• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 1.2MB
Покупки 27
Дата загрузки 10 Август 2023
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Qimmatli qog’ozlar bozori, uning ishtirokchilari

O ‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI “ SIRTQI ” FAKULTETI “_______________________________________ ” kafedrasi “ __________________________________ ” TA'LIM YO‘NALISHI BO‘YICHA ______________________________________________________ KURS ISHI Tayyorladi: _________________ talabasi ____________________ Amaliyot rahbari: O’ qituvchi _________________ Kafedra tomonidan ro‘yxatga olingan tartib raqami № ________ “___” ______ 202 3 yil ________ imzo Hisobot ximoyaga tavsiya qilindi (qilinmadi) Sana “____” ________ 202 3 yil Raxbar imzosi: __________________ Xisobot baxosi ________ ball Komissiya a'zolari: _____________________________ _____________________________ _____________________________ electron birjadan tashqari uyushgan qimmatli qog’ozlar bozori tashkil etildi. Bularga misol tariqasida quyidagilarni ko’rsatishimiz mumkin: Nasdak (National Association of Securities Dealers Automated Quatation), Kanadaning avtomat savdo tizimi (COA- Canadian Over the counter Automated), Singapur fond birjasi qoshidagi avtomat diling va kotirovkalash tizimi (SESDAQ), Angliya-Germaniya “XETRA”tizimi, Rossiya savdo tizimilarini ko’rsatishimiz mumkin. NASDAQ - AQSHdagi ikkinchi, dunyodagi uchinchi yirik aksiyalar bozoridir. 1990 yildagi oboroti 33380 mln.aksiyadan iborat bo’lib, uning oborot hajmi 452 mlrd. AQSH dollarini tashkil etgandir. NASDAQ bo’yicha sotiladigan aksiyalar 100 dan 250 mln. Ta aksiyagachadir.Nasdaq tizimi b’yicha kuniga 450 mln.aksiyalar savdosi amalgam oshirilishi mumkin.NASDAQda aksiyalari quyidagi talablarga javob beradigan aksiyalar ishtirok etishi mumkin: emitentning umumiy aktivlari summasi 2mln.$dan kam bo’lmagan, 100 000 aksiyalarining doimiy ochiq savdoda bo’lishi, aksionerlar soni 300dan kam bo’lmasligi, kamida ikkita xodimning Nasdaq tizimi bo’yicha aksiyalarini kotirovkasiga erishuvchilarning tayinlanishidir 23 . Qimmatli qog’ozlardan daromad olish shakllari ikki xil bo’ladi: bevosita qimmatli qog’ozlarni oldi-sotdisidan, bilvosita ular ustidan o’tkazilgan operatsiyalardan. Qimmatli qog’ozlarning narhi quyidagi tartibda belgilanadi. Obligatsiya kursi obligatsiya bozor narxining foizlarda uning nominalida ifodalanishini anglatadi. Uning narhi quyidagicha belgilanadi: Ko=Bn/N*100% Bu erda, Ko- obligatsiya kursi, % Bn- bozor narxi, sum N-nominal narxi, sum. Aksiyalar narhi ham shu tartibda belgilanadi va bozorda turli vositalar orqali narhlari o’zgaradi. Ularning narhiga nafaqat birja ichidagi, balki uning tashqarisadagi omillar ham ta’sir ko’rsatishi mumkin. Masalan, dunyoaning bir chetidagi siyosiy yoki iqtisodiy o’zgarish (fors major holatlari, yoki deviatsiyalar) 23 “NASDAQ: history and new trends” Analysis and perspectives. The Financial Times, Vol34, 2020y 24 boshqa mahsulotlar bilan savdo qiluvchi), valyuta va fond birja(qimmatli qog’ozlar)lariga bo’linadi 15 . Quyida dunyoning eng yirik 20 ta fond birjalari aks etgan 16 : № Mintaqa Fond birjasi Bozor qiymati (mln $) Qimmatli qog’ozlar aylanmasi (mln $) 1 Afrika Yohannesbug fond birjasi 690 797,5 210 180,8 2 Amerika NASDAQ 2 847 535,2 19 343 86 8,3 3 Amerika San Paulu fond birjasi 1 032 518, 4 361 959,0 4 Amerika Toronto fond birjasi 1 432 877.0 798 193,1 5 Amerika Nyu York fond birjasi 10 842 001,9 12 158 620,6 6 Avstraliy a Avstraliya qimmatli qog’ozlar fond birjasi 1 066 513,2 560 912,8 7 Osiyo Bombey fond birjasi 1 082 572,0 171 176,2 8 Osiyo Gong Kong fond birjasi 1 945 517,7 970 227,6 9 Osiyo Koreya fond birjasi 727 125,3 1 050 473,8 10 Osiyo Hindiston milliy fond birjasi 1 019 109,0 506 652,3 11 Osiyo Shanhay fond birjasi 2 142 756,8 3 315 768,5 12 Osiyo Shenjen fond birjasi 596 320,2 1 701 15 “History of stocks” main article, history part ( www.the economist.com last entered on 23.04.2020) 16 «Top twenty stock markets” The Economist. No 23, 2020 y 14 bo’linadi. Hammamizga ma’lum qimmatli qog’ozlar asosan, fond bozorlarida sotiladi va sotib olinadi 3 . Qimmatli qog’ozlar bozorining rivojlanishi natijasida 4 :  -pulning aylanishi tezlashadi va uning qadrzislanish jarayoni sekinlashadi;  -qimmatli qog’ozlar egalarini daromatli qilishga va ularning mulkdorga aylanishiga zamin yaratiladi;  -investorlar va aholining vaqtinchalik bo’sh pul mablag’laridan samarali foydalanishga erishiladi;  -daromad olishning yangi vositalarini yaratishga imkon tug’iladi;  -iqtisodiyotning pul mablaglariga extiyojmand soxalarini mablag bilan taminlashga erishiladi;  -muomalada pul mablaglarini kayta sarmoyalash uchun uning samarali ishlatilishiga imkoniyat tugiladi. Ular mulkchilik munosabatlarini ifodalaydi va qandaydir mulk yoki pul miqdoriga egalik qqilish xuquqini tasdiqlaydi. Qimmatli qog’ozlar dividend yoki foizlar ko’rinishida daromad to’lashni hamda mazkur xujjatlardan kelib chiqadigan huquqlarni boshqa shaxslarga berish imkoniyatini ham nazarda tutadi. Ular blankalar, sertifikatlar shaklida yoki schyotlardagi yozuv ko’rinishida bo’lishi mumkun. Ulardan xisob-kitob qilishda, shuningdek, kreditlar bo’yicha garov sifatida ham foydalaniladi. Qimmatli qog’ozlar yuridik jismoniy shaxslar O’rtasida ixtiyoriylik asosida tarqatiladi. Tarixan yondashmoqchi bo’lsak, jahonda qimmatli qog’ozlar miloddan avvalgi XXV-XXIII asrlarda Misr imperiyasi davridan boshlab ilk ko’rinishda paydo bo’lgan, hozirgi ko’rinishdagi qimmatli qog’ozlar milodiy XV asrdan boshlab Angliya va Fransiya hududlarida paydo bo’lgan. O’rta Osiyoda qimmatli qog’ozlar inqilobdan (1917 yil) oldin, so’ngra yangi iqtisodiy islohot (NEP) davrida (20-yillarning oxirida) mamlakat zodagonlari, boy va o’ziga to’q odamlar 3 John C. Hull “ Options, futures, & other derivatives”, Fifth Edition, Prenticehall , Uppersaddle River, New Jersey, 2005 4 “Pecularities of securities” scientific-economic article”s. The Financial Times, Vol No 23, 2005 6 yirik birjalar mavjud bo’lib, ularning har biri o’ziga xos xususiyatlarga ega. Yervopada yagona qimmatli qog’ozlar bozori tashkil qilinganiga qaramasdan, har bir birja faoliyat yuritish qonun-qoidalariga ko’ra bir biridan farq qiladi. Qimmatli qog’ozlar bozorini nazorat qilish maqsadida har bir davlat milliy fond birjalarini tashkil qilgan bo’lib, ular markaziy birja vazifasini bajaradi. Ushbu birjalar mamlakatda joylashgan yirik kompaniyalar aksiyalari bilan savdo qiladi. Barcha yirik operatsiyalar marakaziy birja orqali amalga oshirilganlgi sababli mahalliy birjalar o’z o’rnini yo’qotib boradi. Shu sababli jahonda hozirda monosentrik birja tizimi shakllanmoqda. Monosentrik tizimning yaqqol misoli bu Buyuk Britaniya birja tizimi bo’lib, undagi London fond birjasi ham jahon markaziy birjasi ham Buyuk Britaniya uchun yagona markaziy fond birjasi hisoblanadi. Ushbu tizim Yaponiya, Germaniya va Rossiya tizimlari uchun ham xos 18 . Lekin ushbu jarayonda rivojlanayotgan davlatlar uchun birmuncha to’siqlar vujudga keladi. Ya’ni, kichik mahalliy birjalar rivojlanishiga to’sqinlik qiladi. Chunki yuqori elektron texnologiya va boshqa imkoniyatlar yetarli bo’lmagan davlatlar uchun bu usul qimmatli qog’ozlar bozorining rivojlanishiga to’siq bo’ladi. Kichik mahalliy birjalar rivojlanib, keyinchalik mamlakat taraqqiyoti bilan yagona kuchli markaziy birjaga birlashishi mumkin. Qimmatli qog’ozlar bozorini nazorat qilishning yana bir usuli bu polisentrik birja tizimini tashkil qilish. Ushbu tizim bir nechta yirik birjalar orqali qimmatli qog’ozlar bozorini nazorat qilishni nazarda tutadi. Masalan, Kanadada Monreal va Toronto birjalari, Avstraliyada Merbrun va Sidney birjalari eng yirik boshqariladigan birjalar qatoriga kiradi. AQSH da esa birja tizimi murakkabroq bo’lib, u aralash tipli birja tizimiga kiradi. Chunki, AQSHda eng yirik markaziy birka bu Nyu York birjasi, lekin undan tashqari mahalliy shtatlarda ham juda yirik birjalar mavjud 19 . Umuman olganda, ushbu boshqaruv tizimida rivojlanish taraqqiyotga erishgan davlatlar uchun ko’proq foydalidir. Chunki, ularda texnologiyalar rivojlanganligi sababli ham markaziy birja bilan, ham mahalliy 18 Х . М . Мавлянбердиева “ Қимматбаҳо қоғозлар ва фонд биржаси ” Укув кулланма Тошкент , 2020 19 “Word security system, forming and ruling equity markets” The New York Times, Vol No 29, 2020y 20 yillik tarixini o’rganish bilan qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirish va ularni tartibga solishning yangi usullarini kashf etamiz. M av zuning dolzarbligi. Yuqorida ta’kidlanganidek, hozirgi kunda jahon iqtisodiyotining deyarli 70 % dan ortiq qismi moliyaviy bozor: fond bozorlari va qimmatli qog’ozlar operatsiyalaridan iborat. Ushbu tizim ichida eng rivojlanganlaridan biri bu Buyuk Britaniya qimmatli qog’ozlar bozoridir. Jahonda kundan kunga ahamiyati ortib, kengayib borayotgan ushbu Buyuk Britaniya tizimini O’zbekiston sharoitida rivojlantirish va bu boradagi muammolarning yechimi iqtisodiyotimiz uchun muhim ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston qimmatli qog’ozlar bozori yangi tashkil etilgan bo’lib, hozirda aynan rivojlanish bosqichida. Shu sababli uni yanada kuchli taraqqiy etishida jahonning rivojlangan mamlakatlari tajribalarini qo’llash muhim rol o’ynaydi. Chunki ushbu mamlakatlar “uchar goz”lar nazariyasi kabi biz uchun ma’lum usullardan foydalanish bilan ularning yaxshi yoki samarasiz ekanligini ko’rsatib yo’l ochib berganlar. 4  -aksiyada uning amal qilish muddati ko’rsatilmagan, bu muddat uni chiqargan xissadorlik jamiyati faoliyatining muddati bilan o’lchanadi;  -agar xissadorlik jamiyati bankrotlik natijasida tugatilsa, u holda aksiya egasi shu jamiyatning kreditorlaridan qolgan pul mablag’ini o’zining ulishiga mos ravishda qaytarib olish huquqiga ega;  -aksiya (imtiyozli aksiyadan tashqari) o’z egasiga kompniya xissadorlarining umumiy majlisida ovoz berish va shu asosda xissadorlik jamiyatini boshqarishda ishtirok etish huquqini beradi;  -aksiya belgilangan tartibda o’z egasiga xissadorlik jamiyati xizmatlaridan va ishlab chiqarilgan maxsulotlardan imtiyozli ravishda foydalanish hamda jamiyatning moliyaviy-xo’jalik faoliyati to’g’risida axborot olish huquqini beradi;  -aksiya belgilangan tartibda o’z egasiga xissadorlik jamiyatining sof foydasidan dvident olish huquqini beradi;  -agar boshqa hamma qimmatli qog’ozlar (obligatsiyalar, xazina majburiyatlari, depozit sertifikatlari) amalda kredit quroli bo’lib, kredit munosabatlarini o’zida aks ettirsa, aksiya mulkiy munosabatlarini muvofiqlashtiradi;  -aksiya (imtiyozli aksiya bundan istisno) o’z egasiga xissadorlik jamiyatining bo’lajak emissiya aksiyalaridan sotib olish huquqini beradi;  -aksiyalar malum iqtisodiy sharoitlarida likvidlik xususiyatiga ega bo’lib, o’z egalariga erkin bozorda foyda olish maqsadida belgilangan tartibda ishtirok etish huquqini beradi;  -ochik turdagi jamiyatning aksiyalari boshqa aksiyadorlarning roziligisiz qo’ldan qo’lga berilishi mumkin.Yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyatining aksiyalarida egasining ismi yozilgan bo’lib, ularni boshqa shaxslarga berish tartibi nizomda belgilab qo’yiladi;  -yopik turdagi jamiyatlar aksiyadorlari aksiyalar o’rniga aksiyaning nominal narxiga teng summaga sertifikatlar (guvoxnomalar) berishi mumkin. 29 1. Qimmatli qog’ozlarning turlari va ularning o’ziga xos xususiyatlari Jahon iqtisodiyoti integratsiyasi tobora chuqurlashib, globalizatsiya avj olib borayotgan bir davrda iqtisodiyotning virtuallashishi, ya’ni elektronlashtirilishi ham tezlashib bormoqda. Ushbu jarayonlar jahon iqtisodiyotida fond birjalari va qimmatli qog’ozlar bozori sohasida katta o’zgarishlarga sabab bo’ldi. Qimmatli qog’ozlar bozori vazifalari murakkablashib, ularning qamrovi va ish unumdorligi bir necha barobar ortdi. Xalqaro Valyuta Fondining ma’lumotlariga ko’ra, 2020- yilda jahon YAIMi $ 61,9 trln ni tashkil qilgan. Inqirozga qadar butun fond birjalaridagi umumiy aylanma mablag’lar $ 700 trln dan ortiq ekanligi hammamizga ma’lum edi. Bu jahon YAIMidan qariyb 11 barobar ko’p ko’rsatkich bo’lib, ushbu miqdor fond birjalari va ularning asosiy vositasi hisoblangan qimmatli qog’ozlar sohasini naqadar muhim ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatadi 2 . Bundan tashqari, jahonning AQSH, Germaniya, Buyuk Britaniya, Yaponiya va Fransiya kabi rivojlangan mamlakatlarida qo’llanilayotgan qimmatli qog’ozlar sohasini rivojlantirish va ularni tartibga solish usullari va modellarini o’rganish va ularning O’zbekiston sharoitida qo’llash hozirda muhim iqtisodiy vazifalardan hisoblanadi. Shu sababli ushbu bitiruv malakaviy ishimiz uchun ushbu mavzu tanlab olindi. Buyuk Britaniya qimmatli qog’ozlarini tartibga solish va rivojlantirish tajribasini o’rganish va ularni mahalliy sharoitlarimizga moslashtirgan holda qimmatli qog’ozlar bozorida yangi imkoniyatlar eshigini ochish ishimiz davomida erishladigan bosh natija hisoblanadi. Qimmatli qog’oz qog’ozlar – mulkka egalik qilish huquqini o’z ichiga olgan va mulkdan faqat rasmiy taqdimot berilganda foydalanish mumkin bo’lgan qiymatli maxsus hujjatlar (aksiya, obligatsiya, veksel va boshqalar)dir. Qimmatli qog’ozlar taqdim qilinuvchi (boshqa kishiga faqat rasmiy taqdim qilinganda foydalaniladi), oderli (boshqa kishi rasmiy ruhsat- order bilan beriladi), nomli (qonunda ko’rsatilmagan holda ma’lum shartlar asosida beriladi) turlarga 2 Yearly report of IMF. World GDP 2020, ( www.imf.org last entered on 20.04.2020) 5 1 Obligatsiya turi bo’yicha daromad. Tugatish majburiy bulmagan muddatli foiz to’lashli obligatsiya. Agar S- kuponli stavka, rt- joriy daromad bo’lsa, unda rt= Mc/P=C*100/k (1) Bunda Ms- nominal, R-bozor narxi. 2. Foiz to’lovisiz obligatsiya. Daromad nominal xamda egalik kilgandagi narx orasidagi farqda ifodalanadi. Operatsiya balansi quyidagicha yoziladi: R= M (1+r)ⁿ , bu erda :n- obligatsiya tugatilgunga qadar bo’lgan muddat; r-obligatsiyaning to’liq daromadligi ; (1+r)ⁿ=K/100; r=1/ⁿ√K/100-1( n-bu darajada) (g) Misol, nolli kuponli 10 yil muddatga chiqarilgan obligatsiya bo’lsin. Obligatsiya kursi- 60. Tugatish sanasigacha to’lik daromadlilik topilsin. Echish: r= 1/10√60/100-1=0.05g yoki 5.g% 3 Muddat oxirida foiz to’lanadigan obligatsiyalar. Operatsiya balansi: M(1 +s)ⁿ(1+r)-ⁿ=R yoki {(1+s)/(1+r)}ⁿ=K/100; r=(1+s)/ⁿ√K/100-1 (3) Misol. Nominalidan yillik 15%li daromad to’lanadigan , kursi 80 , tugatish muddati 5 yil bo’lgan obligatsiya. Agar nominali va foizlar muddat oxirida to’lansa, obligatsiyaning to’liq daromdliligi topilsin. Yechish: r= 91+0.15)/5√80/100-1=0.g0g yoki g0.g% 4 Davriy foiz to’lanadigan va nominali muddat oxirida tugatiladigan obligatsiyalar. Obligatsiya balansi:R=M(1+r)-ⁿ+sM∑(1+r)t( darajada) Bunda t- obligatsiyani sotib olishdan kuponli foizni to’lashgacha bo’lgan davr. Obligatsiyalar aksiyalardan farqli ravishda egalariga fiksirlangan joriy daromad keltiradi. Bu daromad doimiy annuitet- qator yillar mobaynida yillik fiksirlangan to’lovlarni ifodalaydi. Qoida bo’yicha, obligatsiya bo’yicha foizlar ts=yilad bir –ikki marta to’landi va bunda qancha tez foiz to’lovlari amalga oshirilsa , shuncha obilgatsiyalar potentsial daromad keltiradi, chunki olingan foiz to’lovlarini qayta investitsiya qilish mumkin. Obligatsiya bo’yicha kuponli daromad hajmi avvalo obligatsiya ishonchliligiga bog’lik bo’ladi, boshqacha aytganda uning emitentidan. Bundan 27 birjalari bilan bir vaqtning o’zida aloqa qilish mumkin va ular orasida shaffoflik yuqori darajada. Qimmatli qog’ozlar bozorininga’zolari ikki guruhga bo’linadi: birinchisi brokerlar (birja maklerlar) – qimmatli qog’ozlar, valyuta va boshqa moliyaviy aktivlar haridori va sotuvchisi o’rtasidagi vositachilik qiluvchi va uning evaziga komissionniy va ma’lum foiz oluvchi shaxs. Komissionniy-bo’nak amalga oshirilayotgan operatsiyaning hajmi yoki birjaning turiga bog’liq. Brokerlar birja qo’mitasi tomonida tayinlanadi. Ular doim mijoz hisobidan ishlashadi, ba’zan, o’z hisoblaridan ham ishlashadi. Ularning yiriklari bilan banklar o’rtasida yaxshi aloqa mavjud. Ikkinchi guruh – bu dillerlar (jobberlar, mutaxassislar), ya’ni qimmatli qo’g’ozlar oldi-sotdisi bilan shug’ullanadigan ma’lum firma, shaxs yoki banklar. Ular doim o’z nomidan va o’z hisoblaridan ishlashadi. Ularning daromadi qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisi o’rtasidagi farqdan kelib chiqadi 20 . Birjada faoliyat olib boruvchilar, asosan, ikki guruhga bo’linadilar: narhning kamayishga o’ynovchi spekulyantlar – ayiqlar (bears), narhning oshishiga o’ynovchi spekulyantlar – buqalar (bulls). Birjani tashkil qilishda Buyuk Britaniya, Germaniya va AQSH tizimlari boshqa davlatlarnikidan farq qiladi. Ularda davlat tomonidan tayinlanadigan maxsus maklerlar mavjud, ular davlat nomidan kurslarni va operatiyalarni amalaga oshiradilar. Birja boshqaruv qo’mitasi, uchinchi sud, adolat qo’mitasi, ekspert hay’ati, tashqi iqtisodiy faoliyat qo’mitasi, maklerlar palatasi va moliyaviy palatalardan iborat. Birjalarning bajaradigan vazifalar quyidagilardan iborat 21 :  tashkiliy masalalarni va birja operatsiyalarini nazorat qilish;  qonunlar va shartlarga amal qilinishini nazorat qilish;  birja ichidagi joy nazoratini amalga oshirish;  qimmatli qo’gozlar kursi va ularni me’yorini belgilash;  jamgarish vazifasi.  kreditlash vazifasi. 20 John C. Hull “ Options, futures, & other derivatives”, 5th Edition, Prenticehall , Uppersaddle River, New Jersey, 2005 21 “British stock system: perspectives and problems” John Hull, Mc Graw Hill Publishing, 2020 y 21 tranzaksiya qiymatining miqdorini kiritish mumkin. Alohida emitent darajasida qimmatli qog’ozlarning likvidliligi, avvalo, uning moliyaviy ahvoliga, amal qilishi muddatiga, zararsiz faoliyat ko`rsatishiga, to`lanadigan daromadlarning miqdoriga, rivojlanish taxminlari hamda istiqbollariga va hokazolarga bog’liq. So`zsiz, bu ma`noda fond birjalarida baholanadigan qimmatli qog’ozlar eng yuqori likvidli qimmatli qog’ozlar bo`lishi tabiiy. Aksiya (fransuzcha action so`zidan) – bu aksiyadorlik jamiyatining ustav fondiga muayyan hissa qo`shganlikdan guvohlik beruvchi, uning egasiga foydaning bir qismini olish va, odatda, ushbu jamiyatni boshqarishda ishtirok etish xuquqini beruvchi qimmatli qog’ozdir 7 . Aksiya o`zining faqat unga tegishli sifatlari bilan har xil turdagi qimmatli qog’ozlar ichida muhim o`rin tutadi. eng avvalo bu — amal qilish muddati belgilanmagan qimmatli qog’oz bo`lib, u uni chiqargan aksiyadorlik jamiyati amal qilib turgan vaqt mobaynida muomalada bo`lishi mumkin. Aksiya egasi aksiyadorlik jamiyati tugatilgan hollarda uning mol-mulkini taqsimlashda ishtirok etish huquqiga ega. Aksiyalar bo`yicha olingan daromad — dividend , deb nomlanadi. Dividend odatda, aksiyadorlik jamiyatining foydasiga bog’liq bo`ladi. Agar kompaniya hisobot yili natijalariga ko`ra katta foydaga ega bo`lsa, unda katta dividend to`lash imkoniyati bo`ladi va aksincha, Agarda foyda mutlaqo bo`lmasa, dividend to`lanmasligi mumkin. Biroq, umumiy qoidalardan istisno hollar ham mavjud. Bu, masalan, imtiyozli aksiyalarga tegishli, ular quyiroqda ko`rib chiqiladi. Dastlabki aksiyalar XVII asr boshida avval Gollandiya va Angliyada paydo bo`ldi, so`ngra boshqa Evropa davlatlarida, keyinchalik esa, Amerikada tarqaldi. Dastlab aksiyalar ularga egasining nomi yozilgan turda bo`lardi, ularni boshqa shaxsga o`tka- zish uchun aksiyadorlik kompaniyasi boshqaruvining ruxsati talab etilar edi. XVIII asrga kelib egasining nomi yozilgan aksiyalar bilan bir qatorda ko`rsatuvchi egalik qiladigan aksiyalar ham chiqarila boshladi. Aksiyalarnig quyidagi umumiy turlari mavjud: 7 Буренин А. Н. Рынок ценных бумаг и производные финансовые инструменты / Учебное пособие. – М: 1Федеративная книготорговая компания, 2020. 8 markazlarida shakllangan. Ushbu bobda ularning asosiy xususiyatlari va tartibga solish usullarini ko’rib chiqamiz. Fond birjasi – fond bozorining yirik bir qismi bo’lib, maxsus a’zo savdogarlar tomonidan qimmatli qog’ozlarning oldi-sotdisi amalga oshiriladigan kompleks yoki virtual bozordir 13 . Fond bozorlarida narxlar hech kim tomonidan aralashuvsiz belgilanadi, ya’ni ochiq savdo shaklida talab va taklif orqali turli ma’lumotlarning to’g’ridan-to’g’ri ta’siri asosida belgilanadi. Barcha narxlar elektron tabloda aks etadi va savdo shartnomalarining turli bosqichlarini ham ularda ko’rish mumkin. Masalan, Dov Jons aksiyasining kunlik narxi, yirik brokerlar qo’lidagi aksiyalar taklifi va va unga bo’lgan talab har kuni sekundlik o’zgarishlar bilan tablo ake etadi. Fond birjasida komyuter texnologiyalari va internetning o’rni juda muhim. Chunki ular ishning samarasi va qamrovini belgilaydi. Bundan tashqari, fond birjasida va umuman qimmatli qog’ozlar bozorida eng muhim vositalardan biri bu – informatsiyadir. Ya’ni barcha savdo operatsiyalariga bir vaqtning o’zida bevosita ta’sir qilib, spkulyativ holatni yuzaga keltirishi mumkin. Fond birjasida savdo qimmatli qog’ozlarning turli, summasi, guruhlari yoki individlari bilan amalga oshiriladi 14 . Qimmatli qog’ozlar bozori dastlab fond birjalari ko’rinishida Qadimgi Rim, Misr, Finikiya va Bobilda paydo bo’lgan. Ilk birja 1406-yilda Gollandiyaning Bryugge shahrida paydo bo’lgan. Ushbu birjaning peshtoqiga uchta hamyonning rasmi ilingan bo’lib, pul bilan aloqa qilinadigan maxsus bozor bo’lgan. Keyinchalik birin-ketin Antverpen(1460), Lion(1462), Tuluza(1469), Amsterdam(1530), Parij(1563), Gamburg(1564), Kyoln(1566), Gdansk(1593), Berlin(1716), Vena(1771), va Peterburg(1703)da birjalar tashkil qilindi. Ular ichida ilk xalqaro miqiyosda faoliyat yurituvchi birja bu Antverpen birjasi bo’lgan. Xalqaro birjalar Yaponiyada 1878-yilda, AQSH, Germaniya va Buyuk Britaniyada XVIII asrning ohirida paydo bo’lgan. Birjalar tovar(bug’doy, metall, neft va 13 John C. Hull “ Options, futures, & other derivatives”, Fifth Edition, Prenticehall , Uppersaddle River, New Jersey, 2005 14 Алимов С."Фондовые биржи и их функции" Ташкент – 2020 13 256,8 13 Osiyo Tokiyo fond birjasi 3 478 602,5 2 675 983,3 14 Yevropa NYSE Euronext 2 605 097,6 1 195 962,2 15 Yevropa Frankfurt fond birjasi 1 204 292,0 1 589 736,7 16 Yevropa London fond birjasi 2 560 491,1 2 321 518,5 17 Yevropa Madrid fond birjasi (Bolsas y Mercados Españoles) 1 178 525,6 1 040 751,1 18 Yevropa Milan fond birjasi (Borsa Italiana) 636 674,8 565 759,3 19 Yevropa OMX Group 781 146,3 503 049,9 20 Yevropa Shveytsariya fond birjasi 992 356,4 520 867,5 Erkin moliyaviy resurslarni talab va taklif asosidagi migratsiyasini alohida mamlakatlar o’rtasida amalga oshiruvchi bozordir. Bu jarayon mamlakatlar va xalqaro valyuta-moliya tashkilotlar nazorati asosida amalga oshiriladi. Bu migratsiya 200 yildan beri capital eksporti va importi shaklida amalga oshirilmoqdi. Uning ahamiyati juda yuqoridir. Buni misollar orqali ifodalashimiz mumkin. Masalan: Buyuk Britaniya (Fransiya, Germaniya,va boshqalar)dan kapitalning AQSH, Hindiston, Kanada, Avstraliya va xattoki ularning kaloniyalariga eksport bo’lishi bu davlatlarning iqtisodiy jihatdan rivojlanib ketishini ta’minlagandir. AQSH esa, hozirda eng rivojlangan mamlakatlardan biridir. Fransuz- ingliz- Belgiya shuningdek, germanva shved kapitallari oxirgi 25 yil mobaynidagi Rossiya iqtisodini rivojlanishini ta’minlagandir.Xalqaro moliya bozorining paydo bo’lishi sabab uy xo’jaligifaoliyatini va xalqaro tadbirkorlikni rivojlantirishni internatsiyalashtirish edi. Bu ikkala jarayon 70 yillarning boshida intensiv amalga oshirilidi. Bu jarayon Rossiya, Sharqiy Yevropa, Xitoy kabi sotsial mamlakatlarni o’z ichiga qamrab olmagan edi. Bu esa, yuqoridagi mamlakatlarni ko’p miqdordagi erkin kapitalga ega bo’lish va shu asosiga iqtisodiy rivojlanishlari 15 o’rta va kichik kompaniyalar qimmatli qog’ozlari savdolariga kirishga ruxsat etilgan maxsus kompyuter tizimida doirasida savdo qilishdir. Bunday savdo qilish tizimi ayniqsa AQSH, Yevropa mamlakatlari, Singapur, Yaponiya va boshqa mamlakatlarda rivojlangandir. AQSHdagi qimmatli qog’ozlar ko’proq naqdsiz ko’rinishda bo’lib, ular Federal Rezerv tizimi banklarida saqlanadi. Ularni savdosi amalga oshirilganda, rezerv tizimi banklari ularning huquqlarini telefraf yoki faxlar orqali amalga oshirishadi. 80-yillarda bozor iqtisodidagi barcha mamlakatlar eng yaxshi qimmatli qog’ozlar bozori sifatida faoliyat ko’rsatuvchi fond birjalari va sifatsizroq qimmatli qog’ozlar aylanmasini o’zida mujassamlashtirgan birjadan tashqari bozorlar ichida o’rtacha mavqeiga ega bo’lgan, qimmatli qog’ozlarning birjalar qoshidagi bozorlari paydo bo’la boshladi. Ushbu bozorlar fond birjalarining fond savdosining tartibga solingan birjadan tashqari tizimlarining hamon o’sib boruvchi ta’siriga bo’lgan munosabati sifatida birja va uyushgan birjadan tashqari bozorlar o’rtasidagi raqobot natijasida vujudga keldi.Ular ‘ikkinchi’’, ‘’uchunchi’’ bozorlar (Angliya, fransiya, italiya, germaniya), ‘’fond birjalarining ikkinchi sektsiya’’(Yaponiya) ‘’muvoziy bozor’’ (Shvetsiya, gollandiya) va xokazolar ko’rinishda faoliyat ko’rsatmoqda .Shu tariqa, fond birjalari ‘’mijozlarini’’yo’qotmaslik va o’z faoliyatini kengaytirishga intilib, o’zlariga o’rtava kichik korxonalarning qimmatli qog’ozlari bilan savdo qilishni bog’lagan xolda, o’zlari qoshida qimmatli qog’ozlar sifatiga kam talab qo’yiladigan savdo tizimini barpo etadi 22 . O’zbekistonda, masalan, qimmatli qog’ozlarning birja qoshidagi bozori ‘’Toshkent’’ Respublika fond birjasida (Tasix) qimmatli qog’ozlar bilan operatsiyalarni amalga oshirish qoidalariga muvofiq listingga kirish arafisida turgan va lisstingga kiritilmagan kompaniyalar qimmatli qog’ozlari sektsiyalari, shuningdek, xususiylashtilayotgan korxonalar aksiyalari aksiyalari seksiyasining mavjudligi bilan taqdim etilgandir. Ularning paydo bo’lishiga sabab o’rta va kichik yangi texnologiyalarga ega korporatsiyalarni moliyalashni fond birjalari o’z oldiga maqsad qilibqo’yishi bo’lgandir. Aynan shunday davrda fond birjasidan ko’ra talablari kam bo’lgan 22 Х . М . Мавлянбердиева , Д . С Файзуллаева « МОЛИЯ БОЗОРИ ВА Қ ИММАТЛИ Қ ОГОЗЛАР » Укув - услубий кулланма , Тошкент -2020 23  to’lovlarga xizmat ko’rsatish vazifasi.  iqtisodiy siyosat vazifasi.  moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish. Yuqoridagi vazifalardan kelib chiqib, birjaning o’ziga xos quyidagi xususiyatlari mavjud:  o’zgaruvchanlik va keskinlik;  kapitalning to’planishi va yo’naltirilish;  moliyaviy bozorlarga kuchli ta’sir;  boshqa bozorlarga to’g’ridan to’g’ri ta’sir;  yuqori risk va daromadning mavjudligi;  talab va taklifga qaraganda informatsion omilning ko’proq ta’siri mavjudligi;  doimiy kapital oqimni o’ziga jalb qiluvchi yirik bozor. Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash mumkinki, qimmatli qog’ozlar bozori hozirga kelib eng rivojlangan va juda keng qamrovga ega bo’lgan moliyaviy bozor hisoblanadi. Ularninga har bir kichik qismi o’ziga xos xususiyat va qonuniyatlarga ega. Boshqaruv usuli yo’lga qo’yilgan bo’lsada, ularni butkul nazoarat qilish mushkul masala. 3. Qimmatli qog’ozlar bozori va qimmatli qog’ozlardan daromad olish shakllari Qimmatli qog’ozlar bozori, ularning tuzilishi, o’ziga xos xususiyatlari, funksiyalari va tartibga solish usullari bilan yuqoridagi mavzuda tanishib chiqdik. Endi mos ravishda ularning ichki faoliyatiga batafsil to’xtalammiz. Ya’ni qimmatli qog’ozlardan daromad olish shakllari va usullari bilan yaqindan tanishib chiqamiz. Qimmatli qog’ozlarning birjadan tashqari bozori - bu fond birjasidan tashqarida qimmatli qog’ozlar bilan savdo qilish sohasidir. Birjadan tashqari bozorlar uyushgan va uyushmagan bozorlardan tashkil topadi. Qimmatli qog’ozlar bozorining birjadan tashqari uyushgan bozori- bu qimmatli qog’ozlar bilan, odatda, 22 Xulosa Yakuniy xulosa o’rnida shularni ta’kidlash mumkinki, hozirgi kunda jahon iqtisodiyotining muhim ajralmas qismi hisoblangan qimmatli qog’ozlar bozorini chuqur o’rganish, ularni tashkil qilish va tartibga solish borasida jahon amaliyotini o’rganish iqtisodiy jihatdan muhim bo’lgan sohani rivojlantirish bo’yicha kuchli qo’llanmaga ega bo’lish degani. Shu boisdan ushbu soha yetakchilaridan bir bo’lgan Buyuk Britaniya tajribasini o’rganishga qaror qilindi. Umuman olganda Buyuk Britaniya qimmatli qog’ozlar bozori tizimi monosentrik bo’lib, London birjasi yagona monopol hisoblanadi. Shuning uchun ushbu bozorning boshqa alternativasi mavjud emas. Bozor multaqo mustaqil bo’lib, yagona qonun va London birjasi chiqarga normativ hujjatlar orqali boshqariladi. Tartibga solish ishlari bilan Moliya vazirligi shug’ullanadi. Jahonning uchinchi yirik bozori hisoblangan ulkan tizim 2008-yilda yuz bergan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi natijasida katta zarar ko’rdi. Umumiy bozor qiymati 2 barobarga tushib ketdi. Lekin shunday bo’lishiga qaramasdan ushbu yirik bozor jahonda yetakchiligini saqlab qo’lmoqda. Bu uning tashkil qilinishdagi samarali usullardan foydalanilayotganligidan dalolat. Inqirozdan chiqish va uning slabiy oqibatlarini bartaraf etish borasida G20 sammitida ko’rilgan qat’iy choralar qatorida qimmatli qog’ozlar bozoriga ham bevosita tegishlidir. Ushbu qarorlar bevosita G20 davlatlari tomonidan ma’qullangan bo’lib, Buyuk Britaniya hukumati uchun ham o’rinlidir. Ushbu qarorlar qatoriga quyidagilar kiradi 24 :  bank-moliya tizimini erkinlashtirshga cheklovlar qo’yish;  davlat tomonida bank va moliyaviy bozorlar ustidan nazorat qiluvchi qo’mitalar tashkil qilish;  bank sohasini restrukturiztsiya qilish va riskli qimmatli qog’ozlar bilan qilanadigan operatsiyalarni qat’iy ta’qiqlash;  qimmatli qog’ozlar bozori ustidan ham nazoratni qo’lga olish; 24 “G20 Summit in Pittsburg” The New York Times, No 39, 2020 year 31 savdo aloqalari bo’yicha jahon ahamiyatiga ega birjaga aylandi. XV-XVI asrlarda birjalar yirik partiyadagi tovarlarning tashqi savdosini rivojlantirish zaruriyati tufayli Italiya va Gollandiyada paydo bo’ldi. Antverpen birjasi misolida tovar va veksel birjasi bo’lmish 1545 yilda Lion, 1566 yilda London Qirollik birjaslari tashkil etildi. 1601 yilda XVII asrda muhim ahamiyatga ega bo’lgan va ilk Aksionerlik jamiyatlarining aksiyalarini birja bitimlarining predmeti qilib, jahon savdosida asosiy o’rin tutuvchi Amsterdam birjasi tashkil etildi. AQSHda birjalar 1752 yildan buyon mavjud bo’lib, unda uy xo’jaligi mahsulotlari, tekstil mahsulotlar teri, metal va o’rmon materiallari savdosi amalga oshirilgan. Sanoatning inqilobining natijasida xom ashyoga va mahsulotga talab oshib, mahsulotlarning doimiy va sifatli yetkazib berilishi jarayonini yanada tezlashishini taqazo etardi. Savdo oborotining o’sishi, jahon bozorining paydo bo’lishi naqd tovarlar massasi bilan savdoni qiyinlashtirib qo’ydi. Mahsulotlarni ko’plab ishlab chiqarish ularning xom ashyolarininggina yetkazilishini ta’minlanganligini emas, balki mahsulot ishlab chiqarish uchun ketayotgan mablag’larining mahsulot narxi orqali foyda keltira olish yoki olmasligini ham ta’minlanganligini talab etardi. Bu talablarni qondirish maqsadida tovar birjasining asosiy funksiyalariga tovarlarga standartlar o’rnatish, narxlar kotirovkasi,munozaralar (arbitrajlar)ni boshqarish, axborot bilan ta’minlovchi kabi lar kirdi. Birjalr asta sekin xalqaro savdo markazlariga aylana boshladi. Fond birjalari XV asrlarda Yeropada aksionerlik kapitallarini paydo bo’lishi bilan tashkil etilgandir. Rossiyadagi birjalar XVII asrda Sank-Peterburgda Pyotr I tomonidan tashkil etilgandir. 1705 yilda birja yig’ilishlari uchun Pyotr I binoga soatni o’zi o’rnatgandir. Bu birja iqtisodiy rivojlanish bo’lmagan vaqtda 100 yil faoliyat yuritmasdan turdi. XIX asrning 20 yillarida davlat qarz zayomlarini sotish va 1827 yildan esa aksiyalarni sotish bilan shug’ullanib birja faoliyati jonlandi. 1811 yilda fond birjasining maxsus binosi qurildi. Moskvada Fond birjasi 1875 yilda paydo bo’lgan. 1913 yilda Rossiyadagi birjalar soni 50 ta, urush boshlanguncha esa, 115 taga etgandir. Turkistondagi ilk Fond birjalari XIX asrda paydo bo’lgandir. Fond birjalarining Yevropa va Shimoliy Amerikada aksiyalar va 17 Aksiya evaziga pul topishning ikki usuli : aktiv va passiv usullari mavjud. Passiv usuli deganda aksiya egalarining dvident yo’li bilan pul topishi tushiniladi.Bunda mijoz o’zining qiziqtirgan xissadorlik jamiyatlirining moliyaviy ahvolini sinchiklab o’rganadi va ulardan birini yoki bir nechtasini tanlaydi. Korxonaning aksiyasini sotib olgan mijoz:  -o’zining shaxsiy jamg’armasini uning faoliyatiga sarflaydi. Bu bilan u mazkur korxona ishlab chiqarish ko’rsatkichlarini yaxshilashga, uning taraqqiyotiga yordam beradi;  -xissadorlik jamiyati ishiga tasir ko’rsatish huquqini qo’lga kiritadi.Bu esa mijozga sof foyda olish bilan bog’lik qarorlarni muxokama etish, qarorlar qabul qilishda qatnashish imkonini beradi. Mijoz oladigan daromad korxona oladigan foydaga, shuningdek, sotib olingan aksiyalar soniga bog’liqdir. Unda aksiyalar soni qancha ko’p bo’lsa, oladigan daromadning miqdori ham shunchalik ko’p bo’ladi. Aktiv usul mijozdan ancha faol, jahdu jadal va tavakkalchilik bilan ishlashni talab qiladi. Chunki birja savdosida qulay oldi-sotdi chog’ida odamlarining bir zumda million-million sumlab daromad olganliklari va aksincha, muvaffakiyatsiz oldi-sotdida millionerlar xonavayron bo’lganligi hakida tarixan minglab misollar keltirish mumkin. Shu sababli, modomiki, mijoz birja uyinida ishtirok etishga qaror qilgan ekan, u har qanday kutilmagan holatlarga tayyor bo’lishi kerak. Biroq o’yinchi fel- atvoriga ega odamlarni tavakkal qilish xamisha o’ziga jalb etib kelgan sezgirlik va omad zarur vaqtda to’g’ri qaror qabul qilishda ko’pincha yordam beradi. Birjadagi o’yinning mohiyati aksiyalarni bir bahoda sotib olib, ularni iloji boricha qimmatroq baxoda sotish va kurs farqi orqali pul topishdan iboratdir. 30 Internet saytlari 10. www.ahbor-reyting.uz – (“Ahbor-Reyting” reyting agentligi sayti) 11. www.cbu.uz (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy vev sayti). 12. www.lex.uz (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi rasmiy vev sayti). 13. www.stat.uz (O‘zbekiston Respublikasi Statistika qo‘mitasi rasmiy vev sayti). 14. http s://www.u zse. uz - “Toshkent” Respublika fond birjasi rasmiy sayti ma’lumotlari. 34 uchun to’sqinlik qilar edi. Bunday holat 80 yillargacha saqlanib qoldi. Xalqaro moliya bozorining asosini milliy bozorlar tashkil etadi va ikkilamchi moliyaviy resurslar bozori vazifasini o’taydi. Milliy bozordagi ishtirokchilar shu mamlakatlarning yuridik va jismoniy shaxslari bo’lsa, xalqaroda mamlakatlar qatnashchilardir. Milliy va xalqaro bozorlar aktivlarining bog’liqligi milliy ta’luqligidan qat’iy nazar hamma sub’yektlar ishtirok etishi mumkin bo’lgan yagona universal bozorning paydo bo’lishiga olib keladi. Bu bilan bog’liq qimmatli qog’ozlar orqali amalga oshiriluvchi tijorat faoliyati shartlari nafaqat milliy, balki xalqaro iqtisodiyotni rivojlanishini tenglashtiradi. Xalqaaro moliya bozori tashkil etilishiga asos ko’p kapital talab qiluvchi loyixalarni amalga oshirilishini ta’minlovchi moliyaviy resurslarni manbalarini aniqlash uchun ilmiy- texnik revolyutsiya bilan bog’liqdir. Qadimgi Rim va Gretsiyada o’sha davrlardayoq markaziy bozor tashkilotlari, umumiy tovar ayirboshlash operatsiyalari, pul tizimi, tovarlarni shartnomada ko’rsatilgan muddatlarda yetkazib berish bo’yicha malakalarga ega bo’lishgan. Rim imperiyasining rivojlanish davrlaridayoq tovarlarni realizatsiya qiluvchi markazlar bo’lib savdo markazlari bo’lmish foravendalia lar hisoblangan. Bu yerga tovarlar imperiyaning uzoq burchaklaridan keltirilgan. Yaponiyada esa birjalar eramizdan avvalgi birinchi asrlardayoq mavjud bo’lgan. Lekin bular iqtisodiy institutlar shaklida boshqa taraqqiyot axolisi tomonidan ishlab chiqilgan edi. Ammo uning o’z faoliyatini olib borishi birjaga o’xshar edi. Etimologik jihatdan “ birja” tushunchasi grekchadan (sumka, hamyon) degan ma’nolarni bildirib, ilk bora XV asrda Niderlandiyaning Bryugge shahrida paydo bo;lgandir. Chunki bu shaharda mashhur makler uch hamyondan iborat gerbga ega Van der Burse uyining oldidagi maydonda turli mamlakatlardan kelgan xaridorlar savdo ma’lumotlari bilan almashishga, chet el veksellarini xarid qilish uchun va boshqa savdo munosabatlarini aniq oldi-sotdi predmetini ko’rsatmagan xolda amalga oshirishar yoki almashishar edi. Bir necha yildan so’ng esa, yangi ko’rinishdagi iqtisodiy munosabatlarning ko’rinishini beruvchi birja 1460 yilda Antverpen birjasi paydo bo’ldi va geografik joylashishi va qulayliklari sababli 16  riskli operatsiyalar bilan shug’ullanyotgan boshqa tashkilotlar (nafaqa fondlari, investitsion banklar va b.);  qimmatli qog’ozlar bozori boshqaruvini bevosita davlat tashilotlariga o’tkazish kabilar. Davlat qimmatli qog’ozlari bozorini tashkil qilish va uning rivojlanishi o`zining salbiy holatlari bilan birga, deyarli hamma vaqtda iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar uchun kreditdan davlat byudjeti daromadari shakllantirishning manbasi sifatida foydalanish va bu bilan xo`jalikni moliyalashtirishning resurs salohiyatini kengaytirish imkonini beradi. Davlat qimmatli qog’ozlari bilan turli operatsiyalar qilish, masalan, ularni kredit tizimi ishtirokida ochiq bozorda sotib olish yoki sotish yordamida ko`pchilik zamonaviy kapitalistik davlatlar iqtisodiyotini pul-kredit jihatdan tartibga solishga erishdilar. Aholi hamda korxonalar uchun davlat majburiyatlarini xarid qilish o`z omonatlari va jamg’armalarini nisbatan ishonchli saqlash shakli hisoblanadi. Bu qandaydir darajada o`zini inflyatsiya jarayonlari ta`siridan chegaralash imkonini beradi. 32 tashqari , foiz daromadi va obligatsiya muomala muddati o’rtasida bog’liqlik mavjud: obligatsiya muddati qancha uzoq bo’lsa, foizlar xam shuncha yuqori yoki aksincha bo’lishi kerak. Obligatsiya bo’yicha foizli (kuponli) tulov shartli ravishda 3 guruxga bo’lish mumkin:  Emitent tomonidan obligatsiya chiqarilganda o’rnatiladigan stavka bo’yicha fiksirlangan yillik to’lovlar ;  Indekslanadigan yillik to’lovlar. Foizli indeks ko’p xollarda emitent tomonidan davlat inflyatsion indeksiga mos ravishda aniqlanadi.  qarzning asosiy summsi bilan bir paytda to’lanadigan. Obligatsiyani sotib olish narxi ( TS0) va investor sotadigan narxi (TS1) o’rtasidagi farq investor tomonidan konkret obligatsiya (D =TS1- TS0) ga qo’yilgan kapitalning o’sishini ifodalaydi. Bunday turdagi daromaddan avvalo, nominalidan past, ya`ni diskont bilan sotib olingan obligatsiyalar keltiradi. Obligatsiyani diskont bilan sotganda emitent obligatsiya soitsh narxini aniqlash muhim. Boshqacha aytganda, bugun qanday narxda sotsa, agar summa ma`lum bo’lsa , kelajakda(nominal) olinadigan va daromadlilik bazaviy normasi (stavka refinansirovaniya) ma`qul. Bunday narxni xisobga olish, diskontlash , narx esa kelajakdagi pul miqdorining bugungi qiymati deyiladi. Diskontlash quyidagi formula orqali ifodalanadi: TSod= N*1/1+tc*100% Bunda: TSod-obligatsiyaning diskont bilan sotish narxi, sum N- obligatsiyaning nominal narxi, Sum ; t-yillar; s- ssuda foiz normasi (yoki stavka refinansirovaniya) Umumn olganda, daromadlilik nisbiy ko’rsatkich bo’lib, bir yillik sarfga to’g’ri keladigan daromadni ifodalaydi. Joriy daromadlilik va to’liq yoki yakuniy odligatsiya daromadliligai farqlanadi, (yuqorida formulalari keltirilgan). Aksiya va uning daromadi. Aksiya boshqa turdagi qimmatli qog’ozlardan quydagi jihatlari bilan farq qiladi: 28 Qimmatli qog’ozlar bozori, uning ishtirokchilari va operatsiyalari. Reja: Kirish 3 1. Qimmatli qog’ozlarning turlari va ularning o’ziga xos xususiyatlari 5 2. Qimmatli qog’ozlar bozorining funksiyalari va boshqarish usullari 13 3. Qimmatli qog’ozlar bozori va qimmatli qog’ozlardan daromad olish shakllari 22 Xulosa 31 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 31 2 yilda o’zgarishiga yoki kim oshdi savdosi yo’li bilan sotiladigan davlat qimmatli qog’ozlarining daromadlik darajasiga bog’liq bo’ladi. Qimmatli qog’ozlarning kadrini saqlash maqsadida anti- inflyatsion tadbirlar o’tkaziladi. Bunda qimmatli qog’ozlarning nominal baxosi iste’mol narxlar indeksi yordamida indeksatsiya qilinadi. Ayrim qimmatli qog’ozlar bo’yicha foiz daromadlari to’lanmaydi. Bunda qimmatli qog’oz diskonta bilan (nominal baxosidan past narxda) sotib olinib, qarz muddati tugagach, uning nominal qiymati qaytarib olinadi. Ba’zi bir qimmatli qog’ozlar turi bo’yicha yutuq tirajlari o’tkaziladi. Bu tirajlar natijasiga ko’ra yutuq chiqqan qimmatli qog’ozlarning egalariga yutuqlar to’lanadi. Divident usulida to’lov. Bu to’lov aksiyalar uchun to’lov bo’lib divident shaklida bo’ladi. Bu daromadning foiz miqdori aksionerlik jamiyatining sof foydasi hajmiga bog’liq. Oddiy aksiyalar bo’yicha dividentlarning foiz miqdori o’zgaruvchan bo’ladi. Imtiyozli aksiyalar bo’yicha esa to’lanadigan dvidendlarning minimal foiz miqdori aniq ko’rsatilgan bo’ladi. Dvidend miqdori odatda ssuda foizi evaziga olnadigan foyda miqdoridan ko’p bo’ladi. Bu esa mijozlarni aksiyalar sotib olishdan manfaador qiladi. Qimmatli qog’ozlar egasining nomi yozilgan va yozilmagan ( taqdim etuvchiga tegishli) ko’rinishda bo’lishi mumkin. Mulkiy huquqlarga egalik qilish maqsadida emitent tomonidan yoki uning topshirig’iga binoan qimmatli qog’ozlar borasida kasb faoliyatini amalga oshirayotgan tashkilot egasining nomini qayd etish zarur bo’lib qolsa, bunday hollarda qimmatli qog’ozlarga egasining nomi yozilgan bo’ladi. Egasining nomi yozilgan qimmatli qog’ozni bir mulkdordan ikkinchisiga berish xisob-kitobdagi tegishli yozuvlarni o’zgartirish yo’li bilan amalga oshiriladi. Agar mulkiy huquqlarni ularga egalik qilish bilan bog’lik holda ro’yobga chiqarish uchun qimmatli qog’ozni taqdim etishning o’zi yetarli bo’lsa, u qolda qimmatli qog’ozga egasining nomi yozilmaydi va taqdim etuvchiga tegishli hujjatlar deb hisoblanadi. Bu qimmatli qog’ozlar erkin muomalada bo’ladi. 26 sota olmaydi, faqatgina aksionerlar kengashida muhokama qilingachgina sotilishi mumkin. Bir aksioner 15 %dan yuqori aksiyaga ega bo’la olmaydi.Birjada 110dan ko’p ishchilar ishlaydi, uning a’zolari soni cheklanmagandir. Tokio Fond Birjasi (TFB) : Birja yuz yildan ortiq vaqtdan beri faoliyat yuritadi. Uning listingiga 1700dan ortiq kompaniyalarning qimmatli qog’ozlari kiritilgan bo’lib, ulardan 100 dan ortig’I chet ellilardir. Yaponiya fond birjasi assotsatsiya ko’rinishida tashkil etilgan bo’lib, ular birja bitimlarini tuzish huquqiga egadirlar. Fond birjasining ishtirokchisi bo’lish uchun brokerlik o’rnini sotib olish kerak, joy 1 mlrd.yendan yuqori bolishi mumkin. Birja a’zolari minimal belgilangan kapitalga ega bo’lishlari kerak, bu summa 200mln.dan 3 mlrd.yengachadir. Istambul Fond Birjasi ( istambul Stock Exchange, ISE) : Turkiya fond birjasining tarixi Ottaman imperiyasining hukumronligi davridan boshlanadi. XX asrning 70 yillarida Turkiyada banklar inqirozi bo’lgan. Iqtisodiyotni sog’lomlashtirish maqsadida bir necha farmonlar qabul qilingan bo’lib, jumladan capital bozori to’g’risidagi 1981 yilda qonun ham qabul qilingandir. 1983 yilda qonunga qo’shimchalar kiritilib, Istanbul Fond bijasining faoliyati tasdiqlandi. Ilk savdolar 1986 yilda o’tkazilgandir. O’sha davrlarda 41 ta kompaniyalarning aksiyalari listingda bo’lib, savdoda 36 ishtirokchi qatnashar edi. Kunlik oborot 500000 dollarni tashkil etar edi. Xozirda 163 ta ishtirokchi savdolarda ishtirok etib, kunlik oboroti korporativ aksiyalar bo’yicha 250 mln. Dollarni davlat obligatsiyalari bo’yicha 1 mlrd. Dollarni tashkil etmoqda. Istanbul fond birjasi yarim davlatga tegishli bo’lan professional tashkilotdir. Boshqaruvchi va predsedatel I davlat tomonidan tayinlanadi. XX asrning boshlarida birjalar iqtisodiyot uchun muhim ahamiyat kasb eta boshlagan. Birjalar odatda xususiy va davlat birjalariga bo’linadi. Qimmatli qog’ozlar savdo qilinadigan fond birjalarini nazorat qilish va ularni boshqarish usullari iqtisodiyotning muhim qismi bo’lgan virtual iqtisodiyotni boshqaruvchi richaglardan biri hisoblanadi. Masalan, Rossiyada davlat qonunchiligiga binoan birjalar tijorat sharikchiligi asosida tashkil qilinadi. Hozirda dunyoda 200 ga yaqin 19 orasida davlat zayomlari shaklida cheklangan ko’rinishda qullanilgan. XIX asrning oxirlari XX-asrning boshlarida esa aksioner jamiyatlarining barpo bo’la boshlashi bilanoq daslabki aksiyalar chiqarilib muomalaga kiritilgan 5 . Hozir qimmatli qog’ozlarning asosiy turlari va ularning asosiy xususiyatlari bilan tanishib chiqamiz. Q immatli qog’ozlarning asosiy (fundamental) xususiyatlariga aylanuvchanlik, likvidlilik va xatar kiradi. Aylanuvchanlik — bu qimmatli qog’ozning bozorda xarid qilinishga va sotilishga, shunnggdek,ko`pchilik hollarda boshqa tovarlar muomalasini osonlashtiruvchi mustaqil to`lov vositasi safatida qo`llanishga qodirligidir 6 . Barchaga ma`lum bo`lgan P—T (pul — tovar), T—P (tovar — pul) metamorfozalarda qimmatli qog’ozlar ham tovar sifatida, ham pul sifatida qatnashishi mumkin. qimmatli qog’ozlar ma`lum ma`noda tovar hisoblanadi, u o`z qiymatiga va iste`mol qiymatiga ega. Shu bilan birga, ba`zi holatlarda qimmatli qog’ozlarning alohida turlari (davlat obligatsiyalari, veksellar) ma`lum bir qulay vaziyatlarda pul vazifasini — muomala va to`lov vositasini ham bajarishi mumkin. Ma`lumki, ayrim mamlakatlarda ko`chmas mulk, avtomobil va boshqalar bilan hisob-kitob qilish chog’ida yuqori likvidli davlat obligatsiyalaridan to`lov vositasi sifatida foydalaniladi. Likvidlilik — bu qimmatli qog’ozning uning egasi uchun deyarli zarar keltirmagan holda tez sotilishi, pul mablag’lariga aylanish qudratidir. Likvidlilikka ta`sir ko`rsatadigan omillar uchta guruhga: a) umumiqtisodiy omillar; b) mazkur mamlakatda qimmatli qog’ozlar bozorini tashkil qilish darajasi bilan bog’liq omillar; v) emitentning o`ziga xos xususiyatlari bilan bog’liq omillar. Umumiqtisodiy omillarga pul muomalasi, iqtisodiyotni davrning u yoki bu bosqichida bo`lishi, sarmoyadorlar tomonidan to`lovga qodir talabning mavjudligi, bank hisob — kitoblarini amalga oshirish tezligining darajasi kabilar kiradi. Fond bozorini tashkil etish bilan bog’liq omillarga imkoniyatli sarmoyadorlarning axborotga ega bo`lish darajasi, marketmeykerlar muassasasining mavjudligi, bir 5 “The history of securities in central asia”, Main article ( www.wikipedia.org last entered on 20.03.2020) 6 Х . М . Мавлянбердиева , Д . С Файзуллаева « МОЛИЯ БОЗОРИ ВА Қ ИММАТЛИ Қ ОГОЗЛАР » Укув - услубий кулланма , Тошкент -2020 7 vaziyatning indikatori hisoblanadi. «Qayta baholanish huquqiga ega bo`lgan» aksiyalar emitentga aksiyaning egasidan qo`shimcha badalni talab qilish huquqini beradi. Aksariyat hollarda bunday aksiyalar inflyatsiya sharoitlarida chiariladi. «Kafolatlangan aksiyalar» — kafolatlangan dividendlarni olish huquqini beradi. “Vinkulirlangan aksiyalar’ — ushbu aksiyalarning egasi ularni aksiyadorlik jamiyati ijroiya organining ruxsatisiz sotishi mumkin emas. Imtiyozli (preferensial) aksiyalar alohida o`rin tutadi, ularning har xil turlari mavjud. Masalan, chaqirib olinish huquqiga ega bo`lgan (chaqirib olinadigan) imtiyozli aksiyalar — mazkur aksiyalar emitentta ularning egasidan oldindan xabar qilingan holda sotib olish huquqini beradi. “Oltin aksiya” — bu uning egasiga (ustav fondiga qo`shgan ulushidan qat`i nazar) ma`lum bir vaqt mobaynida kompaniyani boshqarish huquqini beradi. Bunday aksiyalar ko`pincha xususiylashtirish jarayonlari kechayotgan mamlakatlarda uchraydi. Bunda “oltin” aksiyaning egasi sifatida, odatda, qandaydir bir iqtisodiyotni boshqaruvchi idora orqali davlatning o`zi ishtirok etadi. “Kumulyativ” aksiyalar. Ularni chiqarish shartlarida, odatda, ushbu aksiyalar bo`yicha to`lanishi lozim bo`lgan, lekin to`lanmagan dividendlarning jamg’arib borilishi va emitentning moliyaviy ahvoli yaxshilanib, dividendlarni to`lash imkoniyati paydo bo`lgan vaqtda to`lanishi nazarda tutiladi. Plyural — ko`p ovozlya aksiyalar. Mazkur qimmatli qog’ozlar fashistlar Germaniyasida keng qo`llanildi. Ular millatchi «hukmron doira»ga keng huquqlar va aniq tarzda amalga oshirilgan investitsiyalardan qat’i nazar, sanoatning etakchi tarmoqlarini o`z nazorati ostida ushlab turish imkoniyatini berardi. “Retrektiv” aksiyalar — bu o`z egasiga ularni so`ndirish uchun kompaniyaga taqdim etish xuquqini beruvchi aksiyalardir. So`ndirish shartlari, muddatlari to`g’risida bunday qimmatli qog’ozlarning birlamchi emissiyasi vaqtida kelishib olinadi. “Ayirboshlanadigan” aksiyalar — ularni oldindan kelishilgan narxlar bo`yicha muayyan bir vaqt oralig’ida boshqa aksiyalarga (odatda, oddiy aksiyalarga) almashtirish mumkin. “Kursi o`zgarib turuvchi axtsiyalar”. Ushbu aksiyalar bo`yicha dividend to`lovlari foizning o`zgarishi darajasiga qarab o`zgarib turadi Agar foiz o`ssa, aksiyalar bo`yicha to`lovlar ham o`sadi va aksincha. 10 “Orderli aksiyalar” — ular o`z egalariga oddiy aksiyalarning ma`lum bir miqdorini xarid qilish va bu bilan butun nashrning likvidligini oshirish huquqini beradi. Obligatsiya (lotincha obligatio o`zidan, majburiyat) - bu egasi qarz berganligidan guvohlik beruvchi va unga ushbu qimmatli qog’oznang nominal qiymatini unda ko`rsatilgan muddatda belgilangan (qat`iy) foiz to`langan holda qollash majburiyatini tasdiqlovchi qimmatli qog’ozdir 9 . Aksiyadan farqli ravishda obligatsiya emitentning mol- mul kiga nisbatan mulk unvoni hisoblanmaydi. U ovoz berish va boshqarish huquqini bermaydi. Obligatsiya - bu bir shaxsning (sarmoyador - kreditorning) boshqa bir shaxsga (emitent- qarzdorga) mablaglarni vaqtinchalik foydalanish uchun berganligi (kredit) haqidagi guvohnomadir. Obligatsiyalar ma`lum muddatga chiqariladi va so`ndirilishi shart. emitentning faoliyati tugatilgan vaqtda ularning egalari qimmatli qog’ozlar boshqa turlarining egalariga qaraganda an`anaviy tarzda ustunlikka ega bo`ladi. Emitentning xususiyatiga ko`ra obligatsiyalar quyidagi uchta katga guruhga bo`linadi: davlat obligatsiyalari, munitsipal obligatsiyalar, korxonalar obligatsiyalari. Moliyalash vositasi sifatida obligatsiyalar o`zlarining ustun tomonlari bilan bir qatorda kamchiliklariga ham ega. Sanoat obligatsiyalari bo`yicha qat’iy foiz kompaniya uchun doimiy xarajatlarning o`sishini anglatadi. Tanglikka uchragan davrlarda bunday xarajatlar dividendlardan farqli ravishda, emitent uchun juda sezilarlidir, chunki dividendlar kompaniyaning daromadlariga qarab ancha past darajada belgilanishi yoki umuman to`lanmasligi ham mumkin. Veksel ( nemischa Wechsel so`zidan ) – bu veksel beruvchining yoki vekselda ko`rsatilgan boshqa to`lovchining vekselda ko`zda tutilgan muddat kelganda veksel egasiga ma`lum miqdordagi summani to`lash haqidagi so`zsiz majburiyatini tasdiqlovchi qimmatli qog’ozdir 10 . Amaldagi qonunchilikka ko`ra, veksellar korxona va tashkilotlar tomonidan aniq savdo bitimi asosida yozilishi mumkin. Ular oddiy va o`tkazma turlarida 9 John C. Hull “ Options, futures, & other derivatives”, Fifth Edition, Prenticehall , Uppersaddle River, New Jersey, 2005 10 Х . М . Мавлянбердиева “ Қимматбаҳо қоғозлар ва фонд биржаси ” Укув кулланма Тошкент , 2020 11 bo`ladi. Oddiy veksel (solo veksel) — bu qarzdornpng (veksel beruvchining) muayyan pul summasini ko`satilgan muddatda kreditorga (birinchi oluvchisiga) to`lash majburiyatini ifodalovchi hujjat. O`tkazma veksel (tratta) — bu veksel beruvchi—kredptor (trassant)ning qarzdor(trassat)ga ma`lum pul summasini ko`rsatilgan muddatda uchinchi shaxs—birinchi oluvchi (remitent)ga to`lash buyrug’ini ifodalovchi hujjat. Jahon amaliyotida veksellarning quyidagi turlari uchraydi: qolangan veksellar — aniq bitimlarga asoslangan veksellar; do`stlik veksellari — ishonch asosida beriladi; bronza veksellar — tovar bilan qoplanmagan veksellar; tijorat veksellari — tovar bitimlariga asoslangan veksellar; moliyaviy veksellar — ssuda bitimlariga asoslantan veksellar, u bo`yicha bir korxona boshqa korxonaga pul mablag’lari beradi; bank veksellari — ular bo`yicha banklar to`lovchi sifatida ishtirok etadigan veksellar; xazina veksellari — moliyaviy vekselning bir turi 11 . Xedjerlash uzi inglizcha hedge so’zidan olingan bo’lib, to’smok, cheklamok degan ma`nolarni anglatadi. Xejerlash - bu fyuchers, optsion, varrant, forvard kelishuvlarida (asosiy qimmatli qog’ozlarning oldi-sotdisi bilan bir vaqtning o’zida bo’lganligi sababli) narx va foyda xavf – xatarini sug’urta qilish shakllaridan biridir 12 . Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, qimmatli qog’ozlar va ularning turlari bevosita fond birjalarining foydalanadigan vositalari hisoblanib, ularning o’rganish qimmatli qog’ozlar bozorining xususiyatlari va ularni tartibga solish usullarini o’rganish uchun poydevor bo’ladi. Shu sababli, kelgusi mavzuda bevosita qimmatli qog’ozlar bozoriga to’xtalib o’tamiz. 2. Qimmatli qog’ozlar bozorining funksiyalari va boshqarish usullari Qimmatli qog’ozlar bilan savdo qiluvchi asosiy komplekslardan biri bu fond bozorilaridir. Ushbu bozorlar yuqorida aytib o’tilganidek, jahon iqtisodiyotining eng ko’p mablag’ aylanadiga qismi bo’lib, ular asosiy dunyoning moliyaviy 11 Х . М . Мавлянбердиева “ Қимматбаҳо қоғозлар ва фонд биржаси ” Укув кулланма Тошкент , 2020 12 Х.М.Мавлянбердиева, Д.С Файзуллаева « МОЛИЯ БОЗОРИ ВА Қ ИММАТЛИ Қ ОГОЗЛАР» Укув-услубий кулланма, Тошкент-2020 12 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi Konctitutsiyasi. T.: O‘zbekistan, 2018 y. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Markaziy bank to‘g‘risida»gi qonuni. 15.11.2019, №O‘RQ-582. 3. O‘zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi (yangi tahriri) qonuni. 22.10.2019, №O‘RQ-573. 4. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-580. 5. O‘zbekiston Respublikasining “To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida”gi Qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-578 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24 yanvardagi Oliy Majlisga yo‘llagan Murojaatnomasi. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Davlat aktivlarini boshqarish, monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital bozorini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2019 yil 14 yanvardagi PF-5630-sonli farmoni 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17 yanvardagi PF- 5635-son, “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investisiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida” farmoni. 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank xizmatlari ommabopligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF- 3620 sonli farmoni. 2018 yil 23 mart. 33 obligatsiyalar sotilishiga moslashish va gullab yashnashiga XIX asrda shaharlarning sanoatlashish sabab bo’lgandir. Har bir shaharlarda o’z rivojini ta’minlash maqsadida o’z fond birjalarini tashkil qila boshladilar. Misol uchun Angliya va germaniyada o’z shaharlarida 20 dan ortiq birjalar tashkil etildi. 1960 yilllar dan boshlab AQSH, Fransiya va Angliya o’z aqimmatli qog’ozlarini ommaviy taklif eta boshlashdi. Bu o’ziga xos operatsiyalarning maqsadi yuqori foyda olishdan nazorat qilinuvchi aksiyalar paketiga egalik qilishgacha bo’lgan maqsadlarni mujassamlashtirgandir. Faqat qimmatli qog’ozlar bozorining professional ishtirokchilari tomonidan maxsus qoidalar bo’yicha olib boriladi. Quyida hozirda jahonning eng yirik birjalari haqida qisqacha ma’lumot aks etgan 17 : Nyu-York Fond Birjasi (New-York Stock Exchange, NYSE) : AQSHning asosiy va dunyoning eng yirik fond birjasidir. U 1792 yil 17 mayda 24 ta brokerlar brokerlik shartnomasini tuzish orqali Nyu-Yorkda birinchi uyushgan qimmatli qog’ozlar bozorini tashkil etishgandir. Fond birja korporatsiya bo’lib, uning faoliyati 26 kishidan iborat direktorlar kengashi tomonidan tayinlanadigan boshqaruvchi tomonidan boshqariladi. Direktorlar kengashi 12 ta birja a’zolari, 12 tasi mustaqil vakillar, 2 tasi esa, bu director vazifasini o’tovchi shaxs va uning o’rin bosaridan iboratdir. Direktorlar kengashi birja faoliyati uchun javob berishadi. Birjadagi operatsiyalatni faqatgina uning a’zolarigina amalga oshirishi mumkin, uning a’zolari soni 1500 ga yaqindir. Frankfurt Fond birjasi : Frankfurt-na-mayndagi birja XVI asrda patdo bo’lgandir. Xozirda Frankfurt fond birjasi nafaqat Germaniyadagi, balki butun Yevropadagi moliyaviy markaz hisoblanadi. Savdoga 1112 ta korxona aksiyalari, 7827 ta tadbirkorning obligatsiyalari kiritilgandir. Birja ishtirokchilarining soni 247 ta bo’lib ulardan 149 tasi banklar, 59 ta erkin maklerlardir. Birja aksionerlik jamiyati formasida tashkil etilgandir, uning ustav kapitali 84 mln.yevro. Aksionerlar birja a’zolaridir, 79 %i nemis banklariga, 10 %chet el bankalariga, 5 %i kurslar bo’yicha maklerlarga, 6 %i erkin maklerlarga tegishlidir. Aksiyalari egasining nomi yozilgan aksiyalar bo’lib, biror aksioner o’z aksiyasini xoxlaganda 17 “Biggest stock markets of world. History” ( www.wikipedia.org last entered on 23.03.2020y) 18 Kirish Globalizatsiya darajasi ortib jahon iqtisodiyoti integratsiyalashish kuchayib borgan sari xalqaro iqtisodiy munosabatlar murakkablashib boraveradi. Ushbu murakkab tuzilishi keskin iqtisodiy jarayonlarni keltirib chiqaradi. Har bir iqtisodiy silkinish davrida jahon iqtisodiyoti o’z boshidan fan texnika inqilobi va yangi tarkibiy o’zgarishlarni kechiradi. Kompyuter texnologiyalarining tez rivojlanishi natijasida XX asrning so’nggi yillarida iqtisodiyotning virtuallashishi va elektron tijorat odatiy holga aylandi. O’z o’zidan ushbu jarayon moliyaviy bozorni ham xalqaro faoliyatini rivojlanishiga va qamrov darajasini keskin ortishiga sabab bo’ldi. Qimmatli qo’gozlar bozori kundan kunga mobillashib, undagi mablag’lar aylanmasi ortib bormoqda. Ekspertlarning ta’kilashicha, jahon moliyaviy bozorining aylanma mablag’lari jahon YAIMidan qariyb 10 barobar ko’p bo’lib, 2008-yilda sodir bo’lgan inqirozgacha $ 700 trln ni tashkil qilgan 1 . Ushbu mablag’ning aosiy qismi fond bozorlaridagi qimmatli qog’ozlarga tegishli. Bundan kelib chiqadiki, qimmatli qog’ozlar bozori hozirda neg dolzarb va keng qamrovli tarmoqlardan biri bo’lib, O’zbekiston singari rivojlangan davlatlar uchun ushbu sohani rivojlantirish va to’g’ri boshqarishi orqali ulkan imkoniyatlar eshigini ochadi. Hozirda jahonda qimmtli qog’ozlar bozorini rivojlantirish borasida yuksak natijalarga erishgan davlatlar qatoriga AQSH, Yaponiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya, Singapur va Italiya kabi davlatlarni kiritishimiz mumkin. Ushbu davlatlar qimmatli qog’ozlar bozorini va ularni yangi shakllarini rivojlanishi bo’yicha juda katta tajribaga ega bo’lib, ularni bevosita o’rganib chiqish ushbu sohani rivojlantirsh borasida O’zbekiston uchun ham katta samaradorlik va istiqbollarni keltiradi. Natijada, o’z milliy qimmatli qog’ozlar bozorimizni shakllanitirish va rivojlantirishda bir pog’ona ilgarilashga erishamiz. Ushbu bitiruv malakviy ishimizda Buyuk Britaniyaning ushbu sohadagi qariyb 500 1 N.X.Jumayev “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi: mohiyati, sabab oqibatlari va O’zbekistonga ta’siri”, JIDU, Toshkent, 2020, 13-14 b. 3 qimmatli qog’ozlarnig narhlariga juda katta ta’sir qilishi mumkin. Buni sababini globalizatsiya jarayonida qimmatli qog’ozlar faoliyati va moliya bozorining jahon iqtisodiyotiga integratsiyasi kuchli ekanligida deb ko’rstishimiz mumkin. Chunki, qimmatli qog’ozlar chiqaruvchi kompaniyalar va ularni oldi-sotdisi bilan shug’ullanuvchi ishtirokchilar xalqaro darajada faoliyat yuritadilar. Qimmatli qog’ozlar kompaniya ishlayotgan soha yoki investitsiya istiqboliga bog’liq. Daromad keltirishiga ko’ra, qimmatli qog’ozlar riski kam daromadi past, riski ham daromadi ham yuqori yoki daromadi yuqori riski kam (AAA reytingli) kabi guruhlarga bo’linadi. Boshqa turdagi qimmatli qog’ozlar ham mijozlarga ko’pdan-ko’p foyda keltirishi mumkin. Faqat investitsiya obekti to’g’ri tanlansa bas. Qimmatli Qog’ozlar bo’yicha daromad turli usullar bilan olinishi mumkin. Agar qimmatli qog’ozlar egasining vaqtinchalik ixtiyorida bo’lsa-yu, shu davr ichida bozor narxlarining oshishi munosabati bilan sotib olingan boxosiga nisbatan qimmatroq naxga sotish evaziga daromad olinsa, u xolda bunday usulda olingan daromad tafovutlar daromadi , yani bozordagi narxlar tafovutlari evaziga olingan daromad deb yuritiladi. Bu daromad bozordagi talab va taklifga bog’liq bo’ladi. Agar qimmatli qog’ozlar egasining mulki bo’lsa, u xolda daromadlar quydagi usullarda olinishi mumkin. O’zgarmas foizli to’lov usuli. Bu-daromad to’lashning eng oddiy va keng tarqalgan usuli bo’lib, u asosan daromadga inflyatsiyaning ta’siri sezilarli darajada bo’lmagan shartlarda qo’llaniladi. Pog’onali foizli to’lov usuli. Bu to’lov belgilangan oraliq muddatlarda pog’onama-pog’ona amalga oshirilib boriladi. Biror bir pog’ona (muddat) o’tishi bilan ixtiyoriy ravishda qarzga berilgan pul mablag’ini uning egasi foiz daromadi bilan qaytarib olishi yoki har bir belgilangan oraliq muddat o’tishi bilan miqdori o’sib boruvchi foiz daromadlarini olish mumkin. O’zgaruvchi foizli to’lov usuli. Bu to’lov Markaziy bank tomonidan belgilab quyilgan to’lov stavkasining vaqt bo’yicha (masalan, kvartalda, yarim 25 Oddiy aksiya aksiyadorlar yig’ilishida ovoz berish huquqini beradi, u bo`yicha olinadigan dividend miqdori esa, aksiyadorlik jamiyatining yil davomidagi ishining natijalariga bog’liq va boshqa hech narsa bilan kafolatlanmagan. Bunday aksiyalarning egalari boshqa qimmatli qog’ozlarning egalariga qaraganda katta tavakkalchilik qilajakligi bois, ular bo`yicha ko`zda tutiladigan dividenddar juda yuqori darajada bo`ladi. Imtiyozli aksiya aksiyadorlar umumiy yig’ilishida ovoz berish huquqini va bu bilan korxonani boshqarishida ishtirok etish huquqini bermaydi. Ularning imtiyozliligi, bir tomondan, jamiyat xo`jalik faoliyati natijalaridan qat’i nazar, kafolatlangan daromadni olish imkoniyatidan, ikkinchi tomondan esa, aksiyadorlik jamiyati tugatilgan vaqtda aksiyalar qiymatini birinchi navbatda olish huquqidan iborat. Imtiyozli aksiyalarning umumiy nominal qiymati kompaniya ustav sarmoyasining 20 foizidan oshmasligi kerak 8 . Aksiyadorlik ishining ikki asrdan ortiq tarixi aksiyalar turlarining juda keng to`plamini ishlab chiqdi. quyida aksiyalarning bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda tez-tez uchrab turadigan asosiy turlarini sanab o`tamiz: Fond birjasida muomalada bo`lish xususiyatiga ko`ra, “ro`yxatga olingan” va “ro`yxatga olinmagan” aksiyalar mavjud. Dastlabkilari — bu birjada muomalaga chiqarilgan aksiyalardir. Keyingilari esa — faqat qimmatli qog’ozlarning birjadan tashqari bozorlarida mavjud bo`lgan aksiyalar. Emitent tomonidan chiqarilish xususiyatiga ko`ra, obuna aksiyalari mavjud (ularning joylashtirilishi uchun distrib’yuter firma tomonidan kafolatlar berilgan). Ular to`lash yoki bir vaqtda to`lanadigan va qismlarga bo`lib to`lanadigan turlarga bo`linadi. Muomala xususiyatiga ko`ra, “muomaladagi aksiyalar”, ya`ni emitentning qimmatli qog’ozlar bozorida doimiy ravishda muomalada bo`luvchi aksiyalar va “portfel aksiyalari”, ya`ni ularni chiqargan kompaniyalar ixtiyorida bo`lgan aksiyalar. “Faol” deb nomlanuvchi aksiyalarning alohida toifasi mavjud. Bu birjalarda doimiy ravishda katga miqdorda muomalada bo`ladigan aksiyalardir. Mazkur aksiyalar ular uchun maxsus indekslar belgilanish chog’ida bozordagi 8 Х.М.Мавлянбердиева, Д.С Файзуллаева «МОЛИЯ БОЗОРИ ВА Қ ИММАТЛИ Қ ОГОЗЛАР» Укув-услубий кулланма, Тошкент-2020 9

Qimmatli qog’ozlar bozori, uning ishtirokchilari

Купить