Qishloq fuqorolar yig’ini ma’lumotlar bazasini yaratish - Informatika va AT - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	1.6MB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	07 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Informatika va AT

Qishloq fuqorolar yig’ini ma’lumotlar bazasini yaratish

Sotib olish

Qishloq fuqorolar yig’ini ma’lumotlar bazasini
yaratish

Reja:
I. Kirish.
II. Nazariy qism.
2.1. MBBT ning nazariy asoslari.
2.2. Predmet soha bo’yicha taxlil qilishni amalga oshirish.
2.3. MB tillarini quvvatlash.
2.4. Microsoft Access dasturi. Jadvallar, formalar, so’rovlar, hisobotlar va makroslar.
III. Amaliy qism.
3.1. Ma’lumotlar bazasini loyixalash.
IV. Xulosa.
V. Foydalanilgan adabiyotlar.
VI. Ilova.

Kirish.
Ma’lumki, insoniyat axborotlashtirish sohasida haqiqiy inqilobiy o‘zgarishlar
davrini boshidan kechirmoqda. Buning natijasida esa umumjahon axborotlashgan
hamjamiyati shakllanmoqda. Shu sababli ham axborot-kommunikatsiya sohasini jadal
suratlar bilan rivojlantirish O‘zbekiston iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan tarkibiy
o‘zgarishlar hamda iqtisodiy islohotlarning bosh yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda olib borilayotgan iqtisodiy, tashkiliy va boshqa o‘zgarishlarni
amalga oshirish natijalari mamlakatimizda axborotlashtirish sohasidagi
muammolarning hal etilishiga ham bog‘liqdir. Axborotlashtirish sohasidagi asosiy
yo‘nalishlar O‘zbekiston Respublikasining bir qator qonunlari, mamlakatimiz
prezidentining farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari va boshqa
meyoriyhuquqiy hujjatlarda ham o‘z aksini topgan.
Davlat tomonidan tartibga solishning muximligi va respublikada
axborotlashtirish jarayonini tezlashtirish zaruriyatini hisobga olib, O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1992-yil 8-dekabrdagi qarori bilan Fan va
Texnika bo’yicha Davlat Qo’mitasi (FTDK) qoshida Axborotlashtirish bo’yicha bosh
boshqarma tuzildi.
Mazkur qarorda belgilab berilgan asosiy vazifa va faoliyat yo’nalishlari
doirasida O’zR FTDK tashabbusi bilan axborotlashtirish jarayonini rivojlantirishga
yo’naltirilgan bir qator qonunlar qabul qilindi. Axborotlashtirish haqida (1993 yil,
may), EHM va ma’lumotlar bazasi uchun dasturlarni huquqiy muxofazalash haqidagi
(1994 yil, may) qonunlar shular jumlasidandir.
UzR FTDK Axborotlashtirish haqida Qonunning qoidalarini bajara borib,
1994yil dekabrida Vazirlar Mahkamasi O’zbekiston Respublikasining
axborotlashtirish kontseptsiyasini ma’qulladi.
O’zbekiston axborot texnologiyalarini tadbiq etish va rivojlantirish uchun talay
intellektual imkoniyat va axborot zaxiralariga ega. Fanlar Akademiyasi, oliy va o’rta
maxsus o’quv yurtlari, ishlab chiqarish va firmalarda kompyuter texnikasi, aloqa,
dasturiy va axborot ta’minoti, axborot tizimlari bo’yicha malakali xodimlar
ishlamoqda.

Xalq xo’jaligining ushbu yo’nalishida O’zbekiston Respublikasi ham yuqorida
belgilab berilgan tamoyillarni amalga oshirar ekan, axborotlashgan jamiyat sari
shaxdam qadamlar bilan bormoqda.
Buning yorqin dalili sifatida 1997-yil 29-avgustda qabul kilingan «Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi»ni, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining ikkinchi
chaqiriq V sessiyasida prezident I. Karimov ko’targan masalalar yuzasidan 2001-yil
23-mayda Vazirlar Maxkamasining «2001-2005-yillarda kompyuter va axborot
texnologiyalarini rivojlantirish, «Internet»ning xalqaro axborot tizimlariga keng kirib
borishini ta’minlash dasturini ishlab chiqishni tashkil etish chora-tadbirlari
to’g’risida»gi qarorini va 2001-yilning may oyida respublikamizda birinchi martta
o’tkazilgan Internet festivalini aytib o’tish mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi prezidentining 2002-yil 30-maydagi
“Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini joriy etish to‘g‘risida”gi Farmoni axborotlashtirishning milliy
tizimini shakllantirish, iqtisodiyot va jamiyat hayotining barcha sohalarida zamonaviy
axborot texnologiyalarini, kompyuter texnikasi va telekommunikatsiya vositalarini
ommaviy ravishda joriy etish hamda ulardan foydalanish, fuqarolarning axborotga
ortib borayotgan talab-extiyojlarini yanada to‘liqroq qondirish, jahon axborot
hamjamiyatiga kirish hamda jahon axborot resurslaridan bahramand bo‘lishni
kengaytirish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratishga qaratilgan bo‘lib, Farmonda
kompyuterlashtirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish
hamda ularning zamonaviy tizimlarini joriy etish birinchi galdagi eng muhim
vazifalar sifatida e’tirof etilgan.

Nazariy qism.
2.1. MBBT ning nazariy asoslari.
Informatsion tizimlarni yaratish bo’yicha jadal harakatlar ma’lumotlar hajmining
t е z suratlar bilan oshib borishi sharoitida 60 yillar boshida maxsus “Ma’lumotlar
bazasini boshqarish tizimi” (MBBT) deb ataluvchi dasturiy kompl е ksning
yaratilishiga olib k е ldi.

MBBT asosiy xususiyatlari - bu prots е duralar tarkibi bo’lib, ular faqat
ma’lumotlarni kiritish va saqlashda ishlatilmasdan, ularning strukturasini ham
tasvirlaydi. Ma’lumotlarni o’zida saqlab va MBBT ostida boshqariladigan fayl, oldin
ma’lumotlar banki d е b atalib, k е yinchalik esa “Ma’lumotlar bazasi” deb yuritila
boshladi.
Ma’lumotlarni boshqarish tizimi, quyidagi xossalarga ega:
 fayllar to’plami mantiqiy k е lishuvni quvvatlaydi;
 ma’lumotlar ustida ish yuritish tili bilan ta'minlaydi;
 har xil to’xtalishlardan k е yin ma’lumotlarni qayta tiklaydi;
 MBBT bir n е cha foydaloanuvchilarning parall е l ishlashini ta'minlaydi.
Zamonaviy MB texnalogiyasida MBni yaratish, unga xizmat kursatish va
foydalanuvchilarni MB bilan ishlashiga imkon yaratish maxsus dasturiy uskunalar
yordamida amalga oshiriladi. Bunday dasturiy uskunalar majmuasi ma’lumotlar
bazasini boshqarish tizimlari (MBBT ) deb ataladi .
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) - bu dasturiy va apparat
vositalarining murakkab majmuasi bo’lib, ular yordamida foydalanuvchi ma’lumotlar
bazasini yaratish va shu bazadagi ma’lumotlar ustida ish yuritish mumkin.
MBBT-MBni yaratish, uni dolzarb xolatda ushlab turish, kerakli axborotni
topishni tashkil etish va boshka xizmat ko’rsatish uchun zarur bo’ladigan dasturiy va
til vositalari majmuasidir.
MBBT misoli sifatida kuydagilarni keltirish mumkin:
-DBASEdasturi;
-Microsoft Access;
-Microsoft For Pro For DOS;
-Microsoft For Pro For
WINDOWS; -Paradox for DOS; -
Paradox for WINDOWS.
MB bilan ishlashga kirishishdan oldin ma’lumotlarni tasvirlash modelini tanlab
olish kerak. U quyidagi talablarga javob berishi lozim:
-axborotni ko’rgazmali tasvirlash; -axborotni
kiritishda soddalash;
-axborotni izlash va tanlashda qulaylik;

-boshqa omborga kiritilgan ma’lumotdan foydalanish imkoniyatining
mavjudligi;
-MBning ochiqligini ta’minlash (yangi ma’lumotlar va maydonlar qo’shish,
ularni olib tashlash imkoniyatlari va xokazo).
MB bitta yoki bir necha modellarga asoslangan bo’lishi mumkin. Xar qanday
modelga o’zining xossalari (parametrlari) bilan tavsiflanuvchi ob’ekt sifatida qarash
mumkin. SHunday ob’ekt ustida biror amal (ish) bajarsa bo’ladi. MB modellarining
uchta asosiy turlari mavjud:
Ma'lumki, MBBT dasturiy va til vositalarining to’plamidan iborat bo’lib, ular
yordamida MB ni hosil qilish, yuritish, tahrirlash va boshqa vazifalarni bajarish
mumkin. Bunday tizim yordamida operatsiya tizimining ma’lumotlarini boshqarish
bo’yicha imkoniyatlari kengayadi.
MBBT ning vazifalarini uch guruhga ajratish mumkin:
- fayllarni boshqarish, ya'ni faylni ochish, nusxa olish, nomini o’zgartirish
tuzilishini o’zgartirish, qayta hosil qilish, tiklash, hisobot olish, bekitish va
boshqalar;
- yozuvlarni boshqarish, ya'ni yozuvlarni o’qish, kiritish, tartiblashtirish,
o’chirish va boshqalar;
- yozuv maydonlarini boshqarish.
Shuni ta’kidlash lozimki, ma’lumotlarni harflar dastasi yordamida kiritish,
hisoblash, takroriy jarayonlarini amalga oshirish, ma’lumotlarni ko’rsatuv oynasi yoki
bosmaga chiqarish MBBT ning vazifalari qatoriga kirmaydi. Bu vazifalar amaliy
dasturlar yordamida bajariladi. Bunday dasturlar MBBTning maxsus dasturlash tillari
orqali hosil qilinadi.
Yuqorida keltirilgan vazifalar to’plami MBBT da uch turdagi dasturlarning
bo’lishini talab qiladi: boshqaruvchi dastur, qayta ishlovchi (translyator) dastur va
xizmat ko’rsatuvchi dastur. MBBT ishga tushishi bilan asosiy boshqaruvchi dastur
xotirasiga yuklanadi. Boshqa dasturlar tegishli holda ishga tushiriladi.
MBBTni turkumlashda mantiqiy tuzilish asos qilib olingan. Shuning uchun ham
tarmoqli, pog`onali va relyatsion MBBTlari mavjud. Relyatsion MBBT lari keng
tarqalgan bo’lib, ular jumlasiga dBase III Plus, FoxBase, Fox Pro, Clipper, dBase IV,
Paradox va boshqalar kiradi.

MBBT ikki tartibda: interpretatar va kompilyator tartibda ishlashi mumkin.
Interpretator tartibda dasturlarning buyruqlari bosqichma-bosqich, birin-ketin
bajariladi. Unda har bir buyruq nazorat qilinadi, so’ngra mashinina tiliga aylantirib,
bajariladi. Tegishli amallar bajarilgandan keyin, ular xotiradan o’chiriladi, tizim qayta
ishlash bosqichiga o’tadi va keyingi buyruqni bajarishaga kirishadi.Interpritator
tartibida «exe» kengaytirmali fayl hosil qilinmaydi. Bunday faylini hosil qilish uchun
kompilyator tartibida foydalaniladi. Kompilyator tartibida buyruqlar bevosita
bajarilmaydi, balki ular «exe» faylga yoziladi. exe faylni hosil qilish jarayoni ikki
bosqichdan iborat bo’ladi: boshlang`ich dasturni nazorat qilish va uni obj turga
aylantirish; matn muharriri yordamida dasturni exe faylga aylantirish. exe faylning
bajarilishi uchun MBBT ning mavjud bo’lishi shart emas, Interpretator tartibida
ishlaydigan MBBT ga dBase III Plus, FoxBase va Karat kiradi, kompilyator tartibida
Clipper, panel tartibida esa Clario ishlaydi.
MBBT foydalanuvchi bilan ma’lumotlar bazasi o’rtasidagi aloqani ta'minlovchi
dastur sifatida ishtirok etadi. Uning funksiyalari menyu va dasturlar ko’rinishida
namoyon bo’ladi.
Menyu tartibi MBBTning funksiyalari ekranda tasvirlanadi. Foydalanuvchi
kursorni harakatlantirish orqali tegishli funksiyani aniqlashi va bajarishga chaqirishi
lozim. Tizim aniqlangan funksiyalarni bajarib bo’lgandan so’ng yana menyu holatiga
qaytadi.
Dasturiy tartibda tegishli buyruqlar kiritiladi, dasturlar qayta ishlanadi va
bajarishga chaqiriladi. Bu holda MBBT interpritator tartibida ishlaydi va
foydalanuvchidan dasturlash tillarini bilish talab qilinadi.
MBBT da foydalaniladigan dasturlash tillariga umumiy talablar bilan bir qatorda
quyidagilar ham qo’yiladi:
• tilning to’liq bo’lishi;
• vazifalarni bajarish uchun tegishli vositalarning bo’lishi;
• aniqlangan ma’lumotlarni to’liq qayta ishlash va boshqalar.
Dasturlash tillari bir qator belgilarga ko’ra turkumlarga ajratiladi.
• o’zgaruvchanlik;
• jarayonlilik;
• foydalanilayotgan matematik apparat va boshqalar.

Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari arxitekturasi. Eng avvalo
umumlashgan holda formal bo’lmagan tavsifga ega ma’lumotlar bazasi tuziladi. Bu
ma’lumotlar bazasini tuzish har bir foydalanuvchilardan so’rovlar natijasida olingan
tasavvurlarni birlashtirilib amalga oshiriladi. Bu insonlarga tushinarli bo’lgan ta’biiy
til, matematik formulalar, jadvallar, grafiklar va boshqalar yordamida bajarilgan
tavsiv ma’lumotlar bazasini loyihalashda ma’lumotlarning infologik modeli deyiladi.
MBBT kerakli ma’lumotlarni tashqi eslab qolish qurilmasidan ma’lumotlarning
fizik modeli bo’yicha izlaydi.
Demak, kerakli ma’lumotlardan foydalanishga ruxsat aniq bir MBBT yordamida
bajariladi. Shuning uchun, ma’lumotlar modeli ushbu MBBT ma’lumotlarni
tavsivlash tilida tavsivlanishi kerak bo’ladi.
Ma’lumotlarning infologik model bo’yicha yaratiladigan bunday tavsivga
ma’lumotlarning datalogik modeli deyiladi.
Bu uch darajadali arxitektura ma’lumotlarning saqlanishi unga ishlatiladigan
dasturdan bog’liqmasligini ta’minlaydi.
MBBT tanlash asosan ko’p hollarda ilova toifasiga bog’liq bo’ladi. Ilova toifasi
MB murojat qilish usuli bilan aniqlanadi, u esa o’z navbatida rejalashtirilgan
so’rovlar bilan aniqlanadi.
Quyidagi toifalar farqlanadi:
Toifa 1. Barcha yoki ko’p yozuvlar olish. Bu toifa kup hollarda ketma - ket qayta
ishlash, katta hisobotlarni generatsiyalash va paketli (guruxli) qayta ishlash kiradi.
Toifa 2. Keng yozuvlarni olish, murojaat faqat bitta yozuv amalga oshiriladi. Bu
toifaga kuyidagilar kiradi: to’g’ridan- to’g’ri murojaat usuli, ixtiyoriy murojaat usuli,
indeksli usul, binar daraxt usuli va boshqalar.
Toifa 3. Birorta yozuvlarni olish.

2.2. Predmet soha bo’yicha taxlil qilishni amalga oshirish. MB
ni loyihalashtirishda asosan ikkita masala yechiladi:
• predmet sohasi ob’ektlarini qanday qilib ma’lumotlar modellarining
abstrakt obektlari shaklida ifodalash. Ayrim hollarda bu masalaga ma’lumotlar
bazasini mantiqiy loyihalash masalasi deyiladi.
• ma’lumotlar bazasiga so’rovlarning bajarilish effektivligini qanday
ta’minlash. Bu masalaga ma’lumotlar bazasini fizik loyihalash masalasi deyiladi.
Ixtiyoriy turdagi MBni loyihalashtirishning birinchi bosqichdagi predmet
sohasini tahlil qilish bo’lib, u axborot tuzilmasini (kontseptual sxemalar) tuzish bilan
yakunlanadi. Bu bosqichda foydalanuvchining so’rovlari tahlil qilinadi, axborot
ob’ektlari va uning xarakteristikalari tanlanadi, hamda o’tkazilgan tahlil asosida
predmet sohasi tuzilmalashtiriladi. Predmet sohasini tahlil qilishni uch bosqichga
bo’lish maqsadga muvofiqdir:
• kontseptual talablar va axborot ehtiyojlarini tahlil qilish;
• axborot ob’ektlari va ular orasidagi aloqalarni aniqlash;
• predmet sohasining kontseptual modelini qurish va MBni kontseptual
sxemasini loyihalashtirish.
Kontseptual talablar va axborot extiyojlarini tahlil qilishda quyidagi masalalarni
hal qilish kerak:
• foydalanuvchilarning MBga bo’lgan talablarini tahlil qilish;
• MBdan o’rin olishi lozim bo’lgan axborotlarga ishlov berish bo’yicha
mavjud masalalarini aniqlash;
• kelajakda hal qilinishi lozim bo’lgan masalalarni aniqlash;
• tahlil natijalarini hujjatlashtirish.
Predmet sohasini tahlil qilishning ikkinchi pog’onasi axborot ob’ektlarini
tanlash, har bir ob’ekt uchun zarur xossalarini berish, ob’ektlar orasidagi aloqalarni,
axborot ob’ektlariga qo’yiladigan cheklashlarni va axborot ob’ektlari orasidagi
aloqalarning turlarini aniqlashdan iborat.
Axborot ob’ektlarini tanlayotganda quyidagi savollarga javob berishga harakat
qilinadi:
1.MBda saqlanishi lozim bo’lgan ma’lumotlarni qanday sinflarga ajratish
mumkin?
2.Har bir ma’lumotlar sinfiga qanday nom berish mumkin?

3.Har bir ma’lumotlar sinfi uchun qanday eng muhim tavsifnomalarni
(foydalanuvchining nuqtai nazaridan) ajratish mumkin?
4.Tanlangan tavsifnomalar to’plamlariga qanday nomlarni berish mumkin?
Axborot ob’ektlarini aniqlash - itaratsion jarayon. U axborotlar oqimining tahlili va
iste’molchilar bilan suhbat o’tkazish asosida amalga oshiriladi. Axborot ob’ektlarning
tavsifnomalari ham xuddi shu usullar bilan aniqlanadi. Keyin axborot ob’ektlari
orasidagi aloqalar aniqlanadi. Bu jarayon borishida quyidagi savollarga javob
berishga harakat qilinadi:
1.Axborot ob’ektlari orasidagi aloqalar turi qanday?
2.Har bir tur aloqalarga qanday nom berish mumkin?
3.Keyinchalik foydalanish mumkin bo’lgan qanday turdagi aloqalar bo’lishi
mumkin?
4.Aloqa turlarining biror bir kombinatsiyasi ma’noga egami?
2.3. Microsoft Access dasturi. Jadvallar, formalar, so’rovlar, hisobotlar va
makroslar.
Microsoft Office keng tarqalgan ofis ishlarini avtomatlashtiruvchi dasturlar
paketidir. Uning tarkibiga kiruvchi Access nomi dasturlar majmuasi xozirda MBBT
sifatida keng o’rganilmoqda va qo’llanilmoqda.
MBBT ichida Access eng sodda va foydanuvchi uchun qulay bo’lgan, Microsoft
Office tarkibiga kiruvchi dasturdir. Microsoft Access MBBT relyatsion modellar
asosiga qurilgan bo’lib, unda tuziladigan MB jadvallar ko’rinishida aks etadi.
Microsoft Access MBBT o‘z ichiga turli ob’yektlarni yaratish uchun avtonom
vositalarga ega:
- Grafik konstruksiyalar vositasi ma’lumotlar bazasi ob’ektlarini grafik
elementlar yordamida qurish imkoniyatiga ega;
- Dialog vosita ma’lumotlar bazasini qayta qurish va tashkillashtirish uchun turli
vazifalarni bajaruvchi masterlar yordam beradi;
- MBBT ning dasturlash vositasi o’z ichiga SQL, makrokomandalar tili va VBA
uchun OMD ni olgan.
Ma’lumotlar bazasi mdb-faylida quiydagi ob’yektlarni o‘z ichiga oladi:
- jadvallar, so’rovlar, ma’lumotlar sxemasi;
- formalar, hisobotlar, makroslar, modullar;

Formalar, hisobotlar va betlar ma’lumotlarni yangilash, kurish, kriteriya
bo’yicha qidirish va hisobot olish uchun ishlatiladi.
Ob’yektlarga murojaatni avtomatlashtirish uchun dastur kodi modul va
makroslarga kiritiladi va VBA da kompilyaciyaga beriladi. Har bir ob’ekt va
boshqaruv elementi hossalar tuplamiga ega.
Access ning “ Создание ” bo’limi oltita qismni tasvirlaydi. Bular
« Таблицы »(jadvallar), « Запросы »(So’rovlar), « Формы » (Shakllar), « Отчёты »
(Xisobotlar), « Макросы и код » (Makroslar va kod)(1-rasm).
1. « Таблицы » (Jadvallar)-MB ning asosiy ob’ekti. Unda ma’lumotlar
saqlanadi. Ma’lum bir narsa haqida ma’lumotlarni saqlash uchun foydalanuvchi
tomonidan yaratiladi – yagona information obektda ma’lumotlar modeli predmetli
sohasi. Jadval qator va ustunlardan iborat. Har bir ustun bir xarakteristik
informatsion obekt predmet sohasi. Bu yerda bir informatsion ob’yekt
ekzemplyari haqidagi ma’lumotlar saqlanadi. Access ma’lumotlar bazasi o’ziga
32768 tagacha ob’yekt qabul qilishi mumkin (formalar, otchetlar va hokazo). Bir
vaqtni o’zida 2048 tagacha jadval ocha oladi. Jadvallarni quyidagi ma’lumotlar
bazasidan import qilsa bo’ladi dBase, FoxPro, Paradox va boshqa programma va
elektron jadvallardan.
2. « Запросы » (So’rovlar)-bu ob’ekt ma’lumotlarga ishlov berish,
jumladan, ularni saralash, ajratish, birlashtirish, o’zgartirish kabi vazifalarni
bajarishga mo’ljallangan. So‘rovlar ko‘rish, taxlil qilish va berilganlarni
o‘zgartirish orqali berilgan mezonlarni qondirishga mo‘ljallangan. Access da
so‘rovlar parametrlari so‘rov konstruktori oynasida beriladgan QBE – so‘rovlar
(Query By Example – namuna bo‘yicha so‘rov) va so‘rovlar tashkil qilishda SQL
tilining buyruqlari va funktsiyalari qo‘llaniladigan SQL-so‘rovlar (Structured
Query Language – so‘rovlarning strukturali tili) ga bo‘linadi. Access QBE -
so‘rovlarni osongina SQLso‘rovlarga va teskarisiga o‘tkazadi.
3. « Формы » (Shakllar)-bu ob’ekt ma’lumotlarni tartibli ravishda oson
kiritish yoki kiritilganlarni ko’rib chiqish imkonini beradi. Shakl tuzilishi bir
qancha matnli maydonlar, tugmalardan iborat bo’lishi mumkin. Formalar muloqot
interfeysi ilovasining asosiy vositasi. Forma ekranda o’zaro bog’langan
jadvallarni ko’rish uchun qulay. Tugmali formalarni boshqarish panelini yaratish

uchun ishlatish mumkin. Formalarga rasmlar, diagrammalar, tovush fragmentlari,
video qo’yish mumkin. Formalarda xodisalarni qayta ishlash mumkin.
4. « Отчёты » (Xisobotlar)-bu ob’ekt yordamida saralangan ma’lumotlar
qulay va ko’rgazmali ravishda qog’ozga chop etiladi. Foydalanuvchi masalasining
natijalari, kiritish va chop etishlarni o’z ichiga olgan hujjatlarni formatlaydi.

1-rasm. MS Access menyular qatori(MS Office 2013).

5. « Макросы и код » (Makroslar va kod)-makrobuyruklardan iborat va
Microsoft Access dasturining imkoniyatini oshirish maqsadida ichki Visual Basic
tilida yozilgan dasturlarni o’z ichiga oluvchi ob’ekt. Murakkab va tez-tez murojat
qilinadigan amallarni bitta makrosga guruxlab, unga ajratilgan tugmacha
belgilanadi va ana shu amallarni bajarish o’rniga tugmacha bosiladi. Bunda
amallar bajarish tezligi oshadi.

Amaliy qism.
3.1. Ma’lumotlar bazasini loyixalash.
Ma’lumotlar bazasini yaratishdan avval relyatsion ma’lumotlar bazasini
loyixalash, xolatini aniqlash ma’lumotlarni mantiqiy tuzilishini va jadvallararo
aloqani aniqlash lozim bo’ladi. Quyida ma’lumotlar bazasini loyihalash va yaratish
bosqichlari keltirilgan:
1. Ma’lumotlar bazasi tuzilishini yaratish(2-rasm);
2. Jadvallarni tasvirlash;
3. Jadval qatorlarini tasvirlash;
4. Access dasturlash tilida jadvallarni yaratish; 5. Jadvallarni ma’lumotlar bilan
to’ldirish.
MS Access da jadvallarni yaratish.
MS Accessni quyidagicha ishga tushiramiz:
Пуск ni bosamiz, keyingi menyuda
Все программы va undan keyin MS Office va Microsoft Access tanlanadi.
Asseccni ishga tushirib, Новая база данных ni tanlaymiz(3-rasm). MB ga
nom berib, kerakli joyga saqlanadi.

2-rasm. Yangi ma’lumotlar bazasini yaratish.
Главная menyusidan Режим - Конструктор tanlab olinadi(4-rasm).
Jabval maydonlari qabul qila oladigan qiymatiga qarab, to’ldirilishni
boshlanadi(5-rasm).
Maydonlar — MO tuzilmasining asosiy el е m е ntlaridir. Ular ma'lum
xususiyatlarga ega bo’ladilar. Uar qanday maydonning asosiy xususiyati uning
uzunligidir. Maydon uzunligi undagi b е lgilar soni bilan ifodalanadi.

3-rasm. Qishloq fuqorolar yig’ini bazasini predmet soha bo’yicha

Turli tipdagi maydonlar turli maksadlarda ishlatiladi va turli xossalarga ega
bo’ladi. 1. Oddiy matn maydoni. Bеlgilar soni 255 dan oshmasligi kеrak.

2. Katta o’lchamli matn maydoni. B е lgilar soni 65535 dan oshmasligi shart.Qishloq fuqarolar yig’ini
Malumotlar
bazasi
Famili yasi
Millati Tug’ilgan yili
Pasport seriyasi
gOtasinin
ismi
Bekobot mahallasi
Ismi
Kasbi
Ish joyi
Sudlanganligi Tug’ulgan joyi

Oilaviy ahvoli

Uy no’meri

Rasmi

4-rasm. Jadval rejimini o’zgartirish.

3. Sonli maydon. Sonli ma’lumotlarni kiritishga xizmat qiladi va hisob
ishlarini bajarishda foydalaniladi. Bu maydon 1,2,4,8 va 16 baytli bo’lishi
mumkin.
4. Sana va vaqt maydoni. Bu maydon sana va vaqtni bichimlangan holda
saqlab qo’yish imkonini bеradi (01.06.01 20:29:59). 8 bayt o’lchamga ega.
5. «Pul birligi» nomi bilan ataluvchi maydon. Bu maydondan hisob-kitob
ishlarini yuritishda foydalaniladi.
6. Hisoblagich maydoni. Bu maydon 4 bayt uzunlikka va avtomatik
ravishda ma'lum songa oshib borish xususiyatiga ega. Ushbu maydondan
yozuvlarni

5-rasim. MB da maydonlar yaratish.
nomеrlashda foydalanish q’ulaydir.
7. Mantiqiy amal natijasini saqlovchi maydon. Bu maydon «rost» (true)
yoki «yolg’on» (false) q’iymatni saqlaydi. Maydon o’lchami 1 bayt.
8. OLE — nomi bilan yuritiluvchi maydon. Bu maydon Excel jadvalini,
Word xujjatini, rasm, ovoz va boshqa shu kabi ma’lumotlarni ikkilik sanoq
sist е masida saqlaydi. Maydon o’lchami 1 G baytgacha.
9. Gip е rssilka maydoni. Bu maydon b е lgi va sonlardan iborat bo’lib, biror
fayl

yoki saytga yo’l ko’rsatadi.
10. Qiymatlar ro’yxatidan iborat bo’lgan maydon. Bu maydon bir qancha
qiymatlardan iborat bo’lgan ro’yxatdan tanlangan aniq bir qiymatni saqlaydi.

Tayyor jadvalimizni Главная - Режим - Режим таблицы ni tanlab ko’rishimiz
mumkin(6-rasm).

6-rasim. MS Access da tayyor jadval

So‘rovlarni loyihalash
So‘rovlar ko‘rish, taxlil qilish va berilganlarni o‘zgartirish orqali berilgan
mezonlarni qondirishga mo‘ljallangan. Access da so‘rovlar parametrlari so‘rov
konstruktori oynasida beriladgan QBE – so‘rovlar (Query By Example – namuna
bo‘yicha so‘rov) va so‘rovlar tashkil qilishda SQL tilining buyruqlari va funktsiyalari
qo‘llaniladigan SQL-so‘rovlar (Structured Query Language – so‘rovlarning
strukturali tili) ga bo‘linadi. Access QBE - so‘rovlarni osongina SQL-so‘rovlarga va
teskarisiga o‘tkazadi.
Oddiy so’rov yaratish.
Мастер запросов qo‘yilmasini sichqon yordamida bosamiz. Monitor ekranida
Новый запрос muloqat oynasi ochiladi va bu oynada dastur so‘rovlar tanlash
usullaridan birini tanlashni taklif etadi(7-rasm):

7-rasm. Новый запрос muloqot oynasi.

 Oddiy so‘rovlar – tanlangan maydonlar asosida oddiy so‘rov tuzish;

 Qamrovchi so‘rov – ma’lumotlar elektron jadvallardagi kabi kompakt formatga
ega bo‘lgan so‘rov tuzish;
 Takrorlanuvchi yozuvlar - jadvaldagi takrorlanuvchi yozuvlarni yoki oddiy
so‘rovni tanlovchi so‘rov tuzish;
 Bo‘ysunmaydigan yozuvlar - jadvaldagi boshqa jadvallar yozuvlari bilan
aloqada bo‘lmagan yozuvlarni tanlovchi so‘rov tuzish.
Создание простых запросов muloqot oynasidan kerakli jadvallar tanlanib,
Далее > , so’ng Готово tanlanadi(8-rasm).

8-rasm. Создание простых запросов muloqot oynasi va natija.

Конструктор запросов yordamida so’rovlar yaratish.
Конструктор запросов usulini tanlaymiz va OK tugmasini bosamiz. Natijada
konstruktor so‘rovining bo‘sh oynasi va Добавление таблицы muloqat oynasi
paydo bo‘ladi. Добавление таблицы muloqat oynasi(9-rasm ) uchta qo‘yilmadan
tashkil topadi - Таблицы, Запросы va Таблицы и запросы . Ular asosida so‘rov
yaratishda

9-rasm. Добавление таблицы muloqot oynasi.

ishlatiladigan jadval va so‘rovlarni yangilash amalga oshiriladi. Таблицы
qo‘yilmasiga o‘tib, kerakli jadvallarni belgilaymiz va Добавить tugmasini bosamiz.
Закрыть tugmasini bosib muloqat oynasini yopamiz. Jadvallar nomlari so‘rovlarni
loyihalash oynasida paydo bo‘ladi.

So‘rovlar konstruktori oynasi
So‘rovlar konstruktori oynasi ikki qismga bo‘lingan bo‘ladi. Yuqori yarmida
maydon ro‘yxati bilan jadval oynasi joylashadi. Har bir jadvalning nomi bunday
oynaning sarlavhalar qatorida aks ettiriladi. Bir nechta jadvallar asosida so‘rov
yaratayotganda maydonlar orasidagi munosabatlarni ko‘rsatib, ular orasidagi zarur
aloqalar o‘rnatiladi. Aks holda so‘rovlarni qayta ishlash natijalari nokorrekt bo‘lishi
mumkin.
So‘rov yaratish bir necha bosqichlarda bajariladi:
1. So‘rovga maydonlar qo‘shish.
2. Yozuvlarni tanlash mezonlarini o‘rnatish.
3. Yozuvlarni saralash.

So‘rovga maydonlar qo‘shish.
So‘rovga tanlangan jadvalning barcha maydonlarini kiritish shart emas. So‘rov
faqat shu maydonlarga qaratilgan bo‘lishi zarur. So‘rov blankiga kerakli maydonlarni
ularning nomini ro‘yxatdan olib o‘tish yordamida qo‘shiladi. Ro‘yxat konstruktor
oynasining yuqori qismida shaklning
Поле qatorida joylashgan bo‘ladi. Yana bir usuli
maydon nomida sichqonni ikki marta bosish.
Ko‘pchilik so‘rovlarni tashkil qilish jarayonida jadval maydonining qismi
ishlatiladi. Ba’zida so‘rovga jadvalning barcha maydonlarini qo‘shish talab etiladi.
Bu vazifani bir nechta usullar bilan bajarish mumkin:
 So‘rov konstruktori oynasining yuqori qismida joylashgan jadval sarlavhasi
qatorini sichqon bilan ikki marta bosib barcha maydonlarni belgilanadi va uni
so‘rov blankining birinchi qatoriga ko‘chirib o‘tkaziladi. Access jadvalning har
bir maydonini avtomatik ravishda alohida ustunlarga joylashtiradi.
 Jadval maydonlari ro‘yxatida * belgisini tanlanadi va uni so‘rov blankiga
ko‘chirib o‘tkaziladi. Natijada jadvalning barcha maydonlari so‘rovga
kiritiladi, ammo blankda Имя Таблицы yozuvi paydo bo‘ladi(10-rasm).

10-rasm. So‘rovga maydonlar qo‘shish.

Конструктор запросов yordamida “Familiya bo’yicha izlash” so’rovini
yaratish.
Конструктор запросов usulini tanlaymiz va OK tugmasini bosamiz.
11-rasm. “Familiya bo’yicha izlash” so’rovini yaratish.
Добавление таблицы muloqat oynasi kerakli jadvallarni belgilaymiz va Добавить
tugmasini bosamiz. Закрыть tugmasini bosib muloqat oynasini yopamiz. Kerakli
maydonlarni tanlab, Familiyasi maydoning Условие отбора qatoriga “Fuqaroning
familiyasini kiriting” gapini yozamiz(11-rasm). So’rovni saqlab, ishga tushiramiz.

So‘rov natijalarini aks ettirish.
Tayyor so‘rov Конструктор uskunalar panelida joylashgan undov belgisi
tasviri tushirilgan tugmani bosgandan so‘ng bajariladi. So‘rovni bajarish uchun
ma’lumotlar bazasining Открыть tugmasidan yoki tanlangan so‘rov nomida
sichqonning chap tugmasini ikki marta bosishdan foydalanish mumkin. Access mijoz
jadvalidan ko‘rsatilgan mezonlarga mos ravishda ajratilib olingan natijaviy yozuvlar
to‘plamini ekranda aks ettiradi. Agar so‘rov blankiga o‘zgartirish kiritish zarurati

tug‘ilsa, u holda uskunalar panelida chapdan birinchi joylashgan tugma yordamida
so‘rovlar konstruktori holatiga o‘tish yoki Вид menyusining Конструктор
optsiyasini o‘rnatib bajarish mumkin.

12-rasm. “Familiya bo’yicha izlash” so’rovini natijasi.

Shakllarni hosil qilish. Shakllarni
uch xil usul bilan hosil qilish mumkin:
• Shakllar konstruktori yordamida - shakl maketi yaratiladi va foydalanuvchiga
shakl yaratish uchun mo‘ljallangan uskunalar to‘plamini (usta va quruvchi kabi
avtomatlashtirish vositasilari ham) tavsiya qiladi.
• Shakl ustasi yordamida - shakllarni loyihalash jarayonini “boshqaradi”.
Foydalanuvchi va ustaning shakl yaratish bo‘yicha muloqoti natijasida tayyor
forma paydo bo‘ladi.
• Avtoshakldan foydalanib - tanlangan jadval asosida quyidagi tur shakllardan
biri hosil qilinadi: В столбец , Ленточную , Табличную .
Men shakl ustasi yordamida o’z formamni yarataman.Shakl yaratish uchun
ma’lumotlar bazasi oynasining Формы qo‘yilmasidagi Мастер форм tugmasi
bosiladi.

13-rasm. Создание форм muloqot oynasi.

Ekranda Создание форм muloqot oynasi(13-rasm) paydo bo‘ladi. Bu
oynadan kerakli maydonlar tanlanib
Далее bosiladi. Navbatdagi oynada dastur
foydalanuvchiga shakl yaratish usulini tanlashni tavsiya qiladi. Keyingi oynada
formaga nom berib, Готово bosiladi. Конструктор rejimiga o’tib formaga
dastlabki o’zgartirishlar kiritiladi. Formaga qo’shimcha tugmalar tashlanadi va
Рисунок hususiyati orqali formaga fon beriladi(14-rasm).
14-rasm. Dastlabki o’zgartirishlar kiritilgan shakl.

Formaga boshqaruv tugmalarini qo’yib chiqamiz va yana bir necha
o’zgartirishlar kiritamiz(20-rasm).
Boshqaruv tugmalarini qo’yish quyidaqi tartibda amalga oshiriladi (Chiqish
tuqmasini qo’yish misolida).
Forma konstruktor rejimiga o’tkaziladi;
Элементы управление dan tanlanadi.
Quyidagi oynadan Работа с формой - Закрыть форму - Далее - Далее - Готово
bosiladi (15-rasm). Formada paydo bo’ladi.

15-rasm. Создание кнопок muloqot oynasi(4).

Yaratgan formamizni bosh menyuga bog’lash uchun So’rovlar tugmasiga
makros yozamiz. Buning uchun Xususuyatlar oynasi dan […] bosiladi va Макросы
tanlanadi (16-rasm).

16-rasm. Xususiyatlar oynasi

Navbatdagi oynadan Открыть форму tanlanadi, ochilishi kerak bo’lgan forma
nomi belgilab qo’yiladi (17-rasm).

17-rasm. Открыть форму oynasi

Hisobotlar tayorlash.
Barcha fuqarolar haqida ma’lumot beruvchi hisobotni raratish uchun Bekobot
mahallasi jadvali tanlanib, Создание - Отчет buyrug’i tanlanadi(18-rasm).
24-rasm.
Tayyor bo’lmagan hisobot.
18-rasm. Hisobot oynasi.

Ilova.

19-rasm. Bekobot nomli jadval.

20-rasm. Fuqaro nomli forma.
21-rasm. FISH bo’yicha izlash tugmasi bosilganda.
2 5 - rasm . Fuqar o nomli MB.

31-rasm. Ayollar tugmasi bosilganda.
32-rasm. Sudlanganlar tugmasi bosilganda.

22-rasm. Hisobot.

Xulosa.
Insoniyat tarixining ko’p asrlik tajribasi ezgu go‘yalardan va sog‘lom mafkura
hamda zamonaviy bilimlardan maxrum har qanday jamiyat uzoqqa bora olmasligini
ko‘rsatdi. Shuning uchun, mustaqillikka erishgan mamlakatimiz o‘z oldiga ozod va
obod Vatan, demokratik jamiyat barpo qilish, erkin va farovon hayot qurish,
rivojlangan mamlakatlar qatoridan o‘rin olish kabi muhim vazifalarni qo‘ydi. Bu
vazifalarni hal qilish asosan biz-yosh avlod zimmasiga tushadi.
Biz kelajak jamiyatning faol quruvchilari bo‘lishimiz uchun fan va texnikaning
eng ilg‘or yutuqlari hamda kuchli bilimlar bilan qurollanishimiz, olingan bilimlarni
amaliyotda qo‘llay bilishimiz ana shu yo‘ldagi eng muhim talablardan biri
hisoblanadi. Bu narsa ayniqsa EHM bilan aloqador kundalik masalalarni yechishda
yaqqol ko‘rinadi. Demak, biz yoshlardan zamonaviy EHM lar bilan ishlashni
o‘rganish, xalq xo‘jaliginining turli masalalarini yechishga mo‘ljallangan dasturiy
ta’minot bilan tanishish hamda dasturlash vositalari yordamida hali EHM da
yechilmagan masalalar uchun yangi dasturlar yaratishni talab qilinadi.
Informatsion texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora
ortib borishi, ma’lumotlarning tez o’zgarishi kabi holatlar insoniyatni bu
ma’lumotlarni o’z vaqtida qayta ishlash choralarini qidirib topishga undaydi.
Ma’lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun ma’lumotlar bazasi (MB) ni
yaratish, so’ngra undan keng foydalanish bugungi kunda dolzarb bo’lib qolmoqda.
Darhaqiqat, hozirgi kunda inson hayotida MBda kerakli axborotlarni saqlash va
undan oqilona foydalanish juda muhim rol o’ynaydi. Sababi, jamiyat taraqqiyotining
qaysi jabhasiga nazar solmaylik o’zimizga kerakli ma’lumotlarni olish uchun, albatta,
MBga murojaat qilishga majbur bo’lamiz. Demak, MBni tashkil qilish axborot
almashuv texnologiyasining eng dolzarb hal qilinadigan muammolaridan biriga
aylanib borayotgani davr taqozasi.
Ma’lumki, MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli
ko’rinishda foydalanish juda qiyin edi. Dastur tuzuvchilar ma’lumotlarini shunday
tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina o’rinli bo’lardi. Har bir
yangi masalani hal qilishda ma’lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu hol yaratilgan
dasturdan foydalanishni qiyinlashtirar edi. MB tashkil qilish, ularga qo’shimcha
ma’lumotlarni kiritish va mavjud MBdan foydalanish uchun maxsus MBlar bilan
ishlaydigandasturlar zarur bo’ladi. Men o’z kurs ishimni tayorlash davomida ya’ni

“Ichki ishlar (Xorijga chiqish-kelish va fuqarolikni rasmiylashtirish bo’limi)
ma’lumotlar bazasi” ni yaratish uchun shunday MBBT lardan biri bo’lgan Microsoft
Access dasturiy poketidan foydalandim. Microsoft Access ning keng imkoniyatlari
yordamida o’z kurs ishimni loyihalashtirar ekanman MB haqida keng nazariy
ma’lumotlarga, MBni mantiqiy va fizik loyihalash, Accessning interfeysida ishlash,
uning menyularidan foydalanish, jadvallar, so’rovlar, shakllar, hisobotlar va
makroslar yaratish borasidagi bilimlarimni yanada oshirdim.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Karimov I.A. “O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda”. – T., "O‘zbekiston",
1999.
2. Karimov I.A. “Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish
va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir”. – T.,”Xalq so‘zi”,
2005-yil 29-yanvar.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kompyuterlashtirishni yanada
rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish
to‘g‘risida”gi Farmoni (№PF-3080 30.05.2002 y.).
4. O‘zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi Qonuni.
(№563-11. № 560-II 11.12.2003 y.).
5. “Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlar” fani bo’yicha elektron o’quv
qo’llanma, TATU FF.
6. Ayupov R.X., Ismoilov S.I., Azlarov A.X., “MS Access 2002 -
ma’lumotlar majmuasini boshqarish tizimi”(o’quv qo’llanma) Toshkent.:
Toshkent Moliya instituti, 2004.
7. Кодд Э.Ф., “Реляционная модель данных для больших совместно
используемых банков данных”. СУБД. 1995 г.

Qishloq fuqorolar yig’ini ma’lumotlar bazasini yaratish

Sotib olish