Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 932.3KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 21 Sentyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Geografiya

Sotuvchi

Sherzodjon Kamoldinov

Ro'yxatga olish sanasi 20 Sentyabr 2024

0 Sotish

Qishloq turizmi modellari

MUNDARIJA KIRISH ...................................................................................................................................................... 3 I BOB. QISHLOQ TURIZMINI RIVOJLANTIRISHDA NAZARIY USLUBIY ASOSLARI ........................................ 6 1.1 Qishloq turizmini rivojlantirishning mohiyati ..................................................................................... 6 1.2 Qishloq turizmini shakllantirish bosqichlari ..................................................................................... 14 II BOB. QISHLOQ TURIZMINING TAKOMILLASHTIRISH JARAYONI VA XORIJIY MAMLAKATLAR TAJRIBASI ............................................................................................................................................................... 22 2.1 Jahonda qishloq turizmining shakllanish strategiyasi va rivojlanish ko’rsatkichlari ......................... 22 2.2 Qishloq turizmini rivojlantirishning xalqaro modellari va uni O’zbekiston sharoitida takomillashtirish yo’llari ......................................................................................................................... 28 XULOSA .................................................................................................................................................. 35 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ............................................................................................................ 39 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Boshqa turizm turlari kabi qishloq turizmi ham alohida ahamiyatga ega hisoblanadi. Qishloq turizmining boshqa turizmlardan asosiy farqi shuki,bu turizmda insonlar mehnat asosida harakat qilishadi va shu orqali bu turizmni rivojlantirishadi. Turizm XXI asrda jahon iqtisodiyotiga juda katta ijobiy ta’sir qiluvchi ijtimoiy-iqtisodiy soha sifatida kirib keldi. Butunjahon turizm tashkilotining ma lumotlari bo‘yicha, dunyoda ishlab chiqarish va servis aylanmasining 10 foizi turizmga to‘g‘ri kelmoqda. Keyingi 20 yil ichida xalqaro turizmning rivojlanishi dunyo bozorida tovar va xizmatlarning kuchli eksport qilinayotganligi bilan e’tiborlidir. Ushbu kurs ishida qishloq turizmining kelib chiqishi, rivojlanish istiqbollari va o’ziga xos jihatlari xususida so’z boradi. Qishloq turizmi bugungi kunda rivojlanib borayotgan turizm turlaridan biri hisoblanib, u Yevropada 1970-yillardan beri ma'lum. U Fransiya, Italiya va Ispaniyada kabi davlatlarda taraqqiy topdi. Ushbu turdagi dam olish Kipr, Xorvatiya va Polshada keng tarqalgan. Qishloq turizmining paydo bo lishi vaʻ rivojlanishining asosiy sababi o rtacha daromadga ega bo lgan shahar aholisining ʻ ʻ tabiat qo ynida yolg iz dam olishga, dehqon oilasi hayoti bilan tanishishga bo lgan ʻ ʻ ʻ ehtiyojidir. Bunda nafaqat tabiat qo’ynida dam olish, balkiyangi sabzavot va mevalarni, sarhil go'sht va sut mahsulotlarini tatib ko’rish, qishloq xo'jaligi ishlarida bevosita ishtirok etish, shaxsan shudgor yonida turish imkoniyatini ham beradi. Qadimdan keng dalalarda, tabiat qo’ynida dam olish insonlarni o’zgacha zavqlantirib kelgan. Bunda mijozlarning xohishi inobatga olinib, sayyohlarga sarhil sut, dala hovli uzumzoridan olingan sharob, baliq ovlash, pichanzor va turli xil ko'ngilochar detallar bilan to'ldirilgan yuzlab dala uylari, kulbalar va qal'alarni tanlash imkoniyatini taqdim etuvchi turizm sanoatiga asos solindi. Hozirgi vaqtda Yevropada qishloq turizmiturli hisob-kitoblarga ko'ra, turizm sanoati umumiy daromadining 10% dan 20% gacha qismini tashkil qiladi. Qishloq turizmi tabiat majmualariga zarar keltirmaydigan, tabiatni muhofaza qilish va mahalliy aholi farovonligini oshirishga hissa qo‘shadigan shahar sharoitidan tashqari turizmning har qanday turini o’z ichiga oladi. Qishloq turizmi nafaqat sayyohni qishloq uyida 3 joylashtirish, balki aholi punktlari, dam olish joylari o rtasidagi yaxshi transportʻ aloqalarini, axborot va xizmatlar ko rsatish bo yicha turli xizmatlar ko rsatishni ʻ ʻ ʻ o z ichiga oluvchi butun infratuzilmaning ishlashidir. Kichik restoranlar, kafelar va ʻ tavernalar, bundan tashqari, har bir mehmon, qishloq turizmida esa turist "mehmon" deb ataladi, doimiy ravishda uy qulayligini his qilishi va shaxsiy e'tiborni kuchaytirishi kerak. Qishloq turizmi dam olishning passiv shaklini anglatadi, maqsadiga ko'ra - ko'proq ijtimoiy bo’lib, sof tijorat turi hisoblanmaydi. Shu asosda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 30 aprelda “Ichki turizm xizmatlarini diversifikatsiya qilishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 1 Qarori Qishloq turizmining boshqa turlari kabi katta davlat e’tiborida ekanligi va unga katta sarmoyani talab etmasligi bilan farqlanadi. Hozircha u qishloq tumanlarining mavjud salohiyatidan: noyob tabiiy resurslar va tarixiy-madaniy ahamiyatga ega ob’yektlardan foydalanish, qishloqdagi xususiy uy-joy fondi, xususiy uy xo'jaliklarida ishlab chiqarilgan oziq-ovqat va boshqalarbilan qanoatlantirmoqda. Umuman olganda, qishloq turizmining paydo bo'lishi turistlar va dam oluvchilarga xizmat ko'rsatish va xizmat ko'rsatishni o'z zimmasiga olgan aholi mablag'lariga asoslanishi kerak. Qishloq turizmining yana bir xususiyati shundaki, u yirik turistik firmalar tashkil etishni talab etmaydi, balki xususiy dehqon xo‘jaliklari va ayrim kichik tadbirkorlik subyektlari egalarining ixtiyoriy birlashmalari uchun individual turistik xizmatlar ko‘rsatish uchun ob’ekt hisoblanadi. G'arbiy Evropada XX asrning 60-70 yillarida paydo bo'lgan qishloq turizmining amaliy tajribasi shuni ko'rsatadiki, u butun dunyoni asta-sekin zabt etib, ba'zi mamlakatlarda ushbu o'ziga xos dam olishdan olingan daromadni qishloq turizmidan olingan boshqa daromadlar bilan tenglasha oldi. Qishloq turizmining eng muhim afzalliklaridan biri shundaki, u tashrif buyuruvchilar va mahalliy aholining ekologik bilimini va umumiy madaniy darajasini oshiradi. Qishloq turizmi ilmiy va ma'rifiy (ornitologik, botanika, arxeologik, etnografik), sarguzashtli sayohatlar (piyoda, 1 O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining 30.04.2022-yilda “ Ichki turizm xizmatlarini diversifikatsiya qilishga oid qo ’ shimcha chora-tadbirlar to ’ g ’ risida ” gi Qarori www.lex.uz 4 velosipedda, suvda, otda sayr qilish va marshrutlarda), yozgi lagerlar, maktab o'quvchilari va talabalar uchun tabiatdagi bazalar va dasturlar, hafta oxiri shahar tashqarisiga sayohatlar kabi juda keng faoliyat turlarini o'z ichiga oladi. Biroq, qishloq turizmi bir qator potentsial xavflarni o'z ichiga oladi. Haddan tashqari ko'p sayyohlar, ularning mashinalari va jihozlari kichik shaharlar va qishloqlarni to'ldirishi mumkin. Ularning madaniyati mahalliy aholi uchun begona va dushman bo'lishi mumkin. Ularning o'yin-kulgiga intilishi mahalliy madaniyatga tasir qilishi mumkin. Qishloq turizmining keng miqyosda maqsadsiz va nazoratsiz rivojlanishi mahalliy landshaftlar va ekotizimlar uchun halokatli bo‘lishi mumkin. Bunday xavf-xatarlarning oldini olish uchun mahalliy hokimiyat organlaridan nimani xohlashlarini aniq tushunish, yerdan oqilona foydalanish siyosati, mahalliy turizmni tashkil etish dasturlarini malakali boshqarish talab etiladi, ya'ni, mahalliy mahsulotlarasosida bozorlarni o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda yaratishga intilish,qishloq uy egalarining madaniyati, samarali infratuzilmani rivojlantirish, turistlar sonini nazorat qilish, qurilishda xunuk shakllarni taqiqlash, foyda kafolatini, qishloqning rivojlanishi uchun sifatni ta'minlash kabi jihatlariga e’tibor berish lozim. Kurs ishining maqsadi: Ushbu kurs ishining maqsadi Qishloq turizmining rivojlanishi haqida hamda turizmning kengayish asoslari haqida asoslangan ma’lumotlar asosida o’rganishdan iborat. Kurs ishining ob’ekti va predmeti: Qishloq turizmining vujudga kelishi, uning turlari va rivojalanishi ushbu kurs ishining ob’ekt va predmeti hisoblanadi. Kurs ishining tuzilishi: Ushbu kurs ishi kirish va ikki bobni o’z ichiga olgan to’rt paragraf va shu bilan birga xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 5 I BOB. QISHLOQ TURIZMI NI RIVOJLANTIRISHDA NAZARIY USLUBIY ASOSLARI 1.1 Qishloq turizmini rivojlantirishning mo h iyati XX – asrning ikkinchi yarmidan insoniyatning tarixiy – madaniy boyligi va tabiat resurslarini asrab – avaylashning muhimligi keng jahonda e’tirof etila boshlandi. Natijada qishloq turizmi jadal sur’atlar bilan rivojlana boshlandi. Hozirda esa odamlarning (turistlarning) mahalliy aholi bilan tanishuv va muloqatga kirishi, do’stlashuvi, qishloq hayoti bilan hamnafas bo’lish, qishloq xo’jalik ishlari bilan shug’ullanish, qishloq tabiati bag’rida dam olish, sport bilan shug’ullanish turizmda qishloq turizmining imkoniyatlari katta ekanligini isbotladi. So’ngi yillarda esa qishloq turizmining ko’p faoliyatligi natijasida dunyoda uning ommaviyligini tobora oshirib, kuchaytirib bormoqda. O‘zbekistonda qishloq turizmini rivojlantirishdagi dastlabki bosqichda qishloq turizmini tashkil qilish va boshqarishning tashkiliy – iqtisodiy mexanizmlarini ishlab chiqish lozim. Ikkinchi bosqichda esa ana shu tashkiliy – iqtisodiy mexanizmlar asosida qishloq turizmini rivojlantirishning huquqiy – me’yoriy qonunlarini ishlab chiqish maqsadli yo‘nalish bo‘ladi. Uchunchi bosqichda mamlakatimizda turizmni rivojlantirishning huquqiy – me’yoriy qonunlariga asoslanib qishloqlarimizdagi turistik resurslarimizni ro‘yhatga olishimiz, ularning ta’rif–tavsiflarini tayyorlashimiz, foydalanish imkoniyatlarini hisoblab chiqishimiz, turistik ob’ektlarda turistik infratuzilmalar va turistik marshrutlar yaratishimiz lozim bo‘ladi. Yevropa davlatlari qishloq turizmni rivojlanishini bashoratlashda va istiqbolli strategik rejalar ishlab chiqishda doimiy ravishda ijtimoiy so‘rov o‘tkazishadi. Yevropa ittifoqining statistik ma’lumotlari bo‘yicha 30 % aholi qishloq turizmida dam olish istagi aniqlandi. Ijtimoiy – so‘rov o‘tkazishdan oldin albatta qishloq aholisi o‘rtasida qishloq turizmining mohiyati, mazmuni, maqsadi va vazifalari bo‘yicha jiddiy tashkiliy ishlarni amalga oshirish talab qilinadi. Qishloq turizmini ekologik turizmning bir tarmog’i deb talqin qiluvchilar ham o’zlarini haq deb bilishadi. Masalan, ekologik turizm ko’p hollarda tabiat bag’rida joylashgan qishloqlarda yuz beradi yoki turistlar turistik infratuzilmalar va turistik xizmatlarni ekotur vaqtida qishloq aholisidan sotib olishadi. Jahon ilmiy 6 adabiyotida ekologik turizmning nomlanishiga e’tibor bersak, bu holatni tezda ilg’ab olamiz:  yumshoq turizm (Soft Tourismus );  tog’ turizmi (Mountain Tourismus) ;  tabiat turizmi (Nature Tourismus) ;  yovvoyi turizm (Vilderness Tourismus) ;  yashil turizm (Green Tourismus) ;  sarguzasht turizmi (Adventure Tourismus) ;  qishloq turizmi (Agro Tourismus) ;  ekoturizm ( E kotourismus) . Qayd qilingan turizmning barcha turlari ham nomlanishi ham albatta tabiat va uning resurslarini eslatib turadi. Qayd qilingan talablardan ma’lum bo’ladiki, qishloq turizmi ko’p faoliyatlari jihatidan ekoturizmdan ancha farq qiladi. Qishloq turizmida turistlar qishloq aholisi (fermer, dehqon, cho’pon) bilan birga yashaydi, ko’p hollarda birga ishlaydi, ularning turmush kechirishi, hayot tarzi bilan qiziqadi. Shu jihatlardan ham qishloq turizmini ekoturizmga qo’shish noto’g’ri xulosalarni keltirib chiqaradi. Megapolislarning tajovuzkor muhiti odamni juda charchatadi, shuning uchun ko'plab shaharliklar ega bo'lishga intilishadi. Turli sabablarga ko'ra qishloq uyini sotib olish va unga texnik xizmat ko'rsatish imkoniyatiga ega bo'lmaganlar uchun agroturizm juda yaxshi chiqish yo'li bo'lishi mumkin - bu nisbatan yangi yo'nalish bo'lib, u katta shaharlardan uzoqda joylashgan qishloqlarda yashashni nazarda tutadi. 7 1-RASM 2 Qishloq turizmini rivojlantirishning nazariy va amaliy asoslarini o’rganishdan quyidagi xulosalar kelib chiqadi: 1. Qishloq turizmi mehnat resurslarini qo’shimcha, yangi ish o’rinlari bilan ta’minlashda katta imkoniyatlarni yaratadi; 2. Tabiat va tabiiy resurslardan foydalanishning yangi texnologiyalarini jalb qiladi; 3. Qishloq turizmi ekologik toza oziq – ovqat mahsulotlarini ishlab chiqishni ta’minlaydi; 4. Qishloq turizmi tabiat muhofazasida investitsiyalar kirishini axborotlaydi va qishloqda xizmatlar servisini takomillashtiradi; 5. Qishloq turizmi qishloqlarda mahalliy aholining ijtimoiy – iqtisodiy darajalarini o’stiradi; 6. Qishloq turizmi mahalliy mahsulotlar, hunarmandchilikka keng yo’l ochadi; 7. Qishloq turizmi tabiatni muhofaza qiluvchi mahalliy boshqaruvni rivojlantiradi va ma’naviy, moddiy jihatlar bo’yicha rag’batlantiradi; 8. Qishloq turizmi xalqlar o’rtasida hamdo’stlik aloqalarini yuzaga keltiradi; 9. Qishloq turizmi turistik resurslarni muhofaza qiladi, ta’mirlaydi va obodonlashtiradi; 2 https://ru.freepik.com/photos/tourism 8 10. Qishloq turizmi insonlarni ruhiy, jismoniy jihatdan dam oldiradi; 11. Qishloq turizmi dehqonchilik, bog’dorchilik va chorvachilikni o’rgatadi, bu sohalarning mahsulotlaridan manfaatdor bo’lishni ta’minlaydi. XX asrning ikkinchi yarmida atrof-muhitni toza saqlab qolish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, muhofaza qilish, sayyoraviy muammolarga aylanib ketganligi ma’lum bo‘ldi. Shu bilan birga insoniyatning tarixiy, madaniy me’rosini saqlash ham sayyoraviy chegaralarda kun tartibiga chiqdi. Ushbu dolzarb muammolar natijasida jahonda qishloq turizmi o‘zining rivojlanish bosqichini boshladi. 3 Mamlakatimizda ham, ayniqsa qishloq joylarimizdagi mavjud turistik resurslardan turizm faoliyatida keng foydalangan holda turizmni tashkil etish va rivojlantirish ijtimoiy-iqtisodiy hayotimizda katta samaralar berishi isbotsiz jarayon. Ayniqsa, O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2019-yilni «Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish», 2023-yilni «Insonga e'tibor va sifatli ta'lim» deb e’lon qilishi qishloq turizmini rivojlantirishda katta imkoniyatlarni yaratib berdi. Hozirgi kunda hukumatimiz qishloq joylarda yangi ish o‘rinlarini yaratish va bu omil orqali aholining yashash darajasini yaxshilashga katta e’tibor bermoqda. Bu yo‘nalishda qishloq joylarda turizmni rivojlantirish muhim ahamiyatga ega bo‘lib uning salohiyatli imkoniyatlari ham bor. Bu imkoniyatlar quyidagilardan iborat: • qishloq joylarda joylashish va ovqatlanishning shahardagiga nisbatan 2–2,5 marotaba arzonligi; • qishloq joylarining ekologik jihatdan tozaligi; • ekologik toza oziq-ovqat turlarining mavjudligi; • xalqimizning qadimiy milliy merosining saqlanib qolganligi; • jozibador turistik resurslar, milliy belgilar, xususiyatga boy bo‘lgan xizmat turlarining ko‘pligi va rang-barangligi va boshqa; 3 Birjakov M.B., Novikova O.A. Istoricheskie predpos ы lki derevenskogo turizma. Turisticheskie firm ы , 2002, № 28. 9 • milliy meros mahsulotlari ishlab chiqishning saqlanib qolganligi (milliy hunarmandchilik, ustachilik mahsulotlari va boshq.) 4 . Ikkinchidan, qishloqlarimizda turizmning quyidagi turlarining resurslari ham mavjudligi: • tarixiy-arxeologik turizm resurslari – tarixiy obidalar, tarixiy joylar, arxeologik qoldiqlar, topilmalar; • etnografik turizm resurslari – an’anaviy mahalliy hayot tarzi, milliy folklor, urf-odatlar, madaniyat, turli marosimlar, milliy o‘yinlar; • qishloq xo‘jalik – agroturizm resurslari – qishloq bog‘lari, dehqonchilik, madaniy landshaftlar va qishloq xo‘jalik ishlari, polizchilik, qishloqning o‘ziga xos ko‘rinishi va qurilishi; • diniy – diyorat turizmi resurslari – muqaddas qadamjolar, aziz-avliyolarning qabrlari, shifobaxsh buloqlar, turli diniy marosimlar; • ekoturizm resurslari – qishloq joylarning vatanimizning barcha tabiiy- geografik mintaqalarida (tog‘, tog‘ oldi, cho‘l, adir, suv havzalari) joylashganligi; • rekreatsiya va sog‘lomlashtirish turizm resurslari – pansionatlar, sog‘lomlashtirish markazlari, kurortlar, mineral suvlar, betakror go‘shalar, buloqlar, o‘rmonlar, to‘qayzorlar, sharsharalar, daryo sohillari; • qishloq fermerlari ish tartibi va hayot tarzi – qishloq xo‘jaligi hayvonlarini saqlash, yem-xashak tayyorlash mahsulotlarini yetishtirish va sotish. Qishloq turizmini tashkil qilishda yuqorida qayd qilingan turizm turlarining barcha resurslari majmuali, birikkan holda ishlaydi va har qanday turistni ko‘proq muddatlarga ushlab qoladi. Shuning uchun ham Yevropa davlatlari qishloq turizmini rivojlantirishga o‘tgan asrning 60-yillaridan jadal kirishdi. Hozirga kelib, Yevropa davlatlarida qishloq turizmidagi turistlarning oqimi 60 mln.turistni tashkil qilmoqda. Fransiya, Germaniya, Angliya, Italiya davlatlarida qishloq turizmi xizmatlarini ishlab chiqaruvchi 10 minglab turistik firmalar va turistik tashkilotlar muvaffaqiyat bilan ishlashmoqda. 4 Usmanov M.R. Turizm geografiyasi: o’quv qo’llanma. — Samarqand, «SamDU», 2020. 52-53- betlar 10 Biz ham mamlakatimizda qishloq turizmining mohiyati, maqsadi va vazifalarini tadqiq qilishga endigina kirishayapmiz. Jahonda qishloq turizmiga har bir davlatlar o‘zlaridagi imkoniyatlariga qarab har xil mazmunda qaramoqda. Masalan, Angliyada aholisi 7000 kishilik qishloqlarni qishloq turizmini rivojlantirish rejasiga kiritishadi, Avstriyada bu sonli aholisi bo‘lgan qishloqlarni shahar turizmini rivojlantirish rejalariga qo‘shishadi. Shuningdek, qishloq turizmini, agroturizmni rossiyalik olimlar ekoturizmning tarmog‘i deb bilishadi. Yevropa davlatlarida aksincha agroturizm-dehqonchilik bilan bog‘liq turizm, ekoturizm esa tabiat bag‘rida bo‘lish va uni muhofaza qilishga ko‘maklashish deb belgilangan. Vatanimizda qishloq joylardagi resurslardan turistik maqsadlarda foydalanishni majmuali tashkil qilish qulayligini hisobga olib yuqorida keltirilgan turizm turlarini jamlagan holda qishloq turizmi deb atasak, bu turizmni rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish ancha oson kechadi. Shuning uchun ham qishloq turizmini tashkil qilishdagi muammolarni o‘rganishdan oldin, dastavval qishloq turizmining mohiyatini, maqsadi va vazifalarini belgilab olishimiz lozim 11O'zbekiston Tojikiston Qozog'iston Qirg'iziston0123456789 Markaziy Osiyo mamlakatlarida agroturizm ko'rsatkichlari 2017 2018 2019 2020 bo‘ladi. Jahondagi ko‘plab davlatlarda «Qishloq joylardagi turizm» atamasi ham bor va ular qishloqlardagi turizm resurslarga bog‘liq holda turistik infratuzilmalarni yaratadilar. Bu holat ularda qishloq turizmining juda rivojlanganligini va ayrim-ayrim yo‘nalishlarni hosil qilganligini ko‘rsatadi. Biz uchun eng muhimi, qishloq turizmini rivojlantirish mamlakatimizda ichki turizmni rivojlantirish asoslari ekanligini anglab olishimizdir. Ma’lumki, ichki turizm Butunjahon turizm tashkilotining tasnifi bo‘yicha bir mamlakat aholisining o‘z davlati hududlaridagi turistik faoliyati deb belgilangan. Qishloqlardagi turistik resurslar ichki turizmning asosiy obyektlari hisoblanadi. Shuning uchun ham AQSH, Kanada, Angliya, Fransiya, Germaniya, Ispaniya kabi davlatlar dastlab (o‘tgan asrning 70-yillaridan) o‘z davlatlarida ichki turizmni rivojlantirganlar, butun aholini yangi ijtimoiy-iqtisodiy sohaga – turizm jarayonlariga ko‘p yillar davomida tayyorlaganlar. Shu tariqa turizmdagi tadbirkorlik ayniqsa qishloq turizmidagi tadbirkorlik kuchayib ketgan. Lekin afsuski, biz hozirgacha ichki turizmni ham, xalqaro turizmni ham, tarixiy obidalari bor shaharlarga sayohat deb tushunmoqdamiz. Respublikamizda qishloq turizmini rivojlantirish zarurligining eng asosiy, dolzarb yana bir masalasini – shahar aholisining qishloqlarda dam olishini tashkil qilish deb tushunmog‘imiz lozim. Qayd qilganimizdek, dunyoda qishloq turizmini rivojlantirish orqali ichki turizmni so‘ngra xalqaro turizmni rivojlantirgan va jahon turizmida «lider» o‘rinlarni egallab kelayotgan AQSH, Kanada, Fransiya, Angliya, Germaniya, Italiya, Avstraliya va Ispaniya davlatlari jahon turizmidagi hozirgi mavqelariga dastlab qishloq turizmini rivojlantirish orqali erishdilar. G‘arbiy Yevropaning barcha davlatlari ham qishloq turizmini jadal rivojlantirishmoqda. Sharqiy Yevropa davlatlari ko‘p yillar sobiq sovetlar ta’sirida bo‘lganligidan qishloq turizmini ishlab chiqish dasturlarini tuzaolmadilar. Respublikamizda qishloq turizmini rivojlantirishning mohiyati – qishloqlarimizga ichki va xalqaro turistlarni jalb qilish asosida qishloqlarimizdagi obodonchilikni kuchaytirish, qishloqlarimiz aholisini xalqaro hamdo‘stlik jarayonlariga qo‘shish va qishloqlarimizni xalqaro miqyosda dunyoga ko‘rsatish hisoblanadi. Qishloq 12 turizmini rivojlantirishning maqsadi – qishloq aholisining ish bilan bandligini qo‘shimcha imkoniyatlar asosida oshirish, qishloq aholisi mahsulotlarining ko‘proq sotilishini ta’minlashdir. Qishloq turizmini rivojlantirishning asosiy vazifasi – qishloqlarda turizmni rivojlantirish tadbirkorligini tashkil qilish asosida qishloq turizmi xizmatlari va servisni, qishloq turizmi infratuzilmalarini yaratishdan iboratdir deb belgilasak to‘g‘ri bo‘ladi. BMTning Butunjahon turizm tashkiloti «Qishloq turizmini rivojlantirish startapi» tanlovi e’lon qilindi 2-RASM 5 Bugungi kunda dunyo bo‘ylab tabiat va ochiq havodagi sayyohlik turlariga qiziqish ortib bormoqda. Ushbu tendensiya orqali turizm sohasi qayta tiklanishi yanada jadallashishi kutilayotgan bo‘lib, «Startap» tanlovi qishloq jamoalari uchun foyda olish bilan bog‘liq eng yuqori imkoniyatlarni ta’minlashga yordam beradi. Shuningdek, mazkur tanlov qishloqlarni rivojlantirish uchun bo‘lgan alohida e’tiborning bir qismi sifatida qishloq turizmini aholi kamayishiga qarshi kurashning asosiy vositasiga aylanishiga, uning rivojlanishi va daromad topishida mintaqaviy tengsizlikni kamaytirishga yo‘naltirilgan. Tanlovda quyidagi 4 yo‘nalish bo‘yicha ishtirok etish mumkin: - Odamlar - hech kim e’tiborsiz qolmaydi: ish o‘rinlari va imkoniyatlarni yaratishni rag‘batlantiradigan, gender va yoshlarning imkoniyatlarini 5 https :// ru . freepik . com / photos / tourism 13 kengaytirishga yordam beradigan va qishloq joylardagi kam ta’minlangan oilalar uchun imkoniyatlar yaratuvchi loyihalar 6 ; - Sayyora - tabiatni boyitish va muhofaza qilish bilan bog‘liq eng yaxshi loyihalarni yaratish, jumladan turizmning iqlim o‘zgarishiga ta’siri, shuningdek chiqindilarni qayta ishlash va resurslarni to‘g‘ri taqsimlash; - Obod turmush – rivojlanish uchun imkoniyatlar qishloq turizmi uchun moliya, bozorlar va marketingga kirishni osonlashtiruvchi, yangi biznes modellari orqali innovatsion yechimlarni taklif qiluvchi startaplar; - Qishloq xo‘ jaligida qo‘ llanuvchi texnikani targ‘ib qilish - qishloq joylarida turizmni rivojlantirish va yangi texnologiyalarni joriy etish. Tanlovda ishtirok etish istagida bo‘lgan kishilar o‘z arizalarini 2024-yilning 1-iyuliga qadar taqdim etishlari lozim. Butunjahon turizm tashkiloti tanlovi g‘oliblari joriy yilning oktyabr oyida Marokashda bo‘lib o‘tadigan UNWTO Bosh assambleyasida ishtirok etish uchun taklif qilinadi. 7 Shuningdek, atrof-muhitga yukni kamaytirish, chunki xizmat ko'rsatish sohasida ish o'rinlari yaratiladi va aholi tabiiy resurslarni ortiqcha iste'mol qilishni to'xtatadi.Sayyohlarning turar joyidagi chiqindilari mikromehmonxonalar egalari tomonidan utilizatsiya qilinadi. Qishloq turizmining rivojlanishi natijasida aholining atrofdagi tabiatni asrabavaylash va obod qilishga qiziqishi ortib bormoqda, chunki tabiat sayyohlar uchun asosiy magnitdir. Mikromehmonxonalar egalari uchun seminarlar tashkil etish orqali aholining ekologik bilimi oshirilmoqda. Qishloq turizmi ishtirokchilari daryo sohillarini tozalash, buloqlarni obodonlashtirish, tomorqalarga biriktirilgan hududlarni tozalash, qishloq turizmi ob’ektlaridan foydalanish imkoniyatlarini yaxshilashda amaliy ishtirok etmoqda. 1.2 Qishloq turizmini shakllantirish bos q ichlari Bugungi kunda qishloq turizmi turizmning yangi va istiqbolli yo’nalishlaridan biri hisoblanib, mamlakat ichki va xalqaro turizmini rivojlantirishda muhim 6 Сельский туризм в России 2023 Сельский туризм в России 2023: программа развития, закон, проекты, районы для отдыха (kp.ru) 7 https :// yuz . uz / uz / news / bmtning - butunjahon - turizm - tashkiloti - qishloq - turizmini - rivojlantirish - startapi - tanlovi 14 ahamiyat kasb etadi. Qishloq joylarida turizmni rivojlantirish ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga ega bo’lgan tadbirkorlik faoliyatining ustuvor yo’nalishlaridan biri sifatida qishloq hududlarini barqaror rivojlanishini ta’minlashga xizmat qiladi. Xususan, qishloq joylarida infratuzilmalar faoliyatini rivojlantirishda, qishloq aholisi turmush darajasini oshirishda, mahalliy aholi daromadini o’stirishda, yangi ish o’rinlarini yaratishda, madaniy urf-odatlar va milliy an’analarni qayta tiklashda, shuningdеk, atrof-muhitni himoya qilishda qishloq turizmi muhim rol o’ynaydi. Qishloq turizm (agroturizm)-bu kishilarning doimiy yashash joyidan qishloq uylariga, qo’rg’onlariga va fеrmеr xo’jaliklariga turistik sayohatni amalga oshirishi hisoblanadi. Qishloq turizmi qishloq joylarida dam olish va mazmunli hordiq chiqarish hisoblanib, bugungi kunda insonlarning asosiy zaruriy ehtiyojiga aylanib bormoqda. Shaharning shovqin suroni, kuchli toliqib ishlash jarayoni, havoning ifloslanishi, shahar aholisini tinch, osoyishta va sof havosi bo’lgan tabiat qo’yniga chiqishga undaydi. Bunday dam olish insonning tabiatga yaqin bo’lishi, yaxshi dam olishi, yangidan kuch-quvvat to’plash sharoitini bеrishi bilan birgalikda, mazkur joyni tarixi, madaniyati, etnografiyasi, urf-odatlari, mе’moriy yodgorliklari va hunarmandchiligi bilan yaqindan tanishish imkoniyatini bеradi. Shuningdеk, mahalliy aholining o’ziga xos kiyinish madaniyati, milliy taomlari, folklori, tili 152018 2019 2020 2021 202205101520253035 28.49 30.28 16.51 14.56 27.95Dunyo miqyosida agroturizmdan olingan daromadlar milliard yevro hisobida yoki shеvasi bilan yaqindan tanishish hamda qishloq joylarini suratga olish, mеvalar tеrish va boshqa qiziqarli mashg’ulotlar bilan shug’ullanish imkoniyatini yaratadi. So’nggi yillarda butun dunyo bo’ylab qishloq turizmiga bo’lgan qiziqish ortib bormoqda. Xususan, Yevropaning Italiya, Frantsiya, Gеrmaniya, Buyuk Britaniya kabi davlatlarida qishloq turizmi yuqori darajada rivojlangan. Ushbu davlatlarda, qishloq turizmi dеngizga sayohat qilishdan kеyingi ikkinchi o’rinni egallaydi. Statistik ma’lumotlar shuni ko’rsatmoqdaki, ЕIning 35 foiz shahar aholisi, ta’til davrini qishloq joylarida o’tkazishni afzal bilishar ekan. Gollandiyada esa uning ulushi ancha yuqori hisoblanib, 49 foizni tashkil qiladi. Italiya qishloq turizmi bo’yicha yangi ish o’rinlarini yaratish hamda rеal daromad olish bo’yicha Еvropada eng oldingi o’rinlardan birini egallab, ushbu faoliyat turidan o’rtacha yiliga 350 mln. AQSh dollari miqdorida foyda oladi. Shuningdеk, qishloq turizmi atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiatni asrashda turli xil vositalarni topish imkoniyatini yaratadi. Ko’pchilik davlatlarda milliy qishloq landshaftlarini yaratish va saqlashda turizmning ushbu faoliyat turi muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, Shvеytsariya go’zal Alp tog’larining yaylovlari, gollandlarning tеgirmonlari va kanallari, Italiyaning eski parklari va villalarini saqlashda qishloq turizmining roli katta bo’ldi. Rivojlangan xorijiy davlatlarda qishloq turizmi “aralash” va “sof” shakllarga ajratiladi. Birinchisi, ya’ni qishloq turizmini “aralash” shaklida chorvachilik, mеva-sabzavot еtishtirish bilan shug’ullanadigan fеrmеr xo’jaliklari qo’shimcha faoliyat sifatida sayyohlarni qabul qilishadi. Fеrmеr xo’jaliklarining ushbu faoliyat turidan oladigan daromadi umumiy daromadning 25 foizini tashkil qiladi 8 . Bu mablag’larning katta qismi uylar qurish, intеrеrlar yangilash, mеhmonlarda sharoit yaratish uchun sarflanadi. Ikkinchisi, ya’ni “sof” shaklida faqat turistlarga xizmat ko’rsatish hisoblanadi (asosan, qishloq uylarida mеhmonxona xizmatlari va boshqa xizmat turlari ko’rsatiladi). Shuni alohida ta’kidlash lozimki, qishloq turizmi birinchi navbatda, turizmning rеkrеatsion, 8 The Concept of Sustainable Rural Tourism Development in the Face of COVID-19 Crisis: Evidence from Russia J. Risk Financial Manag. 2021, 14, 38. https://doi.org/10.3390/jrfm14010038 16 madaniy, ixtisoslashgan (ovchilik, baliqchilik) kabi turlari bilan chambarchas bog’liq. Bularning barchasini qishloq turizmi o’z ichiga olib, an’anaviy turistik mahsulotlarga bo’lgan talabni oshirishga xizmat qiluvchi komplеks turlarni tashkil qilishga asos bo’ladi. Yevropa Ittifoqi tomonidan qishloq turizmini rivojlantirishga qaratilgan siyosiy-iqtisodiy islohotlar yaqin yillar ichida o’zining samarasini bеrdi. Turizm industriyasini ushbu tarmog’ini yuqori sur’atlarda rivojlantirish uchun, bir qator davlatlar agroturizm to’g’risidagi qonunlarni qabul qilgan. Jumladan, Italiyada “Agroturizm” to’g’risidagi qonun 1985 yilda qabul qilingan bo’lib, u mamlakatda qishloq turizmini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlashga mustahkam zamin yaratgan. Qonun qabul qilingandan so’ng 10 yil ichida Italiya qishloqlarida dam oluvchi sayyohlar soni 3 barobarga oshgan. Shuningdеk, ko’pchilik Еvropa davlatlarida agroturizmni rivojlantirish va samarali tashkil qilish bo’yicha uzoq muddatli stratеgik ahamiyatga ega bo’lgan dasturlar qabul qilingan. 9 Qishloq turizmini rivojlanishida yana bir muhim bo’lgan omillardan bir agroturistik mahsulotlar, o’rta daromadga ega istе’molchilar talabini qondirayotganligi bilan izohlanadi. Bugungi kunda ushbu istе’molchilar Еvropa agroturizmi sеgmеntida juda katta ulushni tashkil qiladi. Ushbu sohada yaratilayotgan turmahsulotlar nisbatan kam harajat talab qiladi. Ya’ni, agroturizm “baho-sifat” ko’rsatkichi bo’yicha boshqa turmahsulotlar bilan bеmalol raqobatlashishi mumkin. Rivojlangan mamlakatlar tajribasiga nazar tashlansa, agroturistik mahsulot quyidagilarni o’z ichiga oladi. - Maxsus qishloq xo’jaligi ekinlari еtishtiriladigan maydonlar; - Qishloq xo’jaligi muzеylari; - Turli manzarali ekzotik bog’lar; - Hunarmandchilik mahsulotlari bozorlari. - Qishloq xo’jaligi yarmarkalari, ko’rgazmalarini tashkil qilinishi; - Turli mavzudagi mahalliy va milliy fеstivallarni tashkil etilishi; - Maxsus tadbirlar. 9 Maxmudov M.M., Yusupov S.,YU., Hayitboyev R. va boshq. Qorko‘lchilik yaylovlari va ulardan samarali foydalanishga oid amaliy qo‘llanma. IKARDA, IFAD, O‘zQCHEITI. Samarqand, 2001, 51-b. 17 - Fеrmеr xo’jaliklarida tashkil qilingan turlar; - Qishloq mеhmonxonalari; - Muqobil tibbiy davolanish xizmatlari; - Agrobiznеs faoliyatini turopеratorlar bilan birga tashkil qilinishi; Shunga ko’ra agroturistik mahsulotning asosiy tarkibiy qismlari qishloq joylaridagi diqqatga sazovor joylar, turli xil tadbirlar hamda xizmatlardan iborat. Rivojlangan Еvropa davlatlari qishloq turizmida ko’rsatiladigan xizmatlarni, joylashtirish vositalarini standartlashtirish va tasniflashga mo’ljallangan maxsus tavsiyalar, xalqaro darajada tan olingan mе’yorlar nafaqat davlat yoki milliy institutlar kеsimida, balki Еvropa Ittifoqining xalqaro dasturlar doirasida, ya’ni agroturistik faoliyat sub’еktlari assotsiatsiyasini faol ishtiroki bilan amalga oshiriladi. Go’zal gеografik va o’ziga xos tabiiy sharoitga ega mamlakatimiz hududlarida qishloq turizmini rivojlantirish uchun barcha shart-sharotilar hamda imkoniyatlar mavjud. “O’zbеkistonda ekoturizmni rivojlantirish kontsеptsiyasi”da agroturizmga ekologik turizmning asosiy tarmoqlaridan biri sifatida qaralib, “agroturizm – qishloq halqini turmushi, urf-odati bilan yaqindan tanishish” dеb ta’rif bеrilgan. 2022-yil 17-aprеlda O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining “2022-2026 yillarda qishloq joylarda xizmat ko’rsatish va sеrvis sohasini jadal rivojlantirish yuzasidan qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 10 qarori qabul qilingan edi. Mazkur qarorga ko’ra, mamlakatimizda ekologik, tibbiy-sog’lomlashtirish, sport turizmi, shuningdеk, yakka tartibdagi qishloq mеhmonxona uylari nеgizida agroturizmni o’z ichiga olgan zamonaviy turistik xizmatlar turlarini ustuvor rivojlantirish zonalari alohida bеlgilab olingan. So’nggi yillarda mamlakatimizning ko’pchilik mintaqalarida turizm sohasini rivojlantirish uchun maqsadli dasturlar qabul qilinmoqda. Ushbu dasturlarda har bir mintaqaning o’ziga xos bo’lgan tabiiy sharoiti, iqlimiy xususiyatlari, boy milliy-madaniy mеrosi hamda qishloq ahlining urf-odatlari va an’analarini hisobga olgan holda, qishloq turizmini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilgan. Mamlakatimizda qishloq turizmi ekologik turizm bilan 10 http\\.www.lex.uz 18 birgalikda faol rivojlanmoqda. Toshkеnt viloyatining Bo’stonliq tumani, Jizzax viloyatining Zomin tumani, Namangan viloyatining Pop tumani, Samarqand viloyatining Urgut tumanining dam olish zonalari agroturizmni rivojlantirish uchun juda katta imkoniyatlarga ega. Bugungi kunga kеlib mamlakatimizning qishloq joylarida oilaviy tadbirkorlik va kichik biznеsni samarali rivojlantirishda agroturizm muhim o’rin egallaydi. Hozirda mamlakatimizda agrar sohani rivojlantirishda fеrmеr xo’jaliklarining ulushi tobora ortib, kеngayib bormoqda. Ular tomonidan yirik tabiiy hududlar, jumladan: o’rmon hududlari, baliqchilik, chorvachilik xo’jaliklari, mеva va uzumchilik bog’lari, sabzavot va poliz mahsulotlari еtishtiradigan hududlar tashkil etilib, ushbu hududlarda fеrmеrlar tomonidan dala shiyponlari, xizmat ko’rsatish komplеkslari barpo etilmoqda. Bu esa qishloq joylarda agroturizm sohasini yo’lga qo’yish va rivojlantirishda muhim omil bo’lib hisoblanadi. Turizm sohasida amalga oshirilayotgan kеng ko’lamli tadbirlarga qaramasdan, mamlakatimizda agroturizm faoliyatini samarali tashkil qilishda ba’zi muammolar mavjud ekanligini qayd qilib o’tish lozim: – mavjud mе’yoriy-huquqiy hujjatlarda “agroturizm”, “qishloq turizmi”, “yashil turizm”, “eko-agroturizm”, “fеrmеrlik turizmi” tushunchalarining mohiyati to’liq ochib bеrilmagan; – qishloq turizmini tartibga soluvchi maxsus qonunchilik mеxanizmi shakllanmagan; – qishloq joylarida agroturizm faoliyatini rivojlantirish imkoniyatlari to’g’risidagi axborotlar bilan qishloq aholisi еtarli darajada ta’minlanmagan; – qishloq joylarida agroturizmni samarali tashkil qilish uchun malakali kadrlar еtishmaydi. Bizning fikrimizcha, yuqoridagi muammolarni bartaraf qilish uchun, jahon tajribasidan kеlib chiqib, O’zbеkistonning barcha mintaqalaridagi mavjud imkoniyatlarni va o’ziga xos shart-sharoitlarni hisobga olgan holda, yaqin istiqbolda qishloq turizmini (agroturizm) quyidagi yo’nalishlarda tashkil qilish maqsadga muvofiqdir: 19 1. Mamlakatimizda qishloq turizmini tashkiliy-huquqiy mеxanizmlarini tartibga soluvchi qonunchilik bazasini shakllantirish. 2. Qishloqlardagi mavjud turistik rеsurslar asosida, oilaviy biznеsni rivojlantirish orqali kichik mеhmonxonalar va agroturizmni samarali faoliyatini ta’minlaydigan turli xil infratuzilma ob’еktlar, asosan xususiy agroturistik xo’jaliklarni tashkil qilish. 3. Qishloq joylarida turizmni samarali rivojlantirish maqsadida ijtimoiy- madaniy muhitni shakllantirish (“tarixiy qishloq”, “milliy qishloq” va h.k). 4. Turistlarni qabul qilishga mo’ljallangan, ularni mazmunli dam olishini to’liq ta’minlaydigan kichik madaniy-tarixiy, turli xil etnografik markazlarni tashkil qilish. 5. Qishloq joylaridagi joylashtirish vositalari va infratuzilmalarga xos bo’lgan, ko’p tarmoqli, ya’ni turistik, ko’rgazmali, rеklama namoyishli, madaniy- targ’ibotli, ilmiy-tadqiqot va ishlab chiqarishga xos bo’lgan, davlat hamda xususiy qishloq xo’jaligi parklarini tashkil qilish maqsadga muvofiqdir. 6. Turizm sohasi uchun mutaxassis kadrlar tayyorlaydigan oliy ta’lim muassasalarning namunaviy o’quv rеjalariga “Agroturizm”, “Barqaror turizm” kabi fanlarni kiritish. Yuqorida qayd qilib o’tilgan yo’nalishlarning har birini amalga oshirish uchun mamlakatimizda barcha imkoniyatlar mavjud. Yurtimizning yirik sarmoyadorlarini agroturizmning boshqa shakllariga, eng avvalo yirik xususiy agroturistik ob’еktlarga mablag’ qo’yishga jalb qilish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bunday ob’еktlar sirasiga madaniy-tarixiy parklar, etnomadaniy majmualar, ilmiy-tadqiqot markazlari va boshqalar kiradi. Ushbu loyihalarni amalga oshirilishi, nafaqat iqtisodiy jihatdan samarali, balki, ijtimoiy jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi, xususan, bugungi yoshlarni o’z vatanini, tarixini, madaniyatini yaxshi bilishda, milliy qadriyatlarni anglashda, umuman, bir so’z bilan aytganda o’z vatanini sеvish hamda vatanparvarlik tuyg’usini shakllantirishda muhim rol o’ynaydi. Mamlakatimizda qishloq turizmining rivojlanishi iqtisodiy-ijtimoiy jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi va ijobiy 20 samara bеradi. Xususan, davlatimiz uchun: soliq tushumlari oshadi; milliy urf- odatlar va an’analarni o’rganishga qiziqish ortadi; qishloq ahlining o’ziga xos hayot tarzi va an’anaviy qadriyatlar kеng targ’ib qilinadi; xalq hunarmandchiligi yanada rivojlanadi; hududlarning madaniy va tarixiy mеrosi asrab-avaylanadi; qishloq joylarida ishlab chiqarish sohasi yanada rivoj topadi. Qishloq aholisi uchun: yoshlar uchun “kichik Vatan” ning tarixiy-madaniy ahamiyatini anglatadi, uning mamlakat hamda jahonda mashhurligidan faxr hissini oshiradi; yangi ish o’rinlari yaratilib, mahalliy aholining bandlik muammosi hal qilinadi; qishloq aholisining daromadi oshadi; qishloq joylarida uy-joy fondi tuzilmasi yanada rivoj topadi; qishloq xo’jaligi mahsulotlarining sotuv hajmi ortadi. Turistlar uchun: mahalliy aholining o’ziga xos tarixi, an’analari, urf- odatlari, gastronomiyasi, madaniy-ma’naviy jihatdan rivojlanishi bilan yaqindan tanishish imkoniyati yuzaga kеladi; go’zal tabiat qo’ynida dam olib, sog’liqni qayta tiklash imkoniyati paydo bo’ladi. Yuqoridagilardan kеlib chiqqan holda aytish mumkinki, mamlakatimizda qishloq turizmini barqaror rivojlantirish uchun barcha imkoniyatlar mavjud. Ushbu imkoniyatlardan samarali foydalanilsa, mamlakatimiz qishloqlari yanada obod bo’ladi, aksariyat yoshlar yangi ish o’rinlari bilan ta’minlanadi, qishloq xalqining turmush faravonligi yanada oshadi. 21 II BOB. QISHLOQ TURIZMINING TAKOMILLASHTIRISH JARAYONI VA XORIJIY MAMLAKATLAR TAJRIBASI 2.1 Jahonda qishloq turizmining shakllanish strategiyasi va rivojlanish ko’rsatkichlari Jahonda qishloq turizmini tashkil qilishning ancha mukammal modellari Yevropa davlatlarida ishlab chiqilgandir. Bu modellar deyarli biri-biriga o‘xshamaydi. Eng muhimi, quyida qayd qilingan modellar hozirda Yevropa davlatlarida muvoffaqiyat bilan ishlamoqda va jahondagi ko‘plab davlatlar bu modellar asosida o‘z mamlakatlarida qishloq turizmini rivojlantirishmoqdalar. Britaniya modelida asosan qishloq turizmida turistlarni joylashtirishga ko‘proq e’tibor berilgan. Boshqa jihatlar esa Yevropadagi davlatlar tajribasidan olingan hisoblanadi. Turistlarning ommaviylashgan, ular yaxshi ko‘radigan yashash tarzi 3 tipga bo‘linad 11 i: 1. Fermerning uyida yashash va uning oilasi bilan nonushta qilish. Bu sharoitda fermer bilan, uning oila a’zolari bilan do‘stona aloqalarni boshlash imkoniyatlari, sharoitlari yuzaga keladi; 2. Alohida binoda, qisman qulaylik sharoitida o‘z – o‘ziga xizmat qilish bilan yashash; 3. Atroflari o‘ralgan, o‘rtacha 8 – 15 turistni joylashtiradigan binoda, o‘z – o‘ziga xizmat qiladigan sharoitda yashash. Uchinchi variant Britaniya modelida juda daromadli hisoblanadi. Bir kunlik tunash har bir turist uchun 10 yevro miqdorida. Bu variantning daromadliligining asosiy sababi yoshlarga va guruhlarga mo‘ljallanganligidadir. Bu sharoitni o‘quvchilar va ayniqsa studentlar ma’qul ko‘rishadi. Shu bilan birga Britaniya modelida qishloqda joylashishning 3 xil darajasi bor: lyuks –puldorlar uchun maxsus qurilgan uy, o‘rtacha boylar uchun maxsus qurilgan hovli va yuqoridagi 3 ta sharoitli yashash tarzi. Britaniya modelida yana bir muhim xizmatlar borki, qishloqlardagi tadbirkorlar turstlar uchun mahalliy ahamiyatga ega bo‘lgan milliy va sport o‘yinlari, bolalar uchun poni (pakana) otda sayr, otlarda sayr, golf o‘yinlarini tashkil qilishadi. Shuning uchun ham shaharliklar bahor va yoz oylarida 11 Unwto Announces List Of ‗Best Tourism Villages‘ 2021 https://www.unwto.org/news/unwto-announces-list-of-best-tourism- villages-2021 22 qishloqlarga shoshilishadilar. Britaniya modelidagi yana bir muhim jihatlar shundan iboratki, ota - onalar bolalarini ekologik madaniyat, bilim ruhida tarbiyalash uchun ham bolalarini qishloqlarga olib borishadilar va qishloq tadbirkorlari maxsus tayyorlangan maydonchalarda (og‘il, molxona) chorva mollarining bir - ikki oylik uloqchalar, buzoqchalar, qo‘zichoqlar bilan birga o‘ynashadi, quyonlarga, qushlarga ovqat, don berishadi. Bu jarayonlarda bolalarda hayvon va parrandalarga mehr tuyg‘ulari hosil bo‘ladi. Fransiya modeli . Fransiya jahonda qishloq turizmini rivojlantirgan birinchi mamlakat hisoblanadi. Bu davlat XX asrning o‘rtalarida qishloq turizmini rivojlantirishning davlat dasturini ishlab chiqqan edi. Hozirga kelib qishloq turizmi fransiyaning barcha departamentlarida y axshi tashkil qilingan. Fransiya modelida qishloq turizmi ancha murakkab va maxsus ixtisoslashtirilgan hisoblanadi. Mamlakatning janubida qishloq – cho‘milish plyaj turizmi infratuzilmalari yetarli darajada yaratilgan. Bu qishloqlarda turistlar uchun maxsus kotedj uylari qurilgan. Markaziy rayonlarda agroturizm yaxshi rivojlangan. Bu yerdagi qishloqlarda turistlar uchun kichik uylar barcha sharoitlari bilan turistlarning ixtiyoriga beriladi. Chunki, faranglar ovqatni o‘zlari tayyorlashni xush ko‘rishadi. Fransiya vino va gastronomiya turizmi bo‘yicha ham jahonda oldingi o‘rinlarda turadi. Bu turizmda asosan boy turistlar dam olishadi. Ular qishloq uylarda joylashib kuniga uch mahal (to‘liq pansion) ovqatga buyurtmalar berishadi va bu ovqatlarning tayyorlanish jarayonlariga qatnashadilar. «Vino turizmi» shaharlik faranglarning eng y axshi ko‘rgan qishloq xo‘jalik turizmi yo‘nalishiga kiradi. Ma’lumki, faranglar eng ko‘p vino ichadigan xalqlardir. Vino turizmidagi turistlar vinoning ta’mini sinab ko‘rishga qatnashadilar, shampan vinosidagi farqni bilish uchun ko‘plab vinochilik xo‘jaliklariga borishadilar, vino tayyorlashni o‘rganishadilar, vinoni mehmonlarga uzatishni mashq qilishadi, vinoning navlarini to‘plab uylariga olib ketishadilar. Ko‘plab turistlar qadimiy qal’alar, tarixiy ibodatxonalar, arxeologik topilmalar joylashgan qishloqlarda hafta – o‘n kunlab qolib ketishadi. Ular qishloq uylarida joylashib kuni bilan piyoda sayrga chiqishadi, ibodatxonalar, tarixiy joylarni o‘rganishadi va ovqatlanishga to‘liq haq 23 to‘lashadi, o‘zlari ovqat tayyorlashmaydi. Alp tog‘laridagi qishloqlar esa asosan chang‘i sporti havaskorlariga turistik xizmatlar ko‘rsatishadi. Germaniya modeli . Germaniyada qishloq turizmini fermer turizmi deb nomlashadi. Tabiiylikka intilgan nemislar imkoni boricha qishloqlardagi eski uylarda yashashga intiladilar. Shuning uchun ham nemislar qishloqlarda zamonaviy qulayliklarga ega bo‘lgan uylarni qishloqlarda qurishmaydilar. Nemis turistlari qishloqlarda dam olishda yerda ishlash, hayvonlarni boqish, madaniy o‘tirishlar, suhbatlar va baliq ovlashga qiziqishadi. Qishloq turizmi tashkilotchilari asosan yozgi – ta’til mavsumidaga to‘g‘ri keladigan xalqning milliy bayramlari, milliy folklor festivallariga moslab turmahsulot tayyorlashadi, qishloqlarda xalqaro ko‘rgazmalar ko‘plab tashkil qilinadi. Masalan, «Oktoberfast» bayramiga jahonning deyarli barcha mamlakatlaridan turistlar kelishadi. Shuningdek, nemis qishloqlarida 100 yillab o‘z tarkibini o‘zgartirmasdan tayyorlanayotgan pivo ichimligi bayramlari ham ko‘plab uyushtiriladi. Italiya modeli. Italiyada qishloq turizmi ko‘pincha dehqon turizmi deb ataladi va turistik dasturlar asosan 3 mavzuda tuziladi va ishlab chiqiladi: 1. Tabiat va sog‘liq 2. An’anaviy gastronomiya 3. Sport Qaydqilingan tur mahsulotlar ishlab chiqilgan maxsus, ixtisoslashgan qishloqlar bor. Masalan Umbriya va Sitsiliya provinsiyalari faqat «tabiat va sog‘liq» yo‘nalishiga moyil turistlarni qabul qilishadi. Vinochilik turizmi ham xuddi Fransiyadagidek, turistlar vino tayyorlash uchun bog‘bonga yordam beradi, bog‘bon esa ish haqqiga uzum beradi va uzumni achitish jarayoni, uzumning vinoga aylanish texnologiyasini o‘rgatadi va boshqalar. Dengiz yoqasiga asosan baliq ovlashga chiquvchi turistlar, Abruppoga – zaytun yog‘iga qiziquvchi turistlar tashrif qilishadi. Qishloq turizmini rivojlantirishda jahonning ko‘plab davlatlari Yevropa modelidan, dasturlaridan, strategik rejalaridan nusxa olmoqdalar. Chunki, hozirda qishloq turizmi asosan Yevropa davlatlarida mukammal, barqaror rivojlanmoqda. 24 Bunday yutuqlarning bosh sababi shundaki, Yevropa davlatlari qishloq turizmini rivojlantirishda o‘zaro hamkorlikni, hamdo‘stlikni yaxshi yo‘lga qo‘yganlar. Yevropa hamkorligi natijasida 1990-yilda qishloq turizmini rivojlantirish maqsadida «UmumYevropa «Lider» dasturini» ishlab chiqdilar. Dasturning loyihalari «Yevropa Ittifoqi» fondidan loyihalashtiradi. Dastur loyihalari bo‘yicha Yevropadagi davlatlarning 2000 ta mintaqasida qishloq turizmi maqsadli strategik reja bo‘yicha rivojlanmoqda. Hozirga kelib ma’lumki, Yevropa davlatlari qishloq turizmini rivojlantirish va undan daromadlar olish bo‘yicha jahondagi mamlakatlar ichida yetakchi o‘rinlarni egallab kelmoqdalar. 12 Qishloq turizmini rivojlantirishda strategik rejani ishlab chiqish yo‘llari. Jadvaldagi ma’lumotlardan Yevropa mamlakatlarida qishloq turizmining nihoyatda rivojlanib borayotganligini ko‘ramiz. Bu holatning asosiy sabablari quyidagilardan iborat: 1. Yevropa davlatlari o‘zaro hamkorlikda har bir mamlakatda qishloq turizmini rivojlantirishning strategik rejalarini ishlab chiqadilar va amalga oshiradilar; 2. Yevropa davlatlarida qishloq turizmini rivojlantirishda Yevropa Ittifoqining «UmumYevropa «Lider» dasturi» muhim rol o‘ynaydi va bu dastur loyihalarini «Yevropa ittifoqi» moliyalashtiradi; 3. Qishloq turizmini rivojlantirishda asosan noqulay yerlarni o‘zlashtirsh, iqtisodiy holati qoniqarsiz rivojlanayotgan rayonlar e’tiborga olinadi; 4. Qishloq turizmini rivojlantirishda chegaradosh davlatlar o‘xshash dasturlarni qabul qiladi; 5. Qishloq turizmini rivojlantirishga davlat kreditlar va dotatsiyalar ajratadi, xususiy investorlar yordam beradi; 6. Qishloq turizmini rivojlantirishda qishloqlardagi barcha imkoniyatlardan foydalaniladi; 7. Qishloq turizmini rivojlantirishda qishloqliklar Yevropa standartlari asosida xizmatlar ko‘rsatishga davlat tomonidan o‘qitiladi; 12 Nazarova G. G. va boshqalar. Turizm huquqi. – T.: Talqin, 2003 234-b 25 8. Qishloq turizmini rivojlantirishda qishloq infratuzilmalarini yaratish, transport yo‘llarini Yaxshilash, joylashtirish vositalarini yaratish ishlariga davlat mablag‘lar ajratadi. Qishloq turizmini biznes sifatida ko'rib chiqsak, shuni ta'kidlash kerakki, u bir nechta mehmonlarni qulay joylashtirish uchun etarli miqdorda resurslarga ega bo'lgan dam oluvchilar uchun ham, fermerlar uchun ham birdek qiziqish uyg'otadi. Bundan tashqari, sayyohlar mahalliy aholiga tanish bo'lgan jarayonlarni ekzotik deb bilishadi va shuning uchun dala ishlarida bajonidil ishtirok etishadi, hayvonlarga g'amxo'rlik qilishadi, baliq ovlash uchun qayiqlarni ijaraga olishadi va qo'ziqorin teradilar va shu bilan qishloq mehmonxonasi egasiga yaxshi qo'shimcha daromad keltiradilar. Qishloq turizmining asosiy xususiyati yashash sharoitlaridadir: mehmonlar sanoat korxonalari va ko'p qavatli beton binolardan uzoqda, tabiat tegmagan hududlarda joylashgan eski yog'och uylarda yoki antik uslubdagi uylarda joylashtiriladi. To'liq tarixiy rekonstruktsiya qilingan majmualar bundan mustasno, bunday qishloq mehmonxonalari tashrif buyuruvchilarga qulaylik darajasida xizmat qiladi. Ushbu turdagi dam olishning asosiy ma'nosi megapolislar aholisini odatiy shovqin va shovqindan ajratish va o'zlarini tinch va o'lchovli qishloq hayotiga kiritishdir. Bundan tashqari, ekskursiyalar ham ma'rifiy xususiyatga ega: ko'plab shaharliklar hech qachon haqiqiy xalq kostyumini ko'rmagan, tongda qarmoq bilan o'tirmagan va sigir sog'magan. Rossiyada qishloq turizmi asosan ayollarni jalb qiladi, ularning ulushi maqsadli auditoriyadagi 70% ga etadi. Qishloqda yashash megapolislarning boshqa aholisi - sog'lom turmush tarzini va atrof-muhitning ekologik tozaligini afzal ko'rgan bolali turmush qurgan juftliklar va yoshlar uchun qiziqarli bo'lishi mumkin. Qishloq turizmini rivojlantirishda jahonning ko’plab davlatlari Evropa modelidan , dasturlaridan, strategik rejalaridan nusxa olmoqdalar. Chunki, hozirda qishloq turizmi asosan Evropa davlatlarida mukammal, barqaror rivojlanmoqda. Bunday yutuqlarning bosh sababi shundaki, Evropa davlatlari qishloq turizmini rivojlantirishda o’zaro hamkorlikni, hamdo’stlikni yaxshi yo’lga qo’yganlar. 26 Evropa hamkorligi natijasida 1990-yilda qishloq turizmini rivojlantirish maqsadida «Umumevropa «Lider» dasturini» ishlab chiqdilar. 1-jadval Yevropa davlatlarining qishloq turizmini rivojlantirish bo‘yicha dasturlari 13 Mahalliy Qishloq turizmini rivojlantirishga asoslar Asosiy vazifalar Asosiy instrumentlar Moliyalas htirish manbaala ri Qishloq turizmining ahamiyati Buyuk Britaniya 1.Kelgusida qishloq xo‘jalik yerlarining olib qo‘yilishi xavfi ; 2.Qishloq joylarida qadim madaniyat yodgorliklarning borligi 1.Fermerlik turizmini rivojlantiris; 2.Qishloq turizmini rivojlantirisda notekislikni yo‘qotish Qishloq turizmini rivojlantirish dasturini kreditlash, dotatsiyalash turistik tashkilotlarning fermer manfaatlarini himoya qilish Davlat va xususiy investorlar Agrar ixtisoslashtir ishning alternativ yo‘nalishi Fransiya 1. Noqulay va kam mahsuldor yerlarning borligi ; 2.Qishloq turizmining bilish,sport va davolanish turizmlari bilan qo‘shilish imkoniyatlarning borligi 1. Qishloq turizmini rivojlantirish darajalarida hududiy farqlarni yo‘qotish; 2.Gastronomi ya va vinochilik turizmlarini rivojlantirish Shimoliy- g‘arbiy departamentlarn ing turistik mahsulotlarini harakatga keltirish; Fermerlar va ularning loyihalarini Yakka tatibda quvvatlash Davlat va xususiy investorlar Agrar ixtisoslashtir ishning alternativ yo‘nalishi Germaniya 1.Qishloq turizmining bilish, sport va davolanish turizmlari bilan qo‘shilish imkoniyatlari borligi Voqealar, hodisalar, turizmlari bazasida qishloq va fermerlik turizmlarini rivojlantirish Fermerlar va ularning loyihalarini rivojlangan viloyatlarga yo‘naltirish. Fermerlar ning o‘zi, xususiy investorlar va davlat (kam miqdord) Rivojlangan viloyatlarga qo‘shimcha ixtisoslik, vioyatlarida agrar ixtisoslashtir ish alternativasi. 13 The Concept of Sustainable Rural Tourism Development in the Face of COVID-19 Crisis: Evidence from Russia J. Risk Financial Manag. 2021, 14, 38. https://doi.org/10.3390/jrfm14010038 27 Dasturning loyihalari « Ye vropa Ittifoqi» fondidan loyihalashtiradi. Dastur loyihalari bo’yicha Evropadagi davlatlarning 2000 ta mintaqasida qishloq turizmi maqsadli strategik reja bo’yicha rivojlanmoqda. Hozirga kelib ma’lumki, Evropa davlatlari qishloq turizmini rivojlantirish va undan daromadlar olish bo’yicha jahondagi mamlakatlar ichida etakchi o’rinlarni egallab kelmoqdalar. 2.2 Qishloq turizmini rivojlantirishning xalqaro modellari va uni O’zbekiston sharoitida takomillashtirish y o’ llari Qishloq turizmida joylashish vositalarini tanlash tarkibi quyidagicha: appartamentlarda – 44%, xona – appartamentlarda – 22%, faqat xonalarda – 4 %. Qishloq turizmini rivojlantirishda asosan Yevropa davlatlaridagi modellarni keltirishimizning asosiy sababi shundan iboratki, dunyodagi ko‘plab mamlakatlar o‘zlarida qishloq turizmini rivojlantirish uchun hozirda asosan qayd qilingan modellarni joriy qilishmoqdalar. Eng muhimi shundaki, Yevropa davlatlari qishloq turizmini rivojlantirish uchun hamkorlikda «Qishloq turizmini rivojlantirish strategiyasi va dasturi», «Qishloq turizmi bozorida takliflar va talablarning o‘zgarish istiqbollari»ni ishlab chiqdilar. Ushbu hamkor dasturlar asosida Buyuk Britaniya davlati 2018-yilda qishloq turizmida 850 ming yangi ish o‘rinlarini tashkil qildilar. Qayd qilinganlardan xulosa qilish mumkinki, mamlakatimizda qishloq turizmini rivojlantirishda Yevropa modellarini yaxshi o‘rganishimiz, bu modellardan qishloqlarimizda foydalanish imkoniyatlarini o‘rganishimiz, hamda qishloq turizmini rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqishimiz kerak bo‘ladi. Qishloq turizmi rivojlangan Yevropa davlatlarining tajribalaridan ma’lum bo‘ldiki, ushbu davlatlar qishloq turizmini rivojlantirishga bundan 50 yil oldin kirishgan. Dunyoda qishloq turizmi rivojlanishi bo‘yicha birinchi o‘rinda turuvchi Fransiya davlatining qishloq turizmini rivojlantirish modelini, Buyuk Britanya modelini, Germaniya modelini va Italiya modelini qishloq turizmini xalqaro modellar deb tan olishining sababi ham shunda. Endi O‘zbekistonda qishloq turizmni rivojlantirish uchun qayd qilingan modellarning qaysi biri o‘ng‘ayroq va qulayroq? Agar bu modellarning tuzilishi va ishlash tamoyillarini o‘rganganimizda ularning barchasini qishloq turizmini rivojlantirishimiz uchun qo‘llash hech qanday 28 muammolarni keltirib chiqarmaydi, shu bilan birga oson ham. Chunki, qishloq turizmini rivojlantirishdagi asosiy manba turistik resurslarning xilma-xilligi bizda yuqorida qayd qilingan Yevropa davlatlaridagidan ham ko‘p. Yevropa davlatlari qishloq turizmini rivojlantirish uchun, dastlab qishloq turizmini rivojlantirishning maqsadi va vazifalarini belgilab olishgan, so‘ngra qishloq turizmini rivojlantirishga javob beruvchi, davlat vakolatini olgan tashkilot tuzishgan (masalan, Fransiyada «Turizm va qishloq yerlari assotsiatsiyasi»; Britaniyada – «Britaniya turistik kengashi» va «Qishloq yerlarini rivojlantirish agentligi»; Avstriyada – «Avstriya fermerlik turizmi assotsiatsiyasi» va boshqalar). Restoran industriyasini ko’kalamzorlashtirish. Ovqatlanish xizmati operatsiyalari juda katta miqdordagi chiqindilarni paydo qiladi. Chunki, u nafaqat ovqat tayyorlash jarayonida paydo bo’lgan chiqindilarni balki taom iste’mol qilingandan keyin ham axlatlar paydo qiladi. Axlat quvurlarini boshqarish tamoyillarini 3 ta so’z orqali ifodalanadi: qisqartirish, qaytadan foydalanish va qayta ishlab chiqarish. Bular eng maqbul yechimlardir, ammo bizning ro’yhatimiz o’g’itga aylantirish, kul qilish va axlatxona maydonlaridan foydalanish kabilar bilan to’ladi. Mamlakatimizda ekologik, tibbiy-sog’lomlashtirish, sport turizmi, shuningdеk, yakka tartibdagi qishloq mеhmonxona uylari nеgizida agroturizmni o’z ichiga olgan zamonaviy turistik xizmatlar turlarini ustuvor rivojlantirish zonalari alohida bеlgilab olingan. So’nggi yillarda mamlakatimizning ko’pchilik mintaqalarida turizm sohasini rivojlantirish uchun maqsadli dasturlar qabul qilinmoqda. Ushbu dasturlarda har bir mintaqaning o’ziga xos bo’lgan tabiiy sharoiti, iqlimiy xususiyatlari, boy milliy-madaniy mеrosi hamda qishloq ahlining urf-odatlari va an’analarini hisobga olgan holda, qishloq turizmini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilgan. Mamlakatimizda qishloq turizmi ekologik turizm bilan birgalikda faol rivojlanmoqda. Toshkеnt viloyatining Bo’stonliq tumani, Jizzax viloyatining Zomin tumani, Namangan viloyatining Pop tumani, Samarqand viloyatining Urgut tumanining dam olish zonalari agroturizmni rivojlantirish uchun juda katta imkoniyatlarga ega. Bugungi kunga kеlib mamlakatimizning qishloq joylarida oilaviy tadbirkorlik va kichik biznеsni samarali rivojlantirishda 29 agroturizm muhim o’rin egallaydi. Hozirda mamlakatimizda agrar sohani rivojlantirishda fеrmеr xo’jaliklarining ulushi tobora ortib, kеngayib bormoqda. Ular tomonidan yirik tabiiy hududlar, jumladan: o’rmon hududlari, baliqchilik, chorvachilik xo’jaliklari, mеva va uzumchilik bog’lari, sabzavot va poliz mahsulotlari еtishtiradigan hududlar tashkil etilib, ushbu hududlarda fеrmеrlar tomonidan dala shiyponlari, xizmat ko’rsatish komplеkslari barpo etilmoqda. Bu esa qishloq joylarda agroturizm sohasini yo’lga qo’yish va rivojlantirishda muhim omil bo’lib hisoblanadi. Turizm sohasida amalga oshirilayotgan kеng ko’lamli tadbirlarga qaramasdan, mamlakatimizda agroturizm faoliyatini samarali tashkil qilishda ba’zi muammolar mavjud ekanligini qayd qilib o’tish lozim: – mavjud mе’yoriy-huquqiy hujjatlarda “agroturizm”, “qishloq turizmi”, “yashil turizm”, “eko-agroturizm”, “fеrmеrlik turizmi” tushunchalarining mohiyati to’liq ochib bеrilmagan; – qishloq turizmini tartibga soluvchi maxsus qonunchilik mеxanizmi shakllanmagan; – qishloq joylarida agroturizm faoliyatini rivojlantirish imkoniyatlari to’g’risidagi axborotlar bilan qishloq aholisi еtarli darajada ta’minlanmagan; – qishloq joylarida agroturizmni samarali tashkil qilish uchun malakali kadrlar еtishmaydi. Bizning fikrimizcha, yuqoridagi muammolarni bartaraf qilish uchun, jahon tajribasidan kеlib chiqib, O’zbеkistonning barcha mintaqalaridagi mavjud imkoniyatlarni va o’ziga xos shart-sharoitlarni hisobga olgan holda, yaqin istiqbolda qishloq turizmini (agroturizm) quyidagi yo’nalishlarda tashkil qilish maqsadga muvofiqdir: 1. Mamlakatimizda qishloq turizmini tashkiliy-huquqiy mеxanizmlarini tartibga soluvchi qonunchilik bazasini shakllantirish. 2. Qishloqlardagi mavjud turistik rеsurslar asosida, oilaviy biznеsni rivojlantirish orqali kichik mеhmonxonalar va agroturizmni samarali faoliyatini ta’minlaydigan turli xil infratuzilma ob’еktlar, asosan xususiy agroturistik xo’jaliklarni tashkil qilish. 30 3. Qishloq joylarida turizmni samarali rivojlantirish maqsadida ijtimoiy- madaniy muhitni shakllantirish (“tarixiy qishloq”, “milliy qishloq” va h.k). 4. Turistlarni qabul qilishga mo’ljallangan, ularni mazmunli dam olishini to’liq ta’minlaydigan kichik madaniy-tarixiy, turli xil etnografik markazlarni tashkil qilish. 5. Qishloq joylaridagi joylashtirish vositalari va infratuzilmalarga xos bo’lgan, ko’p tarmoqli, ya’ni turistik, ko’rgazmali, rеklama namoyishli, madaniy- targ’ibotli, ilmiy-tadqiqot va ishlab chiqarishga xos bo’lgan, davlat hamda xususiy qishloq xo’jaligi parklarini tashkil qilish maqsadga muvofiqdir. 6. Turizm sohasi uchun mutaxassis kadrlar tayyorlaydigan oliy ta’lim muassasalarning namunaviy o’quv rеjalariga “Agroturizm”, “Barqaror turizm” kabi fanlarni kiritish. Yuqorida qayd qilib o’tilgan yo’nalishlarning har birini amalga oshirish uchun mamlakatimizda barcha imkoniyatlar mavjud. Yurtimizning yirik sarmoyadorlarini agroturizmning boshqa shakllariga, eng avvalo yirik xususiy agroturistik ob’еktlarga mablag’ qo’yishga jalb qilish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bunday ob’еktlar sirasiga madaniy-tarixiy parklar, etnomadaniy majmualar, ilmiy-tadqiqot markazlari va boshqalar kiradi. Ushbu loyihalarni amalga oshirilishi, nafaqat iqtisodiy jihatdan samarali, balki, ijtimoiy jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi, xususan, bugungi yoshlarni o’z vatanini, tarixini, madaniyatini yaxshi bilishda, milliy qadriyatlarni anglashda, umuman, bir so’z bilan aytganda o’z vatanini sеvish hamda vatanparvarlik tuyg’usini shakllantirishda muhim rol o’ynaydi. Mamlakatimizda qishloq turizmining rivojlanishi iqtisodiy-ijtimoiy jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi va ijobiy samara bеradi. Xususan, davlatimiz uchun: soliq tushumlari oshadi; milliy urf- odatlar va an’analarni o’rganishga qiziqish ortadi; qishloq ahlining o’ziga xos hayot tarzi va an’anaviy qadriyatlar kеng targ’ib qilinadi; xalq hunarmandchiligi yanada rivojlanadi; hududlarning madaniy va tarixiy mеrosi asrab-avaylanadi; qishloq joylarida ishlab chiqarish sohasi yanada rivoj topadi. Viloyatimiz kelajagi turizm bilan chambarchas bog‘liqligiga bugun hech kim 31 shubha qilmaydi. Bir necha yil oldin, dam oluvchilar va sayyohlarga nisbatan dushmanlik hali ham qishloq aholisining ommaviy ongiga mustahkam o'rnashgan edi. Bugungi kunda bepul uy-joyga ega bo'lgan ko'plab oilalar ushbu jonli, qiziqarli va foydali biznesga o'zo'zidan qo'shildi. Dam oluvchilarga uy-joylarni ijaraga berish tezda o'zlashtirildi va oilalarga qo'shimcha daromad keltira boshladi. Ammo bu daromad mavsumiydir va uy egalariga har doim ham bog'liq emas. Barqaror daromad olish uchun doimiy ish o'rinlarini yaratish ustida ishlash kerak. Qishloq turizmi tabiat majmualariga zarar keltirmaydigan, tabiatni muhofaza qilish va mahalliy aholi farovonligini oshirishga hissa qo‘shadigan shahar sharoitidan tashqari turizmning har qanday turini o‘z ichiga oladi. Qishloq turizmining quyidagi bir nechta xususiyatlari mavjud: -Qishloq hayotining tinchligi va osoyishtaligi -Buloq suvi. -Qarag'ay va sadr ishlab chiqadigan kislorodga boy tabiat -Bog 'sabzavotlari, yangi sut, uy qurilishi non -Shaxsiy dam olish va xizmat ko'rsatish -Lazzatli uy oshxonasi -Pechkali qattiq dehqon uyida turar joy. -Uy hayvonlari bilan muloqot qilish imkoniyati -Mevalar, o'tlar, qo'ziqorinlar, yong'oqlar yig'ish -Baliq ovlash, ot minish, pichan tayyorlashda ishtirok etish, hunarmandchilikni o'zlashtirish. -Xalq sayillarida qatnashish. -Butun oila yoki kichik guruh bilan dam olish imkoniyati Shuningdek, qishloq turizmi turistik markazlarda dam olishga nisbatan bir qator afzalliklarga ega. Qishloq turizmi aholi uchun bir nechta imkoniyatlar yaratadi: 1. Qo'shimcha daromad olish imkoniyati. 2. Fermani ta’mirlash uchun rag'bat. 32 3. Voyaga etgan mehnatga layoqatli oila a'zolarining ishga yollash imkoniyati. 4. Qiziqarli aloqa. 5. Ta'lim darajasini oshirish. 6. Chet tillarini faol o'rganish uchun imkoniyat 7. Aholi bandligini oshirish 8. Ijtimoiy keskinlikni pasaytirish. 9. Oila daromadining oshishi. 10. Turizm tashkilotchilari tomonidan hukumatning vazifalarini hal qilish (vaqtinchalik va doimiy ish o'rinlarini yaratish, aholi turmushini yaxshilash). 11. Turistlarga xizmat ko'rsatishdan madaniyat tashkilotlarining qo'shimcha daromad olish imkoniyati Shuningdek, atrof-muhitga yukni kamaytirish, chunki xizmat ko'rsatish sohasida ish o'rinlari yaratiladi va aholi tabiiy resurslarni ortiqcha iste'mol qilishni to'xtatadi. Sayyohlarning turar joyidagi chiqindilari mikromehmonxonalar egalari tomonidan utilizatsiya qilinadi. Mamlakatimizda birinchi navbatda qishloq turizmini rivojlantirishda davlat dasturi ishlab chiqilishi talab qilinadi, ikkinchi talab esa strategik reja yaratishdir. Qishloq turizmini rivojlantirish rejasi, davlat dasturi, boshqaruv tarkibi, moliyalash tizimi, qishloqlardagi imkoniyatlar, qishloqlardagi turistik resurslar, qishloq aholisining qishloqlarga turistlarning tashrifi haqidagi munosabatlari, qishloq ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga ta’siri, qishloq tabiiy resurslariga ta’siri haqida davlat ommaviy nashrlarida respublikamizning olimlari, mutaxassislari, ijtimoiyiqtisodiy sohalar mutaxassislari doimo ilmiy ommabop maqolalar bilan chiqishlari maqsadli bo‘ladi. Ikkinchidan, mamlakatimizda qishloq turizmini rivojlantirish masalalari, muammolari va ularning yechimlari haqida yengil o‘qiladigan va yengil tushuniladigan o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar chop qilib, qishloqlar aholisiga bepul tarqatilishi kutiladigan natijalarni beradi. O‘zbekistonda qishloq turizmini rivojlantirish naqadar foydaliligi va hozirgi erkin bozor ijtimoiy-iqtisodiy 33 islohotlarining bajarilishida davlatimizning iqtisodiy siyosatiga mos kelishi quyidagi tahlillardan ham tushunib olish mumkin. 2-jadval O’zbekiston Respublikasining muhofaza etiladigan tabiiy hududlar 14 Mamlakatimizda qishloq turizmini rivojlantirish asosida qishloqlarimizdagi mavjud ishsizlikni yechish, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqishni ko‘paytirish va sifatini oshirish, qishloqlarning iqtisodini ko‘tarish, savdoni tashkil qilish, milliy ishlab chiqarishni tashkil qilish, xalqaro hamdo‘stlikni kuchaytirish kabi muhim masalalarda katta yutuqlarga erishishimiz mumkin. 14 Usmonov, S. (2023). O'zbekistonda qishloq turizmini rivojlantirishning ahamiyati. Xalqaro konferentlar, 1 (2), 832– 837. Http://erus.uz/index.php/cf/article/view/1652 34 XULOSA Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, qishloq turizmini rivojlantirish bilan shug‘ullanar ekanmiz, erishilgan yutuqlar bilan qanoatlanib bo‘lmaydi. Mehmonxonaga har yili tashrif buyuruvchilar qaytib kelishlari uchun xizmat ko'rsatish sifatini doimiy ravishda yaxshilash, atrofni obodonlashtirish, yangi ekskursiyalar va ko'ngilochar tadbirlarni o'ylash kerak. Biroq, mehmonlarning sodiqligini oshirishga yordam beradigan eng muhim omil - bu doimiy mehmondo'stlik, do'stona munosabat va har qanday vaqtda mehmonlarga zarur yordam ko'rsatishga tayyorlik ko'rsatish orqali fermada yaratilishi kerak bo'lgan maxsus uy sharoitidir. Shu bilan birga, minnatdorchilik va g'ayratli mijozlar sharhlari qilingan sa'y-harakatlar uchun munosib mukofot bo'ladi. Ma’lumki, ichki turizm Butunjahon turizm tashkilotining tasnifi bo‘yicha – bir mamlakat aholisining o‘z davlati hududlaridagi turistik faoliyat deb belgilangan. Qishloq turizmi esa ichki turizmning asosiy obyektlaridan hisoblanadi. Shuning uchun ham turizm rivojlangan davlatlar dastlab o‘z davlatlarida ichki turizmni rivojlantirganlar, aholini turizm jarayonlariga tayyorlaganlar. Shu tariqa turmushdagi, ayniqsa qishloq turmushidagi tadbirkorlik kuchayib ketgan. Endi qishloq turizmini rivojlantirish ichki turizmning rivojlanishiga qayta asos, tayanch bo‘lishini ortiqcha isbotlab o‘tirishga izoh yo‘q. Lekin, tashkil qilinmaganligidan ichki turizmni tarixiy obidalari bor shaharlarga sayohat deb tushunmoqdamiz. Respublikamizda qishloq turizmini rivojlantirishni mamlakatimizdagi shahar aholisining qishloqlarda dam olishi deb tushunmog‘imiz kerak. Ana shu tushuncha bilangina O‘zbekiston qishloq turizmini rivojlantirishimiz mumkin. Bunday xulosaga kelishga asos albatta turizm va qishloq turizmi juda kuchli rivojlangan Yevropadagi qishloq turizmining geografiyasini o‘rganib chiqishimiz bo‘ldi. Hatto Yevropada ham qishloq turizmining rivojlanishiga sobiq ittifoqning katta salbiy ta’siri bor: Shimoliy Yevropa qishloq turizmi, Markaziy Yevropa qishloq turizmi, Janubiy Yevropa qishloq turizmi va Sharqiy Yevropa qishloq turizmi. Qishloq turizmini biznes sifatida ko'rib chiqsak, shuni ta'kidlash kerakki, u bir nechta mehmonlarni qulay 35 joylashtirish uchun etarli miqdorda resurslarga ega bo'lgan dam oluvchilar uchun ham, fermerlar uchun ham birdek qiziqish uyg'otadi. Bundan tashqari, sayyohlar mahalliy aholiga tanish bo'lgan jarayonlarni ekzotik deb bilishadi va shuning uchun dala ishlarida bajonidil ishtirok etishadi, hayvonlarga g'amxo'rlik qilishadi, baliq ovlash uchun qayiqlarni ijaraga olishadi va qo'ziqorin teradilar va shu bilan qishloq mehmonxonasi egasiga yaxshi qo'shimcha daromad keltiradilar. Qishloq turizmining asosiy xususiyati yashash sharoitlaridadir: mehmonlar sanoat korxonalari va ko'p qavatli beton binolardan uzoqda, tabiat tegmagan hududlarda joylashgan eski yog'och uylarda yoki antik uslubdagi uylarda joylashtiriladi. To'liq tarixiy rekonstruktsiya qilingan majmualar bundan mustasno, bunday qishloq mehmonxonalari tashrif buyuruvchilarga qulaylik darajasida xizmat qiladi. Ushbu turdagi dam olishning asosiy ma'nosi megapolislar aholisini odatiy shovqin va shovqindan ajratish va o'zlarini tinch va o'lchovli qishloq hayotiga kiritishdir. Bundan tashqari, ekskursiyalar ham ma'rifiy xususiyatga ega: ko'plab shaharliklar hech qachon haqiqiy xalq kostyumini ko'rmagan, tongda qarmoq bilan o'tirmagan va sigir sog'magan. Rossiyada qishloq turizmi asosan ayollarni jalb qiladi, ularning ulushi maqsadli auditoriyadagi 70% ga etadi. Qishloqda yashash megapolislarning boshqa aholisi - sog'lom turmush tarzini va atrof-muhitning ekologik tozaligini afzal ko'rgan bolali turmush qurgan juftliklar va yoshlar uchun qiziqarli bo'lishi mumkin. Turistlarning yana bir keng toifasi - bu madaniy an'analar va folklor bilan tanishishni xohlaydigan chet el fuqarolari. Bunday mehmonlar uchun tabiiy muhit, milliy lazzat va qishloq hayotining haqiqiyligi ba'zan xonada televizor mavjudligidan ko'ra muhimroqdir. Chet elliklar dam olish uchun joylarni asosan internet orqali tanlashlarini hisobga olib, rang-barang fotosuratlar, xizmatlar tavsifi va narxlar ro‘yxatidan iborat ko‘p tilli o‘zlarining veb-saytini ishlab chiqish, shuningdek, xorijiy sayyohlik forumlari va ijtimoiy tarmoqlarda muntazam ravishda reklama joylashtirish zarur. Shuningdek, qishloq turizmini rivojlantirish konsepsiyasi turoperatorlar bilan yaqin hamkorlikni nazarda tutadi: hamkorlik qilishdan manfaatdor 36 kompaniyalarnafaqat uy mehmonxonasi xizmatlari haqidagi ma'lumotlarni o'z veb- saytida va reklama materiallarida joylashtiradi, balki yuqori sifatli turistik mahsulotni ishlab chiqishda yordam beradi, transfer va ko'ngilochar dasturni tashkil qiladi. Uy mehmonxonalari mijozlari o'z ta'tillarini tashkil qilish uchun turli xil talablarga ega: kimdir shunchaki tabiat qo'ynida vaqt o'tkazishni xohlaydi, boshqalari ov va baliq ovlashga qiziqadi, boshqalari esa folklor va xalq hunarmandchiligi bilan tanishish uchun qishloqqa kelishadi. Quyidagilarni o‘rganish jara yo nida quyidagilarni taklif qilamiz. Madaniy va dam olish tadbirlari ro'yxatiga ko'ra, eng mashhur qishloq turizmi dasturlari mavjud: 1. Tibbiy turizm. Xalq tabobati vositalari va usullarini o'rganish, dorivor o'simliklarni yig'ish, shuningdek, turli kasalliklarga chalingan odamlar tomonidan talab qilinadigan sog'lomlashtirish protseduralarini o'tkazishni o'z oldiga maqsad qilib qo'ygan; 2. Tarixiy turizm. Bu asl eski hayotga to'liq sho'ng'ish, shu jumladan minimal qulayliklar bilan rekonstruksiya qilingan kulbalarda yashash va qadimgi rus oshxonasining taomlari bilan ovqatlanish; 3. Qishloq ekologik turizmi. Bu telefon o'chirilgan, televizor yoki internetsiz olis qishloqda yashashni anglatadi. Turli madaniy tadbirlar qishloq hayotiga to'liq kirishga yordam beradi; 4. Sport turizmi. Bunda qishloq turli sport turlari, piyoda sayr qilish, orientirlash, qoyaga chiqish, tog‘ daryolarida rafting, otda sayr qilish uchun o‘yin maydonchasi sifatida foydalaniladi; 5. Ta'lim turizmi. Qishloq turizmining bu turi mumtoz xalq hunarmandchiligi - kulolchilik, badiiy rangtasvir, yog och o ymakorligi, to quv, kashtachilikniʻ ʻ ʻ o rganishni ko zda tutadi; ʻ ʻ 6. Qishloq xo'jaligi turizmi. Asosiy qishloq xo'jaligi jarayonlarida, jumladan, o'tlash, o'tin tayyorlash, dala ishlari, pichan o'rish, ov qilish, baliq ovlash, qo'ziqorin yoki rezavor mevalarni terishda ishtirok etish imkoniyati bilan ochiq havoda mashg'ulotlarni o'z ichiga oladi; 37 7. Folklor turizmi. Maqsad - xalq amaliy san'ati, marosimlari, og'zaki ertak va qo'shiqlarni o'rganish, tashrif buyurish tarixiy joylar va muzeylar, shuningdek, qishloq joylarda o‘tkaziladigan festival va yarmarkalar; 8. Xalqaro turizm. Qishloq joylarida turizmning bu turi chet ellik mehmonlarni qiziqtiradigan bir yoki bir nechta yo'nalishlarni - folklor va xalq hunarmandchiligini, tarix va tibbiyotni o'rganishni o'z ichiga olishi mumkin 38 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 30 aprelda “Ichki turizm xizmatlarini diversifikatsiya qilishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi Qarori. 2. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 7 fevraldagi PQ-ʻ 3514-son «Ichki turizmni jadal rivojlantirishni ta minlash chora-tadbirlari ʼ to g risida»gi Qarori. ʻ ʻ 3. Российская федерatsiя Федеральный закон Об основах туристской деятельности в российской федерatsiи Государственной Думой 4 октября 1996 года 4. Т.Г.Сергеева Экологический туризм: учебник “Москва, ―Финансы и статистика” 2014. 189-190-л 5. Usmanov M . R . Turizm geografiyasi : o ’ quv qo ’ llanma . — Samarqand , « SamDU », 2020. 52-53-betlar 6. The Concept of Sustainable Rural Tourism Development in the Face of COVID-19 Crisis: Evidence from Russia J. Risk Financial Manag. 2021, 14, 38. 7. Сельский туризм в России 2023 Сельский туризм в России 2023: программа развития, закон, проекты, районы для отдыха (kp.ru) 8. Сельский туризм в России — где отдохнуть? Сельский туризм в России — где отдохнуть? (class-tour.com) 9. Adilova Z.D, Sodiqov Т . Xalqaro turizm biznesi. O‘quv qo‘llanma. - Т .: TDIU, 2010 10. Adilova Z.D, Aliyeva M.T., Norchayev A. Turizm menejmenti. O‘quv qo‘llanma. - Т .: TDIU 11. Aliyeva M.T., Umarjonov A. Turistik mamlakatlar iqtisodiyoti. -T:. Moliya, 2005 12. Asror Mo‘min. Dunyo mo‘’jizalari. Yangi nashr. - Т .: 2012, 8b 13. Ahmadxo‘jayev H. va boshqalar. Marketing tadqiqotlari. — Т ., 2002 39 14. Boltaboyev M.R., Tuxliyev I.S., Muhamadiyev A.N., Abduxamidov S.A. “Turizm: nazariya va amaiiyot” fanidan elektron darslik yaratish texnologiyasi. Uslubiy qo‘llanma 15. Tuxliyev I.S., Hayitboyev R., Safarov B.SH., Tursunova G. Turizm asoslari. Darslik. – Toshkent. 2014. 330-b. 16. Shodimetov Yu.Sh. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. 1-qism. – Toshkent: «O‘qituvchi», 1994, 238-b. 17. «O‘zbekiston Respublikasida atrof tabiiy muhit muhofazasi va tabiiy resurslardan foydalanishning holati to‘g‘risida Milliy ma’ruza». – Toshkent, 2006, 110–150-bb. 18. Tuxliev I.S., Qudratov G‘.H., Pardaev M.K. Turizmni rejalashtirish.T.: ― IQTISOD-MOLIYA 2010 y. 19. Krujalin V.I. Geografiya turizma: uchebnik.- M. : Federalnoe agentstvo po turizmu, 2014. 20. Mirzaev M.A Turizm asoslari o‘quv qo‘llanma T-2011 21. Hamidov O. X. Transport servisini tashkil qilish. Uslubiy qo‘llanma – T.: TDIU, 2007. 22. Xasanova L. G. Osnovi turizma. “Uchebno-metodicheskiy kompleks po dessiplenie.” – T., 2006. 23. Unwto Announces List Of ‘Best Tourism Villages‘ 2021 24. Usmonov, S. (2023). O'zbekistonda qishloq turizmini rivojlantirishning ahamiyati. Xalqaro konferentlar, 1 (2), 832– 837. 25. Conferences, J. &. (2023, March 1). Importance of Rural Tourism Development in Uzbekistan. https://doi.org/10.17605/OSF.IO/64ZYD 40

Xalqaro turizm fanidan Qishloq turizmi modellari mavzusida kurs ishi.

Sotib olish