• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 578.3KB
Покупки 0
Дата загрузки 07 Август 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining o‘ziga xos xususiyatlari kurs ishi

7ehtiyojlarini moliyalashtirish imkoniga ega bo‘ladilar. Bu orqali kapital bozorida aylanma kapitalning tezkor harakati ta’minlanadi. Qimmatbaho qog‘ozlar ko‘plab mezonlar asosida tasniflanadi. Ularning tasniflanishi ularni chiqarish shakli, muomalaga chiqarilish muddati, egalik huquqi, daromad shakli, emissiya qilish tartibi kabi mezonlarga bog‘liq. 1. Egalik huquqiga ko‘ra: Egasi nomiga yozilgan qimmatbaho qog‘ozlar (imennie): bu turdagi qog‘ozlarda egasining aniq ismi ko‘rsatiladi. Ular faqat shu shaxsga tegishli bo‘ladi va ularning huquqlari boshqa shaxsga o‘tkazilishi maxsus hujjatlar orqali amalga oshiriladi. Ko‘rsatuvchi (pred’'yavitelskie) qimmatbaho qog‘ozlar: bu turdagi qog‘ozlar egasining ismi yozilmaydi, kimda bo‘lsa — shu shaxs egasi hisoblanadi. Oraliq qimmatbaho qog‘ozlar (ordernie): ular egasi tomonidan boshqa shaxsga order asosida berilishi mumkin. 2. Emissiya qilinishi bo‘yicha: Emissiyaviy qog‘ozlar: bu qog‘ozlar katta miqdorda va bir xil shartlar asosida chiqariladi, ular fond bozorida erkin muomalada bo‘ladi. Noemissiyaviy qog‘ozlar: bu turdagi qog‘ozlar kam miqdorda va odatda ma’lum shaxslar doirasi uchun chiqariladi. 3. Muddati bo‘yicha: Doimiy (cheklanmagan muddatli): masalan, aksiyalar. Muddatli: obligatsiyalar, veksellar, cheklar kabi qog‘ozlar ma’lum muddatdan so‘ng amal qilishdan to‘xtaydi. 4. Huquqiy holatiga ko‘ra: Asosiy kapitalga egalikni bildiruvchi (aksiya): bu investorning korxonadagi ulushini bildiradi. Qarz qog‘ozlari (obligatsiya, veksel): bu investorning korxonadan yoki davlatdan qarz evaziga daromad olish huquqini bildiradi. 14imkoniga ega bo‘ladi. Bu esa investitsion jarayonlarning faollashuvi, yangi ish o‘rinlari yaratilishi va umumiy iqtisodiy faollikning oshishiga olib keladi. Ikkinchi muhim rol — bu moliya vositachiligidir. Qimmatbaho qog‘ozlar bozori real sektor bilan moliyaviy sektor o‘rtasida vositachilik vazifasini bajaradi. Yirik kompaniyalar, banklar yoki davlat organlari o‘z investitsiya ehtiyojlarini aksiyalar yoki obligatsiyalar chiqarish orqali qondirishadi. Investitsiya resurslari esa aholi va yirik investorlar tomonidan sotib olinadi. Bu jarayon orqali moliyaviy resurslar ishlab chiqarish omillariga aylanadi. Quyida Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining iqtisodiyotdagi roli ni ifodalovchi tahliliy jadval ni ko‘rib chiqishingiz mumkin: № Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining funksiyasi Iqtisodiyotga ta’siri va roli 1 Kapitalning erkin harakati Moliyaviy ortiqchaliklar foydali loyihalarga yo‘naltiriladi; investitsion muhit faollashadi 2 Moliya vositachiligi Aholi va investorlar bilan kompaniyalar o‘rtasida mablag‘lar aylanishini ta’minlaydi 3 Diversifikatsiya va risklarni boshqarish Investitsion portfellar riskini kamaytiradi; iqtisodiy barqarorlikni oshiradi 4 Informatsion samaradorlik Narxlar orqali iqtisodiy signallarni beradi; investitsion qarorlar sifatini oshiradi 5 Uzoq muddatli kapital shakllanishi Innovatsiya, infratuzilma va sanoat modernizatsiyasini moliyalashtiradi 6 Davlat moliyasini qo‘llab- quvvatlash Davlat obligatsiyalari orqali byudjet defitsiti moliyalashtiriladi 7 Institutsional investorlar ishtiroki Barqaror talab yaratadi; narxlar keskin o‘zgarishining oldi olinadi 8 Pul muomalasini barqarorlashtirish Kreditga alternativ manba sifatida ishlaydi; inflyatsion bosim kamayadi 9 Xususiylashtirishni Davlat mulkini ommaviy xususiylashtirishga 13muhitga aylanishi lozim. Bu esa qimmatbaho qog‘ozlar bozorining rivojlanish bosqichlari, saboqlari va istiqbollari chuqur tahlil qilinishini taqozo etadi. 1.3. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining iqtisodiyotdagi roli Zamonaviy bozor iqtisodiyotida moliyaviy bozorlar, xususan, qimmatbaho qog‘ozlar bozori muhim o‘rin egallaydi. Ular iqtisodiy tizimning “yuragi”ga aylangan bo‘lib, mablag‘larning samarali taqsimlanishi, investitsiyalarning yo‘naltirilishi va iqtisodiy o‘sishning ta’minlanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Qimmatbaho qog‘ozlar bozori resurslarni jamg‘arish, taqsimlash va qayta taqsimlashning eng samarali vositalaridan biridir. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining iqtisodiyotdagi asosiy funksiyalaridan biri bu — kapitalning erkin harakatini ta’minlashdir. Bu bozor orqali moliyaviy ortiqcha mablag‘larga ega bo‘lgan subyektlar (aholi, xususiy investorlar, fondlar) o‘z mablag‘larini foydali loyihalarga yo‘naltirish 16bunda aholi yoki yuridik shaxslar davlat qog‘ozlarini sotib olib, davlatga kredit berishadi. Shu tariqa, davlat iqtisodiy siyosatini yuritishda muhim moliyaviy instrumentga ega bo‘ladi. QQ bozori institutsional ishtirokchilarni jalb etish orqali iqtisodiy tizimga barqarorlik olib kiradi. Pensiya jamg‘armalari, sug‘urta kompaniyalari, investitsiya fondlari kabi yirik investorlar bu bozorda faol qatnashadi. Ularning ishtiroki bozorda barqaror talabni ta’minlab beradi, bu esa narxlarning keskin o‘zgarishiga to‘sqinlik qiladi. Qimmatbaho qog‘ozlar bozori pul muomalasining barqarorligini saqlashda ham dolzarb rol o‘ynaydi. Bank kreditlariga alternativ sifatida QQ bozori orqali moliyaviy muomalalar hajmi kengayadi, bu esa pul massasining aylanma tezligini oshiradi. Natijada iqtisodiyotda inflyatsion bosim kamayadi, pul-kredit siyosatining samaradorligi ortadi. QQ bozorining yana bir muhim iqtisodiy roli — bu xususiylashtirish jarayonlarini qo‘llab-quvvatlashdir. Ko‘plab davlatlarda davlat mulkini xususiylashtirish aksiyalar chiqarish orqali amalga oshirilgan. Bu esa iqtisodiyotning liberallashuviga, raqobat muhitining shakllanishiga xizmat qilgan. Shu o‘rinda shuni alohida ta’kidlash kerakki, QQ bozori — bu tashqi investorlar uchun iqtisodiy ishonch indikatoridir. Xorijiy investorlar mahalliy fond bozorining hajmi, likvidligi, regulyatsiya tizimiga qarab mamlakatga sarmoya kiritish yoki kiritmaslik haqida qaror qabul qiladilar. QQ bozori shaffof bo‘lsa, undan foydalanuvchilar soni ortadi, bu esa iqtisodiy reytinglarga ijobiy ta’sir qiladi. Ushbu bozorning taraqqiyoti — bu xususiy sektorning kuchayishi, ya’ni erkin raqobat va tashabbuskorlik muhitining kengayishi demakdir. Bu esa davlatning iqtisodiy rolini kamaytirish, bozor mexanizmlarini kengaytirishga xizmat qiladi. Jumladan, aksiyadorlik jamiyatlari ko‘payishi, korporativ boshqaruv tizimining joriy etilishi, menejmentning samarasini oshiradi. 12da, ularning likvidligi past bo‘lgan. Davlat tomonidan 1996 yilda “Qimmatbaho qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilinishi muhim huquqiy asos bo‘ldi. Keyingi yillarda esa bozor infratuzilmasi — depozitariylar, reyestr yurituvchilar, brokerlik va dilerlik tashkilotlari shakllandi. 2019 yildan boshlab Prezident Farmonlari asosida Kapital bozorini rivojlantirish agentligi tashkil etildi va bu sohani tubdan isloh qilishga kirishildi. Davlat ulushini pasaytirish, IPO va SPO dasturlari, xususiy investitsiya fondlarini rivojlantirish, xorijiy investorlar uchun qulay sharoitlar yaratish bo‘yicha islohotlar boshlangan. Bugungi kunda O‘zbekistonda qimmatbaho qog‘ozlar bozorining rivojlanish bosqichi quyidagi yo‘nalishlarda davom etmoqda: Korxonalarni birjalarga jalb qilish (IPO jarayonlari). Xorijiy investorlar uchun “ochiq bozor” tamoyilini kengaytirish. Raqamli texnologiyalar asosida fond savdosini avtomatlashtirish. Yashirin iqtisodiyotdan moliyaviy oqimlarni fond bozori orqali legallashtirish. Mahalliy investorlarda moliyaviy savodxonlikni oshirish. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining shakllanishi va rivojlanishi jamiyat taraqqiyoti, mulkchilik shakllarining o‘zgarishi, investitsion ehtiyojlar va iqtisodiy mexanizmlarning takomillashuvi bilan uzviy bog‘liqdir. U o‘z taraqqiyotida qadimiy savdo hujjatlaridan tortib to bugungi raqamli tokenlargacha bo‘lgan uzoq yo‘lni bosib o‘tgan. Har bir bosqichda bozorning institutsional poydevori mustahkamlangan, tartibga solish tizimi takomillashgan, ishtirokchilar roli kengaygan. O‘zbekistonda ham fond bozori bosqichma-bosqich rivojlanib bormoqda va uning to‘liq shakllanishi uchun zaruriy huquqiy, iqtisodiy va texnologik infratuzilmalar yaratilmoqda. Kelajakda bu bozor real sektor bilan integratsiyalashgan, yuqori likvidlikka ega, shaffof va ishonchli moliyaviy 32 Xulosa Men ushbu kurs ishini yozish davomida qimmatbaho qog‘ozlar bozorining nazariy asoslari, iqtisodiy mohiyati, tartibga solish mexanizmlari va amaliy holati bilan chuqur tanishdim. Mazkur mavzuni tanlashim bejiz emas, chunki bugungi kunda fond bozori, ayniqsa qimmatbaho qog‘ozlar bozori mamlakatimizda moliyaviy tizimning eng dolzarb va istiqbolli yo‘nalishlaridan biri bo‘lib bormoqda. Kurs ishining birinchi bobida qimmatbaho qog‘ozlar tushunchasi, ularning turlari, bozorning shakllanish bosqichlari hamda iqtisodiyotdagi o‘rni yoritildi. O‘rganishlarim natijasida angladimki, qimmatbaho qog‘ozlar bozori investitsiya jarayonini faollashtiradi, kapitalni samarali taqsimlaydi va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi.Ikkinchi bobda esa O‘zbekiston qimmatbaho qog‘ozlar bozorining amaldagi holati, rivojlanish tendensiyalari va mavjud muammolar tahlil qilindi. Ayniqsa, 2022–2025 yillar oralig‘idagi statistik ma’lumotlar asosida, bozorda sezilarli o‘sishlar, savdo hajmlarining ko‘payishi va ishtirokchilar sonining ortishi aniqlandi. Shu bilan birga, moliyaviy savodxonlikning pastligi, likvidlik muammosi, axborot oshkoraligining yetishmasligi kabi muammolar mavjud ekani aniqlanib, ular bo‘yicha aniq takliflar ishlab chiqildi. Men ushbu kurs ishini bajarish orqali nafaqat nazariy bilimlarimni mustahkamlab oldim, balki O‘zbekiston moliyaviy tizimining muhim segmentlaridan biri – qimmatbaho qog‘ozlar bozorining rivojlanish yo‘nalishlarini amaliy jihatdan tahlil qilish ko‘nikmasini ham shakllantirdim. Xulosa qilib aytganda, qimmatbaho qog‘ozlar bozori – bu real sektor va moliyaviy sektor o‘rtasidagi ko‘prik bo‘lib, uni rivojlantirish orqali mamlakatda sarmoyaviy muhitni yaxshilash, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash va aholining investitsiya madaniyatini oshirish mumkin. Kelgusida ushbu soha bilan chuqurroq shug‘ullanish, ilmiy izlanishlar olib borish va amaliy loyihalarda ishtirok etishni rejalashtiraman. 17QQ bozori orqali amalga oshiriladigan korporativ boshqaruv tizimi — bu resurslardan oqilona foydalanish, investitsiyalarning qaytaruvchanligini oshirish va mulkchilik munosabatlarini mustahkamlash vositasi hisoblanadi. Investorlarning aksiyador sifatida korxona boshqaruvida bevosita yoki bilvosita ishtiroki ularni korxona samaradorligi uchun manfaatdor qiladi.Shuningdek, qimmatbaho qog‘ozlar bozori ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda ham muhim rol o‘ynaydi. Aholining keng qatlamlari fond bozorida ishtirok etishi orqali jamg‘armalar investitsiyalarga aylanadi. Bu orqali nafaqat iqtisodiyot, balki aholining moliyaviy savodxonligi, passiv daromad manbalariga egalik qilish imkoniyatlari ham oshadi. Qimmatbaho qog‘ozlar bozori — bu iqtisodiyotning qon aylanish tizimi bo‘lib, u moliyaviy kapitalni optimal taqsimlaydi, real sektorni mablag‘ bilan ta’minlaydi, xususiy sektor faoliyatini rag‘batlantiradi, raqobatbardoshlikni oshiradi va davlat iqtisodiy siyosatini moliyaviy jihatdan qo‘llab-quvvatlaydi. Shuning uchun ham har qanday rivojlangan iqtisodiyotda QQ bozori chuqur institutsional tizimga ega bo‘lib, qat’iy regulyatsiya asosida ishlaydi. 22bildiradi.Bozordagi savdo hajmi esa 2025 yilning ikkinchi choragida 9,11 trillion so‘m ga yetdi. Bu, haqida gapirilganidek, 2022 yildagi savdo ko‘rsatkichlariga nisbatan bir necha barobar yuqori darajarni anglatadi. Bunday faollik, bir tomondan, regulyatorlar tomonidan yaratilgan qulay infratuzilma, ya’ni tartibga soluvchi mexanizmlar, litsenziyalash jarayoni, shaffof axborotni oshkor qilish tizimlari bilan bevosita bog‘liqdir. 2022–2025 yillarda O‘zbekiston qimmatbaho qog‘ozlar bozori: asosiy ko‘rsatkichlar Ko‘rsatkichlar 2022 yil 2023 yil 2024 yil 2025 yil (II chorak) Aksiyadorlik jamiyatlari soni 596 ta 621 ta 653 ta 687 ta Aksiyalar umumiy qiymati 175 trln so‘m 198 trln so‘m 219 trln so‘m 241,8 trln so‘m Korporativ obligatsiyalar hajmi 0,87 trln so‘m 1,34 trln so‘m 1,98 trln so‘m 2,49 trln so‘m Bozor savdo hajmi 1,25 trln so‘m 3,47 trln so‘m 5,92 trln so‘m 9,11 trln so‘m Emitentlar soni 300 ta 340 ta 400 ta 450 ta Ro‘yxatga olingan yangi qimmatbaho qog‘ozlar 85 ta 120 ta 160 ta 200 ta Yangi investorlar soni (yilda qo‘shilgan) 17 500 nafar 35 000 nafar 68 000 nafar 100 000+ nafar Fond birjalari soni 1 ta 1 ta 2 ta 2 ta Regulyator tomonidan tekshiruvlar soni 25 ta 38 ta 42 ta 57 ta Bu statistik o‘sishlarning sabablari quyidagilardan iborat: Normativ-huquqiy bazaning mustahkamlanishi. Qonunlar yangilandi, yurisdiktsion islohotlar amalga oshirildi. Bu holat investorlar uchun huquqiy kafolatlarni oshirdi. 18II BOB. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining o‘ziga xos xususiyatlari va amaliy tahlili 2.1. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining tartibga solish mexanizmlari Qimmatbaho qog‘ozlar bozori murakkab iqtisodiy va moliyaviy tizim bo‘lib, u o‘zining barqarorligi, ishonchliligi va shaffofligi bilan har bir ishtirokchiga (investorlar, emitentlar, brokerlar, regulyatorlar) muayyan kafolatlar va imkoniyatlar taqdim etadi. Bunday muhim tizimning samarali faoliyat yuritishi esa, shubhasiz, tartibga solish mexanizmlarining mavjudligi va ularning to‘g‘ri ishlashiga bevosita bog‘liqdir. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorini tartibga solish — bu uning barcha ishtirokchilari faoliyatini muvofiqlashtirish, qonuniylikni ta’minlash, firibgarlik va manipulyatsiyalarning oldini olish, investorlar huquqlarini himoya qilish, shuningdek, umumiy bozordagi ishonchni mustahkamlashga qaratilgan chora-tadbirlar majmuasidir. 1. Tartibga solishning maqsadlari Quyidagi asosiy maqsadlar qimmatbaho qog‘ozlar bozorini tartibga solish zaruratini yuzaga keltiradi: Investorlarga himoya yaratish – mayda investorlar bozor manipulyatsiyasi, noto‘g‘ri axborot tarqatish va insayderlik faoliyatidan aziyat chekmasligi uchun. Bozorning shaffofligini ta’minlash – barcha ishtirokchilar teng axborotga ega bo‘lishi lozim. Raqobatni rag‘batlantirish – monopollashtirish, bozorni nazorat qilishga urinishlarning oldini olish. Bozor barqarorligini ta’minlash – tartibsizliklar, kutilmagan xavflar, bankrotlik va moliyaviy inqirozlarning oldini olish. 10shaxslarga ishonch asosida topshirgan holda, foyda olishni ko‘zlaganlar. Bu jarayon o‘z navbatida muayyan huquqiy yozuvlar — ya’ni ilk qimmatbaho hujjatlar paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Lekin bu ko‘rinishdagi munosabatlar tartibga solinmagan va markazlashmagan holda mavjud bo‘lgan. XVI–XVII asrlarga kelib G‘arbiy Yevropada, xususan, Gollandiyada va Angliyada birinchi aksiyadorlik jamiyatlari tashkil etildi. 1602 yilda Gollandiya Ost-Indiya kompaniyasi aksiyalari savdosini yo‘lga qo‘ygan Amsterdam fond birjasi ilk yirik qimmatbaho qog‘ozlar bozori sifatida faoliyat ko‘rsata boshladi. Bu bosqich qimmatbaho qog‘ozlar bozorining institut sifatida paydo bo‘lishi, savdo qoidalari, vositachilik tizimi va tartibga solish mexanizmlarining shakllana boshlagan davridir. XVIII–XIX asrlarda AQSh, Fransiya, Germaniya, Buyuk Britaniya kabi davlatlarda fond bozorlarining rivojlanishi kuchayadi. Xususan, 1792 yilda Nyu-York fond birjasi (NYSE) tashkil topgan bo‘lib, bu bugungi kunda eng yirik fond birjalaridan biridir. Bu davrda sanoat inqilobi fonida korporatsiyalar kapitalga ehtiyoj sezgan, bank va investorlar esa bu ehtiyojni qondirishda vositachi sifatida ishtirok etgan. Shu tariqa, aksiyalar va obligatsiyalar asosiy moliyaviy vositalarga aylangan. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining rivojlanish bosqichlari Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining shakllanishi va rivojlanishini shartli ravishda quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin: 1. Boshlang‘ich bosqich (qadimgi davr – XVI asr): Bu bosqichda kredit-hujjatlar ko‘rinishidagi ilk moliyaviy vositalar mavjud bo‘lgan. Ular ko‘proq shaxsiy ishonch asosida ishlagan va huquqiy jihatdan mukammal tartibga solinmagan. 2. Korporativlashtirish va aksiyadorlik jamiyatlari bosqichi (XVII–XVIII asr): 316. Texnologik infratuzilmaning cheklanganligi Garchi raqamlashtirishga intilish mavjud bo‘lsa-da, ba’zi savdo maydonchalari va registrator tizimlari hanuzgacha eskirgan texnologiyalar asosida ishlamoqda. Bu savdo jarayonining tezligi va ishonchliligiga ta’sir qiladi. Yechim: Zamonaviy savdo platformalarini yaratish, blokcheyn texnologiyalaridan foydalanish, investorlar uchun mobil ilovalarni joriy etish. 7. Xorijiy investorlar ishtirokining sustligi Chet ellik investorlar uchun huquqiy himoya darajasi yetarli emasligi sababli, ular O‘zbekiston fond bozoriga ishonch bilan kirmaydilar. Bundan tashqari, valyuta cheklovlari ham muhim to‘siq bo‘lib qolmoqda. Yechim: Xalqaro reyting agentliklari bilan hamkorlikda reyting baholarini olish, xorijiy investorlar uchun yuridik mustahkamlovchi kafolatlar tizimini joriy etish. 8. Raqobatning pastligi Bozor asosan davlatga qarashli bir nechta yirik ishtirokchilar atrofida shakllangan. Raqobat kamligi esa yangiliklar, xizmatlar sifati va narx siyosatini cheklab qo‘yadi. Yechim: Xususiy fond birjalari va brokerlik kompaniyalarini rivojlantirish, xorijiy fond birjalari bilan integratsiyani kuchaytirish. 3411) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 25 11Bu bosqichda yirik savdo kompaniyalari (masalan, Ost-Indiya kompaniyalari) kapitalni aksiyalar chiqarish orqali jalb qilishni boshladi. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining birlamchi shakli vujudga keldi. 3. Sanoat inqilobi davrida kengayish bosqichi (XIX asr): Sanoatning kengayishi, temiryo‘l, ko‘mir sanoati, metallurgiya tarmoqlari korporativ investitsiyalar talabini orttirdi. Aksiyalar va obligatsiyalar asosiy moliyaviy vosita sifatida muomalaga kirdi. Fond birjalari faoliyati kengaydi. 4. XX asr – davlat tartibga soluvining kuchayishi va institutsional rivojlanish bosqichi: XX asrda fond bozorlarining ishtirokchilari, vositachilar, regulyatorlar institutsional jihatdan mustahkamlandi. 1929 yildagi Buyuk Depressiya fond bozorining halokatli xavfini yuzaga chiqargach, AQShda 1934 yilda Qimmatbaho qog‘ozlar va birjalar komissiyasi (SEC) tashkil etildi. Bu yondashuv boshqa davlatlarda ham tartibga solish tizimlarini yaratishga turtki berdi. 5. Globalizatsiya va texnologik integratsiya davri (XXI asr): XXI asrda fond bozorlariga raqamli texnologiyalar kirib keldi, onlayn savdo platformalari, algoritmik treyding, sun’iy intellekt asosidagi tahlil vositalari keng qo‘llanila boshlandi. Birjalararo integratsiya va transmilliy kapital oqimi kuchaydi. Elektron savdo tizimlari, fintech startaplar va tokenlashtirilgan aktivlar bozorda yangi imkoniyatlarni yuzaga chiqardi. O‘zbekistonda qimmatbaho qog‘ozlar bozorining shakllanishi O‘zbekistonda qimmatbaho qog‘ozlar bozorining shakllanishi mustaqillik yillaridan keyin, ya’ni 1990-yillarda xususiylashtirish jarayonlari bilan bog‘liq ravishda boshlandi. Dastlabki yillarda davlat korxonalarining aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirilishi, aholining aksiyador bo‘lishi, davlat mulkini xususiy sektorga o‘tkazish bosqichlari asosida fond bozori shakllandi. 1994 yilda Toshkent fond birjasi tashkil etildi. Bu bosqichda aksiyalar asosan xususiylashtirishdan o‘tgan korxonalar tomonidan chiqarilgan bo‘lsa- 8Hosilaviy qimmatbaho qog‘ozlar (derivativlar): bu vositalar boshqa aktivlar qiymatiga bog‘liq bo‘lib, forward, future, opsion kabi shakllarda bo‘ladi. 5. Bozordagi aylanmasiga ko‘ra: Birlamchi bozor qog‘ozlari: emitent tomonidan birinchi marta muomalaga chiqarilgan qog‘ozlar. Ikkilamchi bozor qog‘ozlari: oldin chiqarilgan va endilikda bozor orqali boshqa investorlar o‘rtasida sotilayotgan qog‘ozlar. Eng ko‘p tarqalgan qimmatbaho qog‘ozlar quyidagilar hisoblanadi: Aksiya: bu mulk huquqini bildiruvchi emissiyaviy qimmatbaho qog‘oz bo‘lib, uni sotib olgan investor kompaniya foydasidan dividend shaklida daromad oladi va umumiy yig‘ilishda ovoz berish huquqiga ega bo‘ladi. Aksiyalar oddiy (obyknovennie) va imtiyozli (privilegirovannie) turlarda bo‘ladi. Obligatsiya: bu qarz majburiyatini bildiruvchi qog‘oz bo‘lib, uni sotib olgan investor muayyan muddatda asosiy summani va belgilangan foizni qaytarib olishga haqli bo‘ladi. Veksel: bu qarzdorlikni bildiruvchi yozma majburiyat bo‘lib, unda muayyan shaxs muayyan vaqtda ma’lum miqdorda pul to‘lash majburiyatini oladi. Chek: bu bank tomonidan beriladigan to‘lov topshirig‘i bo‘lib, unda pul to‘lovini amalga oshirish ko‘rsatiladi. Depozit sertifikati: bu bank tomonidan chiqariladigan va muayyan muddatdan so‘ng ma’lum foiz bilan to‘lanadigan hujjat. Opsion va fyucherslar: hosilaviy qimmatbaho qog‘ozlar bo‘lib, kelajakdagi narx farqlaridan foyda olishga yo‘naltirilgan.Shu bilan birga, zamonaviy fond bozorlarida elektron shakldagi qimmatbaho qog‘ozlar, ya’ni raqamli aktivlar, tokenlar va blokcheyn texnologiyasiga asoslangan vositalar 30Ko‘plab yirik va o‘rta korxonalar fond bozoriga chiqishni istamaydilar. Ular o‘z moliyaviy axborotlarini oshkor qilishdan qo‘rqadilar yoki fond bozoriga kirish shartlarini murakkab deb hisoblaydilar. Natijada bozorda sotuvga chiqarilgan qimmatbaho qog‘ozlar soni cheklangan bo‘lib qolmoqda. Yechim: Korporativ oshkoralikni rag‘batlantirish, emitentlar uchun soddalashtirilgan ro‘yxatga olish tartibini yaratish, soliq imtiyozlari orqali IPOga chiqishni qo‘llab-quvvatlash. 3. Likvidlikning yetarli emasligi Ko‘plab qimmatbaho qog‘ozlar bilan savdolar past darajada amalga oshirilmoqda. Boshqacha aytganda, investorlar sotib olgan aksiyalarini istalgan vaqtda osonlik bilan sotishga qiynalishmoqda. Bu esa investorlar uchun qo‘shimcha xavf tug‘diradi. Yechim: Market-meyker institutlarini rivojlantirish, qimmatbaho qog‘ozlar uchun kafolatli sotib olish tizimlarini joriy qilish, birjada likvidlikni ta’minlovchi mexanizmlarni tatbiq etish. 4. Axborot oshkoraligining pastligi Emitentlar tomonidan fond bozori ishtirokchilariga taqdim etilayotgan moliyaviy axborotlar ba’zida to‘liq emas, kechiktirilgan yoki chalkash ko‘rinishda bo‘ladi. Bu holat investorlar ishonchini susaytiradi. Yechim: Moliyaviy hisobotlarni xalqaro standartlarga (IFRS) muvofiq yuritish va e’lon qilishni majburiy qilish; jarima sanksiyalarini kuchaytirish; birja saytlarida avtomatik tahliliy axborotlar xizmatini yo‘lga qo‘yish. 5. Qonunchilikdagi kamchiliklar Bozorni tartibga soluvchi me’yoriy-huquqiy hujjatlar ba’zida eskirgan yoki bir-biriga zid normalarni o‘z ichiga oladi. Bu esa regulyatorlar va ishtirokchilar o‘rtasida tushunmovchiliklarga olib keladi. Yechim: Qimmatbaho qog‘ozlar bozoriga oid qonunchilikni har yili kompleks tahlil qilish, investorlar manfaatlarini to‘liq qamrab oluvchi yagona qonun loyihasini ishlab chiqish. 29O‘zbekistonning qimmatbaho qog‘ozlar bozori o‘sish bosqichida bo‘lib, sezilarli ijobiy o‘zgarishlarga yuz tutmoqda. Kapital bozorining bugungi holati uni iqtisodiyotning strategik yo‘nalishlaridan biri sifatida qarashga asos bo‘lmoqda. Ushbu bozor orqali iqtisodiy o‘sishni moliyalashtirish, ichki resurslardan samarali foydalanish va investorlar faolligini oshirish mumkin. Bozorning barqarorligi esa mamlakatdagi umumiy makroiqtisodiy muhitga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 2.3. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorida yuzaga keladigan muammolar va ularni hal etish yo‘llari Qimmatbaho qog‘ozlar bozori har qanday mamlakatda moliyaviy tizimning muhim bo‘g‘inlaridan biri hisoblanadi. Bu bozor orqali korxonalar investitsiya jalb qilsa, investorlar esa o‘z jamg‘armalarini ko‘paytirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. O‘zbekistonda ham ushbu bozor izchil rivojlanib bormoqda. Biroq, rivojlanish jarayonida bir qator tizimli va amaliy muammolar mavjud bo‘lib, ular bozorning samarali ishlashiga to‘sqinlik qilmoqda. Ushbu bo‘limda aynan shu muammolar chuqur tahlil qilinadi va ularni hal etish bo‘yicha aniq yo‘llar taklif qilinadi. 1. Moliyaviy savodxonlik darajasining pastligi O‘zbekiston aholisi orasida qimmatbaho qog‘ozlar, ayniqsa aksiyalar, obligatsiyalar va investitsiya fondlari to‘g‘risida yetarli darajada tushuncha mavjud emas. Bu holat bozor ishtirokchilari sonining sekin ortishiga sabab bo‘lmoqda. Aksariyat fuqarolar sarmoyani faqat bank depozitlari orqali tasavvur qiladi. Yechim: Maktab, kollej, universitet darajasida moliyaviy savodxonlik fanlarini joriy etish; ommaviy axborot vositalarida fond bozori haqida muntazam axborot berish; mobil ilovalar orqali interaktiv ta’lim platformalari yaratish. 2. Emitentlar faolligining pastligi 33Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60- son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022- yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 15qo‘llab-quvvatlash xizmat qiladi 10 Tashqi investitsiyalarni jalb etish Mahalliy bozorning shaffofligi orqali xorijiy investorlar uchun jozibadorlik ortadi 11 Xususiy sektorni rivojlantirish Erkin raqobat, korporativ boshqaruv va tadbirkorlik muhitini kengaytiradi 12 Ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlash Aholi moliyaviy savodxonligi oshadi; jamg‘armalar investitsiyalarga aylanadi Shuningdek, QQ bozori orqali kapitalni diversifikatsiyalash va risklarni boshqarish imkoniyati vujudga keladi. Investorlar o‘z kapitalini turli xil qimmatbaho qog‘ozlarga taqsimlash orqali potentsial yo‘qotishlardan himoyalanishga harakat qilishadi. Aksiyalar, obligatsiyalar, hosilaviy instrumentlar (derivativlar) orqali turli risk darajasidagi aktivlarga sarmoya kiritish mumkin. Bu esa iqtisodiy tizimdagi barqarorlikni oshiradi. QQ bozori iqtisodiyotga informatsion samaradorlik nuqtai nazaridan ham katta foyda keltiradi. Bozorda narxlar taklif va talab asosida shakllangani sababli, ular iqtisodiyotda real bo‘layotgan o‘zgarishlarni tezda aks ettiradi. Bu narx signallari iqtisodiy qaror qabul qiluvchilar uchun muhim axborot manbai hisoblanadi. Investorlar, kompaniyalar va regulyatorlar bozordagi signallar asosida harakat qilishadi. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining iqtisodiy o‘sishga qo‘shadigan hissasi uzoq muddatli kapital shakllanishi orqali namoyon bo‘ladi. Kreditlar odatda qisqa yoki o‘rta muddatli bo‘lgan bo‘lsa, aksiyalar yoki obligatsiyalar orqali jalb qilingan mablag‘lar uzoq muddatli sarmoya sifatida xizmat qiladi. Bu esa sanoatning modernizatsiyasi, infratuzilmaning rivojlanishi va innovatsion texnologiyalarning joriy etilishiga xizmat qiladi. Davlat uchun esa QQ bozori byudjet defitsitini moliyalashtirish, ijtimoiy va infratuzilma loyihalarini amalga oshirishda qulay vosita hisoblanadi. Masalan, davlat obligatsiyalari chiqarish orqali ichki qarzlar shakllantiriladi, 21Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining tartibga solish mexanizmlari – bu faqatgina nazorat va jazo tizimi emas, balki bozorning samaradorligini oshiruvchi, ishonch muhitini yaratadigan, investor va emitentlar o‘rtasida tenglikni ta’minlaydigan muhim institutsional elementdir. Raqobatbardosh, shaffof va barqaror fond bozorini yaratish uchun mazkur mexanizmlarning zamonaviy, izchil va xalqaro standartlarga muvofiq ishlashi zarur. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining barqarorligi va ishonchliligi regulyatsiya darajasiga bog‘liq. So‘nggi yillarda O‘zbekistonda fond bozorini tartibga solish mexanizmlari samarali takomillashib bormoqda. Shu kontekstda 2022–2025 yillardagi statistik ko‘rsatkichlar bozor infratuzilmasi, investor faolligi va iqtisodiy aloqalarning qanday rivojlanganini aks ettiradi. 2025 yilda O‘zbekistonda jami 687 ta aksiyadorlik jamiyati faoliyat yuritishi qayd etildi. Bu raqam 2022 yilgagi ko‘rsatkichlar bilan solishtirganda sezilarli o‘sish demakdir. Aksiyadorlik jamiyatlarining soni bozor barqarorligi va ko‘plab korxonalar moliyaviy mas’uliyat asosida shakllanayotganidan dalolat berib, investorlar uchun qo‘shimcha imkoniyatlar yaratmoqda. Ushbu kompaniyalarning chiqarilgan aksiyalari qiymati 241,8 trillion so‘mni tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich, avvalo, kapital bozoriga bo‘lgan ishonchning ortayishidan darak beradi. Aksiyalar qiymati oshishi — bozordagi likvidlik va narxlarning real iqtisodiy ko‘rsatkichlarga mos ravishda shakllanishini anglatadi. Shuningdek, investorlar portfel diversifikatsiyasini kengaytirib, ko‘proq aktiv turlariga sarmoya qo‘yishga moyil bo‘ldi. Korporativ obligatsiyalar bozorida ham sezilarli o‘zgarishlar bo‘ldi. Ularning umumiy hajmi 2025 yil yakuni bo‘yicha 2,49 trillion so‘mni tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich kompaniyalar qarz orqali kapital jalb qilish imkoniyatlarini kengaytirmoqda. Obligatsiyalarning o‘sishi — moliya vositachiligi va kapital bozori infratuzilmasining mustahkamlanishini 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining o‘ziga xos xususiyatlari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 4amaliy izlanishlar olib borilgan. G‘arb iqtisodiy maktabining vakillari — E. Fama tomonidan samarali bozor gipotezasi, M. Miller va F. Modigliani tomonidan korporativ moliyaning asosiy tamoyillari ishlab chiqilgan bo‘lib, ular fond bozori faoliyatining nazariy poydevorini yaratgan. J. Tobin esa investitsiya qarorlariga ta’sir etuvchi omillarni chuqur tahlil qilgan. L. Ritter, R. Shiller va M. Jensen kabi olimlar fond bozorlari psixologiyasi, risklar va narxlarga ta’sir qiluvchi omillarni yoritgan. O‘zbekiston iqtisodchilaridan Sh. Xodjayev, A. Xoshimov, B. Ergashev va boshqalarning ilmiy ishlari qimmatbaho qog‘ozlar bozorining mahalliy sharoitdagi rivojlanish xususiyatlariga bag‘ishlangan. Ularning izlanishlari bozor infrastrukturasi, investorlar faoliyati, yuridik asoslar va tartibga solish mexanizmlariga e’tibor qaratgan. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Kapital bozorini rivojlantirish agentligi, Markaziy bank, Iqtisodiyot va moliya vazirligi, Toshkent Fond birjasi tomonidan muntazam e’lon qilinadigan hisobotlar, statistik ma’lumotlar va qonunchilik hujjatlari mavzuning amaliy jihatlarini o‘rganish uchun muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Ayni paytda mavjud tadqiqotlar asosan umumiy nazariy doirada bo‘lib, ba’zi amaliy muammolar chuqur o‘rganilmagan. Shu sababli ushbu kurs ishida nazariy asoslar bilan bir qatorda amaliy tahlil ham muhim o‘rin egallaydi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Qimmatbaho qog‘ozlar bozori zamonaviy bozor iqtisodiyotining ajralmas bo‘g‘ini bo‘lib, uning chuqur nazariy o‘rganilishi iqtisodiyotda moliyaviy vositachilikning mohiyatini anglashda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu kurs ishi doirasida bozorning nazariy asoslari — qimmatbaho qog‘ozlar turlari, ularning chiqarilish mexanizmlari, investorlar bilan emitentlar o‘rtasidagi munosabatlar, risk va rentabellik o‘rtasidagi bog‘liqlik hamda davlat tartibga solish usullari keng tahlil qilinadi. Bu bilimlar talabalar uchun moliyaviy bilim va ko‘nikmalarni mustahkamlashga, nazariy bilimlarni amaliyot bilan bog‘lashga xizmat qiladi. 2Mavzu: Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining o‘ziga xos xususiyatlari . MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………………….. I BOB. Qimmatbaho qog‘ozlar bozori: nazariy asoslar va iqtisodiy mohiyat 1.1. Qimmatbaho qog‘ozlar tushunchasi va ularning turlari ………………… 1.2. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari . 1.3. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining iqtisodiyotdagi roli …………………... II BOB. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining o‘ziga xos xususiyatlari va amaliy tahlili 2.1. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining tartibga solish mexanizmlari …………. 2.2. O‘zbekiston qimmatbaho qog‘ozlar bozorining holati va rivojlanish tendensiyalari ………………………………………………………………….. 2.3. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorida yuzaga keladigan muammolar va ularni hal etish yo‘llari ………………………………………………………………... Xulosa va takliflar …………………………………………………………….. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………. 24 20b) Moliyaviy nazorat va audit Emitentlar va boshqa ishtirokchilarning moliyaviy hisobotlari doimiy ravishda auditdan o‘tkaziladi. Bu jarayon investorlar ishonchini oshiradi. c) Litsenziyalash va akkreditatsiya Bozorda faqat ruxsat olingan subyektlar – brokerlar, dilerlar, investitsiya maslahatchilari va boshqalar qatnasha oladi. Litsenziya olish uchun qat’iy talablarga rioya etilishi lozim. d) Axborotlarni oshkora e’lon qilish (disclosure) Bozorning shaffof ishlashi uchun emitentlar va fond birjalari o‘z faoliyatiga oid muhim ma’lumotlarni doimiy ravishda e’lon qilishi lozim. e) Monitoring va jazo choralarini qo‘llash Noqonuniy savdolar, insayderlik faoliyati, manipulyatsiyalar aniqlanganda jazolar qo‘llaniladi: jarima, litsenziya bekor qilish, sud orqali javobgarlik va boshqalar. 4. Tartibga solishning xalqaro standartlari Bozorlarni tartibga solishda IOSCO (Qimmatli Qog‘ozlar bozorlarini tartibga soluvchilar xalqaro tashkiloti) standartlari muhim ahamiyatga ega. IOSCOga a’zo bo‘lgan mamlakatlar o‘z qonunchiligini xalqaro me’yorlarga moslashtirishga intilishadi. O‘zbekiston ham ushbu tashkilotga a’zo bo‘lish yo‘lida muayyan harakatlarni amalga oshirmoqda. Shuningdek, Bazel me’yorlari, IFRS (Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari) kabi hujjatlar orqali ham qimmatbaho qog‘ozlar bozori ishtirokchilarining faoliyati standartlashtiriladi. 5. Raqamli texnologiyalar va regtech vositalari So‘nggi yillarda bozorni tartibga solishda raqamli texnologiyalar (blokcheyn, regtech, AI) keng qo‘llanila boshladi. Masalan, insayder savdolarni aniqlashda algoritmik monitoring tizimlari, investorlarni identifikatsiyalashda e-KYC platformalari joriy etilmoqda. Bu texnologiyalar orqali bozor nazorati yanada tez, aniq va samarali bo‘ladi. 9tobora keng ommalashmoqda. Bu esa QQ tushunchasini yanada kengaytirib, uni moliyaviy innovatsiyalar bilan boyitmoqda. Qimmatbaho qog‘ozlar shuningdek, iqtisodiy muvozanatni saqlashda, ortiqcha mablag‘larni muomalaga kiritishda, investitsiya muhitini yaxshilashda, korxonalarning kapitallashuvini ta’minlashda, byudjet taqchilligini yopishda, davlat qarzini boshqarishda ham alohida ahamiyatga ega. Shu sababli ularning turlari, vazifalari va iqtisodiyotdagi funksiyalarini to‘liq anglash har bir iqtisodchi va investor uchun zarur hisoblanadi. Qimmatbaho qog‘ozlar nafaqat moliyaviy vosita, balki iqtisodiy barqarorlikning muhim tayanchi sifatida qaraladi. Ular orqali bozor ishtirokchilari o‘z maqsadlariga erishadi, iqtisodiyotda kapital samarali harakatlanadi va moliyaviy barqarorlik vujudga keladi. Bu esa kurs ishining keyingi bo‘limlarida ularning bozordagi shakllanish jarayonlari va iqtisodiyotdagi roli haqida chuqurroq tahlil qilishni taqozo etadi. 1.2. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari Qimmatbaho qog‘ozlar bozori zamonaviy bozor iqtisodiyotining muhim institutsional bo‘g‘ini hisoblanadi. Ushbu bozorning shakllanishi va taraqqiyoti jamiyatda mulk munosabatlarining rivojlanishi, kapital harakatining takomillashuvi, jamg‘armalarni investitsiyalarga aylantirish ehtiyoji hamda iqtisodiy tizimda moliyaviy vositachilik institutlarining kengayishi bilan chambarchas bog‘liqdir. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining shakllanish tarixini o‘rganish, uning bugungi kundagi holatini chuqurroq tushunish va kelajakdagi istiqbollarni aniqlash imkonini beradi. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining tarixiy shakllanishi Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining ilk bosqichlari qadimgi Rim va Yunoniston davriga borib taqaladi. O‘sha davrda tijorat faoliyati, ayniqsa dengiz savdosi bilan shug‘ullanuvchi savdogarlar o‘z kapitalini boshqa 192. Tartibga solish subyektlari Bozorni tartibga solish, odatda, davlat va nodavlat subyektlari tomonidan amalga oshiriladi: a) Davlat tartibga soluvchilari: Kapital bozorini rivojlantirish agentligi (O‘zbekiston misolida) – qimmatbaho qog‘ozlar bozori faoliyatini nazorat qiladi, litsenziyalar beradi, normativ hujjatlar ishlab chiqadi. Markaziy bank – moliyaviy barqarorlik, hisob-kitob tizimi, pul-kredit siyosati orqali bilvosita tartibga solishda ishtirok etadi. Moliya vazirligi – davlat obligatsiyalari emissiyasini boshqaradi va makroiqtisodiy siyosat doirasida harakat qiladi. Antimonopoliya va korrupsiyaga qarshi kurash organlari – bozordagi raqobat muhitini kuzatadi va firibgarlik holatlariga qarshi choralar ko‘radi. b) Nodavlat tartibga soluvchilari: Fond birjalari (masalan, Toshkent Respublika fond birjasi) – savdo qoidalarini ishlab chiqadi va rioya etilishini nazorat qiladi. Professional ishtirokchilarning assotsiatsiyalari – brokerlar, dilerlar va boshqa moliyaviy xizmat ko‘rsatuvchilarni birlashtiradi. Auditorlik va reyting agentliklari – emitentlar va moliyaviy vositalarning holati to‘g‘risida mustaqil baho beradi. 3. Tartibga solish vositalari Qimmatbaho qog‘ozlar bozorini tartibga solishda quyidagi asosiy vositalar qo‘llaniladi: a) Normativ-huquqiy vositalar Bu vositalar qonunlar, qarorlar, kodekslar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar orqali amalga oshiriladi. O‘zbekistonda bu borada asosiy huquqiy baza “Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi Qonun, “Aksiyadorlik jamiyatlari to‘g‘risida”gi Qonun, “Markaziy depozitariy to‘g‘risida”gi Qonun kabilardan iborat. 272.2. O‘zbekiston qimmatbaho qog‘ozlar bozorining holati va rivojlanish tendensiyalari O‘zbekiston qimmatbaho qog‘ozlar bozori keyingi yillarda keskin o‘zgarishlarga yuz tutdi. Xususan, 2022–2025 yillar oralig‘ida fond bozorining infratuzilmasi, huquqiy bazasi va ishtirokchilar sonida sezilarli o‘sish kuzatildi. Bu jarayon O‘zbekiston iqtisodiyotining moliyaviy sektorini modernizatsiya qilish va kapital bozorlarini yanada faollashtirishga qaratilgan islohotlar bilan chambarchas bog‘liqdir. 2022 yilda qimmatbaho qog‘ozlar bozorining umumiy savdo hajmi 1,25 trillion so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich 3,47 trillion so‘mga yetdi. 2024 yilda esa savdolar 5,92 trillion so‘mga chiqdi. Nihoyat, 2025 yilning ikkinchi choragida savdo hajmi 9,11 trillion so‘mga yetdi. Bu esa bozor ishtirokchilari faolligining, shuningdek, investorlar sonining ortganligini ko‘rsatadi. Yangi investorlar soni 2022 yilda 17 500 nafar bo‘lsa, 2025 yilga kelib bu ko‘rsatkich 100 mingdan oshdi. Aksiyadorlik jamiyatlari soni ham ortib bormoqda. 2022 yilda ularning soni 596 tani tashkil etgan bo‘lsa, 2025 yilga kelib bu raqam 687 taga yetdi. Ularning chiqarilgan aksiyalarining umumiy qiymati esa mos ravishda 175 trillion so‘mdan 241,8 trillion so‘mga o‘sdi. Bu korporativ sektorning fond bozoriga kirib kelish istagini, moliyalashtirishning yangi manbalarini izlayotganligini anglatadi. Bundan tashqari, korporativ obligatsiyalar hajmi ham tez sur’atlarda oshmoqda. 2022 yilda u 0,87 trillion so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2025 yil holatiga bu ko‘rsatkich 2,49 trillion so‘mga yetdi. Bu o‘sish moliyaviy vositalarning xilma-xilligini oshirayotganini va kompaniyalar tomonidan uzoq muddatli moliyalashtirish instrumentlariga talab ortayotganini bildiradi. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorida 2022–2025 yillar davomida institutsional islohotlar ham keng miqyosda amalga oshirildi. Xususan, Kapital bozorini rivojlantirish agentligi tomonidan investitsiyaviy muhitni yaxshilash, 23Tashkilotlarning razmiy infratuzilmasi takomillashdi. Kapital bozorini rivojlantirish agentligi va Milliy Agentlik faoliyati, fond birjalari, clearing markazlari, depozitariya infratuzilmalari yaratildi yoki kuchaytirildi. Litsenziyalash va monitoring tizimining kuchayishi. Keraksiz yoki malakasi yetarli bo‘lmagan subyektlarning bozorga kirishiga yo‘l qo‘yilmadi. Bu esa ishtirokchilar sifatini oshirdi. Axborot oshkor qilinishi. Emitentlar yillik va choraklik hisobotlarini taqdim etish orqali bozor ishtirokchilarining xabardorligini oshirdi. Bu esa investorlarni jalb qilish va bozordagi narx barqarorligini ta’minlashga xizmat qildi. Xalqaro integratsiya. ISIN kabi xalqaro identifikatsiya tizimlari, xalqaro standartlarga moslik investorlar ishonchiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Ushbu o‘sishlar moliyaviy barqarorlikni va investor ishonchini oshirdi, bozor ishtirokchilari soni ko‘paydi, savdo hajmi va likvidlik darajasi sezilarli darajada o‘sganini ko‘rsatdi. Bu esa O‘zbekiston fond bozorining keyingi bosqichga — xalqaro standartlarga mos, barqaror va rivojlangan tizimga aylanishiga turtki bo‘lmoqda. 5Amaliy nuqtai nazardan esa, ushbu mavzu O‘zbekistonda fond bozorining rivojlanish holatini o‘rganish, undagi mavjud muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish yo‘llarini ishlab chiqishda dolzarb ahamiyatga ega. Ayniqsa, iqtisodiy islohotlar jarayonida xususiylashtirish, IPO va investitsion loyihalarni moliyalashtirish jarayonlarida qimmatbaho qog‘ozlar bozorining o‘rni oshib bormoqda. Kurs ishida keltirilgan tahlillar va tavsiyalar iqtisodiy siyosat yurituvchilari, investorlar, korxona rahbarlari hamda talabalar uchun foydali bo‘lishi mumkin. Shu boisdan mazkur mavzu nazariy bilimlar bazasini kengaytirish bilan birga, real iqtisodiy muammolarga amaliy yechimlar taklif etish imkoniyatini beradi. Kurs ishi mavzusining obyekti — qimmatbaho qog‘ozlar bozori va uning iqtisodiy muomaladagi faoliyati hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining predmeti — qimmatbaho qog‘ozlar bozorining o‘ziga xos xususiyatlari, tuzilishi, tartibga solish mexanizmlari va u bilan bog‘liq iqtisodiy munosabatlardir. Kurs ishi mavzusining maqsadi — qimmatbaho qog‘ozlar bozorining nazariy asoslari va amaliy faoliyatini o‘rganish, uning O‘zbekiston iqtisodiyotidagi o‘rni va ahamiyatini aniqlash, hamda mavjud muammolarni aniqlab, ularni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Qimmatbaho qog‘ozlarning iqtisodiy mohiyati va turlarini yoritish;  Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining shakllanish bosqichlarini tahlil qilish;  Mazkur bozorning iqtisodiyotdagi rolini aniqlash;  Qimmatbaho qog‘ozlar bozorini tartibga soluvchi mexanizmlarni o‘rganish;  O‘zbekistonda qimmatbaho qog‘ozlar bozorining holatini tahlil qilish;  Bozorda mavjud muammolarni aniqlash va ularni hal etish yo‘llarini taklif qilish. 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy resurslar oqimini samarali boshqarish, ularni istiqbolli loyihalarga yo‘naltirish va sarmoyalarni to‘g‘ri taqsimlash eng dolzarb masalalardan biridir. Aynan shu jarayonlarda qimmatbaho qog‘ozlar bozori moliyaviy vositachi sifatida muhim o‘rin tutadi. Bu bozor orqali aholi va korxonalar o‘z ortiqcha mablag‘larini foydali loyihalarga yo‘naltirishi, iqtisodiyotda kapital aylanmasi va investitsiya jarayonlari faollashadi. Qimmatbaho qog‘ozlar bozori — bu nafaqat aksiyalar va obligatsiyalar savdosi maydoni, balki davlat va xususiy sektor o‘rtasida moliyaviy ko‘prik vazifasini bajaradigan murakkab tizimdir. Bugungi kunda O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlar doirasida kapital bozorini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ayniqsa, fond bozorining institutsional va texnologik jihatdan takomillashuvi mamlakatda sarmoyaviy muhitni yaxshilashga xizmat qilmoqda. Mazkur yo‘nalishda ilg‘or xalqaro tajribalarni joriy etish, investorlar huquqlarini himoya qilish va aholining moliyaviy savodxonligini oshirish davlat siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biridir 1 . Shu bilan birga, qimmatbaho qog‘ozlar bozorining rivojlanishi mamlakatda xususiy sektorning kengayishi, tadbirkorlik subyektlarining kapitallashuvi va umuman iqtisodiyotning barqaror o‘sishini ta’minlaydi. Shu sababli, ushbu kurs ishi mavzusi nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Qimmatbaho qog‘ozlar bozori bo‘yicha ko‘plab xalqaro va mahalliy olimlar tomonidan nazariy va 1 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023. 6Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I BOB. Qimmatbaho qog‘ozlar bozori: nazariy asoslar va iqtisodiy mohiyat 1.1. Qimmatbaho qog‘ozlar tushunchasi va ularning turlari … Zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida qimmatbaho qog‘ozlar moliyaviy tizimning ajralmas tarkibiy qismi bo‘lib, ularning iqtisodiyotdagi o‘rni va ahamiyati tobora ortib bormoqda. Qimmatbaho qog‘ozlar (QQ) – bu muayyan huquqlarni tasdiqlovchi, egalik qiluvchiga daromad olish yoki mol-mulk ustidan egalik qilish, qarzlarni talab qilish kabi iqtisodiy huquqlarni beruvchi hujjatlardir. Ular muomalaga layoqatli bo‘lib, erkin sotiladi, sotib olinadi va boshqa shaxslarga o‘tkazilishi mumkin. Shuningdek, qimmatbaho qog‘ozlar moliyaviy vosita sifatida investitsiya faoliyatining asosi bo‘lib xizmat qiladi. Qimmatbaho qog‘ozlar deganda, keng ma’noda, ularning iqtisodiy, huquqiy va moliyaviy mazmuni tushuniladi. Iqtisodiy nuqtai nazardan, QQ — bu kapitalning harakat shakli, u jamg‘arma vositasi sifatida faoliyat yuritadi va investor bilan emitent (chiqaruvchi tomon) o‘rtasida moliyaviy munosabatni yuzaga keltiradi. Huquqiy jihatdan esa, QQ egalik, qarz yoki boshqa huquqni tasdiqlovchi hujjatdir. Moliyaviy nuqtai nazardan, bu vosita investor uchun daromad olish, emitent uchun esa mablag‘ jalb qilish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Qimmatbaho qog‘ozlar iqtisodiy munosabatlarni hujjatlashtirishda, investitsiya jarayonlarini rasmiylashtirishda, korxona kapitallarini jalb qilishda va ikkilamchi bozorda sarmoya aylanishini ta’minlashda muhim o‘rin egallaydi. QQ lar yordamida iqtisodiyotning turli tarmoqlari, jumladan, davlat, banklar, sanoat korxonalari, infratuzilma subyektlari o‘z investitsion 26 28emitentlar uchun soddalashtirilgan tartiblar joriy qilish, axborot oshkoraligini ta’minlash bo‘yicha bir qator qonunchilik hujjatlari ishlab chiqildi. Bozor infratuzilmasida esa Toshkent Respublika fond birjasi (TRFB) faoliyati kengaydi, shuningdek, xususiy fond birjalari faoliyati yo‘lga qo‘yildi.Shuningdek, zamonaviy texnologiyalar asosida onlayn savdo tizimlari joriy qilinib, jismoniy shaxslar uchun qimmatbaho qog‘ozlar bilan savdo qilish yanada qulaylashdi. Raqamlashtirish jarayonlari orqali investorlar mobil ilovalar va veb platformalar orqali aksiyalarni xarid qilish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Bu esa bozorda ishtirok etuvchi yangi avlod investorlarining shakllanishiga xizmat qilmoqda. Rivojlanish tendensiyalari quyidagilar bilan tavsiflanadi: Investitsiya vositalari diversifikatsiyasi – aksiyalar, obligatsiyalar, investitsiya fondlari ulushi ortib bormoqda. Qonunchilikdagi liberallashuv – ro‘yxatga olish va savdo jarayonlarining soddalashtirilishi. Xorijiy investorlar uchun ochiqlik – xalqaro standartlarga mos axborot oshkoraligi joriy etilmoqda. Moliyaviy savodxonlik oshib bormoqda – aholining aksiyalar va fond bozori haqida tushunchasi kengaymoqda. Startap va kichik korxonalar uchun fond bozoriga chiqish imkoniyatlari yaratilmoqda. O‘zbekistonda 2025 yil holatiga ko‘ra jami 450 ta emitent faoliyat yuritmoqda. Ular tomonidan chiqarilgan yangi qimmatbaho qog‘ozlar soni esa 200 taga yetgan. Bu esa fond bozorining real sektor bilan aloqasining mustahkamlanayotganidan dalolat beradi.Shuningdek, investorlar faolligi bilan birga tartibga soluvchilar tomonidan nazorat va tahlil kuchaytirildi. 2025 yilning o‘zida regulyator tomonidan 57 ta tekshiruv o‘tkazilgan, bu esa investor huquqlarining muhofaza qilinishi darajasining oshganini bildiradi.

Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining o‘ziga xos xususiyatlari 

Купить