Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining o‘ziga xos xususiyatlari kurs ishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	578.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 Avgust 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

38 Sotish

Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining o‘ziga xos xususiyatlari kurs ishi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining o‘ziga xos xususiyatlari
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining o‘ziga xos xususiyatlari
.
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………………..
I BOB. Qimmatbaho qog‘ozlar bozori: nazariy asoslar va iqtisodiy
mohiyat
1.1. Qimmatbaho qog‘ozlar tushunchasi va ularning turlari …………………
1.2. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari .
1.3. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining iqtisodiyotdagi roli …………………...
II BOB. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining o‘ziga xos xususiyatlari va
amaliy tahlili
2.1. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining tartibga solish
mexanizmlari ………….
2.2. O‘zbekiston qimmatbaho qog‘ozlar bozorining holati va rivojlanish
tendensiyalari …………………………………………………………………..
2.3. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorida yuzaga keladigan muammolar va ularni
hal etish yo‘llari ………………………………………………………………...
Xulosa va
takliflar ……………………………………………………………..
Foydalanilgan
adabiyotlar…………………………………………………….

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida
moliyaviy resurslar oqimini samarali boshqarish, ularni istiqbolli loyihalarga
yo‘naltirish va sarmoyalarni to‘g‘ri taqsimlash eng dolzarb masalalardan
biridir. Aynan shu jarayonlarda qimmatbaho qog‘ozlar bozori moliyaviy
vositachi sifatida muhim o‘rin tutadi. Bu bozor orqali aholi va korxonalar o‘z
ortiqcha mablag‘larini foydali loyihalarga yo‘naltirishi, iqtisodiyotda kapital
aylanmasi va investitsiya jarayonlari faollashadi. Qimmatbaho qog‘ozlar
bozori — bu nafaqat aksiyalar va obligatsiyalar savdosi maydoni, balki davlat
va xususiy sektor o‘rtasida moliyaviy ko‘prik vazifasini bajaradigan
murakkab tizimdir. Bugungi kunda O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlar
doirasida kapital bozorini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Ayniqsa, fond bozorining institutsional va texnologik jihatdan takomillashuvi
mamlakatda sarmoyaviy muhitni yaxshilashga xizmat qilmoqda. Mazkur
yo‘nalishda ilg‘or xalqaro tajribalarni joriy etish, investorlar huquqlarini
himoya qilish va aholining moliyaviy savodxonligini oshirish davlat
siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biridir 1
. Shu bilan birga, qimmatbaho
qog‘ozlar bozorining rivojlanishi mamlakatda xususiy sektorning kengayishi,
tadbirkorlik subyektlarining kapitallashuvi va umuman iqtisodiyotning
barqaror o‘sishini ta’minlaydi. Shu sababli, ushbu kurs ishi mavzusi nafaqat
nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Qimmatbaho qog‘ozlar
bozori bo‘yicha ko‘plab xalqaro va mahalliy olimlar tomonidan nazariy va
1
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023.

4amaliy izlanishlar olib borilgan. G‘arb iqtisodiy maktabining vakillari — E.
Fama tomonidan samarali bozor gipotezasi, M. Miller va F. Modigliani
tomonidan korporativ moliyaning asosiy tamoyillari ishlab chiqilgan bo‘lib,
ular fond bozori faoliyatining nazariy poydevorini yaratgan. J. Tobin esa
investitsiya qarorlariga ta’sir etuvchi omillarni chuqur tahlil qilgan. L. Ritter,
R. Shiller va M. Jensen kabi olimlar fond bozorlari psixologiyasi, risklar va
narxlarga ta’sir qiluvchi omillarni yoritgan. O‘zbekiston iqtisodchilaridan Sh.
Xodjayev, A. Xoshimov, B. Ergashev va boshqalarning ilmiy ishlari
qimmatbaho qog‘ozlar bozorining mahalliy sharoitdagi rivojlanish
xususiyatlariga bag‘ishlangan. Ularning izlanishlari bozor infrastrukturasi,
investorlar faoliyati, yuridik asoslar va tartibga solish mexanizmlariga e’tibor
qaratgan. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Kapital bozorini
rivojlantirish agentligi, Markaziy bank, Iqtisodiyot va moliya vazirligi,
Toshkent Fond birjasi tomonidan muntazam e’lon qilinadigan hisobotlar,
statistik ma’lumotlar va qonunchilik hujjatlari mavzuning amaliy jihatlarini
o‘rganish uchun muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Ayni paytda mavjud
tadqiqotlar asosan umumiy nazariy doirada bo‘lib, ba’zi amaliy muammolar
chuqur o‘rganilmagan. Shu sababli ushbu kurs ishida nazariy asoslar bilan bir
qatorda amaliy tahlil ham muhim o‘rin egallaydi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Qimmatbaho
qog‘ozlar bozori zamonaviy bozor iqtisodiyotining ajralmas bo‘g‘ini bo‘lib,
uning chuqur nazariy o‘rganilishi iqtisodiyotda moliyaviy vositachilikning
mohiyatini anglashda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu kurs ishi doirasida
bozorning nazariy asoslari — qimmatbaho qog‘ozlar turlari, ularning
chiqarilish mexanizmlari, investorlar bilan emitentlar o‘rtasidagi
munosabatlar, risk va rentabellik o‘rtasidagi bog‘liqlik hamda davlat tartibga
solish usullari keng tahlil qilinadi. Bu bilimlar talabalar uchun moliyaviy
bilim va ko‘nikmalarni mustahkamlashga, nazariy bilimlarni amaliyot bilan
bog‘lashga xizmat qiladi.

5Amaliy nuqtai nazardan esa, ushbu mavzu O‘zbekistonda fond bozorining
rivojlanish holatini o‘rganish, undagi mavjud muammolarni aniqlash va ularni
bartaraf etish yo‘llarini ishlab chiqishda dolzarb ahamiyatga ega. Ayniqsa,
iqtisodiy islohotlar jarayonida xususiylashtirish, IPO va investitsion
loyihalarni moliyalashtirish jarayonlarida qimmatbaho qog‘ozlar bozorining
o‘rni oshib bormoqda. Kurs ishida keltirilgan tahlillar va tavsiyalar iqtisodiy
siyosat yurituvchilari, investorlar, korxona rahbarlari hamda talabalar uchun
foydali bo‘lishi mumkin. Shu boisdan mazkur mavzu nazariy bilimlar
bazasini kengaytirish bilan birga, real iqtisodiy muammolarga amaliy
yechimlar taklif etish imkoniyatini beradi.
Kurs ishi mavzusining obyekti — qimmatbaho qog‘ozlar bozori va uning
iqtisodiy muomaladagi faoliyati hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti — qimmatbaho qog‘ozlar bozorining
o‘ziga xos xususiyatlari, tuzilishi, tartibga solish mexanizmlari va u bilan
bog‘liq iqtisodiy munosabatlardir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — qimmatbaho qog‘ozlar bozorining
nazariy asoslari va amaliy faoliyatini o‘rganish, uning O‘zbekiston
iqtisodiyotidagi o‘rni va ahamiyatini aniqlash, hamda mavjud muammolarni
aniqlab, ularni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Qimmatbaho qog‘ozlarning iqtisodiy mohiyati va turlarini yoritish;
 Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining shakllanish bosqichlarini tahlil qilish;
 Mazkur bozorning iqtisodiyotdagi rolini aniqlash;
 Qimmatbaho qog‘ozlar bozorini tartibga soluvchi mexanizmlarni
o‘rganish;
 O‘zbekistonda qimmatbaho qog‘ozlar bozorining holatini tahlil qilish;
 Bozorda mavjud muammolarni aniqlash va ularni hal etish yo‘llarini taklif
qilish.

6Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I BOB. Qimmatbaho qog‘ozlar bozori: nazariy asoslar va iqtisodiy
mohiyat
1.1. Qimmatbaho qog‘ozlar tushunchasi va ularning turlari …
Zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida qimmatbaho qog‘ozlar moliyaviy
tizimning ajralmas tarkibiy qismi bo‘lib, ularning iqtisodiyotdagi o‘rni va
ahamiyati tobora ortib bormoqda. Qimmatbaho qog‘ozlar (QQ) – bu muayyan
huquqlarni tasdiqlovchi, egalik qiluvchiga daromad olish yoki mol-mulk
ustidan egalik qilish, qarzlarni talab qilish kabi iqtisodiy huquqlarni beruvchi
hujjatlardir. Ular muomalaga layoqatli bo‘lib, erkin sotiladi, sotib olinadi va
boshqa shaxslarga o‘tkazilishi mumkin. Shuningdek, qimmatbaho qog‘ozlar
moliyaviy vosita sifatida investitsiya faoliyatining asosi bo‘lib xizmat qiladi.
Qimmatbaho qog‘ozlar deganda, keng ma’noda, ularning iqtisodiy,
huquqiy va moliyaviy mazmuni tushuniladi. Iqtisodiy nuqtai nazardan, QQ —
bu kapitalning harakat shakli, u jamg‘arma vositasi sifatida faoliyat yuritadi
va investor bilan emitent (chiqaruvchi tomon) o‘rtasida moliyaviy
munosabatni yuzaga keltiradi. Huquqiy jihatdan esa, QQ egalik, qarz yoki
boshqa huquqni tasdiqlovchi hujjatdir. Moliyaviy nuqtai nazardan, bu vosita
investor uchun daromad olish, emitent uchun esa mablag‘ jalb qilish vositasi
bo‘lib xizmat qiladi.
Qimmatbaho qog‘ozlar iqtisodiy munosabatlarni hujjatlashtirishda,
investitsiya jarayonlarini rasmiylashtirishda, korxona kapitallarini jalb
qilishda va ikkilamchi bozorda sarmoya aylanishini ta’minlashda muhim o‘rin
egallaydi. QQ lar yordamida iqtisodiyotning turli tarmoqlari, jumladan,
davlat, banklar, sanoat korxonalari, infratuzilma subyektlari o‘z investitsion

7ehtiyojlarini moliyalashtirish imkoniga ega bo‘ladilar. Bu orqali kapital
bozorida aylanma kapitalning tezkor harakati ta’minlanadi.
Qimmatbaho qog‘ozlar ko‘plab mezonlar asosida tasniflanadi. Ularning
tasniflanishi ularni chiqarish shakli, muomalaga chiqarilish muddati, egalik
huquqi, daromad shakli, emissiya qilish tartibi kabi mezonlarga bog‘liq.
1. Egalik huquqiga ko‘ra:
Egasi nomiga yozilgan qimmatbaho qog‘ozlar (imennie): bu turdagi
qog‘ozlarda egasining aniq ismi ko‘rsatiladi. Ular faqat shu shaxsga tegishli
bo‘ladi va ularning huquqlari boshqa shaxsga o‘tkazilishi maxsus hujjatlar
orqali amalga oshiriladi.
Ko‘rsatuvchi (pred’'yavitelskie) qimmatbaho qog‘ozlar: bu turdagi
qog‘ozlar egasining ismi yozilmaydi, kimda bo‘lsa — shu shaxs egasi
hisoblanadi.
Oraliq qimmatbaho qog‘ozlar (ordernie): ular egasi tomonidan boshqa
shaxsga order asosida berilishi mumkin.
2. Emissiya qilinishi bo‘yicha:
Emissiyaviy qog‘ozlar: bu qog‘ozlar katta miqdorda va bir xil shartlar
asosida chiqariladi, ular fond bozorida erkin muomalada bo‘ladi.
Noemissiyaviy qog‘ozlar: bu turdagi qog‘ozlar kam miqdorda va odatda
ma’lum shaxslar doirasi uchun chiqariladi.
3. Muddati bo‘yicha:
Doimiy (cheklanmagan muddatli): masalan, aksiyalar.
Muddatli: obligatsiyalar, veksellar, cheklar kabi qog‘ozlar ma’lum
muddatdan so‘ng amal qilishdan to‘xtaydi.
4. Huquqiy holatiga ko‘ra:
Asosiy kapitalga egalikni bildiruvchi (aksiya): bu investorning
korxonadagi ulushini bildiradi.
Qarz qog‘ozlari (obligatsiya, veksel): bu investorning korxonadan yoki
davlatdan qarz evaziga daromad olish huquqini bildiradi.

8Hosilaviy qimmatbaho qog‘ozlar (derivativlar): bu vositalar boshqa
aktivlar qiymatiga bog‘liq bo‘lib, forward, future, opsion kabi shakllarda
bo‘ladi.
5. Bozordagi aylanmasiga ko‘ra:
Birlamchi bozor qog‘ozlari: emitent tomonidan birinchi marta muomalaga
chiqarilgan qog‘ozlar.
Ikkilamchi bozor qog‘ozlari: oldin chiqarilgan va endilikda bozor orqali
boshqa investorlar o‘rtasida sotilayotgan qog‘ozlar.
Eng ko‘p tarqalgan qimmatbaho qog‘ozlar quyidagilar hisoblanadi:
Aksiya: bu mulk huquqini bildiruvchi emissiyaviy qimmatbaho qog‘oz
bo‘lib, uni sotib olgan investor kompaniya foydasidan dividend shaklida
daromad oladi va umumiy yig‘ilishda ovoz berish huquqiga ega bo‘ladi.
Aksiyalar oddiy (obyknovennie) va imtiyozli (privilegirovannie) turlarda
bo‘ladi.
Obligatsiya: bu qarz majburiyatini bildiruvchi qog‘oz bo‘lib, uni sotib
olgan investor muayyan muddatda asosiy summani va belgilangan foizni
qaytarib olishga haqli bo‘ladi.
Veksel: bu qarzdorlikni bildiruvchi yozma majburiyat bo‘lib, unda
muayyan shaxs muayyan vaqtda ma’lum miqdorda pul to‘lash majburiyatini
oladi.
Chek: bu bank tomonidan beriladigan to‘lov topshirig‘i bo‘lib, unda pul
to‘lovini amalga oshirish ko‘rsatiladi.
Depozit sertifikati: bu bank tomonidan chiqariladigan va muayyan
muddatdan so‘ng ma’lum foiz bilan to‘lanadigan hujjat.
Opsion va fyucherslar: hosilaviy qimmatbaho qog‘ozlar bo‘lib,
kelajakdagi narx farqlaridan foyda olishga yo‘naltirilgan.Shu bilan birga,
zamonaviy fond bozorlarida elektron shakldagi qimmatbaho qog‘ozlar, ya’ni
raqamli aktivlar, tokenlar va blokcheyn texnologiyasiga asoslangan vositalar

9tobora keng ommalashmoqda. Bu esa QQ tushunchasini yanada kengaytirib,
uni moliyaviy innovatsiyalar bilan boyitmoqda.
Qimmatbaho qog‘ozlar shuningdek, iqtisodiy muvozanatni saqlashda,
ortiqcha mablag‘larni muomalaga kiritishda, investitsiya muhitini
yaxshilashda, korxonalarning kapitallashuvini ta’minlashda, byudjet
taqchilligini yopishda, davlat qarzini boshqarishda ham alohida ahamiyatga
ega. Shu sababli ularning turlari, vazifalari va iqtisodiyotdagi funksiyalarini
to‘liq anglash har bir iqtisodchi va investor uchun zarur hisoblanadi.
Qimmatbaho qog‘ozlar nafaqat moliyaviy vosita, balki iqtisodiy
barqarorlikning muhim tayanchi sifatida qaraladi. Ular orqali bozor
ishtirokchilari o‘z maqsadlariga erishadi, iqtisodiyotda kapital samarali
harakatlanadi va moliyaviy barqarorlik vujudga keladi. Bu esa kurs ishining
keyingi bo‘limlarida ularning bozordagi shakllanish jarayonlari va
iqtisodiyotdagi roli haqida chuqurroq tahlil qilishni taqozo etadi.
1.2. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining shakllanishi va rivojlanish
bosqichlari
Qimmatbaho qog‘ozlar bozori zamonaviy bozor iqtisodiyotining muhim
institutsional bo‘g‘ini hisoblanadi. Ushbu bozorning shakllanishi va
taraqqiyoti jamiyatda mulk munosabatlarining rivojlanishi, kapital
harakatining takomillashuvi, jamg‘armalarni investitsiyalarga aylantirish
ehtiyoji hamda iqtisodiy tizimda moliyaviy vositachilik institutlarining
kengayishi bilan chambarchas bog‘liqdir. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining
shakllanish tarixini o‘rganish, uning bugungi kundagi holatini chuqurroq
tushunish va kelajakdagi istiqbollarni aniqlash imkonini beradi.
Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining tarixiy shakllanishi
Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining ilk bosqichlari qadimgi Rim va
Yunoniston davriga borib taqaladi. O‘sha davrda tijorat faoliyati, ayniqsa
dengiz savdosi bilan shug‘ullanuvchi savdogarlar o‘z kapitalini boshqa

10shaxslarga ishonch asosida topshirgan holda, foyda olishni ko‘zlaganlar. Bu
jarayon o‘z navbatida muayyan huquqiy yozuvlar — ya’ni ilk qimmatbaho
hujjatlar paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Lekin bu ko‘rinishdagi munosabatlar
tartibga solinmagan va markazlashmagan holda mavjud bo‘lgan.
XVI–XVII asrlarga kelib G‘arbiy Yevropada, xususan, Gollandiyada va
Angliyada birinchi aksiyadorlik jamiyatlari tashkil etildi. 1602 yilda
Gollandiya Ost-Indiya kompaniyasi aksiyalari savdosini yo‘lga qo‘ygan
Amsterdam fond birjasi ilk yirik qimmatbaho qog‘ozlar bozori sifatida
faoliyat ko‘rsata boshladi. Bu bosqich qimmatbaho qog‘ozlar bozorining
institut sifatida paydo bo‘lishi, savdo qoidalari, vositachilik tizimi va tartibga
solish mexanizmlarining shakllana boshlagan davridir.
XVIII–XIX asrlarda AQSh, Fransiya, Germaniya, Buyuk Britaniya kabi
davlatlarda fond bozorlarining rivojlanishi kuchayadi. Xususan, 1792 yilda
Nyu-York fond birjasi (NYSE) tashkil topgan bo‘lib, bu bugungi kunda eng
yirik fond birjalaridan biridir. Bu davrda sanoat inqilobi fonida
korporatsiyalar kapitalga ehtiyoj sezgan, bank va investorlar esa bu ehtiyojni
qondirishda vositachi sifatida ishtirok etgan. Shu tariqa, aksiyalar va
obligatsiyalar asosiy moliyaviy vositalarga aylangan.
Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining rivojlanish bosqichlari
Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining shakllanishi va rivojlanishini shartli
ravishda quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin:
1. Boshlang‘ich bosqich (qadimgi davr – XVI asr):
Bu bosqichda kredit-hujjatlar ko‘rinishidagi ilk moliyaviy vositalar
mavjud bo‘lgan. Ular ko‘proq shaxsiy ishonch asosida ishlagan va huquqiy
jihatdan mukammal tartibga solinmagan.
2. Korporativlashtirish va aksiyadorlik jamiyatlari bosqichi (XVII–XVIII
asr):

11Bu bosqichda yirik savdo kompaniyalari (masalan, Ost-Indiya
kompaniyalari) kapitalni aksiyalar chiqarish orqali jalb qilishni boshladi.
Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining birlamchi shakli vujudga keldi.
3. Sanoat inqilobi davrida kengayish bosqichi (XIX asr):
Sanoatning kengayishi, temiryo‘l, ko‘mir sanoati, metallurgiya tarmoqlari
korporativ investitsiyalar talabini orttirdi. Aksiyalar va obligatsiyalar asosiy
moliyaviy vosita sifatida muomalaga kirdi. Fond birjalari faoliyati kengaydi.
4. XX asr – davlat tartibga soluvining kuchayishi va institutsional
rivojlanish bosqichi:
XX asrda fond bozorlarining ishtirokchilari, vositachilar, regulyatorlar
institutsional jihatdan mustahkamlandi. 1929 yildagi Buyuk Depressiya fond
bozorining halokatli xavfini yuzaga chiqargach, AQShda 1934 yilda
Qimmatbaho qog‘ozlar va birjalar komissiyasi (SEC) tashkil etildi. Bu
yondashuv boshqa davlatlarda ham tartibga solish tizimlarini yaratishga turtki
berdi.
5. Globalizatsiya va texnologik integratsiya davri (XXI asr):
XXI asrda fond bozorlariga raqamli texnologiyalar kirib keldi, onlayn
savdo platformalari, algoritmik treyding, sun’iy intellekt asosidagi tahlil
vositalari keng qo‘llanila boshlandi. Birjalararo integratsiya va transmilliy
kapital oqimi kuchaydi. Elektron savdo tizimlari, fintech startaplar va
tokenlashtirilgan aktivlar bozorda yangi imkoniyatlarni yuzaga chiqardi.
O‘zbekistonda qimmatbaho qog‘ozlar bozorining shakllanishi
O‘zbekistonda qimmatbaho qog‘ozlar bozorining shakllanishi mustaqillik
yillaridan keyin, ya’ni 1990-yillarda xususiylashtirish jarayonlari bilan
bog‘liq ravishda boshlandi. Dastlabki yillarda davlat korxonalarining
aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirilishi, aholining aksiyador bo‘lishi, davlat
mulkini xususiy sektorga o‘tkazish bosqichlari asosida fond bozori shakllandi.
1994 yilda Toshkent fond birjasi tashkil etildi. Bu bosqichda aksiyalar
asosan xususiylashtirishdan o‘tgan korxonalar tomonidan chiqarilgan bo‘lsa-

12da, ularning likvidligi past bo‘lgan. Davlat tomonidan 1996 yilda
“Qimmatbaho qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilinishi muhim
huquqiy asos bo‘ldi. Keyingi yillarda esa bozor infratuzilmasi —
depozitariylar, reyestr yurituvchilar, brokerlik va dilerlik tashkilotlari
shakllandi.
2019 yildan boshlab Prezident Farmonlari asosida Kapital bozorini
rivojlantirish agentligi tashkil etildi va bu sohani tubdan isloh qilishga
kirishildi. Davlat ulushini pasaytirish, IPO va SPO dasturlari, xususiy
investitsiya fondlarini rivojlantirish, xorijiy investorlar uchun qulay sharoitlar
yaratish bo‘yicha islohotlar boshlangan.
Bugungi kunda O‘zbekistonda qimmatbaho qog‘ozlar bozorining
rivojlanish bosqichi quyidagi yo‘nalishlarda davom etmoqda:
Korxonalarni birjalarga jalb qilish (IPO jarayonlari).
Xorijiy investorlar uchun “ochiq bozor” tamoyilini kengaytirish.
Raqamli texnologiyalar asosida fond savdosini avtomatlashtirish.
Yashirin iqtisodiyotdan moliyaviy oqimlarni fond bozori orqali
legallashtirish.
Mahalliy investorlarda moliyaviy savodxonlikni oshirish.
Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining shakllanishi va rivojlanishi jamiyat
taraqqiyoti, mulkchilik shakllarining o‘zgarishi, investitsion ehtiyojlar va
iqtisodiy mexanizmlarning takomillashuvi bilan uzviy bog‘liqdir. U o‘z
taraqqiyotida qadimiy savdo hujjatlaridan tortib to bugungi raqamli
tokenlargacha bo‘lgan uzoq yo‘lni bosib o‘tgan. Har bir bosqichda bozorning
institutsional poydevori mustahkamlangan, tartibga solish tizimi
takomillashgan, ishtirokchilar roli kengaygan.
O‘zbekistonda ham fond bozori bosqichma-bosqich rivojlanib bormoqda
va uning to‘liq shakllanishi uchun zaruriy huquqiy, iqtisodiy va texnologik
infratuzilmalar yaratilmoqda. Kelajakda bu bozor real sektor bilan
integratsiyalashgan, yuqori likvidlikka ega, shaffof va ishonchli moliyaviy

13muhitga aylanishi lozim. Bu esa qimmatbaho qog‘ozlar bozorining rivojlanish
bosqichlari, saboqlari va istiqbollari chuqur tahlil qilinishini taqozo etadi.
1.3. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining iqtisodiyotdagi roli
Zamonaviy bozor iqtisodiyotida moliyaviy bozorlar, xususan,
qimmatbaho qog‘ozlar bozori muhim o‘rin egallaydi. Ular iqtisodiy tizimning
“yuragi”ga aylangan bo‘lib, mablag‘larning samarali taqsimlanishi,
investitsiyalarning yo‘naltirilishi va iqtisodiy o‘sishning ta’minlanishida hal
qiluvchi rol o‘ynaydi. Qimmatbaho qog‘ozlar bozori resurslarni jamg‘arish,
taqsimlash va qayta taqsimlashning eng samarali vositalaridan biridir.
Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining iqtisodiyotdagi asosiy funksiyalaridan
biri bu — kapitalning erkin harakatini ta’minlashdir. Bu bozor orqali
moliyaviy ortiqcha mablag‘larga ega bo‘lgan subyektlar (aholi, xususiy
investorlar, fondlar) o‘z mablag‘larini foydali loyihalarga yo‘naltirish

14imkoniga ega bo‘ladi. Bu esa investitsion jarayonlarning faollashuvi, yangi
ish o‘rinlari yaratilishi va umumiy iqtisodiy faollikning oshishiga olib keladi.
Ikkinchi muhim rol — bu moliya vositachiligidir. Qimmatbaho qog‘ozlar
bozori real sektor bilan moliyaviy sektor o‘rtasida vositachilik vazifasini
bajaradi. Yirik kompaniyalar, banklar yoki davlat organlari o‘z investitsiya
ehtiyojlarini aksiyalar yoki obligatsiyalar chiqarish orqali qondirishadi.
Investitsiya resurslari esa aholi va yirik investorlar tomonidan sotib olinadi.
Bu jarayon orqali moliyaviy resurslar ishlab chiqarish omillariga aylanadi.
Quyida Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining iqtisodiyotdagi roli ni ifodalovchi tahliliy
jadval ni ko‘rib chiqishingiz mumkin:
№ Qimmatbaho qog‘ozlar
bozorining funksiyasi Iqtisodiyotga ta’siri va roli
1 Kapitalning erkin harakati Moliyaviy ortiqchaliklar foydali loyihalarga
yo‘naltiriladi; investitsion muhit faollashadi
2 Moliya vositachiligi Aholi va investorlar bilan kompaniyalar o‘rtasida
mablag‘lar aylanishini ta’minlaydi
3 Diversifikatsiya va
risklarni boshqarish Investitsion portfellar riskini kamaytiradi;
iqtisodiy barqarorlikni oshiradi
4 Informatsion samaradorlik Narxlar orqali iqtisodiy signallarni beradi;
investitsion qarorlar sifatini oshiradi
5 Uzoq muddatli kapital
shakllanishi Innovatsiya, infratuzilma va sanoat
modernizatsiyasini moliyalashtiradi
6 Davlat moliyasini qo‘llab-
quvvatlash Davlat obligatsiyalari orqali byudjet defitsiti
moliyalashtiriladi
7 Institutsional investorlar
ishtiroki Barqaror talab yaratadi; narxlar keskin
o‘zgarishining oldi olinadi
8 Pul muomalasini
barqarorlashtirish Kreditga alternativ manba sifatida ishlaydi;
inflyatsion bosim kamayadi
9 Xususiylashtirishni Davlat mulkini ommaviy xususiylashtirishga

15qo‘llab-quvvatlash xizmat qiladi
10 Tashqi investitsiyalarni
jalb etish Mahalliy bozorning shaffofligi orqali xorijiy
investorlar uchun jozibadorlik ortadi
11 Xususiy sektorni
rivojlantirish Erkin raqobat, korporativ boshqaruv va
tadbirkorlik muhitini kengaytiradi
12 Ijtimoiy barqarorlikni
mustahkamlash Aholi moliyaviy savodxonligi oshadi;
jamg‘armalar investitsiyalarga aylanadi
Shuningdek, QQ bozori orqali kapitalni diversifikatsiyalash va risklarni
boshqarish imkoniyati vujudga keladi. Investorlar o‘z kapitalini turli xil
qimmatbaho qog‘ozlarga taqsimlash orqali potentsial yo‘qotishlardan
himoyalanishga harakat qilishadi. Aksiyalar, obligatsiyalar, hosilaviy
instrumentlar (derivativlar) orqali turli risk darajasidagi aktivlarga sarmoya
kiritish mumkin. Bu esa iqtisodiy tizimdagi barqarorlikni oshiradi.
QQ bozori iqtisodiyotga informatsion samaradorlik nuqtai nazaridan ham
katta foyda keltiradi. Bozorda narxlar taklif va talab asosida shakllangani
sababli, ular iqtisodiyotda real bo‘layotgan o‘zgarishlarni tezda aks ettiradi.
Bu narx signallari iqtisodiy qaror qabul qiluvchilar uchun muhim axborot
manbai hisoblanadi. Investorlar, kompaniyalar va regulyatorlar bozordagi
signallar asosida harakat qilishadi.
Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining iqtisodiy o‘sishga qo‘shadigan hissasi
uzoq muddatli kapital shakllanishi orqali namoyon bo‘ladi. Kreditlar odatda
qisqa yoki o‘rta muddatli bo‘lgan bo‘lsa, aksiyalar yoki obligatsiyalar orqali
jalb qilingan mablag‘lar uzoq muddatli sarmoya sifatida xizmat qiladi. Bu esa
sanoatning modernizatsiyasi, infratuzilmaning rivojlanishi va innovatsion
texnologiyalarning joriy etilishiga xizmat qiladi.
Davlat uchun esa QQ bozori byudjet defitsitini moliyalashtirish, ijtimoiy
va infratuzilma loyihalarini amalga oshirishda qulay vosita hisoblanadi.
Masalan, davlat obligatsiyalari chiqarish orqali ichki qarzlar shakllantiriladi,

16bunda aholi yoki yuridik shaxslar davlat qog‘ozlarini sotib olib, davlatga
kredit berishadi. Shu tariqa, davlat iqtisodiy siyosatini yuritishda muhim
moliyaviy instrumentga ega bo‘ladi.
QQ bozori institutsional ishtirokchilarni jalb etish orqali iqtisodiy tizimga
barqarorlik olib kiradi. Pensiya jamg‘armalari, sug‘urta kompaniyalari,
investitsiya fondlari kabi yirik investorlar bu bozorda faol qatnashadi.
Ularning ishtiroki bozorda barqaror talabni ta’minlab beradi, bu esa
narxlarning keskin o‘zgarishiga to‘sqinlik qiladi.
Qimmatbaho qog‘ozlar bozori pul muomalasining barqarorligini
saqlashda ham dolzarb rol o‘ynaydi. Bank kreditlariga alternativ sifatida QQ
bozori orqali moliyaviy muomalalar hajmi kengayadi, bu esa pul massasining
aylanma tezligini oshiradi. Natijada iqtisodiyotda inflyatsion bosim kamayadi,
pul-kredit siyosatining samaradorligi ortadi.
QQ bozorining yana bir muhim iqtisodiy roli — bu xususiylashtirish
jarayonlarini qo‘llab-quvvatlashdir. Ko‘plab davlatlarda davlat mulkini
xususiylashtirish aksiyalar chiqarish orqali amalga oshirilgan. Bu esa
iqtisodiyotning liberallashuviga, raqobat muhitining shakllanishiga xizmat
qilgan.
Shu o‘rinda shuni alohida ta’kidlash kerakki, QQ bozori — bu tashqi
investorlar uchun iqtisodiy ishonch indikatoridir. Xorijiy investorlar mahalliy
fond bozorining hajmi, likvidligi, regulyatsiya tizimiga qarab mamlakatga
sarmoya kiritish yoki kiritmaslik haqida qaror qabul qiladilar. QQ bozori
shaffof bo‘lsa, undan foydalanuvchilar soni ortadi, bu esa iqtisodiy
reytinglarga ijobiy ta’sir qiladi.
Ushbu bozorning taraqqiyoti — bu xususiy sektorning kuchayishi, ya’ni
erkin raqobat va tashabbuskorlik muhitining kengayishi demakdir. Bu esa
davlatning iqtisodiy rolini kamaytirish, bozor mexanizmlarini kengaytirishga
xizmat qiladi. Jumladan, aksiyadorlik jamiyatlari ko‘payishi, korporativ
boshqaruv tizimining joriy etilishi, menejmentning samarasini oshiradi.

17QQ bozori orqali amalga oshiriladigan korporativ boshqaruv tizimi — bu
resurslardan oqilona foydalanish, investitsiyalarning qaytaruvchanligini
oshirish va mulkchilik munosabatlarini mustahkamlash vositasi hisoblanadi.
Investorlarning aksiyador sifatida korxona boshqaruvida bevosita yoki
bilvosita ishtiroki ularni korxona samaradorligi uchun manfaatdor
qiladi.Shuningdek, qimmatbaho qog‘ozlar bozori ijtimoiy barqarorlikni
ta’minlashda ham muhim rol o‘ynaydi. Aholining keng qatlamlari fond
bozorida ishtirok etishi orqali jamg‘armalar investitsiyalarga aylanadi. Bu
orqali nafaqat iqtisodiyot, balki aholining moliyaviy savodxonligi, passiv
daromad manbalariga egalik qilish imkoniyatlari ham oshadi.
Qimmatbaho qog‘ozlar bozori — bu iqtisodiyotning qon aylanish tizimi
bo‘lib, u moliyaviy kapitalni optimal taqsimlaydi, real sektorni mablag‘ bilan
ta’minlaydi, xususiy sektor faoliyatini rag‘batlantiradi, raqobatbardoshlikni
oshiradi va davlat iqtisodiy siyosatini moliyaviy jihatdan qo‘llab-quvvatlaydi.
Shuning uchun ham har qanday rivojlangan iqtisodiyotda QQ bozori chuqur
institutsional tizimga ega bo‘lib, qat’iy regulyatsiya asosida ishlaydi.

18II BOB. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining o‘ziga xos xususiyatlari va
amaliy tahlili
2.1. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining tartibga solish mexanizmlari
Qimmatbaho qog‘ozlar bozori murakkab iqtisodiy va moliyaviy tizim
bo‘lib, u o‘zining barqarorligi, ishonchliligi va shaffofligi bilan har bir
ishtirokchiga (investorlar, emitentlar, brokerlar, regulyatorlar) muayyan
kafolatlar va imkoniyatlar taqdim etadi. Bunday muhim tizimning samarali
faoliyat yuritishi esa, shubhasiz, tartibga solish mexanizmlarining mavjudligi
va ularning to‘g‘ri ishlashiga bevosita bog‘liqdir.
Qimmatbaho qog‘ozlar bozorini tartibga solish — bu uning barcha
ishtirokchilari faoliyatini muvofiqlashtirish, qonuniylikni ta’minlash,
firibgarlik va manipulyatsiyalarning oldini olish, investorlar huquqlarini
himoya qilish, shuningdek, umumiy bozordagi ishonchni mustahkamlashga
qaratilgan chora-tadbirlar majmuasidir.
1. Tartibga solishning maqsadlari
Quyidagi asosiy maqsadlar qimmatbaho qog‘ozlar bozorini tartibga solish
zaruratini yuzaga keltiradi:
Investorlarga himoya yaratish – mayda investorlar bozor
manipulyatsiyasi, noto‘g‘ri axborot tarqatish va insayderlik faoliyatidan aziyat
chekmasligi uchun.
Bozorning shaffofligini ta’minlash – barcha ishtirokchilar teng axborotga
ega bo‘lishi lozim.
Raqobatni rag‘batlantirish – monopollashtirish, bozorni nazorat qilishga
urinishlarning oldini olish.
Bozor barqarorligini ta’minlash – tartibsizliklar, kutilmagan xavflar,
bankrotlik va moliyaviy inqirozlarning oldini olish.

192. Tartibga solish subyektlari
Bozorni tartibga solish, odatda, davlat va nodavlat subyektlari tomonidan
amalga oshiriladi:
a) Davlat tartibga soluvchilari:
Kapital bozorini rivojlantirish agentligi (O‘zbekiston misolida) –
qimmatbaho qog‘ozlar bozori faoliyatini nazorat qiladi, litsenziyalar beradi,
normativ hujjatlar ishlab chiqadi.
Markaziy bank – moliyaviy barqarorlik, hisob-kitob tizimi, pul-kredit
siyosati orqali bilvosita tartibga solishda ishtirok etadi.
Moliya vazirligi – davlat obligatsiyalari emissiyasini boshqaradi va
makroiqtisodiy siyosat doirasida harakat qiladi.
Antimonopoliya va korrupsiyaga qarshi kurash organlari – bozordagi
raqobat muhitini kuzatadi va firibgarlik holatlariga qarshi choralar ko‘radi.
b) Nodavlat tartibga soluvchilari:
Fond birjalari (masalan, Toshkent Respublika fond birjasi) – savdo
qoidalarini ishlab chiqadi va rioya etilishini nazorat qiladi.
Professional ishtirokchilarning assotsiatsiyalari – brokerlar, dilerlar va
boshqa moliyaviy xizmat ko‘rsatuvchilarni birlashtiradi.
Auditorlik va reyting agentliklari – emitentlar va moliyaviy vositalarning
holati to‘g‘risida mustaqil baho beradi.
3. Tartibga solish vositalari
Qimmatbaho qog‘ozlar bozorini tartibga solishda quyidagi asosiy vositalar
qo‘llaniladi:
a) Normativ-huquqiy vositalar
Bu vositalar qonunlar, qarorlar, kodekslar va boshqa normativ-huquqiy
hujjatlar orqali amalga oshiriladi. O‘zbekistonda bu borada asosiy huquqiy
baza “Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi Qonun, “Aksiyadorlik
jamiyatlari to‘g‘risida”gi Qonun, “Markaziy depozitariy to‘g‘risida”gi Qonun
kabilardan iborat.

20b) Moliyaviy nazorat va audit
Emitentlar va boshqa ishtirokchilarning moliyaviy hisobotlari doimiy
ravishda auditdan o‘tkaziladi. Bu jarayon investorlar ishonchini oshiradi.
c) Litsenziyalash va akkreditatsiya
Bozorda faqat ruxsat olingan subyektlar – brokerlar, dilerlar, investitsiya
maslahatchilari va boshqalar qatnasha oladi. Litsenziya olish uchun qat’iy
talablarga rioya etilishi lozim.
d) Axborotlarni oshkora e’lon qilish (disclosure)
Bozorning shaffof ishlashi uchun emitentlar va fond birjalari o‘z
faoliyatiga oid muhim ma’lumotlarni doimiy ravishda e’lon qilishi lozim.
e) Monitoring va jazo choralarini qo‘llash
Noqonuniy savdolar, insayderlik faoliyati, manipulyatsiyalar aniqlanganda
jazolar qo‘llaniladi: jarima, litsenziya bekor qilish, sud orqali javobgarlik va
boshqalar.
4. Tartibga solishning xalqaro standartlari
Bozorlarni tartibga solishda IOSCO (Qimmatli Qog‘ozlar bozorlarini
tartibga soluvchilar xalqaro tashkiloti) standartlari muhim ahamiyatga ega.
IOSCOga a’zo bo‘lgan mamlakatlar o‘z qonunchiligini xalqaro me’yorlarga
moslashtirishga intilishadi. O‘zbekiston ham ushbu tashkilotga a’zo bo‘lish
yo‘lida muayyan harakatlarni amalga oshirmoqda.
Shuningdek, Bazel me’yorlari, IFRS (Xalqaro moliyaviy hisobot
standartlari) kabi hujjatlar orqali ham qimmatbaho qog‘ozlar bozori
ishtirokchilarining faoliyati standartlashtiriladi.
5. Raqamli texnologiyalar va regtech vositalari
So‘nggi yillarda bozorni tartibga solishda raqamli texnologiyalar
(blokcheyn, regtech, AI) keng qo‘llanila boshladi. Masalan, insayder
savdolarni aniqlashda algoritmik monitoring tizimlari, investorlarni
identifikatsiyalashda e-KYC platformalari joriy etilmoqda. Bu texnologiyalar
orqali bozor nazorati yanada tez, aniq va samarali bo‘ladi.

21Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining tartibga solish mexanizmlari – bu
faqatgina nazorat va jazo tizimi emas, balki bozorning samaradorligini
oshiruvchi, ishonch muhitini yaratadigan, investor va emitentlar o‘rtasida
tenglikni ta’minlaydigan muhim institutsional elementdir. Raqobatbardosh,
shaffof va barqaror fond bozorini yaratish uchun mazkur mexanizmlarning
zamonaviy, izchil va xalqaro standartlarga muvofiq ishlashi zarur.
Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining barqarorligi va ishonchliligi
regulyatsiya darajasiga bog‘liq. So‘nggi yillarda O‘zbekistonda fond bozorini
tartibga solish mexanizmlari samarali takomillashib bormoqda. Shu
kontekstda 2022–2025 yillardagi statistik ko‘rsatkichlar bozor infratuzilmasi,
investor faolligi va iqtisodiy aloqalarning qanday rivojlanganini aks ettiradi.
2025 yilda O‘zbekistonda jami 687 ta aksiyadorlik jamiyati faoliyat
yuritishi qayd etildi. Bu raqam 2022 yilgagi ko‘rsatkichlar bilan
solishtirganda sezilarli o‘sish demakdir. Aksiyadorlik jamiyatlarining soni
bozor barqarorligi va ko‘plab korxonalar moliyaviy mas’uliyat asosida
shakllanayotganidan dalolat berib, investorlar uchun qo‘shimcha imkoniyatlar
yaratmoqda.
Ushbu kompaniyalarning chiqarilgan aksiyalari qiymati 241,8 trillion
so‘mni tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich, avvalo, kapital bozoriga bo‘lgan
ishonchning ortayishidan darak beradi. Aksiyalar qiymati oshishi —
bozordagi likvidlik va narxlarning real iqtisodiy ko‘rsatkichlarga mos
ravishda shakllanishini anglatadi. Shuningdek, investorlar portfel
diversifikatsiyasini kengaytirib, ko‘proq aktiv turlariga sarmoya qo‘yishga
moyil bo‘ldi.
Korporativ obligatsiyalar bozorida ham sezilarli o‘zgarishlar bo‘ldi.
Ularning umumiy hajmi 2025 yil yakuni bo‘yicha 2,49 trillion so‘mni tashkil
etdi. Bu ko‘rsatkich kompaniyalar qarz orqali kapital jalb qilish
imkoniyatlarini kengaytirmoqda. Obligatsiyalarning o‘sishi — moliya
vositachiligi va kapital bozori infratuzilmasining mustahkamlanishini

22bildiradi.Bozordagi savdo hajmi esa 2025 yilning ikkinchi choragida 9,11
trillion so‘m ga yetdi. Bu, haqida gapirilganidek, 2022 yildagi savdo
ko‘rsatkichlariga nisbatan bir necha barobar yuqori darajarni anglatadi.
Bunday faollik, bir tomondan, regulyatorlar tomonidan yaratilgan qulay
infratuzilma, ya’ni tartibga soluvchi mexanizmlar, litsenziyalash jarayoni,
shaffof axborotni oshkor qilish tizimlari bilan bevosita bog‘liqdir.
2022–2025 yillarda O‘zbekiston qimmatbaho qog‘ozlar bozori: asosiy
ko‘rsatkichlar
Ko‘rsatkichlar 2022 yil 2023 yil 2024 yil 2025 yil (II chorak)
Aksiyadorlik jamiyatlari soni 596 ta 621 ta 653 ta 687 ta
Aksiyalar umumiy qiymati 175 trln
so‘m 198 trln
so‘m 219 trln
so‘m 241,8 trln so‘m
Korporativ obligatsiyalar
hajmi 0,87 trln
so‘m 1,34 trln
so‘m 1,98 trln
so‘m 2,49 trln so‘m
Bozor savdo hajmi 1,25 trln
so‘m 3,47 trln
so‘m 5,92 trln
so‘m 9,11 trln so‘m
Emitentlar soni 300 ta 340 ta 400 ta 450 ta
Ro‘yxatga olingan yangi
qimmatbaho qog‘ozlar 85 ta 120 ta 160 ta 200 ta
Yangi investorlar soni (yilda
qo‘shilgan) 17 500
nafar 35 000
nafar 68 000
nafar 100 000+ nafar
Fond birjalari soni 1 ta 1 ta 2 ta 2 ta
Regulyator tomonidan
tekshiruvlar soni 25 ta 38 ta 42 ta 57 ta
Bu statistik o‘sishlarning sabablari quyidagilardan iborat:
Normativ-huquqiy bazaning mustahkamlanishi. Qonunlar yangilandi,
yurisdiktsion islohotlar amalga oshirildi. Bu holat investorlar uchun huquqiy
kafolatlarni oshirdi.

23Tashkilotlarning razmiy infratuzilmasi takomillashdi. Kapital bozorini
rivojlantirish agentligi va Milliy Agentlik faoliyati, fond birjalari, clearing
markazlari, depozitariya infratuzilmalari yaratildi yoki kuchaytirildi.
Litsenziyalash va monitoring tizimining kuchayishi. Keraksiz yoki
malakasi yetarli bo‘lmagan subyektlarning bozorga kirishiga yo‘l qo‘yilmadi.
Bu esa ishtirokchilar sifatini oshirdi.
Axborot oshkor qilinishi. Emitentlar yillik va choraklik hisobotlarini
taqdim etish orqali bozor ishtirokchilarining xabardorligini oshirdi. Bu esa
investorlarni jalb qilish va bozordagi narx barqarorligini ta’minlashga xizmat
qildi.
Xalqaro integratsiya. ISIN kabi xalqaro identifikatsiya tizimlari, xalqaro
standartlarga moslik investorlar ishonchiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi.
Ushbu o‘sishlar moliyaviy barqarorlikni va investor ishonchini oshirdi,
bozor ishtirokchilari soni ko‘paydi, savdo hajmi va likvidlik darajasi sezilarli
darajada o‘sganini ko‘rsatdi. Bu esa O‘zbekiston fond bozorining keyingi
bosqichga — xalqaro standartlarga mos, barqaror va rivojlangan tizimga
aylanishiga turtki bo‘lmoqda.

272.2. O‘zbekiston qimmatbaho qog‘ozlar bozorining holati va
rivojlanish tendensiyalari
O‘zbekiston qimmatbaho qog‘ozlar bozori keyingi yillarda keskin
o‘zgarishlarga yuz tutdi. Xususan, 2022–2025 yillar oralig‘ida fond
bozorining infratuzilmasi, huquqiy bazasi va ishtirokchilar sonida sezilarli
o‘sish kuzatildi. Bu jarayon O‘zbekiston iqtisodiyotining moliyaviy sektorini
modernizatsiya qilish va kapital bozorlarini yanada faollashtirishga qaratilgan
islohotlar bilan chambarchas bog‘liqdir.
2022 yilda qimmatbaho qog‘ozlar bozorining umumiy savdo hajmi 1,25
trillion so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich 3,47 trillion
so‘mga yetdi. 2024 yilda esa savdolar 5,92 trillion so‘mga chiqdi. Nihoyat,
2025 yilning ikkinchi choragida savdo hajmi 9,11 trillion so‘mga yetdi. Bu
esa bozor ishtirokchilari faolligining, shuningdek, investorlar sonining
ortganligini ko‘rsatadi. Yangi investorlar soni 2022 yilda 17 500 nafar bo‘lsa,
2025 yilga kelib bu ko‘rsatkich 100 mingdan oshdi.
Aksiyadorlik jamiyatlari soni ham ortib bormoqda. 2022 yilda ularning
soni 596 tani tashkil etgan bo‘lsa, 2025 yilga kelib bu raqam 687 taga yetdi.
Ularning chiqarilgan aksiyalarining umumiy qiymati esa mos ravishda 175
trillion so‘mdan 241,8 trillion so‘mga o‘sdi. Bu korporativ sektorning fond
bozoriga kirib kelish istagini, moliyalashtirishning yangi manbalarini
izlayotganligini anglatadi.
Bundan tashqari, korporativ obligatsiyalar hajmi ham tez sur’atlarda
oshmoqda. 2022 yilda u 0,87 trillion so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2025 yil
holatiga bu ko‘rsatkich 2,49 trillion so‘mga yetdi. Bu o‘sish moliyaviy
vositalarning xilma-xilligini oshirayotganini va kompaniyalar tomonidan uzoq
muddatli moliyalashtirish instrumentlariga talab ortayotganini bildiradi.
Qimmatbaho qog‘ozlar bozorida 2022–2025 yillar davomida institutsional
islohotlar ham keng miqyosda amalga oshirildi. Xususan, Kapital bozorini
rivojlantirish agentligi tomonidan investitsiyaviy muhitni yaxshilash,

28emitentlar uchun soddalashtirilgan tartiblar joriy qilish, axborot oshkoraligini
ta’minlash bo‘yicha bir qator qonunchilik hujjatlari ishlab chiqildi. Bozor
infratuzilmasida esa Toshkent Respublika fond birjasi (TRFB) faoliyati
kengaydi, shuningdek, xususiy fond birjalari faoliyati yo‘lga
qo‘yildi.Shuningdek, zamonaviy texnologiyalar asosida onlayn savdo
tizimlari joriy qilinib, jismoniy shaxslar uchun qimmatbaho qog‘ozlar bilan
savdo qilish yanada qulaylashdi. Raqamlashtirish jarayonlari orqali
investorlar mobil ilovalar va veb platformalar orqali aksiyalarni xarid qilish
imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Bu esa bozorda ishtirok etuvchi yangi avlod
investorlarining shakllanishiga xizmat qilmoqda.
Rivojlanish tendensiyalari quyidagilar bilan tavsiflanadi:
Investitsiya vositalari diversifikatsiyasi – aksiyalar, obligatsiyalar,
investitsiya fondlari ulushi ortib bormoqda.
Qonunchilikdagi liberallashuv – ro‘yxatga olish va savdo jarayonlarining
soddalashtirilishi.
Xorijiy investorlar uchun ochiqlik – xalqaro standartlarga mos axborot
oshkoraligi joriy etilmoqda.
Moliyaviy savodxonlik oshib bormoqda – aholining aksiyalar va fond
bozori haqida tushunchasi kengaymoqda.
Startap va kichik korxonalar uchun fond bozoriga chiqish imkoniyatlari
yaratilmoqda.
O‘zbekistonda 2025 yil holatiga ko‘ra jami 450 ta emitent faoliyat
yuritmoqda. Ular tomonidan chiqarilgan yangi qimmatbaho qog‘ozlar soni esa
200 taga yetgan. Bu esa fond bozorining real sektor bilan aloqasining
mustahkamlanayotganidan dalolat beradi.Shuningdek, investorlar faolligi
bilan birga tartibga soluvchilar tomonidan nazorat va tahlil kuchaytirildi. 2025
yilning o‘zida regulyator tomonidan 57 ta tekshiruv o‘tkazilgan, bu esa
investor huquqlarining muhofaza qilinishi darajasining oshganini bildiradi.

29O‘zbekistonning qimmatbaho qog‘ozlar bozori o‘sish bosqichida bo‘lib,
sezilarli ijobiy o‘zgarishlarga yuz tutmoqda. Kapital bozorining bugungi
holati uni iqtisodiyotning strategik yo‘nalishlaridan biri sifatida qarashga asos
bo‘lmoqda. Ushbu bozor orqali iqtisodiy o‘sishni moliyalashtirish, ichki
resurslardan samarali foydalanish va investorlar faolligini oshirish mumkin.
Bozorning barqarorligi esa mamlakatdagi umumiy makroiqtisodiy muhitga
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
2.3. Qimmatbaho qog‘ozlar bozorida yuzaga keladigan muammolar
va ularni hal etish yo‘llari
Qimmatbaho qog‘ozlar bozori har qanday mamlakatda moliyaviy
tizimning muhim bo‘g‘inlaridan biri hisoblanadi. Bu bozor orqali korxonalar
investitsiya jalb qilsa, investorlar esa o‘z jamg‘armalarini ko‘paytirish
imkoniyatiga ega bo‘ladi. O‘zbekistonda ham ushbu bozor izchil rivojlanib
bormoqda. Biroq, rivojlanish jarayonida bir qator tizimli va amaliy
muammolar mavjud bo‘lib, ular bozorning samarali ishlashiga to‘sqinlik
qilmoqda. Ushbu bo‘limda aynan shu muammolar chuqur tahlil qilinadi va
ularni hal etish bo‘yicha aniq yo‘llar taklif qilinadi.
1. Moliyaviy savodxonlik darajasining pastligi
O‘zbekiston aholisi orasida qimmatbaho qog‘ozlar, ayniqsa aksiyalar,
obligatsiyalar va investitsiya fondlari to‘g‘risida yetarli darajada tushuncha
mavjud emas. Bu holat bozor ishtirokchilari sonining sekin ortishiga sabab
bo‘lmoqda. Aksariyat fuqarolar sarmoyani faqat bank depozitlari orqali
tasavvur qiladi.
Yechim: Maktab, kollej, universitet darajasida moliyaviy savodxonlik
fanlarini joriy etish; ommaviy axborot vositalarida fond bozori haqida
muntazam axborot berish; mobil ilovalar orqali interaktiv ta’lim platformalari
yaratish.
2. Emitentlar faolligining pastligi

30Ko‘plab yirik va o‘rta korxonalar fond bozoriga chiqishni istamaydilar.
Ular o‘z moliyaviy axborotlarini oshkor qilishdan qo‘rqadilar yoki fond
bozoriga kirish shartlarini murakkab deb hisoblaydilar. Natijada bozorda
sotuvga chiqarilgan qimmatbaho qog‘ozlar soni cheklangan bo‘lib qolmoqda.
Yechim: Korporativ oshkoralikni rag‘batlantirish, emitentlar uchun
soddalashtirilgan ro‘yxatga olish tartibini yaratish, soliq imtiyozlari orqali
IPOga chiqishni qo‘llab-quvvatlash.
3. Likvidlikning yetarli emasligi
Ko‘plab qimmatbaho qog‘ozlar bilan savdolar past darajada amalga
oshirilmoqda. Boshqacha aytganda, investorlar sotib olgan aksiyalarini
istalgan vaqtda osonlik bilan sotishga qiynalishmoqda. Bu esa investorlar
uchun qo‘shimcha xavf tug‘diradi.
Yechim: Market-meyker institutlarini rivojlantirish, qimmatbaho
qog‘ozlar uchun kafolatli sotib olish tizimlarini joriy qilish, birjada likvidlikni
ta’minlovchi mexanizmlarni tatbiq etish.
4. Axborot oshkoraligining pastligi
Emitentlar tomonidan fond bozori ishtirokchilariga taqdim etilayotgan
moliyaviy axborotlar ba’zida to‘liq emas, kechiktirilgan yoki chalkash
ko‘rinishda bo‘ladi. Bu holat investorlar ishonchini susaytiradi.
Yechim: Moliyaviy hisobotlarni xalqaro standartlarga (IFRS) muvofiq
yuritish va e’lon qilishni majburiy qilish; jarima sanksiyalarini kuchaytirish;
birja saytlarida avtomatik tahliliy axborotlar xizmatini yo‘lga qo‘yish.
5. Qonunchilikdagi kamchiliklar
Bozorni tartibga soluvchi me’yoriy-huquqiy hujjatlar ba’zida eskirgan
yoki bir-biriga zid normalarni o‘z ichiga oladi. Bu esa regulyatorlar va
ishtirokchilar o‘rtasida tushunmovchiliklarga olib keladi.
Yechim: Qimmatbaho qog‘ozlar bozoriga oid qonunchilikni har yili
kompleks tahlil qilish, investorlar manfaatlarini to‘liq qamrab oluvchi yagona
qonun loyihasini ishlab chiqish.

316. Texnologik infratuzilmaning cheklanganligi
Garchi raqamlashtirishga intilish mavjud bo‘lsa-da, ba’zi savdo
maydonchalari va registrator tizimlari hanuzgacha eskirgan texnologiyalar
asosida ishlamoqda. Bu savdo jarayonining tezligi va ishonchliligiga ta’sir
qiladi.
Yechim: Zamonaviy savdo platformalarini yaratish, blokcheyn
texnologiyalaridan foydalanish, investorlar uchun mobil ilovalarni joriy etish.
7. Xorijiy investorlar ishtirokining sustligi
Chet ellik investorlar uchun huquqiy himoya darajasi yetarli emasligi
sababli, ular O‘zbekiston fond bozoriga ishonch bilan kirmaydilar. Bundan
tashqari, valyuta cheklovlari ham muhim to‘siq bo‘lib qolmoqda.
Yechim: Xalqaro reyting agentliklari bilan hamkorlikda reyting baholarini
olish, xorijiy investorlar uchun yuridik mustahkamlovchi kafolatlar tizimini
joriy etish.
8. Raqobatning pastligi
Bozor asosan davlatga qarashli bir nechta yirik ishtirokchilar atrofida
shakllangan. Raqobat kamligi esa yangiliklar, xizmatlar sifati va narx
siyosatini cheklab qo‘yadi.
Yechim: Xususiy fond birjalari va brokerlik kompaniyalarini
rivojlantirish, xorijiy fond birjalari bilan integratsiyani kuchaytirish.

32 Xulosa
Men ushbu kurs ishini yozish davomida qimmatbaho qog‘ozlar bozorining
nazariy asoslari, iqtisodiy mohiyati, tartibga solish mexanizmlari va amaliy
holati bilan chuqur tanishdim. Mazkur mavzuni tanlashim bejiz emas, chunki
bugungi kunda fond bozori, ayniqsa qimmatbaho qog‘ozlar bozori
mamlakatimizda moliyaviy tizimning eng dolzarb va istiqbolli
yo‘nalishlaridan biri bo‘lib bormoqda.
Kurs ishining birinchi bobida qimmatbaho qog‘ozlar tushunchasi, ularning
turlari, bozorning shakllanish bosqichlari hamda iqtisodiyotdagi o‘rni
yoritildi. O‘rganishlarim natijasida angladimki, qimmatbaho qog‘ozlar bozori
investitsiya jarayonini faollashtiradi, kapitalni samarali taqsimlaydi va
iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi.Ikkinchi bobda esa O‘zbekiston
qimmatbaho qog‘ozlar bozorining amaldagi holati, rivojlanish tendensiyalari
va mavjud muammolar tahlil qilindi. Ayniqsa, 2022–2025 yillar oralig‘idagi
statistik ma’lumotlar asosida, bozorda sezilarli o‘sishlar, savdo hajmlarining
ko‘payishi va ishtirokchilar sonining ortishi aniqlandi. Shu bilan birga,
moliyaviy savodxonlikning pastligi, likvidlik muammosi, axborot
oshkoraligining yetishmasligi kabi muammolar mavjud ekani aniqlanib, ular
bo‘yicha aniq takliflar ishlab chiqildi.
Men ushbu kurs ishini bajarish orqali nafaqat nazariy bilimlarimni
mustahkamlab oldim, balki O‘zbekiston moliyaviy tizimining muhim
segmentlaridan biri – qimmatbaho qog‘ozlar bozorining rivojlanish
yo‘nalishlarini amaliy jihatdan tahlil qilish ko‘nikmasini ham shakllantirdim.
Xulosa qilib aytganda, qimmatbaho qog‘ozlar bozori – bu real sektor va
moliyaviy sektor o‘rtasidagi ko‘prik bo‘lib, uni rivojlantirish orqali
mamlakatda sarmoyaviy muhitni yaxshilash, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash
va aholining investitsiya madaniyatini oshirish mumkin. Kelgusida ushbu
soha bilan chuqurroq shug‘ullanish, ilmiy izlanishlar olib borish va amaliy
loyihalarda ishtirok etishni rejalashtiraman.

33Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron
manba: www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-
son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron
manba: www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-
yil 20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish
tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

3411) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities
outlook”, 2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Qimmatbaho qog‘ozlar bozorining o‘ziga xos xususiyatlari

Sotib olish