю.А.Заднепровский. Древнеземледельческая культура
Ферганы. – М., изд. АН СССР. 1962; М.Исомиддинов, Хожи Усмонҳон Темирхон ўғли. Орлотда акс
этган тарих. – Т.: Ўзбекистон Миллий энциклопедияси, 2006; Б.Матбобоев, З.З.Машрабов. Андижон
тарихи. – Т.: Шарқ, 2014; Горбунова Н.Г. Некоторые особенности формирования древних культур
Ферганы // АСГЭ. Вып. 25. 1984. С. 99-107; Горбунова Н.Г. Кунгайский могильник // АСГЭ. Вып. 3.
1961. С. 171-194; Иванов Г.П. Кашкарчинский могильник – новый могильник эпохи поздней бронзы в
Фергане // ОНУз. №10. 1988. С. 44-47.
7

I.1. Qayroqqum madaniyatining o‘rganilish tarixi
O‘zbekiston xalqlari tarixi va madaniyati Qadimgi Sharq tamaddunining
salmoqli qismini tashkil etadi. O‘tmishda respublikamiz hududida Xorazm,
Baqtriya, So‘g‘diyona, Choch, Ustrushona, Farg‘ona 4
kabi yirik tarixiy madaniy
o‘lkalar (viloyatlar) gullab-yashnagan. Ular orasida esa Farg‘ona vodiysi alohida
o‘rin tutadi. Aynan shu erda, So‘x vohasidagi Selungur va CHashma g‘orlarida
ibtidoiy odamning qadimiy, 1 million yil ilgari qoldirgan ashyoviy izlari
topilgan 5
. Qadimgi tosh davrining mazkur yodgorliklari Hindiston va Pokiston,
Xitoy va Janubiy Afrikada kashf etilgan paleolit davri qarorgohlari qatoridan joy
oladi. 1988 yili Selung‘urdagi qazishmalar jarayonida arxeologiyada noyob
antropologik topilmalar – ibtidoiy odam qoldiqlari: bosh qobig‘ining bir qismi,
tishlari va umurtqa pog‘onasining suyaklari qazib olingan. Paleolit davri
makonlari, shuningdek, Qayroqqum cho‘lida, Qapchig‘ayda, O‘sh shahri
yaqinida hamda Farg‘ona vodiysining boshqa joylarida ham kashf etilgan.
Keyingi – mezolit/neolit davri odamining hayotidan daraklar Haydarkon
shahri atorfidagi Obishir g‘orida, Toshko‘mir shahri yonidagi g‘orda va
Markaziy Farg‘ona qumliklarining Mingbuloq atrofidagi ochiq makonlarida
o‘rganilgan 6
.
Namangan viloyatidagi Xak va Aflotun degan joylardagi aniqlangan
topilmalardan tashqari eneolit va ilk bronza davriga oid boshqa madaniy qatlami
bor yodgorliklar Farg‘ona vodiysida qayd etilmagan 7
bo‘lsada, bu keyingi
izlanishlar davri topilmalari sifatida keyinchalik fanga, albatta, ma’lum
bo‘lishiga ishonamiz.
Farg‘onashunos olimlar vodiy qadimgi dehqonchilik madaniyati
majmuasiga aynan mos kelmasa-da, qisman yaqin turuvchi arxeoloik
majmualarni dehqonchilik uzoq muddat rivojlangan hududlarda uchratish
mumkin degan xulosaga kelganlar. Shu bois bronza davridagi qadimgi CHust
4
Шу ўринда Фарғона дейилганда айнан тарихий-маданий ҳудуд назарда тутилмоқда.
5
А.Анорбоев, У.Исломов, Б.Матбобоев. Ўзбекистон тарихида қадимги Фарғона. – Т.: Фан, 2001. Б.
6
Б.Х.Матбобаев, З.З.Машрабов. Андижон тарихи (қадимги даврлардан XX аср бошларигача). – Т.: Шарқ,
2014. Б. 8.
7
Ю.А.Заднепровский. Древнеземледельческая культура Ферганы // МИА. – М., Л. : 1962. – № 118. – С.
52- 56.
8

dehqonchilik madaniyati anchagina qadimgi hisoblanadi. Qadimgi CHust
madaniyatidan oldingi yodgorliklarning shu kungacha qatlamlari topilmagani
tufayli vodiy dehqonchilik madaniyatini kelib chiqishi muammosi masalasini
echishni chigallashtiradi. Ammo ba’zi topilmalarni hisobga olgan holda
Farg‘ona vodiysidagi ilk dehqonchilik jarayonlarini hali etarli darajada
o‘rganilmagan mahalliy dehqonchilik an’analariga asoslangan holda vujudga
kelgan deb taxmin qilish o‘rinli bo‘ladi. Birinchi galda bular qatoriga
Farg‘onaning sharqiy tumanlaridan topilgan ayrim osori-atiqalarni, shuningdek,
ushbu hududda yaqinda tasodifan aniqlangan Shag‘m ko‘hna mozori
materiallarini kiritish mumkin. Shaa bular qatorida 2010 yili Andijon viloyati
Qorasuv shahridagi maktab muzeyida aniqlangan oq rangli toshdan
tayyorlangan “torozi toshi” ham muhim ahamiyat kasb etadi. Atrofdagi
hududlarda bu kabi topilmalar avval ham juda kam bo‘lsa-da uchrab turar edi.
Mutaxassislar mazkur ashyolarni eramizdan avvalgi III-II ming yilliklarga
taaluqli ekanligini ta’kidlashmoqda 8
.
Eramizdan avvalgi II ming yillik o‘rtalarida shimoliy-g‘arbiy
Farg‘onaning Qayroqqum makonlari va vodiyning janubiy qismidagi ko‘hna
mozorlar orqali ma’lum bo‘lgan ko‘chmanchi chorvadorlar madaniyati
shakllandi. Bunday qadimgi madaniyatlarning vujudga kelishi va rivojlanishi
tarixi hamda tarix saxnasidan ketish jarayonlarini arxeologik tadqiqotlar
natijasida o‘rganish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biri bo‘lib
qolmoqda. Ikki madaniyat sohiblarining tarixiy tarraqqiyot bosqichlari
to‘g‘risidagi izlanishlar mustaqillikdan ancha oldin O‘rta Osiyo davlatlari chor
mustamlakachiligi va sovet hukumati boshqaruvi davrida boshlangan bo‘lsada
bunday tadqiqotlarning tub burilish davri mustaqillik yillarida amalga oshirildi.
1951 yili Tojikiston SSR FA Tarix institutida arxeologiya sektori ochilishi
bilan Tojikistonning qadimgi tarixini rejalashtirilgan holda o‘rganish va tadqiq
etish ishlari ham boshlanib ketdi. Bu davrda hali Farg‘ona vodiysi past
tekisligining o‘ng qirg‘og‘idagi arxeologik yodgorliklar majmuasi yaratilmagan,
8
Б.Х.Матбобаев, З.З.Машрабов. Андижон тарихи (қадимги даврлардан XX аср бошларигача). – Т.: Шарқ,
2014. Б. 8.
9

mavjudlari ham juda kam o‘rganilgan edi. Qayroqqum chegarasida joylashgan
yodgorliklar xaqida 1914 yil yozida I.A.Kastane Xoja-Yagona mozori yaqinida
sopollar, shisha va boshqa buyumlar to‘plamini topishi natijasida bu erda o‘rta
asrlarga oid shahar – Xojiston rabodi joylashgan degan firkga kelgan edi. Uning
yozishicha “...ariq, shuningdek, turar joylarning izlari Xoja-Yagonadan g‘arbga
tomon cho‘zilgan” 9
edi. Lekin, 1952 yilda B.A.Litvinskiy tomonidan o‘tkazilgan
tadqiqot I.A.Kastane bergan ma’lumot xaqiqatga to‘g‘ri kelmasligini ko‘rsatdi.
Xoja-Yagona mozori yaqinida xaqiqatdan ham o‘rta asrlarga oid sopollar
qoldiqlari mavjud, lekin bu hududni o‘rganish Xodjiston bu erda emas, balki
chuqurlikdan shimolroqda, katta karvon yo‘lida, hozirgi Rovot qishlog‘i
yaqinida joylashganligini ko‘rsatdi. G‘arb tomonda ariqlar va turar joy izlari
xaqidagi ma’lumot ham o‘z tasdig‘ini topmadi. Bundan tashqari
Qayroqqumning janubiy tomonida o‘sha yilning o‘zida muhim natijalar
bermagan tadqiqotlar ham o‘tkazilgan.
1954 yilda bo‘lajak Qayroqqum suvomborining suv to‘planadigan
hududida Tojikiston arxeologik ekspeditsiyasi ish boshladi. Bu ishlar qurilish
mablag‘lari hisobiga o‘tkazilgan bo‘lib, dastlabki davrlardagi izlanishlar
natijasiz tugadi.
Razvedkalar o‘tkazish maqsadida 1954 yilda Qayroqqum otryadi tashkil
etildi hamda bu otryad tarkibi hududda o‘rta asrlar va ibtidoiy jamiyat
yodgorliklarini o‘rganuvchi ikki guruhga bo‘lingan holda ish olib borgan edi. Bu
ishlarning rivojiga keyingi (1955 va 1956 yy.) ikkinchi mavsumning tadqiqotlari
katta hissa qo‘shdi.
Qayroqqum pasttekistligi hududida ibtidoiy jamiyat odamlarining izlari
katta ahamiyat kasb etmagan bo‘lsa-da, shu bilan birga aynan shu erda bronza
davri va o‘rta paleolitning so‘ngi davridagi mukammal madaniyat o‘choqlari
topib o‘rganildi.
Ilk paleolit topilmalari 1954 yilda A.P.Okladnikov tomonidan amalga
oshirilgan – bu Buloq-Chop tizmasining sharqiy tugash qismida topilgan ashel-
9
Б.А.Литвинский, А.П.Окладников, В.А.Ранов. Древности Кайрак-кумов (Древнейшая история
Северного Таджикистана). Душанбе .: 1962. С. 3.
10

muste buyumlarining to‘plami hisoblanadi (Xoja-Yagona guruhi, 6-punkt). U
birinchilardan bo‘lib Qayroqqumda bronza davri yodgorliklarini ham aniqlagan.
Keyingi dala mavsumida A.P.Okladnikov tomonidan Novqat guruhining sharqiy
qismida (1-13 punktlar – biz bularni o‘z tadqiqotimizda shartli ravishda
yodgorlik degan nom bilan almashtirdik) batafsil tadqiqot o‘tkazdi, bunda juda
boy material to‘planib Xoja-Yagona mozori hududida sobiq Melnikovo
stansiyasi yaqinida mezolit va neolit davri topilmalari qayd etildi. 1956 yili
A.P.Okladnikov Novqat guruhining g‘arbiy qismi (bu hududdagi yodgorliklar
A-N punktlar deb yuritiladi)ni o‘rgandi, V.A.Ranov va P.T.Konoplya esa otryad
boshlig‘ining topshirig‘i bilan ish olib borib tadqiqotlarni davom ettirgan holda
Novqat guruhining g‘arbiy va sharqiy aholi yashash joylarini birlashtirdilar.
Tadqiqotchilar tomonidan Qayroqqum past tekistligining o‘ng qirg‘og‘ida Xoja-
Yagona guruhining 5 va 7 punktlari ochildi. 1956 yil bahorida V.A.Ranov
g‘arbiy eng chekka makonni – SHo‘rko‘lni tadqiq etdi. O‘sha davrning
o‘zidayoq bu ishlar xaqidagi birinchi ma’lumotlar dastlab A.P.Okladnikov va
V.A.Ranovlar maqolalarida yoritib berildi 10
.
Bronza davri yodgorliklari 1955-1956 yillarda B.A.Litvinskiy boshchilik
qilgan alohida otryad tomonidan mukammal o‘rganib chiqilgan. Otryadga
E.G‘ulomova va V.A.Ranovlar boshchiligidagi qidiruv guruhlari kirgan. Otryad
Qayroqqum yodgorliklarining butun hududi va yaqinidagi joylarda, bir qancha
turar joy maskanlarida va ruda erituvchi markazlarda qazishmalar olib bordi.
Katta e’tibor topilmalarning kartografiyalashgan va alohida turar joy maskanlari
va ularning guruhlashga qaratilgan edi. Tadqiqot davomida, shuningdek, ilk
temir davri yodgorliklari ham aniqlangan.
Bronza davriga oid Qayroqqum yodgorliklari haqida birinchi marta
A.P.Okladnikov bir qancha izlanishlar natijalarini e’lon qilgan bo‘lsa ham,
10
А.П.Окладников. Предварительный отчет об исследовании каменного и бронзового века в
Таджикистане летом 1954 г., Тр. АН Таджикской ССР, т. 37; он же, Исследование памятников каменного
века в бассейне р. Сыр-Дарьи осенью 1955 г., Тр. АН Таджикской ССР. т. LXIII . 1956. С. 5-11.
11

1955-1956 yillardagi amalga oshirilgan ishlarni B.A.Litvinskiy davom ettirib
o‘z maqolalari va hisobotlarida aks ettirgan 11
.
Bundan tashqari B.A.Litvinskiy va V.A.Ranovlar qator tadqiqot ishlari
haqidagi maqolalarni Tojikiston gazetalari va jurnallarda, shuningdek ocherklari
“Arxeologi rasskazыvayut” nomli ilmiy-ommabop to‘plamda (1959) chop
etilgan.
Qayroqqum yodgorliklarida olib borilgan tadqiqotlar natijasida Sirdaryo
qirg‘oqlarida 100 ming yil oldin mavjud bo‘lgan juda yorqin paleolit madaniyati
ochilib o‘rganilgan. Ashele-muste va muste davriga oid buyumlar to‘plami
boshqa o‘rab turgan viloyatlarda yaxshiroq o‘rganilgan yodgorliklar bilan dadil
taqoslash va shagi ochilgan yodgorlikni bir hil davr madaniyatlari orasidagi
o‘rnini belgilash imkonini beradi.
Farg‘ona vodiysining janubi g‘arbiy tomonidagi hududda joylashgan tosh
davriga oid yodgorliklar orasida so‘ngi ashel va muste bosqichining ajratilishi
xatto biz uchun juda kuchli va ilk sivilizatsiya o‘choqlari deb hisoblanmish
Xindiston va Xitoyda ham juda sayoz ajratilib o‘rganilgan, bu holat Qayroqqum
kashfiyotlarining ahamiyatini shaada oshiradi. O‘rta Osiyodan topilgan qadimgi
davrga oid kolleksiyalarini ichida Qayroqqum topilmalari son va aniqlik
bo‘yicha birinchi o‘rinlardan birini egallaydi. Bu yodgorlikning o‘rganilishi
O‘rta Osiyo paleoliti sohasidagi shagi ishlarga mustahkam asos soladi va asosan
Janubiy Tojikiston, Kozog‘iston va undan sharqroqda, Oltoyda ochilgan shagi
qiziqarli kashfiyotlarga ham tegishli.
Qayroqqum yodgorliklarining bronza va ilk temir davriga oidlari ham
undan kam ahamiyat kasb etmaydi. Birinchi chop etilgan ma’lumotlardayoq
SHimoliy Tojikistondagi bronza davrining aniq hujjatlashtirilgan yodgorliklari
ekanligiga e’tibor qaratilgan. Bu yodgorliklarning ochilishi bilan fan birinchi
marta bugungi kunda Tojikiston hududi hisoblanmish, aslida Farg‘ona
vodiysining ajralmas qismi bo‘lgan hududda insoniyat madaniyatining
rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganish imkoniga ega bo‘ldi. Bu erda cho‘l
11
Б.А.Литвинский. Работы отряда по изучению памятников бронзового века в Кайрак-Кумах в 1955 г.,
Тр. АН Таджикской ССР. т. LXIII . 1956. С. 27-34.
12

madaniyati tipi topilgani alohida ahamiyat kasb etadiki, bunga parallel ravishda
Farg‘onaning sharqiy rayonlarida o‘troq dehqonlarning naqshli madaniyati ham
topilgan. Ushbu hududda bir vaqtning o‘zida ham chorvadorlar ham o‘troq
dehqonchilik madaniyatining yuksak darajada rivojlanganligi ikki madaniyat
sohiblarining bir-biri bilan doimiy ravishda tovar almashish hamda o‘zaro
bog‘liq ravishda hayot kechirganliklaridan dalolat beradi. Nihoyat, topilgan
materiallarni o‘rganish jarayonida aniqlangan juda ahamiyatli fakt shuki, bu
ularning Toshkent vohasi, Farg‘onaning bir qismi va Zarafshon vodiysi
komplekslari bilan bir hilligidir. Shundan kelib chiqib B.A.Litvinskiy bu katta
hududda bronza davrida uning tomonidan “Qayroqqum madaniyati” deb
nomlangan madaniyat bilan bir hildagi madaniyat tarqalgan degan fikrga
kelgan 12
.
Tojikiston arxeologik ekspeditsiyasi Qayroqqum otryadi ishlagan hudud
Farg‘ona vodiysining g‘arbiy tomonida, asosan Sirdaryoning o‘ng qirg‘og‘ida
joylashgan bo‘lib, g‘arbda baland terrasalar seriyasi bilan chegaralangan, ya’ni
hozirgi Qayroqqum suvombori tugallanishining g‘arbida, shimolda esa
o‘rganilgan hududning chegarasi Oq-Cho‘p, Oq-Bel, Supa-Tau tog‘
tizmalarining yon bag‘rlaridagi hudud bilan belgilanadi. Sharqdagi arxeologik
qidiruv ishlari Sirdaryoning har ikki tomoniga o‘tish qulay bo‘lgan joy, ya’ni
CHil-Mahram kechuvi nomi bilan aytilgan hududdan o‘tmagan, janubda esa
tadqiqotlar Novqat qirlarining janubiy atroflaridan to daryoning o‘ng
qirg‘og‘igacha kengaytirilgan.
O‘rganilgan hududning uzunligi Novqatdan suvomborining g‘arbiy
tugallanishiga qadar 70 km yaqin bo‘lib, tadqiqotlarning umumiy maydoni
tahminan 700 km 2
ni tashkil etgan.
Qayroqqum suvombori qurilguniga qadar bu erda cho‘l va kam
o‘zlashtirilgan tabiiy chegaralar (urochisha) joylashgan – Qayroqqum (Xoja-
Yagona mozoridan to Ko‘k-Turluk halqasining o‘ng qirg‘og‘igacha) va Novqat
(Novqat qirlari Xoji-Yagonadan to CHil-Mahram o‘tish joyining chap
12
Б.А.Литвинский. Работы отряда по изучению памятников бронзового века в Кайрак-Кумах в 1955 г.,
Тр. АН Таджикской ССР. т. LXIII . 1956. С. 28-36.
13

qirg‘og‘da). Keyinchalik bu barcha holatlar bo‘yicha bir hil bo‘lgan ikki tabiiy
chegara joylari bitta Qayroqqumga birlashtirilgan. Oxirgisi ko‘proq Qayroqqum
qumlari sifatida juda ko‘p ishlarda qisqa yoritilgan yoki aytib o‘tilgan, Sulton
Boburning (XVI asr) darvishlarni qumli bo‘ron paytida sahroda adashib qolib
halokatga uchraganligi, shuning natijasida Konibodom yaqinidagi sahro Xa-
Darvish deb nom olgani haqida mashhur qaydnomalarida birinchi marta tilga
olgan 13
.
Arxeologik tadqiqotlarning boshlang‘ich davrida o‘rganilayotgan
hududda, ya’ni Qayroqqum suv ombori atroflarida dastlab birorta ham
arxeologik yodgorliklar aniqlanmagan. Shuning uchun tadqiqotchilar
Qayroqqum hududini batafsil ravishda tekshirishni o‘z oldilariga maqsad qilgan
holda, uch dala tadqiqotlari davrida natijalarga erisha oldilar. Izlanishlar
davomida tadqiqotchilar tomonidan alohida yodgorliklarning topoplanlari
(yodgorlikning umumiy tarhi), Qayroqqum hududi arxeologik yodgorliklarning
joylashishi bo‘yicha umumiy xarita tuzildi. Izlanishlar natijasi sifatida
yodgorliklarning joylashishiga qarab uch xil masshtabdagi hududlarga
ajratilishi:
1) Markaziy guruh (hududning markaziy qismi);
2) Markaziy guruh (hududning g‘arbiy qismi);
3) Sharqiy guruh (hududning Xo‘ja Yagona taqirlarigacha bo‘lgan qismi)
dan iborat.
Shuningdek, Qayroqqum hududidagi arxeologik yodgorliklarning juda
katta qismi buzilganligi uchun ularda madaniy qatlam belgilarini aniqlashning
deyarli yo‘qligi, tadqiqotlarning kutilgan darajada natija berishiga to‘sqinlik
qildi. Ammo, shunga qaramasdan asosiy qazishma ishlari Qayroqqum hududida
belgilab olingan 12 va 16 yodgorliklarda 6, 9, 30, 32, 33, 35 va boshqa
yodgorliklarda esa shurflar tashlanib razrezlar solinib, tozalov ishlari amalga
oshirildi. Tadqiqot olib borilgan yodgorliklarning madaniy qatlamlarini
aniqlashni iloji qiyin bo‘lsada ular qadimgi davr aholisining turar-joy makonlari
13
За ҳ ириддин М уҳаммад Бобур. Бобурн о ма. – Т.: Юлдузча, 1989. Б. 121-122.
14

bo‘lganligiga shubha yo‘q. Quyida biz o‘z vaqtida B.A.Litvinskiy,
A.P.Okladnikov, V.A.Ranov va E.G‘ulomovalar tomonidan 1954, 1955 va 1956
yillarda amalga oshirilgan arxeologik ekspeditsiyalar davrida aniqlangan
arxeologik yodgorliklarning umumiy jixatlari to‘g‘risida to‘xtalib o‘tamiz 14
.
Shuningdek, kurs ishida “Drevnosti Kayrak-Kumov” nomli yirik tadqiqotda
mualliflar tomonida tuzilgan arxeologik yodgorliklarning joylashish xaritasini
berish maqsadga muvofiq degan fikrga keldik (1, 2-rasm).
Yodgorlik №1. SHo‘rtepa qishlog‘idan uncha uzoq bo‘lmagan, juda qattiq
shamol esadigan qumloq erda topilgan bo‘lib, yodgorlikning uski qatlamidan
terib olingan materiallar kam, aniqrog‘i, 4 ta kichik sopol fragmentlarning
devorlvridangina iborat. Sopolchilar to‘q kulrang bo‘lib, bundan tashqari bu
joyda 2 ta otщep (tosh uchrindi) va bronzadan yasalgan pichoq fragmenti
topilgan.
Yodgorlik № 2. Turur-joy makoni sho‘rxok teppalikda g‘arbdan sharqqa
qaragan qadimgi terassaning bir qismida joylashgan. Tadqiqot vaqtida 3 ta
o‘choq qoldig‘i aniqlangan. O‘choqlarning 2 tasi rejaga ko‘ra dumaloq shaklga
ega bo‘lib, ularning 3-si avval shakliga ega. Bundan tashqari, yodgorlikda bir
nechta uchrindilar, bir dona bronza buyum, shuningdek, suyak fragmentlari ham
uchraydi. Topilmalar orasida 4 ta sopol fragmentlar – bo‘z tuproq rangdagi,
maydalangan tosh aralashtirilgan loydan yasalgan sopol idish va bitta yirik
xumning labi (og‘zi – venchik) aniqlangan.
Yodgorlik № 3. Qizil askar qishlog‘i yaqinida joydashgan bo‘lib undan
taxminan 200 metr shimolda tepalik mavjud bo‘lib, tepalikning ustki qatlamida
zamonaviy qabriston joylashgan. Tepalik cho‘l taqirlari bilan uyg‘unlashib
ketgan bo‘lib, ustki qismi ba’zi-ba’zi joylarda yuvilganga o‘xshagan ko‘chki
hosil qilgan 15
.
14
Б.А.Литвинский, А.П.Окладников, В.А.Ранов. Древности Кайрак-кумов (Древнейшая история
Северного Таджикистана). Душанбе .: 1962. С. 91-111 .
15
Б.А.Литвинский, А.П.Окладников, В.А.Ранов. Древности Кайрак-кумов (Древнейшая история
Северного Таджикистана). Душанбе .: 1962. С. 91-95 .
15

Bundan ko‘rinadiki, tadqiqotchilar tomonidan amalga oshirilgan
ekspeditsiya davrida aniqlangan arxeologik yodgorliklardagi topilmalar ushbu
hududni davrlashtirish, aholining turmush-tarzi, xo‘jaligi bo‘yicha aniq
ma’lumotlar bermasada, ularning umumiy yashash tarzi, hunarmandchilik
buyumlari va xo‘jalikda foydalaniladigan idish-buyumlari, ishlab chiqarishdagi
yutuqlari va kamchiliklari to‘g‘risida etarli ma’lumot bera oladi. Shu o‘rinda biz
kurs ishida Qayroqqum madaniyatiga ta’aluqli bo‘lgan yodgorliklarning
yuqorida uch guruhga ajratib o‘ranilganligini aytib o‘tgan edik, endi esa shu
uchta madaniy hududga qaysi-qaysi yodgorliklar kirishiga to‘xtalmoqchimiz.
Demak, birinchi guruhga ya’ni markaziy qismiga kiruvchi 9, 10, 11, 12, 13, 14,
15, 23, 24, 31, 32, 35, 36, 37, 38, 40 – 61,63, 64, 66 yodgorliklarni, Markaziy
guruh (hududning g‘arbiy qismi) da joylashgan 1, 2, 3, 4, 18, 34, 39
yodgorliklarni, Sharqiy guruh (hududning Xo‘ja Yagona taqirlarigacha bo‘lgan
qismi) ga kiruvchi 5, 6, 7, 16, 17, 19, 20, 21, 22, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 62, 65,67
yodgorliklarni kiritish mumkin 16
.
Hulosa qilib aytadigan bo‘lsak, yuqorida keltirilgan barcha
yodgorliklardagi arxeologik tadqiqot ishlari o‘sha davr uchun juda yaxshi
o‘rganilgan. Ularning bir hudud borasidagi chiqarilgan ilmiy hulosalari bugungi
kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan.
Qayroqqumning orografiyasi. Bu hududdagi nisbatan ahamiyatli
hududlar tog‘li joylar bo‘lib, Oq-Cho‘p, Oq-Bel, Supa-Tau tog‘ tizmalari shular
jumlasidan hisoblanada. Shuningdek, uncha katta bo‘lmagan balandlik sifatida
Ko‘k-Turlyuk halqasidan keyin o‘zining tabiiy belgilari bilan ajralib turadigan
joyning g‘arbidan boshlangan (chap qirg‘oqda uning davomi bo‘lib Ruxak
tizmasi turadi) Sirdaryoning qadimgi terassalariga o‘xshash bir necha tekis
balandliklarga bo‘lingan. Sharqqa tomon bu tepalik tikka qisqa qiyaliklar
tizmasiga o‘tib ketadi, Oq-Cho‘p chuqur jarliklar bilan bo‘lingan. Bu
qiyalikning to‘liq balandligi 1300 m. Tog‘ni bo‘lib turuvchi chuqur jarlikning
16
Б.А.Литвинский, А.П.Окладников, В.А.Ранов. Древности Кайрак-кумов (Древнейшая история
Северного Таджикистана). Душанбе .: 1962. С. 29-80 .
16

davomidan keyingi Oq-Bel tizmasi boshlanadi, u o‘z o‘rnida Supa-Tau
tizmasidan Qoravaroq darasiga bo‘linib ketadi. So‘nggisi sekin pasayib Jan-
Buloq-Cho‘p past tog‘ tizmasiga o‘tib ketadi.
Oq-Bel va asosan Supa-Tau tizmalarida tog‘ etagidan xar-hil balandlikda
100dan to 180 m., shuningdek, Supa-Tauga pasayib boradigan sharqiy suv
bo‘linishida tekis terrasa ko‘rinishidagi tekisliklar yastanib yotadi.
YUqorida keltirilgan tizmalarni Sirdaryo ikki hududda yuvib o‘tadi –
birinchisi bu Novqat hududi bo‘lsa, ikkinchisi bu – g‘arbda Ko‘k-Turlyuk
halqasi hisoblanadi. Novqatning chap qirg‘og‘ida Supa-Tau tizmasiga parallel
ravishda qadimgi Sirdaryo terrasalarining qoldiqlari seriyasi joylashgan bo‘lib,
ularning ichida N.P.Vasilkovskiy o‘z tadqiqotlarida uchta terassaning past-
balandlik darajasini aniqlagan 17
.
Oq-Cho‘p, Oq-Bel, Supa-Tau tizmalari va Sirdaryo orasida joylashgan
Qayroqqumning asosiy hududi Sirdaryoning past terrasalaridan iborat. U
shimoldan janubga tomon egilgan va daryo ustidagi pichanzor pog‘onasi bilan
ikkiga bo‘lingan.
Bundan xulosa qiladigan bo‘lsa, qadimgi davrlardan buyon ushbu hudud
chorvador jamoalarining ko‘chib yurib bir hududdan ikkinchi hududga o‘tgan
holda turmush tarzini kechirishi uchun va ular qoldirgan izlar hamda moddiy
ashyoviy manbalar ushbu hududda aynan shunday xo‘jalik yuritish uchun qulay
zona bo‘lganligidan dalolat beradi.
I.2. Qayroqqum madaniyatini moddiy ashyolari
Qayroqqumva Novqatdan topilgan arxeologik materiallar xaqida to‘liq
ma’lumotlar turli vaqtlarda o‘tkazilgan turli arxeologik va boshqa
tadqiqotlarning natijalarida keltiriladi. A.P.Okladnikov fikriga ko‘ra ular ichida
ikkita boshqa boshqa davrga oid komplekslar mavjud – birinchisi bu so‘ngi
ashel yoki ashele-muste davriga oid qadimgi porfirit kompleks, va ikkinchisi
kremniy porodalaridan (slansevыy) qadimgi kompleks muste davri buyumlari
17
Б.А.Литвинский, А.П.Окладников, В.А.Ранов. Древности Кайрак-кумов (Древнейшая история
Северного Таджикистана). Душанбе .: 1962. С. 50-54 .
17

topilganligi bilan xarakterlanadi 18
. Shunday qilib ikkiga ajratilgan kompleks
o‘zining yashash davri bo‘yicha bir biriga ancha yaqin. Topilmalarning punktlar
bo‘yicha tarifidan ko‘rinib turibdiki ikki kompleksning buyumlari barcha
hollarda aralash holatda uchraydi.
Qayroqqum va Novqatda paleolit buyumlarining topilishi aniq va to‘liq
aniqlashtirilgan.
Birinchi suv tepasidagi terrasada faqat shleyflarda (lentasimon) uchraydi,
qoldiqlarini o‘rab turgan akumulyativ chexol bo‘zilib ketishi natijasida ikkinchi
va uchinchi bosqichlar qoldiqlaridan tushgan. Topilmalar bu erda faqat yuqori
qadimgi terrasalar yuzasida paleolit buyumlar joylashuvi bo‘lsagina uchraydi.
Qayroqqum va Novqatda ashele-muste va muste davriga oid
topilmalarning umumiy soni 1040 ga etadi. Shu qatorda shuni ham ta’kidlab
o‘tish kerakki topilmalarni qidirish jarayonidan kelib chiqib atayin ishlov
berilgan buyumlarni toplash maqsad qilib olingan. Shuning uchun juda boy g‘or
makonlaridan to‘plangan ushbu kolleksiya deyarli ishlab chiqarish
chiqindilaridan holi. Shu bilan birga Sirdaryo xavzasidan topilgan buyumlar
nafaqat o‘zining rang barangligi bilan balki, turlarning chidamliligi haddan
tashqari xarakterli va yorqinligi bilan ham ajralib turadi shuningdek, tariflangan
to‘plamlar o‘z ilmiy ahamiyati bo‘yicha O‘rta Osiyo tosh davrini o‘rganishni
Teshik-Tosh g‘oridan keyin ikkinchi o‘ringa qo‘yiladi.
Albatta topilmalarning topish jarayoni qo‘zg‘algan va aralash, kompleks
materiallarini o‘rganishda ikkiga ajratilgan bo‘lib materiallarning stratigrafik
bo‘linishi yo‘qligi Qayroqqum va Novqatdan topilgan buyumlarni
davrlashtirishda qiyinchilik tug‘diradi, lekin bu kamchiliklar qaysidir ma’noda
qayroqqum topilmalari bilan yuvilib ketadi.
Tariflangan hududdagi barcha buyumlarni tayyorlangan materialiga ko‘ra
ikki guruhga ajratish mumkin. Bittasiga porfirit va boshqa qaynab chiqqan qatiq
qazilmalardan yasalgan buyumlar kiradi, keyingisiga kremniylik qazilmalardan:
kremniylik ohak, slanets, peschannikdan yasalgan buyumlar kiradi.
18
А.П.Окладников. Каменный век Таджикистана. Итоги и проблемы . Мат. и Всесоюзное совещание
археологов и этнографов Средней Азии, М-Л., 1959.С.161-162.
18

Shu bilan birga porfiritdan ishlangan kremniylik slanets va ohakdan
ishlangan buyumlardan ko‘ra arxaik ko‘rinishga ega buyumlar kuzatiladi.
Porfiritdan yasalgan buyumlar bu jinsning nisbatan mustahkamligiga qaramay
umuman ko‘proq yuvilib va emirilib ketgan, ularning shakli va yasash texnikasi
juda oddiy. Bu eng avvalo uchrindi va plastinalarda ko‘rinadi. Bu guruhning
cho‘qqi uchli kurakchalar va belchalari ikkinchi guruhning buyumlariga
nisbatan dag‘alroq va yirikroq.
Porfiritdan yasalgan qayroqqum buyumlarining qadimiyligi Janubiy
Qozog‘istonda ish olib borgan X.A.Alpisbaevning ishlari bilan tasdiqlanadi, bu
erda arxaik ko‘rinishga ega Qayroqqum porfirit kompleksiga yaqin bo‘lgan
buyumlar topilgan. Ularning ichida bitta kechki ashel davriga hos chopqi
(rubilo) topilgan. Xuddi shunday arxaik ko‘rinishga ega bo‘lgan porfirit
buyumlarning guruhi Quyi bo‘zsuv GESi hududida G.V.Parfyonov tadqiqotlari
natijasida topilgan buyumlar orasida ham uchraydi 19
.
Bularning barchasi Sirdaryo yodgorliklarida topilgan qadimgi tosh
buyumlarida so‘ngi ashel va ashele-muste davri kompleksini ajratish imkonini
beradi, bu kompleksga quyipaleolit va ashel davriga oid qirralar va levalua
texnikasining yaqqol alomatlari kiradi. Qayroqqumdan topilgan buyumlarning
ikkinchi kompleksi muste makonlari qurollari shakllari bilan o‘xshashlik
jihatidan xarakterlanadi, shu jumladan, odiy muste uchrindilari va plastinalari
ko‘proq uchburchaksimon shaklga ega.
Bu ikki kompleks buyumlarining tayyorlanish jarayonidagi farqni topish
juda qiyin chunki bir hil texnikada ishlangan so‘ngi ashel va muste davri
buyumlari bir-biriga juda yaqin 20
. Porfirit kompleksda o‘zining arxaik ko‘rinishi
bilan og‘ir va yirik uchrindi va plastinalardan ajralib turadi.
19
Б.А.Литвинский, А.П.Окладников, В.А.Ранов. Древности Кайрак-кумов (Древнейшая история
Северного Таджикистана). Душанбе .: 1962. С. 33-35 .
20
Как правильно отметила М.З.Паничкина, “ мустьерская обработка камня, в сравнении с ашельской,
характеризуется не только особым типом заготовок, сколько новыми формами орудий и более
совершенным приёмом их изготовления ”. (М.З.Паничкина Палеолитические нуклеусы, Ахеол. Сб.,
т.1Л.,Госэрмиаж, с.36.)
19

Qayroqqumda toplangan mehnat ko‘rollarining ko‘p emasligi ochilgan
levalua manzillarining bir ahamiyatidir 21
, bu ikki guruhni tipologik ajratish
qiyinchilik tug‘diradi. Lekin keskin farqni statistik ma’lumotlar ko‘rsatadi.
Shunday qilib ikki guruhning ajratilishi qiralarining yuvilganligi, yasalgan
materialiga asoslanadi va shartli xarakterga ega.
Bu erda topilgan 525 ta buyum statistik o‘lchovlarga solingan, ya’ni
topilmalarning 50% 22
, buyumlarning qolgan qismi to‘liq ravishda o‘lchovlarga
ega emas edi.
Ikkala kompleksda ham ikki turdagi – disksimion va levaluasimon 23
nukleuslar ko‘proq tarqalgan.
Birinchilar orasida ikki tomonlama disksimon, bir tomonlama va
chichevitsasimon shaklli qurolllar tarqalgan. Ularning levaluasimonlardan farqi
shundaki bularda parchalash aylananing turli nuqtalaridan – chetdan markazga
qaratilgan holda bo‘lgan, ikkinchi tur nukleuslari ravon maydonga ega va
plastinalar ulardan nukleusning uzunasiga va ko‘ldalangiga parchalangan.
Ishlov berilgan toshlar Sirdaryoning o‘ng qirg‘og‘ining 100 km ilgarigi
SHo‘r-ko‘l ko‘lidan CHil-Maxram o‘tish joyigacha turli punktlarida uchraydi.
Lekin ko‘p qiziqarli topilmalar o‘rganilayotgan hududning sharqiy tomonida,
Xoja-Yagona mozori hududida, Supa-Tau tog‘i yonida va Novqatda,
Sirdaryoning chap qirg‘og‘ida joylashgan 24
.
Qayroqqumda tosh davri mehnat qurollari qadimgi terasalarning
shag‘alida, shag‘alli shleyflarda va qisman tavsiflangan qoldiqlarning tekis
yuzasida uchraydi. Geologik shart-sharoitlarni o‘rganish shuni ko‘rsatadiki
hozirgi sahroning o‘rnida qachonlardir to‘qayzorlar bo‘lgan. Ko‘llarning va
nisbatan kengroq bo‘lgan Sirdaryoning oqimlarida odamlar ov qilishgan. Daryo
qirg‘oqlarda qoldirgan shag‘allarni odamlar qurollar uchun ishlatishgan.
Qayroqqum neandertal odamlari o‘z ustaxonalarini daryo suvidan bo‘shagan
21
F.Bordes, Levalloisien et Mousteriya, Bull de la Soc.Prehist.Frans..t.1., № 4. 1953, p.232.
22
Все стастические данн ые проведены В.А.Рановым.
23
Это название применяестся в данном случае условно, так как термин “левалуаский нуклеус” различные
авторы часто вкладывают различное содержание.
24
История таджикского народа (с древнейших времен до V в.н.). Т. 1. Под редакцией Б.Г.Гафурова,
Б.А.Литвинского. М., Изд. Восточной литератур ы. 1963. С. 57-58.
20

qum-shag‘al aralashgan chetlarida bunyod etishgan. Keyinchalik daryo o‘zani
o‘zgarib ketdi va qadimgi odamlar bu joylarni tark etishgan.
Suv sathining pasayishi natijasida qadimgi qirg‘oq bir-biridan ajralgan
ko‘lmaklar tizimiga aylanib yuvilib buzilib ketgan.
Qayroqqumda yuzlab buyumlar to‘plangan. Bu ko‘plab uchrindilar,
disksimon nukleuslar, juda yaxshi plastinalar, kuraklar, shuningdek uchli
kuraklardir. Barcha buyumlar emirilib qalin platina bilan qoplangan. Ushbu
topilmalarni ikki guruhga bo‘lishimiz mumkin. Bittasi qadimiyroq tipologiyasi
bo‘yicha so‘ngi asheldan mustega o‘tish davriga yaqinlashgan; bu guruh
qurollari porfirit va boshqa qaynab chiqqan qatiq jinslardan ishlangan. Bu
guruhning buyumlari ichida muste davriga hoslari ko‘proq, ko‘p qismi
kremniylik ohak, slanets yoki mayda qumdan (peschannik) yasalgan.
Turli hil nukleuslar ichida katta bo‘lmagan diametri 4-6 sm tashkil
etadigan disklarni ajratish mumkin. Bu disklar avvaliga nukleus sifatida xizmat
qilgan, keyinchalik mayda chopqi sifatida foydalanilgan. Disksimon turli
kattalikdagi va shakldagi nukleuslar juda ko‘p. Levalua tipidagi nukleuslar ham
ajralib turadi – bir tomonida keng cho‘zilgan tarnovli yoki nukleusning yuzasini
toshbaqa kosasiga o‘xshatib ko‘yadigan mayda parchalar bilan qoplangan.
Shuningdek ko‘p asosi keng uchburchak plastinalar ham bor. Buyumlarning bir
qismi toshga ishlov berishning arxaik usulida ishlangan va ularni klektonskiy
tipiga kiritsa bo‘ladi. Bu tip uchrindilari nukleusda to‘g‘irlovsiz yirik zarba
maydonchalik; bu buyumlarda zarba maydonchasi urilgan yuzalik o‘tmas
burchakni tashkil etadi. Bunday hususiyatlar uchrindining umumiy kengligi
bilan to‘g‘ri keladi. Zarba yordamida uchrindining nukleusdan ajratadigan joyi
asosan kremniy to‘kilishi va qalinlashishi bilan ajralib turadi.
Nisbatan kechroq bo‘lgan muste davriga oid kompleksda boshqa
proporsiyalarga ega plastinalar kuzatiladi. Ular shakliga ko‘ra ancha to‘g‘ri
shaklga ega, ayrimlari tor va uzun. Bu guruh plastinalarining qiziqarli xususiyati
g‘arbiy “klassik muste” yodgorliklarida odatda orqa tomonidan chizilgan bo‘lsa
21

bu erdagi retush oldi tomonidan aks etgan 25
.bu xususiyat Teshik-Tosh g‘orining
muste davri yuqori qatlamlaridan topilgan plastina va uchli belchalarga
xarakterlidir. Boshqa tomondan bunday buyumlar Falastindagi Karmel tog‘idagi
Es-Tabun g‘orida ham levallua-muste qatlamlarida ma’lum. Bunday buyumlar
analogiyasi plastinalar va uchli belchalariga ham xuddi shunday retusha orqa
tomondan emas balki oldi tomonidan ishlov berilgan Misrdagi Xarga vohasidagi
muste davriga oid ateriy komplekslarda ko‘proq uchraydi 26
.
Muste davriga oid Qayroqqum kompleksining toshga ishlov berishda
ilgarilab ketgan tomonlari bor, ular quyidagilardan iborat, ya’ni uzun muste
davri plastinalari faqat ingichka odiy disksimon nukeuslardangina emas balki
ikki tomonidan parchalangan uzunchoq yirik nukleuslardan ham olingan.
Bunday plastinalar keyinchalik tosh davrining keyingi yuqori paleolit davrida
rivojlandi.
Milodan avvalgi IV-III mingyilliklar chegarasida Kaspiyoldi va O‘rta
Osiyoning ayrim viloyatlarida ikki tomondan ingichka siqilgan retushdan ishlov
berilgan kremniydan yasalgan bargsimon kamon o‘qlari rivoj topgan, toshning
yumshoqroq porodalaridan silliqlangan boltalar paydo bo‘ladi. “Taroqsimon”
shtamplar bilan bezatilgan idishlar topilgan. Bu davrga Krasnovodsk
orolig‘idagi Djebel g‘ori, Mangqishloq, Qayroqqum, Uzboy, Orolbo‘yi va
Qozog‘iston cho‘llarida juda ko‘p so‘ngi neolit ovchilari, termachilari va
baliqchilari makonlari aloqador. Bu makonlar so‘ngi neolitning kaltaminor
madaniyatiga yaqin aloqadorlikda hisoblanadi 27
.
XX asrning 50-60 yillarida olib borilgan qazishma ishlarining natijasida
Tojikistonda juda ko‘p tosh davri yodgorliklari topilganlgan. Lekin ularni
o‘rganish 70-yillarda boshlangan va shu davrgacha topilgan topilmalar uncha
keng yoyilmagan.
25
История таджикского народа (с древнейших времен до V в.н.). Т. 1. Под редакцией Б.Г.Гафурова,
Б.А.Литвинского. М., Изд. Восточной литератур ы. 1963. С. 57-58.
26
История таджикского народа (с древнейших времен до V в.н.). Т. 1. Под редакцией Б.Г.Гафурова,
Б.А.Литвинского. М., Изд. Восточной литератур ы. 1963. С. 83.
27
История таджикского народа (с древнейших времен до V в.н.). Т. 1. Под редакцией Б.Г.Гафурова,
Б.А.Литвинского. М., Изд. Восточной литератур ы. 1963. С. 84.
22

60-yillar o‘rtalarida ochilgan Tojikiston hududidagi tosh davriga oid
yodgorliklar shuni ko‘rsatadiki O‘rta Osiyoning qator viloyatlarida odam juda
qadimda paydo bo‘lgan, hususan, so‘ngi paleolitda har holda ashel va muste
davrilaridagi Sirdaryo basseynidagi boy makonlar shuning isbotidir.
Farg‘ona vodiysi janubi g‘arbiy hududidagi yuqori paleolit va mezolit
davri tipidagi yodgorliklarning tarqalishini ko‘rishimiz mumkin. Bir qator
madaniyatlar janubdagi qabilalar tarixi bilan bog‘liq, boshqalari – shimoldagi va
sharqdagilar bilan bog‘liq.
23

II BOB. QAYROQQUM MADANIYATI AHOLISINING TARIXI
VA MODDIY MADANIYATI.
II.1. Ko‘mish marosimi.
Mozor-qurg‘onlarini eng qadimgi paytlardan boshlab chorvador aholi
qoldirgan. CHunki, ularning xo‘jalik yuritish sistemasidan kelib chiqib ular
doimo shagi yaylovlar qidirib, cho‘l va tog‘li, adirli hududlarga ko‘chib yurishga
majbur bo‘lishgan. Ma’lum bir yaylovdagi o‘tloq maydonlari kamayganda ular
boshqa erlardagi yaylovlarga ko‘chib, u erda ham o‘tovini tiklab mol-qo‘yini
boqib o‘zining tirikchiligini o‘tkazavergan 28
.
Ma’lum bir erda muhim turar-joy makonlari, qishloqlar, shaharlar qurish
va uni o‘z avlodlariga va bola-chaqasiga qoldirish faqat dehqonchilik,
xunarmandchilik yoki savdogarlik qilib kun kechiradigan aholiga xos bo‘lgan.
Chorvador aholi uchun eng muhimi yaylov bo‘lgan. Ma’lum bir erdagi
yaylov o‘t-o‘lanlari tugagandan keyin chorvador jami narsalarini yig‘ishtirib
shaa boshqa joyga ko‘chgan. Ularning xo‘jaligida oson ko‘chirib yurish mumkin
bo‘lgan engil tipdagi uylari uy yumushlari bo‘lgan. Albatta, eng keyingi
paytlardagi chorvador aholining uylarini prototiplari (namunalari) bu o‘tovlardir.
Shuning uchun ham bu aholidan turar-joy makonlari, shu jumladan shaharlar
ham qolmagan.
Lekin dunyoda o‘lim degan mash’um narsa borki, “bu chorvador ekan”
yoki “bu dehqon ekan” deb o‘tirmasdan hammani barobar olib ketadi. Shuning
uchun chorvador aholi tirikligida biron narsa qurib o‘z avlodlariga qoldirmagan
bo‘lsa ham, beixtiyor o‘lgandan keyin juda katta qilib qazilgan mozor-
qo‘rg‘onlarini qoldirishgan.
Shuning uchun arxeologlar juda katta dasht va cho‘l hududlarida yashagan
aholining madaniyati tarixini o‘rganish uchun ular qoldirgan mozor-
qo‘rg‘onlarini o‘rganishadi.
Ko‘mish marosimining har bir detali, qabrning shakli, uning yo‘nalishi,
marhumning qanday holatda va qaysi tomonga yo‘naltirib ko‘yilganligi, uning
28
М.Исомиддинов, Хожи Усмонҳон Темирхон ўғли. Орлотда акс этган тарих. – Т.: Ўзбекистон Миллий
энциклопедияси, 2006. Б. 19-20.
24

yoniga nimalar va qancha miqdorda qo‘yilganligi, mayit bittami yoki bir nechta
bo‘lganmi va hokazolar juda ko‘p tarixiy, madaniy, diniy va etnik ma’lumotlarni
beradi.
Qazib o‘rganilgan mozorlarga ahamiyat bermay turiboq mozor-
qo‘rg‘onlarning joylashishini o‘zini ko‘radigan bo‘lsak bu qo‘rg‘onlar qadimgi
sug‘orib dehqonchilik qiladigan vohalar bilan chorvador aholi ko‘proq tarqalgan
adir va cho‘l zonalari o‘rtasidagi baland adirlar ustiga huddi “saf tortgan
askarlarday” terilib turadi 29
.
Bu mozor-qo‘rg‘onlarni joylashishi go‘yoki dehqonchilik qilib kun
ko‘radigan vohalar bilan chorvachilik qilib kun ko‘radigan aholi o‘rtasidagi
chegarani ko‘rsatib turganday bo‘lib ko‘rinadi.
Bir erda butun boshli ko‘rg‘onlar gruhining bo‘lishi bu erda ancha ko‘p
vaqt bu aholining turib qolganligini ko‘rsatadi. Agarda ma’lum bir erda alohida
qo‘rg‘onni boshqalardan ajralgan holda vujudga kelganligini ko‘rsak bu mozor-
ko‘rg‘onni chorvador aholini bir erdan ikkinchi erga yurishi, yoki ko‘chib o‘tishi
davrida qoldirganligidan dalolat beradi.
Qo‘mish marosimlarida bizga eng ko‘p ma’lumot beradigan narsa – bu
mayit bilan birga qanday narsalarni va qaerga qo‘yilishini bilishdir.
Qabrlarga mayit bilan birga qo‘yiladigan eng qo‘p narsa bu sopol idishlar
bo‘lib, biz bu idishlarga qarab u yoki bu qo‘rg‘onni vujudga kelgan davrini,
ma’lum darajada ularning etnik tarkibini aniqlaymiz. Qabrlarda ko‘proq
uchraydigani ko‘zalardir. Bundan tashqari ot va tuyalarda xurjunga solib olib
yurishga mo‘ljallangan, bir tomoni yassi ko‘zasimon qilib ishlangan idishlar
(flyaga) deyarli hamma qazilgan mozorlardan topilgan. Lekin, bu mozor-
qo‘rg‘onlardan bironta ham mayda, shahar va qishloqlarda ko‘plab uchraydigan
kosa, likopcha, qadah kabi idishlar deyarli topilmagan. Buning sababi ko‘chib
yurib ko‘proq harakatda bo‘ladigan aholiga asosan yirik idishlar kerak bo‘lgan.
Mozor-qo‘rg‘onlar guruhidan topilgan deyarli barcha sopoldan yasalgan idishlar
29
М.Исомиддинов, Хожи Усмонҳон Темирхон ўғли. Орлотда акс этган тарих. – Т.: Ўзбекистон Миллий
энциклопедияси, 2006. Б. 21-22.
25

aynan shu erlarda dehqonchilik qilib kun ko‘radigan mahalliy hunarmand
kulollar tomonidan yasalgan idishlar jumlasiga kiradi.
Bundan tashqari, har qaysi sopoldan yasalgan idish o‘zining ishlanish
texnikasi, shakli, angobining rangi va boshqa xususiyatlariga ko‘ra turli-tuman
bo‘ladi hamda unga qarab turib ko‘mish marosimining ancha aniq davrini
aniqlash mumkin.
YUqorida eslatib o‘tganimizday, bu idishlar mahalliy hunarmand kulollar
tomonidan yasalgan bo‘lib, bunday sopol idishlarni arxeologlar turli shahar va
qishloqlarni xarobalarni o‘rganish jarayonida ularning stratigrafiyasini o‘rganish
asosida sopol idishlar shaklini, uning loyini, angobini (rangini) o‘zgarib borish
sxemasini yaratganlar.
Aynan shu sxema-jadval asosida topilgan sopollarga qaraganimizda
mozor-qo‘rg‘onlarida topilgan sopollarning yasalgan davri miloddan avvalgi II-I
asrlari va milodning I asrlarini ko‘rsatadi 30
.
Qo‘chmanchi chorvador aholida ko‘p uchraydigan ikkinchi eng muhim
narsa bu qurol aslahalar – qilich, xanjar, kamon, kamon o‘qining uchi, pichoq va
boshqalardir.
O‘sha davr ko‘chmanchi chorvador aholisi orasida juda keng tarqalgan
shaa boshqa qurol bu kamon va uning o‘qidir. Shuning uchun ham qazib
ko‘rilgan mozorlarning deyarli hammasida, agarda u erkak kishi ko‘milgan
bo‘lsa, u erdan kamonning qoldiqlari va uning o‘qlarini uchlari topilgan. Kamon
o‘qlarining uchlari arxeologlar uchun vaqtni aniqlaydigan eng yaxshi
ashyolardan biri bo‘lib, ularga qarab turib faqat mozor-qo‘rg‘onlarnigina emas,
balkim turar-joy makonlarini ham vaqtini aniq belgilashda ancha yaxshi natija
beradi.
Mozor-qo‘rg‘onlarida qo‘plab kamonlarni turli qismlari saqlanib qolgan,
lekin ularning yog‘ochdan yasalgan qismlari chirib ketib saqlanmagan. Lekin
kamonlarning yog‘och qismini tashqi tomonidan suyakdan yasalgan qobig‘i
bo‘lib, ularni tashqi tomonidan silliqlanib sayqal berilgan. Suyak qobiqning
30
М.Исомиддинов, Хожи Усмонҳон Темирхон ўғли. Орлотда акс этган тарих. – Т.: Ўзбекистон Миллий
энциклопедияси, 2006. Б. 22-23.
26

ichki tomonlari silliqlanmagan, chunki aynan shu tomonidan kamonni yog‘och
qismiga siranch yopishtirilgan. Suyakdan yasalgan plastinalarning uzunligi 30-
32 sm gacha boradi.
Kamonlarni o‘zini ham arxeologlar ancha yaxshi o‘rganishgan va ulardan
to‘liq ma’lumot olish imkoniyati bor. Ular topilgan mozor-qo‘rg‘onlarning
anchayin aniq xronologiyasini beradi, bundan tashqari mozorga ko‘milgan
odamning kelib chiqishi bo‘yicha ham qimmatli ma’lumotlarni berishi mumkin.
Qayroqqum qabilalarining qabrlari tuzilishi va ko‘mish marosimi turli
hududlarda turli davrlarda xar-hil bo‘lgan. Qayroqqumning o‘zida faqat
ko‘ndalang qo‘yilgan tosh plitalar bilan bo‘lingan ikki kameralik bitta qabr
topilgan.
Qayroqqum hududida Xoji-Yagona tabiiy chegarasida (urochiщe)
shuningdek tosh plitalardan devor qilib bo‘lingan kameralarga mayitlar dafn
qilingan mozor ham topib tekshirilgan.
Boshqa qabr qayroqqum makonlarining sharqiy guruhidan 35 km
shimolroqda Daxana qishlog‘ida joylashgan. Bu erda qabr chuqurlari tosh
plitalar bilan to‘sib chiqilgan 31
. Daxana qishlog‘i tog‘ oldi Qamish Qo‘rg‘on
vodiysiga o‘tishdagi tor daradan chiqishda joylashgan bo‘lib mahalliy aholi
tomonidan bu er Qoraqurum deb ataladi. Ushbu hududda tog‘ qoyalari ayrilib
ketadi va bog‘lar va qishloqning qurilishlari egallagan uchburchak bo‘g‘izni
tashkil etadi.
1960 yildagi razvedkalarda o‘n beshga yaqin turar-joy makonlari topilgan.
Qatlam to‘liq kuchli shamol va bo‘ronlar ta’sirida uchib ketganligi sababli turar
joylarning tizimli qoldiqlari saqlanmagan. Topilmalarning asosiy qismini
sopollar tashkil etadi. Sopollarning ko‘p qismi loyi va tayyorlash texnikasi,
bezatish uslubi bo‘yicha Qayroqqum sopoliga to‘liq mos keladi. Shu bilan birga
Qayroqqumda uchramaydigan bayramona idishlar fragmentlari ham bor.
Topilmalarning qaysi bir guruhi Tozabog‘yob madaniyati bilan bog‘liq bo‘lishi
31
Б.А.Литвинский, А.П.Окладников, В.А.Ранов. Древности Кайрак-кумов (Древнейшая история
Северного Таджикистана). Душанбе .: 1962. С. 158-159.
27

mumkin; umuman fikrimizcha Mohan-Daryo – qayroqqum va tozabog‘yob
madaniyatlarining aloqa zonasi hisoblanadi.
Qayroqqum madaniyati bilan bog‘liq qabrlar Daxana, Xoja-Yagona,
Vodil va Qaram-Ko‘l, shunigdek oxirgi tadqiqotlarga qaraganda Qo‘chqorchi
mozorlarida ham uchraydi 32
.
Ochilgan qabrlardan ko‘rinib turibdiki bronza davrida bu erda ko‘mish
marosimlari bir hil bo‘lmagan; ya’ni mayitni ko‘mish bilan bir qatorda mayitni
yoqish marosimi ham bo‘lgan. Ayrim hududlarda gruntli (tuproq) qabrlarga
ko‘mishgan, boshqa hududlarda – tosh yashiklarga, yapaloq toshlardan
kameralarga yoki tikkalab ko‘yilgan tosh plitalarga va h.k. Albatta bu xar-hillik
lokal ahamiyati bilan bir qatorda xronologik tafovutlar ham mavjud.
Qabr kameralari maydalangan tosh bilan to‘ldirilgan yomon saqlangan
odam suyaklari va bosh chanog‘i qoldiqlari topilgan, ularning yonida sopol
parchalari, yaxshi saqlanmagan bronzadan yasalgan buyumning parchalari
topilgan, ayrim qabr kameralarda xech qanday topilmalar uchramaganlari ham
bor.
Ehtimol kameralar faqat o‘sha davr er yuzasidan uncha baland bo‘lmagan
va qator yirik 1 m tosh plitalari bilan yopilgandir.
Kameralarda topilgan topilmalar: 1 kamerada bronzadan yasalgan
ingichka dumaloq simga ulanib ketgan trubochka – rastrubasimon buyumning
parchasi, bu rastrubli sirg‘aning ilk o‘rinbosari topilgan. Shu erning o‘zida to‘liq
qayta tiklangan idishning parchasi topilgan. Bu idish tanasi uncha qavariq
bo‘lmagan tuvak, bo‘lib bo‘g‘zi biroz tashqi tomonga tortilgan, tepa qismi tekis
kesmaga ega. Idishning elka qismi ikki gorizontal zigzagni tashkillovchi
taroqsimon shtampning uzuq chiziqlari bilan bezatilgan. SHtamp o‘rtauyalik.
Idishning o‘lchamlariga kelsak, idishning tag qismining diametri 8 sm,
bo‘g‘zining diametri 13,5 sm, tana qismining eng maksimal diametri 15,5 sm,
balandligi 14-14,3 sm. Idish loyi maydalangan toshli tuproqdan, parcha siniq
joyida va ustida to‘q-kulrang rangda. Kameraning eng tepasida sariq-kulrang
32
Б.А.Литвинский, А.П.Окладников, В.А.Ранов. Древности Кайрак-кумов (Древнейшая история
Северного Таджикистана). Душанбе .: 1962. С. 160-164.
28

idishlarning parchalari topilgan, shu bilan birga 1 idishning uncha baland
ko‘tarilmagan og‘iz qismi parchasi ham topilgan. Xuddi shu kamerada och
rangdagi kovak toshdan ishlangan buyum topilgan. U aylanasi bo‘ylab chuqur
tarnovchali disksimon rolik ko‘rinishga ega (rolikning diametri 2,8 sm,
tarnovchaning diametri 1,9 sm, qalinligi 1,8 sm).
Daxanadagi mozorni davrlashtirishda shuni ta’kidlash kerakki bunday
qabr tuzilishi Sibir va Qozog‘istonning andronov va karasuk madaniyati
yodgorliklari bilan analogiyasi keng aloqadorlikka, yaqinlikka ega 33
. Bronzadan
yasalgan rastrubli sirg‘a andronov madaniyatining turli yodgorliklarida tanish,
shu qatorda Qozog‘istonning so‘ngi andronova yodgorliklarida ham mavjud 34
.
Toshdan ishlangan buyum o‘z xususiyati, aniqrog‘i ishlatilishi (funksiyasi)
bo‘yicha so‘nggi bronza va ilk temir davriga oid Kavkaz mozorlaridan 35
topilgan
blok (himoyalangan) tasma (belbog‘)li rolik (g‘ildirakcha)ga va Dindiboydan
topilgan suyakdan ishlangan ilgaklarga shakl jihatdan o‘xshamasa-da lekin
ularga monand yoki ko‘rinishiga ega qilib ishlangan 36
. Boshqa tomondan shakl
bo‘yicha yaqin bloksimon (himoyalangan ko‘rinishga ega bo‘lgan) sopol
langarcha (gruzila) lar mil. avv. II ming yillik oxiri – I ming yillik boshlariga oid
povoljening ayrim makonlarida topilgan. Sopolga to‘xtaladigan bo‘lsak bronza
davriga oid Qayroqqum makonlaridan topilgan sopoldan hech qanday farq
qilmaydi, lekin shu bilan birga birinchi kameraning tuproq uyumidan topilgan
idishning og‘iz qismi parchasi alohida ahamiyatga ega. Bunday venchiklar
so‘nggi Qayroqqum komplekslariga xosdir. YUqorida aytib o‘tilgan barcha
fikrlar davrlashtirish masalalariga yakuniy xulosalarni bera olmaydi. Lekin
Daxana mozor-qo‘rg‘onlarini mil. avv. I ming yillikning 1 va 2-choragi boshlari
bilan davrlashtirish mumkin.
33
С.В.Киселев. Древняя история Южной Сибири. М., 1951. С. 68-74.
34
Б.А.Литвинский, А.П.Окладников, В.А.Ранов. Древности Кайрак-кумов (Древнейшая история
Северного Таджикистана). Душанбе .: 1962. С. 164.
35
Куфтин Б.А. Археологические раскопки в Триалете. 1, Опыт периодизации памятников, Тбилиси, 1941.
– С. 65, 70, 73.
36
Грязнов М.П. Памятники карасукского этапа в Центральном Казахстане. // СА. XVI. – М., – Л.: 1952. –
C. 129-162.
29

Shu o‘rinda Qayroqqum madaniyatining davrlashtirish masalasiga bir oz
to‘htalib o‘tishni joiz deb topdik.
Qayroqqum hududidan topilgan materiallarning tahlili shunday hulosa
keltirib chiqaradi bu hudud mil.avv. II mingyillik oxirgi choragi – I mingyillikda
rivojlangan va so‘ngi bronza davrida aholi zich joylashgan. Shu bilan birga ko‘p
marotaba ta’kidlangan 16 markaz birinchi davr bo‘linishiga to‘g‘ri keladi,
qolganlari esa keyingisiga shuni ham ta’kidlab o‘tish kerak Qayroqqumda ilk
temir davrida mil.avv. VII-V asrlarda ham xayot davom etgan.
Qabr kameralari odatda sharqdan g‘arbga tomon cho‘zilgan. Ko‘mish
osori atiqalari ichida sopol, bronzadan ishlangan munchoq, chakkaga va qo‘lga
taqiladigan uzuklar, bargsimon kamon o‘qining uchi topilgan.
A.N.Bernshtamning takidlashicha ko‘rg‘onlarning o‘lchovi bir hil
balandligi 0,40-0,60 m diametri 12-18 m teng. Tuproqdan to‘plangan uyum
tuproq va mayda toshlardan iborat. Bu tuproq uyumning ostida vertikal ravishda
yirik shag‘aldan yoki slanets plitalardan yasalgan devorli pastga torayib
boradigan qabr uchun ochilgan oval chuqur bo‘lgan. Ayrim hollarda qabrlarni
toshdan yasalgan to‘siqlarining qoldiqlari topilgan. Tosh yashikning o‘lchami
uzunligi 1-1,6 m, kengligi 0,9-1,2 m, chuqurligi 0,8-1 m.
Qayroqqum turar joy makonlarini K.V.Salnikov shunday tariflaydi “qabr
inshootlarida qo‘llanilgan qurilish texnikasi aholining turar joy binolar qurish
natijasida ega bo‘lgan bilimlaridir”. Janubdagi o‘rmonsiz hududlarda qabr
toshdan bunyod etilganligi sababli shuning uchun turar joylarning devorlari
toshdan bunyod etilgani ehtimoldan holi emas. Bu erda faqat poydevorlar xaqida
ko‘proq yarim ertulalarning tuproqdan qilingan devorlar tosh bilan
qoplanganligi xaqida so‘z ketayotgan bo‘lishi mumkin 37
.
II.2. Qayroqqum osori-atiqalari
Eramizdan avvalgi II ming yillik o‘rtalarida shimoliy-g‘arbiy
Farg‘onaning Qayroqqum makonlari va vodiyning janubiy qismidagi ko‘hna
37
История таджикского народа(с древнейших времен до V в.н.). Т. 1. Под редакцией Б.Г.Гафурова,
Б.А.Литвинского. М., Изд. Восточной литератур ы. 1963. С. 85.
30

mozorlar orqali ma’lum bo‘lgan ko‘chmanchi chorvadorlar madaniyati
shakllandi. N.G.Gorbunova ma’lumotlariga ko‘ra hozirda vodiyning shimoliy-
g‘arbida joylashgan makonlar guruhi va janubiy qismida esa cho‘l-dasht bronza
davri ma’daniyatiga oid 10 ta mozor-qo‘rg‘onlar ma’lum. Mozor-qo‘rg‘onlardan
Qoramko‘l, Chek, Arsif, Qo‘chqorchi, Vodil, Daxana, Xo‘ja Yagona, Dashti
Asht kabilarni aytib o‘tishimiz lozim. Dafn inshootlari, kulolochilik idishlari,
metallda andronova tarixiy jamoalari bilan o‘xshash jihatlari mavjud. Shuning
uchun mazkur kompleksni Andronova madaniyatining Farg‘ona vodiysidagi
ko‘rinishi deb aytish joiz, bu o‘z navbatida Qayroqqum madaniyati ham deb
nomlanadi. Farg‘ona vodiysining cho‘l-dasht bronzasi madaniyatining kelib
chiqishi masalasi bizga ma’lum emas, bu haqda turli faktlar mavjud 38
.
Eramizdan avvalgi VII asrga kelib CHust madaniyati barham topadi va
rivojlanishining shagi – ilk temir asri Eylaton madaniyati (ayrim manbalarda
Eyloton-Oqtom madaniyati deb ataladi) yodgorliklariga o‘z o‘rnini bo‘shatib
beradi. Ushbu davr materiallarida har ikkala madaniyatlaning (ham
dexqonchilik, ham dasht chorvachiligi) o‘zaoro uyg‘unlashish jarayoni yaqqol
ko‘zga tashlanadi. Bir tarafdan ushbu majmuada CHust dexqonchilik madaniyati
an’analari davom etsa 39
, boshqa tarafdan vodiyning tekkislik qismini qurshab
olgan adir, tog‘ oldi va tog‘ hududlarida chorvadorlarning ma’lum ta’siri
seziladi. Keyingi yillarda arxeologlar tomonidan Farg‘ona vodiysining shimoliy,
shimoli-g‘arbiy, sharqiy, janubi-g‘arbiy geografik qismlaridagi ettita hududda
40 dan ortiq 40
yodgorliklar kashf etilgan. Eylaton shahar haobasidan tashqari
mazkur madaniyat yodgorliklari orasida bir qatlamli makonlar mavjud emas.
Eyloton kompleksining ma’lum bo‘lgan barcha yodgorliklarida (jumladan,
SHorabashot, Simtepa, Sufon, Qoraqo‘rg‘on, To‘raqo‘rg‘on, Piloltepa, Quva va
Andijon) mazkur qatlamlar anchayin keyingi qalin madaniy qatlamlar ostida
joylashganligi bois, ulardan Eyloton madaniyati qatlamlarini aniqlab o‘rganish
juda qiyin. Farg‘onaning eramizdan avvalgi VII – VI – III arslardagi moddiy
38
История таджикского народа(с древнейших времен до V в.н.). Т. 1. Под редакцией Б.Г.Гафурова,
Б.А.Литвинского. М., Изд. Восточной литератур ы. 1963. С. 70.
39
Эрамиздан аввалги XII – VIII – VII (?) асрлар назарда тутилмоқда.
40
Улар жумладан 20 та яшаш маконлари 20 та мозор-қўрғонлар ҳисобланади.
31

madaniyati Eylaton shahar harobasi yoki Shahri-Xaybar (Farg‘ona vodiysining
sharqiy qismi – Andijon viloyatining Izbosgan tumanidagi Eyloton qishlog‘i),
Oqtom, Kungay, Sufon mozor-qo‘rg‘onlari va boshqa yodgorliklar misolida
o‘rganilgan. Shu bilan birga bu boradagi yodgorliklar sanasi va ularni madaniy
mansublik masalalari hali etarlicha tadqiq etilmagan.
Tadqiqotchilar Eylaton madaniyatini sanasini ko‘hna ekanligini
takidlaydilar. YUqorida bayon etilganlariga muxtasar qilib ilk temir davrida
vodiyda ikki xil madaniyat rivoj topganligini ta’kid qilishimiz mumkin. YA’ni
dexqonchilik – Eylaton madaniyati va dasht chorvachiligi – Oqtom yoki Kungay
madaniyati mavjud bo‘lgan degan fikrlar ilk bora N.G.Gorbunova tadqiqotlarida
olg‘a surilgan. Yodgorliklar xaritalashtirilganda Oqtom-Kungay tipidagi
arxeologik topilmalar tarqalgan hudud Qayroqqum madaniyati topilmalari qayd
etilgan hududlar bilan deyarli mos tushushi ko‘rsatiladi.
Tabiiy sharoitiga ko‘ra ajralib turgan joy (urochishe)ning butun past qismi
Sirdaryo allyuviesidan tashkil topgan – bu terrasalar asosida tuproq bilan
qatlamlashuvchi galechniklar, teparoqda – allyuvial kelib chiqishi to‘q-ko‘lrang
tuproqli o‘rmonsimon suglinok tashkil etadi 41
. Birinchi suv bilan yuviladigan
terrasa suv yonida 2-3 metrli tik pog‘ona bilan bo‘linadi.
Eng g‘arbiy punkt bu guruhning asosiy makonidan 80 km narida
joylashgan. G‘arbdan sharqqa tahminan 8 km uzunlikka cho‘zilgan keng platoga
ulanib ketgan. Platoning o‘rta qismida chuqurliklar bilan bo‘lingan uzun yarim
dumaloq shaklda chekkalari ko‘tarilgan pastlik bor. Uning tepa qismi bir necha
katta bo‘lmagan ancha yuqori balandlikka ega xozirda yuvilib ketgan qoldiqlar
murakablashtiradi.
Sharqda plato ikki terrasasimon pog‘onalar bilan Oq-Cho‘pning yuvilib
ketgan tog‘oldi tizimiga pastlab boradi. SHimolda bu tizimning shaada pastroq
qismi bilan bog‘lik, g‘arbda daryo bilan tik bo‘linadi. Platoning janubiy qismi
41
Абсолютная высота низменной части в среднем 330-350 м над уровнем моря.
32

Sidaryoning qadimgi terrasaning SHo‘r-Ko‘l ko‘li yaqin joylashgan 40 metrli
chetini tashkil etadi 42
.
YUvilib ketishi natijasida erning yuza qismidagi qatlam buzilib ketgan va
shag‘alga boy ayrim joylarda butun to‘plamlarga ega mayda allyuvial qumlar
ochilib qolgan.
Asosan platoning sharqiy qismida topilgan topilmalar terrasa
ko‘rinishdagi pog‘onalar va tushib kelayotgan chuqurliklardagi shu shag‘al
to‘plangan joylar va shleyflar vaqtiga to‘g‘ri keladi. Biron marta ham topilmalar
o‘chog‘i topilmagan. Barcha topilgan material alohida joylarda bir biridan katta
masofalarda topilgan buyumlardan iborat.
Kolleksishaing deyarli barcha buyumlari yuvilib ketgan va patinizirovka
bo‘lgan, ko‘plab buyumlarning ayrimlari bir joydan ikkinchi joyga
ko‘chirilganligi sababli chetlari uchib ketgan va urilgan.
Bundan tashqari tosh va bronzadan yasalgan buyumlar va ko‘plab sopol
parchalari cho‘kib qolgan. Parchalar asosan o‘chog‘lar atrofida joylashgan.
Bronza va ilk temir davri turar joy markazlardan faqat o‘choqlar va buyumlar
to‘plangan maydonlargina saqlanib qolgan. Bu hududda o‘nlab bunday
maydonchalar bor. Ularni qazish jarayonida juda boy materiallar to‘plangan.
Bronza davriga oid Qayroqqum turar joy markazlari turli kattalikdagi
hududga ega bo‘lgan – juda kichiklardan tortib eng yiriklari 10 gektargacha
bo‘lgan. Lekin turar joy makonlarining ko‘p qismining hududi 0,1-0,3
gektargacha bo‘lgan. Markazlar hududida turar joy binolari joylashgan.
O‘choqlarning joylashishiga ko‘ra har bir markaz bir nechta honadonlardan
iborat. Muhim narsalardan biri bir necha hollarda o‘choqlar bir qatorda
joylashgan. Masalan, 16 markazda o‘choqlarning effektiv zanjiri bo‘lib – 7 ta
o‘choq bir chiziqda 17 metrga cho‘zilgan. Sinxron va davr bo‘yicha yaqin
bronza davriga oid markazlarda qazilgan xonadonlar ichida o‘chog‘larning
zanjiri topilgan 43
. Shunday qilib ayrim Qayroqqumliklar xonadonlarida
42
В настоя щее время поверхность второй террасы Сыр-Дарьи, на которой лежало оз. Шор-Куль, покрыта
водой Таджикского моря. Геолог С.А.Несмеянов считал эту поверхность первой надпойменной террасой.
43
История таджикского народа (с древнейших времен до V в.н.). Т. 1. Под редакцией Б.Г.Гафурова,
Б.А.Литвинского. М., Изд. Восточной литератур ы. 1963. С. 114-116.
33

o‘choqlarning markaziy qatori topilgan. YUqorida keltirilgan misollardagi
o‘lchamlardan kelib chiqib bu qatorlarning uzunligi 20 m, kengligi esa 12-15 m
bo‘lishi kerak. Bunday o‘lchamdagi xonadonlar bronza davri cho‘l zonalari
Qozog‘iston, Ural bo‘yi va Povoljeda aniqlangan.
I.3. Qayroqqum xo‘jaligi
Qayroqqumliklarning asosiy mashg‘uloti chorvachilik bo‘lgan. 12 va 16
markazlarda olib borilgan qazishmalar natijasida xayvon suyaklaridan tashkil
topgan katta kolleksiya to‘plangan. Ular orasida qo‘y (yoki echki), sigir va
otning suyaklari bo‘lgan. Bu topilmadan qadimgi Qayroqqumliklar podasida
qanday uy xayvonlari bo‘lganligi xaqida shunday hulosa qilish mumkin. Ot
asosan Qayroqqumliklarda ulov sifatida ishlatilgan. Ularda ot aravalar ham
bo‘lgan bo‘lishi mumkin 44
. Andronov madaniyatiga o‘xshashligidan shunday
fikr qilish mumkinki bu erda somon tayyorlash texnikasi bilan tanish bo‘lishgan.
Qayroqqumning cho‘llari, Samgar va Qamish Qo‘rg‘on vodiylari
Qayroqqumliklar o‘z chorvasini boqadigan hududlar edi.
Chorvachilik bilan bir qatorda Qayroqqumliklar xo‘jaligida muhim o‘rinni
dehqonchilik egallaydi. Qanday turdagi ekinlar ekilganligi nomalum shu
sababdan bug‘doy ekilgan ekilmaganligi xaqida faqat tahmin qilish mumkin 45
.
Qayroqqumliklarning taomnomasida hamir ovqatlar kam uchraydigan ovqat
bo‘lmaganligi xaqida barcha markazlarda topilgan tosh bug‘doy maydalagich va
ularning parchalari hamda terochniklarning turlari uchraydi.
Baliqchilik va ovchilik xo‘jalikda yordamchi sifatida bo‘lgan. Ovchilik
xaqida qazishmalarda topilgan yirtqich xayvonlarning suyaklari dalolat beradi,
baliqchilik xaqida baliqchilarning katta baliq tutish uchun mo‘ljanlangan
bronzadan yasalgan qarmoqlari topilgan.
Qayroqqumliklarning shaa bir muhim mashg‘ulotlaridan biri mis rudasini
qazish va bronzaga ishlov berish bo‘lgan. Tog‘ kon ishlari va bronza
44
Ўша асар. Б. 114-115.
45
Ўша асар. Б. 116.
34

metallurgiyasini rivojlanishiga bu erdagi qulay tabiiy sharoit, asosan sharqiy
markazlardan bir necha kilommetrda mis rudasi deyarli er ustiga chiqib
turadigan Novkat mis koni borligi juda katta ta’sir ko‘rsatgan. Qayroqqumga
shimoldan va shimoli-g‘arbdan tutashib ketgan Qora-mozor tog‘larining ko‘p
joylari ham mis rudasiga boy bo‘lgan. Turar joy bo‘lmagan bronzadan buyumlar
yasaydigan ko‘p joylarda mis eritishgan. 16 markazda quyish formalarining
uchtasi topilgan (ikkitasi butun va bittasi siniq holda). Butun formalardan biri
orqasi keng (vislobushnыx) bolta quyishga, boshqasi – orqasi keng kirkalar
quyishga mo‘ljallangan. Quyish texnikasining yuqori ko‘rsatqichlari xaqida
formalarning tuzilmasi darak beradi. Har ikki bo‘lakning aniq joylashishi uchun
ularda chuqurchalar va uyalar qilingan.
Bu formalarning birida qo‘yilgan bolta ingichka, cho‘ziq uzunlikda
o‘yiqroq uchburchak shaklda bo‘lishi kerak edi (boltaning uzunligi – 20,5 sm,
lezvishaing kengligi – 3-4 sm).
Qayroqqumliklar xo‘jaligida sopol ishlab chiqarish keng rivojlangan.
Sopol idishlar ayrim hollarda matodan qilingan shablonlarda yasalgan matoning
izlari idishlarning ichki qismida saqlanib qolgan. Idishlar tashqi tomonidan har
hil ornamentda bezatilgan, asosan ko‘proq uchburchak, siniq va tekis chiziqlar,
“archa” va b.q. bunday ornamentni tushirish uchun tishli va tekis shtamplardan
foydalanilgan (grebenchatыy). Ahyon ahyonda chuqurchalar shuningdek,
chimdilgan bezaklar uchraydi. Sopol 800-900 0
S gradusda pishirilgan.
Idishlar shaklari nisbatan bir hil, lekin alohida qismlarnig profili asosan
venchiklar (bo‘g‘zi) juda ko‘p variantlari bilan farq qiladi.
Izlarning tahlili shuni ko‘rsatadiki idish ishlab chiqarishda shablonlar
sifatida turli matolardan foydalanilgan, ahaolining turmushida matolarning
asortimenti, rang-barangligi undan ham ko‘p bo‘lgan.
Qayroqqumliklar shuningdek toshdan ham turli buyumlar yasashgan, shu
qatorda kamon o‘qlarining uchlarini ham yasash ancha keng rivojlangan. 35
markazning yaqinidagi taqirda o‘n beshga yaqin kremniydan yasalgan kamon
35

o‘qi uchlari topilgan. Toshdan shuningdek, bug‘doy maydalagichlar, tugmalar,
kamarbandlar va h.k. ishlangan.
Qayroqqum hududidan topilgan materiallarning tahlili shunday hulosa
keltirib chiqaradi bu hudud mil.avv. II mingyillik oxirgi choragi – I mingyillikda
rivojlangan va so‘ngi bronza davrida aholi zich joylashgan. Shu bilan birga ko‘p
marotaba ta’kidlangan 16 markaz birinchi davr bo‘linishiga to‘g‘ri keladi,
qolganlari esa keyingisiga. Shuni ham ta’kidlab o‘tish kerak Qayroqqumda ilk
temir davrida mil. avv. VII-V asrlarda ham hayot davom etganligini ko‘rsatadi.
Qayroqqum qabilalari bronza davrida Farg‘ona vodiysining boshqa
hududlarini, Toshkent vohasi, hozirgi Samarqand va Buxoro viloyatining Ettisuv
hududidagi Janubiy Qozog‘iston andronova qabilalar bilan qo‘shilib ketgan
qabilalarining katta qismini tashkil etgan.
36

Xulosa
O‘zbekiston – ko‘hna tamaddun va boy madaniyatga ega bo‘lgan
mamlakat. Uning yirik tarixiy-madaniy hududlari turfa tabiiy-geografik va
iqlimiy sharoitlarda rivojlanib kelgan. Mo‘l xom ashyo zahirasining mavjudligi
ham chorvador ham o‘troq dehqon jamoalarining shakllanishi va madaniy
taraqqiyotining o‘ziga xos yo‘llarini belgilab berdi.
Farg‘ona vodiysi – Respublikaning eng bepoyon tarixiy-madaniy hududi
bo‘lib, unda O‘rta Osiyoning buyuk daryolaridan biri bo‘lmish “Inju-dur
YAksart” – Sirdaryo suvlari bilan sug‘oriladigan serhosil dehqonchilik
vohalariu, cho‘l va tog‘oldi yaylovlar mujassamlashgan. Vodiy shimoldan
“Osmono‘par tog‘lar” – Tiyon-SHon tizmasi, janubdan esa – Oloy tog‘lari bilan
qurshab olingan.
Turli xo‘jalik yuritish usullarining o‘zaro uyg‘unligi sharoitida hududlar
harbiy-ma’muriy, iqtisodiy va madaniy-ma’rifiy markazlar sifatida yuzaga kela
boshlaganki, ushbu markazlar rivojlanish mobaynida jamiyat taraqqiyotini ham
ifoda etib borgan.
Tarixiy-madaniy hududlarning sivilizatsiya o‘choqlariga aylanishida turli
sharoitda yashab faoliyat yuritgan jamoalarning roli katta deb o‘ylaymiz.
Zero, YUrtboshimiz ta’kidlaganlaridek, “...tariximiz kabi, qadim
madaniyatimizning yaratilishida ham unga ko‘plab etnik guruhlar, el-elatlar o‘z
ulushini qo‘shgan. Bu – tabiiy hol. CHunki, hech qachon, hech qaerda faqat bitta
millatga mansub madaniyat bo‘lmaydi. Har qanday sivilizatsiya ko‘pdan-ko‘p
xalqlar, millatlar, elatlar faoliyatining va samarali ta’sirining mahsulidir. Bir
so‘z bilan aytganda, ko‘chmanchilar, bosqinchilar kelib ketaveradi, lekin xalq
boqiy qoladi, uning madaniyati abadiy yashaydi”.
Kurs ishiiga tanlangan mavzu Farg‘ona vodiysining qadimgi davrdagi
urbanizatsiya jarayonlariga katta ta’sir etgan Qayroqqum nomi bilan mashhur
bo‘lgan chorvador jamoalarning madaniyati tarixini o‘rganish bo‘lib, bu
madaniyatning paydo bo‘lishi, rivojlanishi, aholisining taraqqiyot bosqichlari,
37

urf-odatlaridan tortib, to ko‘mish marosimlari-yu, xo‘jalik yuritishlari, moddiy-
ashyolari-yu, osori-atiqalari hamda qadimiy yodgorliklari kabi masalalarga
chuqur ilmiy mulohazalar, manbalar va adabiyotlarni tanqidiy tahlil qilgan holda
yondoshilgan.
Ayniqsa, B.A.Litvinskiy, A.P.Okladnikov, V.A.Ranovlarning 1962-yilda
chop etilgan “Drevnosti Kayrak-kumov” nomli yirik tadqiqot ishi, Farg‘ona
vodiysining qadimgi davri tarixiga bag‘ishlangan asarlar, shuningdek, turli
yillarda chop etilgan “O‘zbekiston moddiy madaniyati tarixi”, “O‘zbekiston
arxeologiyasi”, “O‘zbekistonda ijtimoiy fanlar”, “Arxeologicheskie rabotы v
Tadjikistane” ilmiy jurnallaridagi maqolar ko‘rib chiqilib, ularning yutuq va
kamchiliklarini ko‘rsatib beriga harakat qilganmiz.
Eramizdan avvalgi II ming yillik o‘rtalarida shimoliy-g‘arbiy
Farg‘onaning Qayroqqum makonlari va vodiyning janubiy qismidagi ko‘hna
mozorlar orqali ma’lum bo‘lgan ko‘chmanchi chorvadorlar madaniyati
shakllandi. Bunday qadimgi madaniyatlarning vujudga kelishi va rivojlanishi
tarixi hamda tarix saxnasidan ketish jarayonlarini arxeologik tadqiqotlar
natijasida o‘rganish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biri bo‘lib
qolmoqda.
1951 yili Tojikiston SSR FA Tarix institutida arxeologiya sektori ochilishi
bilan Tojikistonning qadimgi tarixini rejalashtirilgan holda o‘rganish va tadqiq
etish ishlari ham boshlanib ketdi. Bu davrda hali Farg‘ona vodiysi past
tekisligining o‘ng qirg‘og‘idagi arxeologik yodgorliklar majmuasi yaratilmagan,
mavjudlari ham juda kam o‘rganilgan edi. Qayroqqum chegarasida joylashgan
yodgorliklar xaqidagi ilk ma’lumotlarni I.A.Kastane bergan edi. Lekin, 1952
yilda B.A.Litvinskiy tomonidan o‘tkazilgan tadqiqot I.A.Kastane bergan
ma’lumot xaqiqatga to‘g‘ri kelmasligini ko‘rsatdi. Bundan tashqari
Qayroqqumning janubiy tomonida o‘sha yilning o‘zida muhim natijalar
bermagan tadqiqotlar ham o‘tkazilgan.
Shunga qaramasdan keyingi yillardagi o‘tkazilgan tadqiqotlar ushbu
ishlarning katta natijalarga erishishiga katta hissa qo‘shdi.
38

Qayroqqum pasttekistligi hududida ibtidoiy jamiyat odamlarining izlari
katta ahamiyat kasb etmagan bo‘lsa-da, shu bilan birga aynan shu erda topib
o‘rganilgan bronza davri va o‘rta paleolitning so‘ngi davridagi mukammal
madaniyat o‘choqlari chorvador va o‘troq jamoalr tarixi sohasida misli
ko‘rilmagan shagiliklarni ochilishiga olib kelindi.
Xulosa sifatida atadigan bo‘lsak XX asrning 50-60-yillarida olib borilgan
tadqiqotlar Qayroqqum madaniyatini yaxshi o‘rganilishi uchun xizmat qilgan.
Biz tanlagan mavzu doirasida amalga oshirilgan tadqiqot va izlanishlarga
tarixiylik, xolislik, ilmiylik prinsiplariga asoslanganimiz Qayroqqum madaniyati
o‘rganilishi tarixiga shagicha yondashuv bo‘ldi.
Tadqiqotimizda shuningdek, o‘troq dehqon jamoalarining ko‘chmanchi
chorvadorlar madaniyati bilan o‘zaro bog‘liqligi masalalari,
qayroqqumliklarning o‘zga xos xo‘jaik yuritishlari va moddiy ashyoviy
buyumlarining Farg‘ona vodiysining boshqa hududlarida ham uchrashi, ularning
analogiyasi Andronova madaniyati qabilalarining xo‘jalikdagi ishlatgan idishlari
bilan bir xillikda ekanligi ko‘rib chiqilgan.
Bundan tashqari ko‘plab adabiyot va hisobtlarni ko‘rib chiqqan holda
eramizdan avvalgi II ming yillik o‘rtalarida shimoliy-g‘arbiy Farg‘onaning
Qayroqqum makonlari va vodiyning janubiy qismidagi ko‘hna mozorlar orqali
ma’lum bo‘lgan ko‘chmanchi chorvadorlar madaniyati shakllanganligini
aytishimiz mumkin. Hatto yirik farg‘onashunos olima N.G.Gorbunova ham o‘z
tadqiqotlarida Farg‘ona vodiysining shimoliy-g‘arbida joylashgan makonlar
guruhi va janubiy qismida esa cho‘l-dasht bronza davri ma’daniyatiga oid 10 ta
mozor-qo‘rg‘onlar to‘g‘risida ma’lumot bergan. Bu mozor-qo‘rg‘onlardan
Qoramko‘l, Chek, Arsif, Qo‘chqorchi, Vodil, Daxana, Xo‘ja Yagona, Dashti
Asht kabilarni aytib o‘tishimiz lozim. Dafn inshootlari, kulolochilik idishlari,
metallda andronova tarixiy jamoalari bilan o‘xshash jihatlari mavjud. Shuning
uchun mazkur kompleksni Andronova madaniyatining Farg‘ona vodiysidagi
ko‘rinishi deb aytish joiz, bu o‘z navbatida Qayroqqum madaniyati ham deb
nomlanadi.
39

Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxati:
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari
1. I.A.Karimov. Tarixiy xotirasiz – kelajak yo‘q. T.: Sharq, 1998.
Asosiy manbalar va adabiyotlar
2. A.Anorboev, U.Islomov, B.Matboboev. O‘zbekiston tarixida qadimgi
Farg‘ona. – T.: Fan, 2001.
3. M.Isomiddinov, Xoji Usmonhon Temirxon o‘g‘li. Orlotda aks etgan
tarix. – T.: O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi, 2006.
4. B.X.Matbobaev, Z.Z.Mashrabov. Andijon tarixi (qadimgi davrlardan XX
asr boshlarigacha). – T.: Sharq, 2014.
Qo‘shimcha manbalar va adabiyotlar
5. Б.А.Куфтин. Археологическиэ раскопки в Триалете. 1, Опыт
периодизатсии памятников, Тбилиси, 1941.
6. С.В.Киселев. Древняя история Южной Сибири. М., 1951. С. 68-74.
7. Ф.Бордес, Леваллоисиэн эт Моустерия, Булл де ла
Соc.Prehist.Франс..т.1.,№4. 1953, п.232.
8. А.П.Окладников. Предварителный отчет об исследовании каменного
и бронзового века в Таджикистане летом 1954 г., Тр. АН Таджикской
ССР, т. ХXXVII. 1955.
9. А.П.Окладников. Исследованиэ памятников каменного века в
бассейне р. Сыр-Дари осеню 1955 г., Тр. АН Таджикской ССР. т.
LXIII. 1956.
10. Б.А.Литвинский. Работы отряда по изучению памятников бронзового
века в Кайрак-Кумах в 1955 г., Тр. АН Таджикской ССР. т. LXIII.
1956.
11. Горбунова Н.Г. Кунгайский могилник // АСГЕ. Вып. 3. 1961.
40

12. А.П.Окладников. Каменный век Таджикистана. Итоги и проблемы.
Мат. и Всесоюзноэ совещаниэ археологов и этнографов Средней
Азии, М-Л., 1959.
13. Б.А.Литвинский, А.П.Окладников, В.А.Ранов. Древности Кайрак-
кумов (Древнейшая история Северного Таджикистана). – Душанбе.:
1962.
14. Ю.А.Заднепровский. Древнеземледелческая культура Ферганы. – М.,
изд. АН СССР. 1962.
15. История таджикского народа (с древнейших времен до В в.н.). Т. 1.
Под редаксиэй Б.Г.Гафурова, Б.А.Литвинского. М., Изд. Восточной
литературы. 1963.
16. Горбунова Н.Г. Некоторые особенности формирования древних
культур Ферганы // АСГЕ. Вып. 25. 1984.
17. Иванов Г.П. Кашкарчинский могилник – новый могилник эпохи
поздней бронзы в Фергане // ОНУз. №10. 1988.
18. Za h iriddin M uhammad Bobur. Boburn o ma. – T.: Yulduzcha, 1989.
41

1-rasm
2-rasm
42

Qayroqqum madaniyati

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi