Dokument ma'lumotlari

Narxi 20000UZS
Hajmi 85.8KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Qishloq va o'rmon xo'jaligi

Sotuvchi

Shahzodabonu

Ro'yxatga olish sanasi 17 Aprel 2025

23 Sotish

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini raqamlashtirish va uning iqtisodiy samaradorlig

Sotib olish
MAVZU: QISHLOQ XO`JALIGI ISHLAB CHIQARISHINI RAQAMLASHTIRISH VA UNING IQTISODIY SAMARADORLIGI MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………….……………………3 I BOB. QISHLOQ XO`JALIGI ISHLAB CHIQARISHINI RAQAMLASHTIRISH BO`YICHA DAVLAT TOMONIDAN MOLIYAVIY SHARTNOMALARNI TUZISH……………………………………………………………………….……….………6 1.1 Qishloq xo`jalik korxonalariga davlat tomonidan berilgan imkoniyatlar………………….. .…………………………………………………..………6 1. 2 Qishloq xo`jaligi korxonalarining iqtisodiy imkoniyatlari………………………………………………………..……………………….8 II BOB. QISHLOQ XO`JALIK KORXONALARINI BOSHQARISHDA KADRLARDAN FOYDALANISH………………………………………………..….12 2.1 Qishloq xo`jalik iqtisodiyotida kadrlardan foydalanish…………………………………………………………………………………..12 2.2 Qishloq xo`jalik iqtisodiyotida kadrlarni nazorat qilish…………………………………………………………………………………………...16 III BOB. QISHLOQ XO`JALIGI ISHLAB CHIQARISHNI RAQAMLASHTIRISHDA INNOVATSION JARAYONLARNI AMALGA OSHIRISH. 3.1 Respublikamiz qishloq xo`jaligida amalga oshirilayotgan yirish investitsiyaviy loyihalar…………………………………………..…………….……. .20 3.2 Qishloq xo`jaligida fan-texnika yutuqlarini joriy etish va ulardan samarali foydalanish…………………………………………………….……………..26 XULOSA…………………………………………………………………………………….30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………….…….….31 1 KIRISH Ma’lumki mahalliylashtirish jarayonida innovatsiyaviy faoliyatni iqtisodiyotda jadal va barqaror rivojlanishini ta’minlash, uning tashqi omillarga bog‘liqligini kamaytirish ishlab chiqarish jarayonlariga yangi samarali texnologiyalarni tatbiq qilishni jadallashtirish, mahalliy xom-ashyo va ishlab chiqarish resurslaridan keng foydalanish, shu asosda zamonaviy raqobatdosh mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirish, valyuta mablag‘laridan tejamli va oqilona foydalanish, shuningdek, yangi ish joylarini yaratish imkonini beradi. Innovatsiyaviy jarayonni mahalliylashtirish dasturining amalga oshirilishi quyidagi ijobiy jihatlar bilan tavsiflanadi: • mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan samarali foydalanish; • turli sanoat tarmoqlarining qo‘shilgan qiymati yuqori bo‘lgan mahsulotlari eksportini ko‘paytirish va an’anaviy eksport salmog‘ini kamaytirish; • ichki va tarmoqlararo ishlab chiqarish kooperatsiya aloqalarini rivojlantirish; • iqtisodiyotning real sektorida mamlakatimiz korxonalarining kooperatsiyasi salohiyatidan yuqori darajada foydalanish; • mahalliy xom-ashyoni qayta ishlashni kengaytirish, ishlab turgan korxonalarni zamonaviylashtirish va yangilarini tashkil etish hisobidan iqtisodiyot tarkibini takomillashtirish va h.k. Iqtisodiyotning innovatsion taraqqiyoti – bu intellektual salohiyat, ishchi va xizmatchilarning kreativ imkoniyatlari, bilimlari, tovar yaratishdan tortib uni ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga yetib borgungacha barcha bosqichlar bo‘lib, bundagi innovatsiyalar korxona strategik rivojlanishining asosiy resursi bo‘lib xizmat qiladi. Sanoat yarmarkasi va kooperatsiya birjasi ikki bosqichda: • birinchi bosqichda – tarmoq ko‘rgazmalari va yarmarkalari; 2 • ikkinchi bosqichda – xalqaro tarmoqlararo sanoat yarmarkasi va kooperatsiya birjasi o‘tkaziladi. O‘zbekiston Respublikasi vazirlar mahkamasining 2015 yil 13 martdagi 59-sonli “2015 yilda xalqaro sanoat yarmarkasi va kooperatsion birjasini tashkillashtirish va o‘tkazish bo‘yicha choralar to‘g‘risida” gi qaroriga asosan joriy yilning 29 aprelidan 1 mayigacha “O‘zekspomarkaz” ko‘rgazmalar kompleksining 3- pavilonida soha sanoat yarmarkasi bo‘lib o‘tdi. Bu yarmarkada “O‘zpaxtasanoat” uyushmasi tizimining hududiy birlashmalari va korxonalarining mas’ul vakillari ishtirok etib, 2015 yilda soha korxonalarining ishlab chiqarish ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan texnologik uskunalar, ehtiyot qismlar va moddiy-texnik resurslar ishlab chiqaruvchi mahalliy korxonalar vakillari o‘rtasida umumiy summasi 21,0 mlrd so‘mlik shartnomalar rasmiylashtirildi. Mavzuning dolzarbligi Mamlakatimiz sanoat korxonalari tomonidan o‘tgan yili 160 dan ortiq turdagi yangi tovar va mahsulotlar, jumladan, mutlaqo yangi texnologik platforma negizida “Spark” yengil avtomobilini ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Bundan tashqari, katta hajmdagi yuk tashiydigan “MAN” avtomobillarini, energiya tejaydigan lampalar, “LG” rusumidagi xolodilniklarni yig‘ish, kaliy o‘g‘itlari va boshqa muhim mahsulotlarni ishlab chiqarish boshlab yuborildi. Innovatsiyaviy faoliyatni texnologiyasini takomillashtirishda ichki tarmoq va tarmoqlararo sanoat kooperatsiyasini yanada rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: ¾ sanoat korxonalarini innovatsiyaviy faoliyatida ichki tarmoq va tarmoqlararo kooperatsiyasi doirasida uzoq muddatli xo‘jalik aloqalarini shakllantirish hamda kengaytirish uchun zarur qonunchilik bazasini va bozor infratuzilmasini yaratish; 3 ¾ uskunalar, butlovchi buyumlar, xom-ashyo va materiallar ishlab chiqarishni mahalliylashtirishni innovatsiyaviy faoliyatni amalga oshirayotgan korxonalarning zarur xom-ashyo va kredit zaxiralaridan erkin foydalanishini ta’minlash; ¾ mahalliy xom-ashyo negizida tayyor mahsulot, butlovchi buyum va materiallar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish borasida har yili qabul qilinadigan dasturlarning sanoat kooperatsiyasini rivojlantirishdagi roli va ahamiyatini oshirish, shuningdek, dasturlarga kiritilgan mahalliylashtirishda innovatsiyaviy loyihalarining o‘z vaqtida bajarilishi uchun ijrochilarning javobgarligini kuchaytirish; ¾ yangi innovatsiyaviy texnologiyalarni ishlab chiqish hamda ularni yirik va kichik korxonalarda joriy etish imkonini beradigan innovatsiya loyihalarini qo‘llab-quvvatlash va amalga oshirish uchun venchur jamg‘armalarini, shuningdek, infratuzilma obyektlarini tashkil etish. Mavzuga oid qarorlar . O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning mamlakatimiz parlamenti–Oliy Majlisga taraqqiyotimizning yangi bosqichi bo‘lgan 2017 yilda amalga oshirilgan asosiy ishlar yakuni va O‘zbekiston Respublikasini 2018 yilda ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirishning eng ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Murojaatnomasidagi fikriga ko‘ra, “Shu nuqtayi nazardan, davlatning innovatsion yangilanish dasturini shakllantirish, innovatsiya va investitsiyalardan samarali foydalanadigan yangi avlod kadrlarini, yangi sarmoyadorlar sinfini tayyorlash o‘ta muhim ahamiyatga ega. Buning uchun O‘zbekistonni texnologik rivojlantirish va ichki bozorni modernizatsiya qilish bo‘yicha kuchli milliy g‘oya, milliy dastur kerak. Ushbu dastur O‘zbekistonni jahondagi taraqqiy topgan mamlakatlar qatoriga tezroq olib chiqishga imkon yaratishi lozim”. 4 I BOB. QISHLOQ XO`JALIGI ISHLAB CHIQARISHINI RAQAMLASHTIRISH BO`YICHA DAVLAT TOMONIDAN MOLIYAVIY SHARTNOMALARNI TUZISH. 1.1 QISHLOQ XO`JALIK KORXONALARIGA DAVLAT TOMONIDAN BERILGAN IMKONIYATLAR a) Qishloq xo‘jaligi sohasini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashni yanada takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish sohasida: – davlat tomonidan ajratiladigan resurslarni tejaydigan zamonaviy ilg‘or tajribalarni 1 joriy qilishga yo‘naltirilgan yagona siyosatni amalga oshirishda ishtirok etadi; – davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash orqali qishloq xo‘jaligini izchil va barqaror rivojlantirish, qishloq aholisining daromadlarini oshirish, ichki bozorda oziq-ovqat mahsulotlari narxlarining barqaror darajasini saqlab qolishda manzilli chora- tadbirlarni ishlab chiqishda qatnashadi; b) qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishni ko‘paytirishda mahsulot yetishtiruvchilarni davlat tomonidan qo‘llab- quvvatlash uchun qulay sharoitlar yaratish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish sohasida: – raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish uchun davlat tomonidan qo‘llab quvvatlash salohiyatini oshirish; – davlat xaridi uchun yetkazib beriladigan qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga sarflangan xarajatlarni qoplaydigan darajada kafolatlangan baholarni belgilash bo‘yicha tegishli normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini ishlab chiqadi; 1 Qalampir.uz 5 – qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish korxonalarining moliyaviy munosabatlar va xizmatlar faoliyati samaradorligini oshirish bo‘yicha uslubiy tavsiyalar va amaliy qo‘llanmalar, namunaviy texnologik kartalar asosida asosiy turdagi qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirishning biznes-rejalarini ishlab chiqadi va joylarga yetkazish; v) qishloq xo‘jaligi korxonalari bilan tayyorlov, ta’minotchi va xizmat ko‘rsatuvchi korxonalar o‘rtasida o‘zaro moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarini takomillashtirish, o‘zaro qarzdorliklar monitoringini yuritish va ularni bartaraf etish bo‘yicha choralarni ko‘rish sohasida: – qishloq xo‘jaligi korxonalari bilan tayyorlov, ta’minotchi va xizmat ko‘rsatuvchi korxonalar o‘rtasida o‘zaro yuzaga kelgan debitorlik va kreditorlik qarzdorliklarni tegishli boshqarmalar bilan birgalikda monitoringni yuritadi va yuzaga kelgan qarzdorliklarni kamaytirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqadi; – davlat xaridi uchun yetishtirilayotgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga imtiyozli kreditlar ajratilishi va ushbu mablag‘larni yetkazib beriladigan resusrlar va ko‘rsatiladigan xizmatlar uchun yo‘naltirishi yuzasidan monitoring yuritadi va ma’lumotlarni tahlil etadi; – qarzdorliklar va o‘zaro hisob-kitoblar mexanizmini chuqur tahlil qilish asosida qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari hamda ta’minotchi va xizmat ko‘rsatuvchi korxonalar o‘rtasidagi o‘zaro moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarni takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqishda va uni amalga oshirishda ishtirok etadi; g) vazirlik boshqarmalari hamda tizim tashkilotlarining qishloq xo‘jaligi sohasida moliyaviy munosabatlar va xizmatlarni rivojlantirish faoliyatini muvofiqlashtirish sohasida: 6 – vazirlik tizimidagi Respublika va hududiy tashkilot va idoralarning tahliliy va prognoz faoliyatini muvofiqlashtiradi ularga uslubiy va amaliy jihatdan yordam ko‘rsatadi; 1.2 QISHLOQ XO`JALIGI IQTISODIY IMKONIYAT 7 Annotatsiya: Faoliyat ko‘rsatayotgan qishloq xo‘jaligi korxonalarida xo‘jalikning iqtisodiy samaradorligini baholash bo‘yicha raqamli texnologiyalar asosidagi platformani joriy etish asosida har bir qishloq xo‘jaligi korxonalarida o‘z iqtisodiy ko‘rsatkichlarini doimiy baholash imkoniyatlari yaratiladi. Natijada qishloq xo‘jaligi korxonalarida mahsulot yetishtirish hajmi va sifatini oshirish asosida mamlakat oziq ovqat xavfsizligini ta’minlash masalalari yoritilgan. Kalit so‘zlar: qishloq xo‘jaligi korxonalari, oziq-ovqat xavfsizligi, iqtisodiy samaradorlik, tannarx, platforma,. Qishloq xo‘jaligida amalga oshirilayotgan agrar islohotlar jarayonida bugungi kunda 445 axolini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash masalasi eng dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Bu esa albatta qishloq xo‘jaligida yetishtirilayotgan mahsulotlar xajmini ko‘paytirish va sifatini oshirish masalalari bilan bevosita bog‘liqdir. Yuqorida keltirilgan vazifalarni amalga oshirish qishloq xo‘jaligi korxonalariga o‘z iqtisodiy imkoniyatlarini tez va sifatli baholash uchun raqamli texnologiyalarga asoslangan mahsus platformaning yaratilishi zaruriyatini keltirib chiqaradi. Shuning uchun ham biz bu platformani yaratishni oldimizga maqsad qilib qo‘ydik. Ushbu tadqiqotning maqsadi – faoliyat ko‘rsatayotgan qishloq xo‘jaligi korxonalari iqtisodiy samaradorligini baholash bo‘yicha raqamli texnologiyalar asosidagi platformani joriy etish asosida har bir xo‘jalikda o‘z imkoniyatlarini, ya’ni mahsulot yetishtirish xajmi, sifati hamda harajatlar va daromadlar o‘rtasidagi nisbatni muntazam baholab borish imkoniyatlarini yaratishdir. Bu esa har bir qishloq xo‘jaligi mahsuloti yetishtiruvchilari tomonidan eng avvalo yetishtrilayotgan mahsulot xajmi va sifatini oshirishga xizmat qiladi. Qishloq xo‘jaligi mahsuloti xajimni ko‘payishi esa mamlakatda oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash imkoniyatini yaratadi. Raqamli iqtisodiyot sharoitida agrosanoat majmuida mahsulot yetishtirish iqtisodiy samaradorligini oshirishda ishlab chiqarish harajatlaridan samarali foydalanishni to‘g‘ri tashkil etish bugungi kunning eng dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Bu birinchi navbatda, qishloq xo‘jalik mahsulotlari davlat harid baholariini ishlab chiqarish harajatlariga nisbatan sekin o‘sib borayotgani hamda qo‘l mehnatidan keng foydalanilishi natijasida 8 unumdorlikni pastligi bilan bog‘liqdir. Ushbu holatlarni e’tiborga olgan holda bugungi kunda xo‘jaliklarda ishlab chiqarish harajatlaridan samarali foydalanishni tashkil etish asosida qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining tannarxini pasaytirish dolzarb ilmiy tadqiqot muammolaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Xo‘jaliklarlarda harajatlar tarkibi, ularni turkumlashtirish, ishlab chiqarish harajatlarini optimallashtirishning qishloq xo‘jaligi korxonalari uchun ahamiyati va zarurligini asoslab berish, uning dolzarb muammolarini ilmiy o‘rganishning metodologiyasini ishlab chiqish, qishloq xo‘jaligi korxonalarida ishlab chiqarish harajatlarini tahlil qilish va uni rejalashtirishning optimallashuv darajasiga baho berish kabilar juda muhim ahamiyatga ega. Qishoq xo‘jaligi korxonalarida har qanday qishloq xo‘jaligi mahsulotini yetishtirish uchun moddiy-texnika resurslaridan, yer, suv va mehnat resurslaridan foydalaniladi. Iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlarini tahlil qilish qishloq xo‘jaligi korxonalarini mahsulot yetishtirish va realizatsiya qilishga sarflanadigan barcha harajatlarining puldagi ifodasi bo‘lgan tannarxni aniqlashdan boshlanadi. Mahsulot tannarxini pasayishi mos holda foydani ko‘payishiga va iqtisodiy samaradorlikning asosiy ko‘rsatkichi bo‘lgan rentabellikni ko‘tarilishiga olib keladi. Shu sababli platforma tarkibida mahsulot tannarxi eng muhim iqtisodiy kategoriyalardan biri bo‘lib, u qishloq xo‘jaligi korxonasining ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatining ijobiy yoki salbiy tomonlarini o‘zida aks ettiradi. Bugungi kunda respublikamiz iqtisodiyotining deyarli barcha tarmoq va sohalarida ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlash tadbirlarining keng ko‘lamda amalga oshirilishi raqobatdosh mahsulotlar ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirmoqda. Biroq, bu boradagi jiddiy muammo – ayrim mahsulotlar, jumladan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari tannarxining yuqori darajada qolayotganligi ularning raqobatdoshligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. So‘nggi yillarda qishloq xo‘jaligini moddiy-texnika bazasining talab darajasida emasligi, mahsulot ishlab chiqaruvchilarning moddiy manfaatdorligini va tarmoqni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlarini bozor talablariga mos holda 9 yanada takomillashtirishni zarurligi hamda tarmoq ishlab chiqarishida yangi texnika va texnologiyalarni qo‘llashni yetarlicha rag‘batlantirilmasligi mahsulot ishlab chiqaruvchilar va uni qayta ishlovchilar hamda uni savdosi bilan shug‘ullanuvchilar o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni nomukammalligi va boshqa shu kabi masalalar tarmoqni barqaror rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Har bir xo‘jalik yurituvchi sub’ekti, jumladan qishloq xo‘jaligi korxonalari uchun mahsulot tannarxini pasaytirish imkoniyatlarini izlab topish iqtisodiy samaradorlik nuqtainazaridan muhim hisoblanadi. Chunki, mahsulot tannarxi qanchalik arzon bo‘lsa, shunchalik xo‘jalik oladigan foyda miqdori oshib boradi. Bu esa o‘zgaruvchan va o‘zgarmas harajat 446 turlarining samarali nisbatiga bog‘liqdir. Mahsulot tannarxini pasaytirish yo‘llari quyidagilardan iborat: - qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirishda mehnat sarfini kamaytirish; - ishlab chiqarishga yuqori unumli, ishonchli va ishlab chiqarish vositalarini joriy etish; - yer, asosiy va aylanma fondlardan oqilona va samarali foydalanish; - ishlab chiqarishning material sig‘imini kamaytirish va tejamkorlikka erishish; - mashina va texnikalarning kunlik va yillik ish unumini ko‘tarish; - resurslarni tejovchi va chiqitsiz texnologiyalardan keng foydalanish; - ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishning ilg‘or shakllaridan foydalanish; - mehnat unumdorligini oshirish; - qishloq xo‘jaligi ekinlari hosildorligini oshirish; - mahsulotlar sifatini oshirish va nobudgarchilik, yo‘qotishlarga yo‘l qo‘ymaslik; - eng yaxshi ekin navlaridan foydalanish. Mamlakatimizdagi iqtisodiyotni modernizatsiyalash tadbirlarini qishloq xo‘jaligida amalga oshirishda asosiy xo‘jalik yuritish shakli hisoblangan qishoq xo‘jaligi korxonalarida kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni tashkil etish uchun iqtisodiy samaradorlikni yakuniy ko‘rsatkichi hisoblangan rentabellik darajasi kamida 35-40 foiz bo‘lishini taqozo etadi. Shu nuqtai nazardan qaraganimizda raqamli iqtisodiyot sharoitida fermer xo‘jaligida iqtisodiy samaradorlikni nafaqat optimal darajaga yetkazish, balki, undan ham yuqori darajalarga ko‘tarish bilan bog‘liq bo‘lgan chora-tadbirlarni amalga oshirish talab 10 etiladi. Izlanishlar yakunlari bilan tayyorlangan ilmiy-amaliy tavsiyalar, jumladan, respublikamizda qishloq xo‘jaligi korxonalarida o‘rtacha ishlab chiqarish harajatlarini iqtisodiy samaradorligini oshirish bilan bog‘liq faoliyatlari, amal qilish qonuniyatlari hamda unga ta’sir etuvchi omillarni baholash uslublari yuzasidan ishlab chiqilgan nazariy yondashuvlar mazkur soha rivoji uchun bilimlar va ko‘nikmalarning boyishiga xizmat qilsa, ushbu yo‘nalishlardagi viloyat va tuman dasturlarini ishlab chiqishda, amaliy chora-tadbirlar tizimini belgilashda asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Olingan ilmiy natijalar raqamli iqtisodiyot sharoitida qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish va sotish harajatlarini optimallashtirish muammolariga yechim topishga imkon beradi. Ishlab chiqilgan takliflar ishlab chiqarish harajatlarini optimallashtirish muammolarini o‘rganish uchun qo‘llanma sifatida foydalanilishi mumkin. Shuningdek, mahalliy sharoitdan kelib chiqqan holda qishloq xo‘jaligi korxonalarida iqtisodiy samaradorlikni oshirish nuqtai nazaridan ishlab chiqarish harajatlarini rejalashtirish imkonini beradi. Bugungi kunda faoliyat ko‘rsatayotgan qishloq xo‘jaligi korxonalarida xo‘jalikning iqtisodiy samaradorligini baholash bo‘yicha raqamli texnologiyalar asosidagi platformani joriy etish asosida har bir xo‘jalikda o‘z iqtisodiy imkoniyatlarini muntazam baholash imkoniyatlarini yaratish mumkin. Buning uchun quyidagi bosqichlarda ishlarni tashkil etish maqsadga muvofiq: 1. Qishloq xo‘jaligi korxonalari faoliyatida mavjud iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari aniqlanadi. 2. Iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlarining qaysilari tez va sifatli baholashga imkon berishi aniqlanadi. 3. Iqtisodiy samaradorlikni baholashda qatnashadigan har bir indikator imkoniyatlari o‘rganiladi. 4. Qishloq xo‘jaligi korxonalarini ixtisoslashtirish darajasi o‘rganiladi. 5. Qishloq xo‘jaligi korxonalarini ixtisoslashtirish bo‘yicha tabaqalashgan elektron bazasi shakllantiriladi. 6. Qishloq xo‘jaligi korxonalarini ixtisoslashuviga karab iqtisodiy samaradorligini aniqlash platformasini shakllantiriladi. 7. Platformadan samarali foydalanish hisobiga har bir qishloq xo‘jaligi korxonalarini uchun o‘zining 11 iqtisodiy imkoniyatlarini muntazam bilib borish imkoniyatini yaratiladi. II BOB. QISHLOQ XO`JALIK KORXONALARINI BOSHQARISH USLUBLARI 12 2.1 QISHLOQ XO`JALIK KORXONALARINI BOSHQARISHDA KADRLARDAN FOYDALANISH. Jumladan “Er to’g’risida”, “O’zbekiston Respublikasida tadbirkorlik to’g’risida”, “Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g’risida”, “Ijara to’g’risida”, “Dehqon xo’jaligi to’g’risida”, “Xo’jalik jamiyatlari va shirkatlari to’g’risida”, “Er solig’i to’g’risida”, “Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag’batlantirish to’g’risida”, 1998 yil aprel oyida Oliy Majlisnin XI sessiyasida qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining “Er kodeksi”, “Dehqon xo’jaligi to’g’risida”, “Fermer xo’jaligi to’g’risida” qonunlari hamda xukumat qarorlari qishloq xo’jaligida ko’p ukladli iqtisodiyot poydevorini yaratishga yo’l ochdi. Birinchi navbatda paxta yakka xokimligini bartaraf etish va ekin maydonlari tarkibini ilmiy asosda tuzish tadbirlari ko’rildi. Yangi iqtisodiy sharoitlarda O’zbekistonning eng muhim oziq-ovqat resurslari bilan o’zini-o’zi ta’minlashga erishish vazifasi qo’yildi. Qishloq xo’jaligi tarmoqlarida boshqaruv uslublari qishloq xo’jalik korxonalari oldiga qo’yilgan vazifalarni o’z vaqtida, yuqori sifatli qilib bajarilishini ta’minlash uchun ularga nisbatan ko’riladigan chora-tadbirlarni va ta’sirchan usullarning qo’llanilishini bildiradi. Qishloq xo’jaligi korxonalari boshqaruvida qo’llaniladigan barcha usullar o’zaro uzviy bog’liq bo’lib, ular bir- birini to’ldiradi. Boshqaruv uslublari o’zi tavsifiga ko’ra iqtisodiy, tashkiliyma’muriy va ijtimoiy-ruhiy usullardan iborat bo’lishi mumkin. Qishloq xo’jaligida boshqarishning iqtisodiy usuli xodimlar va mehnat jamoalarining moddiy manfaatlariga asoslangan bo’lib, davlat, jamoa va har bir xodimning manfaatlarining bir-biri bilan uzviy bog’lanishiga imkon yaratadi. Qishloq xo’jaligi tarmoqlarining iqtisodiy usullariga tannarx, narx, foyda, rentabellik, xo’jalik hisobi, moddiy rag’batlantirish fondi kiradi. Iqtisodiy boshqaruv usullarining asosiy vazifasi ishlab chiqarishda har bir mahsulot birligiga sarflanadigan harajatlar miqdorini kamaytirishga imkon beruvchi xo’jalik mexanizmlarining 13 yangi usullarini vujudga keltirish va undan samarali foydalanishdir. Xo’jalik faoliyati negizini uchta asosiy masala: ishlab ILM-FAN VA INNOVATSIYA ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI in-academy.uz/index.php/si 58 chiqarishni boshqarish, rejalashtirish va rag’batlantirish tashkil etadi. Ular xo’jalik mexanizmida umumiy qilib birlashtirilganda, davlat iqtisodini tutib turadi. Xo’jalik mexanizmi o’z ichiga boshqaruvning asosi bo’lgan rejalashtirishni, xo’jalikni boshqarishda amaliyotda qo’llaniladigan iqtisodiy tizimlarni, xo’jalik tashkilotlarining tashkiliy tizimini, ularning ish usullarini, mehnat jamoalarining ishlab chiqarishni boshqarishda qatnashishini o’z ichiga oladi. Ishlab chiqarishda yangi xo’jalik mexanizmidan samarali foydalanish mehnat jamoalari va har bir xodimdan fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va xo’jalik mexanizmini takomillashtirish usullarini qidirib topishni talab etadi. Masalan, ish haqi fondlarini oldindan rejalashtirish o’rniga ish haqi normalarini qo’llash jamoaning mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirishidan manfaatdor qiladi, imtiyozli shartlar asosida qarz berish bilan xalq iste’moli mollarini ishlab chiqarishning yangi quvvatlarini yaratishga qiziqtiradi. Mazkur usullardan ishlab chiqarishda foydalanish har bir xodim va jamoaning moddiy manfaatlarini qondirish darajasi ularning umumiy pirovard natijalarga erishishga qo’shgan hissasi bilan belgilanishini ta’minlaydi. Korxona ishchi-xodimlarining yuksak pirovard natijalarga erishganligi uchun moddiy rag’batlantirish mehnat jamoasining xo’jalik hisobi daromadidan hosil qilingan iqtisodiy rag’batlantirish jamg’armasi hisobidan amalga oshiriladi. Iqtisodiy rag’batlantirish jamg’armasiga moddiy rag’batlantirish, ijtimoiy rivojlantirish, ishlab chiqarish, fan va texnikani rivojlantirish jamg’armalari kiradi. Xodimlar, mehnat jamoalari qanchalik unumli mehnat qilsalar, ularning xo’jalik hisobi daromadi shunchalik ko’p bo’ladi. Bu xodimlarning ijtimoiy va moddiy talablarini qondirishga keng yo’l ochib beradi. Iqtisodiy qonunlarni chuqur bilish va ulardan samarali foydalanish bozor munosabatlarining afzalliklarini ro’yobga chiqarish, mamlakat iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotini jadallashtirishning zarur shartidir. Qishloq xo’jaligida boshqarishning 14 tashkiliy-ma’muriy usuli yakkaboshchilik munosabatlari, intizom va mas’uliyatga asoslanadi. Tashkiliy-ma’muriy ta’sir ko’rsatish boshqaruvning aniq boshqarilayotgan ob’ektga yoki shaxslarga qaratilgan majburiy tarzdagi to’g’ridan- to’g’ri ma’muriy ko’rsatmalaridir. Bunday ko’rsatmalar jumlasiga mahsulot turlarining rejaga asosan bir maromda ishlab chiqarishni yuqori darajada tashkil qilish, mahsulot sifatini yaxshilash, mehnat meyorlarini o’z vaqtida ko’rib chiqish, mehnat intizomini mustahkamlash va boshqa tez hal qilinadigan masalalar to’g’risidagi ko’rsatmalar kiradi. Quyi pog’ona rahbarlari bajarishi shart bo’lgan farmoyish va ko’rsatmalarni berish, ularni bajarilishini nazorat qilish, meyorlarni ishlab chiqish, xodimlarni to’g’ri tanlash va joy-joyiga qo’yish, ishchilarni bir joydan boshqa joyga o’tkazish, taqdirlash yoki jazolash yuqori pog’ona rahbarining vazifasiga kiradi. Qishloq xo’jaligida boshqarishning ijtimoiy-ruhiy usuli mehnatkashlarning ishlab chiqarishni boshqarishda keng miqyosda ishtirok etishiga asoslangan bo’lib, uni qo’llashdan asosiy maqsad jamoalarda sog’lom ijtimoiy-ruhiy muhit yaratishdir. Mehnat jamoalarida ijtimoiyruhiy muhitning holati chiqqan nizolar soni bilan belgilanadi. Qishloq xo‘jaligi korxonalarini tarkibiy qayta tuzish agentligi hamda Qishloq va suv xo‘jaligida investitsiya loyihalarini amalga oshirish bo‘yicha markaz negizida Vazirlar Mahkamasining Investitsiyalar, innovatsion rivojlantirish, erkin iqtisodiy va kichik sanoat zonalari faoliyatini muvofiqlashtirish, turizm masalalari kompleksi tarkibiga kiruvchi Agrosanoat majmui va oziq-ovqat ta’minoti sohasidagi loyihalarni amalga oshirish agentligi tashkil etildi. avgustdan Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat don inspeksiyasi, Mashina va asbob-uskunalarning texnik holatini nazorat qilish bosh davlat inspeksiyasi, Chorvachilikda naslchilik ishlari bosh davlat inspeksiyasi, «O‘zsuvnazorat» respublika suv inspeksiyasi hamda «O‘zdavurug‘nazoratmarkaz» qishloq xo‘jaligi 15 ekinlari urug‘ini sertifikatsiyalash va sifatini nazorat qilish davlat markazi tugatiladi. G‘o‘za urug‘chiligi respublika markazi va Boshoqli don ekinlari urug‘chiligi respublika markazi negizida, urug‘liklar, shu jumladan, paxta va boshoqli don ekinlari urug‘larini tayyorlash hamda ulardan foydalanishning yagona va zamonaviy tizimini shakllantirish uchun mas’ul bo‘lgan Innovatsion rivojlanish vazirligi huzuridagi Urug‘chilikni rivojlantirish markazini tashkil etiladi. Urug‘lik tayyorlash bo‘yicha ixtisoslashtirilgan tashkilotlarda urug‘lik olish maqsadida yetishtirilgan paxta va boshoqli don ekinlarini keyinchalik alohida saqlash sharti bilan qayta ishlash tartibi joriy etiladi. Urug‘lik tayyorlash bo‘yicha alohida tashkilotlar, sex va omborlar paxta hamda boshoqli don ekinlari urug‘lari uchun ixtisoslashtirilishi, shuningdek, ularni bosqichma-bosqich Urug‘chilikni rivojlantirish markaziga berish ko‘zda tutilgan. Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining moddiy-texnika bazasini rivojlantirish, innovatsiya texnologiyalarini joriy qilish va xodimlarni rag‘batlantirish jamg‘armasi negizida Qishloq xo‘jaligi vazirligi huzurida Qishloq xo‘jaligini rivojlantirish va oziq-ovqat ta’minoti jamg‘armasi hamda Suv xo‘jaligi vazirligi huzurida Suv xo‘jaligini rivojlantirish jamg‘armasi tuziladi. 16 2.2 QISHLOQ XO`JALIK IQTISODIYOTIDA KADRLARDAN FOYDALANISH. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentini “O‘zbekiston respublikasi innovatsion rivojlanish vazirligini tashkil etish to‘g‘risida” gi 2017 yil 29 noyabr PF-5254 sonli farmoniga asosan: Zamonaviy sharoitlarda jahon fani va innovatsiya faoliyatining yutuqlaridan keng foydalanish jamiyat va davlat hayotining barcha sohalarini izchil va barqaror rivojlantirishning, mamlakatning munosib kelajagini barpo etishning muhim omili bo‘lib bormoqda. O‘tgan davrda fan va texnologiyalarni rivojlantirish sohasida zarur infratuzilma yaratildi, muayyan intellektual va texnologik salohiyat shakllantirildi. Shu bilan birga, quyidagi tizimli muammolarning mavjudligi, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish uchun mavjud imkoniyatlar va salohiyatdan yetarlicha foydalanmaslik ko‘zlangan islohotlarning samarali amalga oshirilishiga hamda mamlakatning jadal innovatsion rivojlanishiga to‘sqinlik qilmoqda, xususan: birinchidan, davlat dasturlarini ishlab chiqishda zamonaviy fan va innovatsion texnologiyalarning yutuqlari va rivojlanish tendensiyalarini lozim darajada kompleks tahlil qilish va o‘rganish mavjud emas, buning oqibatida mazkur dasturlar aksariyat holatlarda muammolarning oqibatlarini bartaraf etishga qaratilgan hamda uzoq muddatli rivojlanish masalalarini hal etmayapti; ikkinchidan, fundamental va amaliy tadqiqotlarni tashkil etishning hozirgi ahvoli innovatsion g‘oyalar va ishlanmalarni to‘liq ro‘yobga chiqarish va amaliy joriy etish uchun lozim darajadagi sharoitlarni ta’minlamayapti; uchinchidan, innovatsion g‘oyalar, ishlanmalar va texnologiyalarni strategik prognoz qilish, qo‘llab-quvvatlash va joriy etishni ta’minlovchi yagona organning mavjud emasligi, ilmiy-tadqiqot va axborot-tahlil muassasalarining tarqoq holda faoliyat ko‘rsatishi fan, ta’lim va ishlab chiqarishning to‘liq integratsiyalashishiga 17 imkon bermayapti, bu esa o‘tkazilayotgan izlanishlarning samaradorligini pasaytirmoqda; to‘rtinchidan, yuqori texnologiyalar, nou-xau va zamonaviy ishlanmalarni birinchi navbatda joriy etishni talab qiluvchi ustuvor soha va tarmoqlarni aniqlash bo‘yicha faoliyatni tashkil etishdagi kamchiliklar texnologik qoloqlikka va innovatsion tovar (ish, xizmat) larni ishlab chiqarishning cheklanganligiga olib kelmoqda; beshinchidan, ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil qilish hamda innovatsion g‘oyalar va ishlanmalarni joriy etishda alohida holatlardagi tor idoraviy manfaatlarning ustunlik qilishi budjet mablag‘laridan nooqilona foydalanishning sabablaridan biridir; oltinchidan, innovatsion g‘oyalar, ishlanmalar va texnologiyalarni amalga oshirishda davlat-xususiy sheriklikni tatbiq etishga, shuningdek, innovatsion mahsulotlarni joriy etish uchun infratuzilmani takomillashtirishga yetarli e’tibor qaratilmayapti; yettinchidan, innovatsion mahsulotlarni ishlab chiqarish va joriy etish sohasida yuqori tajriba va salohiyatga ega bo‘lgan xorijiy (xalqaro) tashkilotlar bilan hamkorlik, shuningdek, ulardan butun mamlakat fani, sanoati va iqtisodiyotini rivojlantirishning dolzarb muammolarini hal qilishda foydalanish past darajada saqlanib qolmoqda. Mazkur holatlar innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etishni tashkil qilish sohasida davlat boshqaruvining institutsional va tashkiliy- huquqiy asoslarini tubdan takomillashtirishni talab qiladi. Ilg‘or xorijiy tajriba, jahon fanining zamonaviy yutuqlari, innovatsion g‘oyalar, ishlanmalar va texnologiyalar asosida iqtisodiyotning barcha tarmoqlari va ijtimoiy sohani jadal innovatsion rivojlantirishni ta’minlash maqsadida, shuningdek, 2017- 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalarga muvofiq: O‘zbekiston Respublikasi innovatsion rivojlanishining asosiy yo‘nalishlari etib 18 belgilangan: ¾ hududlar ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatining barqaror o‘sishi, shuningdek, aholining hayot darajasi va farovonligi yuksalishi uchun zarur sharoitlarni ta’minlashga qodir bo‘lgan fan va innovatsiya faoliyatini rivojlantirishning zamonaviy infratuzilmasini shakllantirish; ¾ innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish sohasiga investitsiyalarni keng jalb etish, ularning yanada rivojlanishini ta’minlovchi normativ-huquqiy bazani takomillashtirish; ¾ ilmiy-tadqiqot va innovatsiya faoliyatini, eng avvalo, yosh avlodning ijodiy g‘oyalari va ishlanmalarini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash hamda rag‘batlantirish, shuningdek, ushbu faoliyatda iqtidorli yoshlar faol ishtirok etishi uchun qulay sharoitlar yaratish; ¾ agrar sohaga innovatsion g‘oyalar, ishlanmalar va texnologiyalarni, shu jumladan ishlab chiqarish samaradorligini va qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarning eksport salohiyatini oshirishga, mamlakatning oziq-ovqat xavfsizligini mustahkamlashga ko‘maklashuvchi qishloq xo‘jaligi ekinlarining yangi seleksiya navlarini targ‘ib qilish; ¾ iqtisodiyotning real sektori tarmoqlarini har tomonlama rivojlantirishni ta’minlovchi zamonaviy axborot-kommunikatsiya, sanoat va boshqa innovatsion texnologiyalarni jadal joriy etish; 2 ¾ innovatsiya faoliyati sohasida ilg‘or xorijiy (xalqaro) tashkilotlar bilan, shu jumladan ularni nou-xau, nanotexnologiyalar va yuqori texnologik tovar (ish, xizmat)larni ishlab chiqarishning mahalliy bozoriga jalb qilish orqali hamkorlikni kengaytirish. Innovatsion rivojlanish va novatorlik g‘oyalarini qo‘llabquvvatlash jamg‘armasi tashkil etildi. 2 Mirziyoyev   Sh.M.   Rizq-ro‘zimiz   bunyodkori   bo‘lgan   qishloq   xo‘jaligi   xodimlari   mehnatini   ulug‘lash,   soha   rivojini   yangi   bosqichga   ko‘tarish   –   asosiy   vazifami zdir,   Xalq   so‘zi,   10.12.2017   yil 19 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalar ijrosini ta’minlash, shuningdek, ilmiy-tadqiqot muassasalari faoliyatini yanada takomillashtirish, ularning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va innovatsion faoliyatini rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish maqsadida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ilmiy-tadqiqot muassasalarining infratuzilmasini yanada mustahkamlash va innovatsion faoliyatini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2017 yil 1 noyabr, PQ-3365-sonli qarori qabul qilindi va shunga asosan O‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining ilmiytadqiqot muassasalarini ofis va laboratoriya mebeli bilan jihozlash uchun tegishli ilmiy-tadqiqot muassasalarining budjetdan tashqari mablag‘lari, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi boshqa muassasalarining o‘z mablag‘lari, xalqaro moliya institutlari, tashkilotlari va donor-mamlakatlar grantlari, qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa manbalar asosida olib boriladi. III BOB. QISHLOQ XO`JALIGI ISHLAB CHIQARISHINI RAQAMLASHTIRISHDA INNOVATSION JARAYONLARNI AMALGA OSHIRISHNI. 20 3.1 RESPUBLIKAMIZ QISHLOQ XO`JALIGIDA AMALGA OSHIRILAYOTGAN YIRIK INVESTITSIYAVIY LOYIHALAR. Bugungi kunda dunyo aholisi soni shiddat bilan o‘sib bormoqda. Mamlakatimizda o‘tgan asrning 90-yillarida o‘rtacha jon boshiga 0,20 gektar sug‘oriladigan qishloq xo‘jaligi yerlari to‘g‘ri kelgan bo‘lib, bu ko‘rsatkich 2010 yilda 0,15 gektarni tashkil qildi. Tahlillarga qaraganda, 2030 yilga borib hozirgi yer maydonlari hajmi kamaymagan taqdirda ham, faqat aholi sonining o‘sishi hisobiga jon boshiga 0,12 gektar maydon to‘g‘ri kelishi kutilmoqda. Bu kelgusida aholini oziq-ovqat bilan ta’minlash masalasi yanada murakkab bo‘lishidan dalolat berib investitsiyaviy loyihalarni talab etadi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni ko‘paytirishning eng ustuvor yo‘li – dehqonchilik mahsulotlari yetishtirishda intensiv agrotexnologiyalarni qo‘llash, sohani tom ma’noda modernizatsiya qilishdir. Ushbu masalaga Prezidentimiz Vazirlar Mahkamasining mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning 2014 yil yakunlari va galdagi vazifalarga bag‘ishlangan majlisida alohida to‘xtalib: «Biz modernizatsiya deganda, ko‘pincha sanoat tarmoqlarini modernizatsiya qilishni tushunishga o‘rganib qolganmiz. Holbuki, sanoat bilan bir qatorda iqtisodiyotimizning qishloq xo‘jaligi kabi yetakchi sohasini ham modernizatsiya qilish, uning tarkibiga kiradigan deyarli barcha tarmoq va ishlab chiqarish sohalarining butun kompleksida texnik va texnologik yangilash ishlarini amalga oshirishga katta ehtiyoj sezilmoqda», deya ta’kidlagan edi. Qishloq xo‘jaligida 2016 yilda amalga oshirilgan loyihalar: ¾ Paxtachilik sohasida – 19 %; ¾ Boshoqli don ekinlari – 16 %; ¾ Tuproq unumdorligini oshirish – 27 %; ¾ Mahsulotlarni qayta ishlash va noan’anaviy o‘simliklar yetishtirish – 21 %; ¾ Chorvachilik va parrandachilik masalalari – 17 %. Bu borada Qishloq va suv xo‘jaligi, Moliya, Iqtisodiyot vazirliklari va tegishli 21 vazirlik hamda idoralar bilan birgalikda qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish bo‘yicha qator loyihalar ishlab chiqildi. Jumladan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishda, yangi zamonaviy intensiv agrotexnologiyalarni qo‘llash; yerlarning meliorativ holatini va suvdan samarali foydalanish orqali tuproq unumdorligini oshirish; chorvachilikni rivojlantirish; qishloq xo‘jaligini yangi, zamonaviy, yuqori unumli va tejamkor texnikalar bilan ta’minlash; qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlashni rivojlantirish; qishloq va suv xo‘jaligi sohasini yuqori malakali kadrlar bilan ta’minlash tizimini takomillashtirish kabi yo‘nalishlarda keng ko‘lamli vazifalar belgilab olindi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishda, yangi zamonaviy intensiv agrotexnologiyalarni qo‘llash natijasida 2015 yilga borib boshoqli don yetishtirish hajmini 10, meva yetishtirish hajmini 72, sabzavot va kartoshka yetishtirish hajmini 38 % oshirish ko‘zda tutilmoqda. Yurtimiz qishloq xo‘jaligining yetakchi tarmog‘i – paxtachilikda yangi agrotexnologiyalarni joriy etish, seleksiya va urug‘chilikni takomillashtirish, qishloq xo‘jaligi ekinlari kasalliklari va zararkunandalariga qarshi kurash ishlarini rivojlantirish Dasturiga quyidagi tadbirlar kiritilgan: ekin maydonlarini ikki yarusli aylanma pluglar bilan 35–40 sm chuqurlikda ag‘darib shudgorlash; chigitni resurs tejamkor, zamonaviy, yuqori unumli 8 qatorli seyalkalarda ekish; yer resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish maqsadida 60 sm kenglikda chigit ekishni kengaytirish; unumdorligi past yerlarda hamda suv tanqis yillarda paxtadan mo‘l va sifatli hosil olishda chigitni qo‘shqator usulda ekish; yer tekislashni zamonaviy lazerli yer tekislagichlar yordamida amalga oshirish vazifalari belgilab olindi. Shuningdek, g‘o‘za seleksiyasi jarayonida yovvoyi namunalardan samarali foydalanish maqsadida qisqa yorug‘ kunni yaratib berish uchun «Fitotron» issiqxona majmuasidan keng ko‘lamda foydalanish yo‘lga qo‘yiladi. «Fitotron– dala» tizimida seleksiya ishlarini olib borish tufayli yangi g‘o‘za navlarini yaratish muddati 4–5 yilga qisqaradi. Ushbu issiqxona majmuasidan g‘o‘zaning 22 qurg‘oqchilikka, sho‘rga, garmselga, kasallik va zararkunandalarga bardoshli navlarini yaratish uchun zarur bo‘ladigan sun’iy muhitlardan foydalanish imkoniyati ortadi. Yuqori tola sifatiga ega, ertapishar, uzun ildizli gen-nokaut va marker-asoslangan seleksiya (MAS) g‘o‘za formalari urug‘larini keng ko‘paytirish va respublikamizdagi nav sinash maydonlarida sinovdan o‘tkazish; bashorat qilish tizimini yo‘lga qo‘yish maqsadida har bir tumanda ixtisoslashgan markaziy va ko‘chma laboratoriyalarni tashkil qilish, qishloq xo‘jaligi yo‘nalishidagi ilmiy- tadqiqot institutlarning faoliyatini optimallashtirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ta’kidlash joizki, so‘nggi yillarda yurtimizda asosan ertapishar, serhosil, kasallik, zararkunanda hamda suv tanqisligi va sho‘rga chidamli, tolasi jahon bozori talablariga javob beradigan «Buxoro–6», S-6524, «Buxoro–102», «Namangan– 77», «Omad», «Buxoro–8», «An-Boyovut–2» kabi g‘o‘za navlari ekilmoqda. Shuningdek, institut-originatorlari tomonidan bir qator istiqbolli g‘o‘za navlari (S- 6541, «Ibrat», «Do‘stlik–2», «AN-16», «Sulton», «Beshqahramon», «Jondor Qudrati») yaratilib, ishlab chiqarishga joriy etildi va ularning urug‘chiligi yo‘lga qo‘yildi. Yuqorida ta’kidlangan vazifalarni amalga oshirish orqali bunday istiqbolli navlar yanada ko‘payadi. Yurtimiz paxtakorlari erishayotgan bugungi natijalar yanada mustahkamlanib, davlatimiz xazinasiga paxta tolasini sotishdan tushadigan valyuta miqdori ortadi. Dehqonlarimizning moddiy manfaatdorligi oshib, aholi turmushi yanada farovonlashadi. Mamlakatimiz qishloq xo‘jaligi sug‘orma dehqonchilikka asoslanganligi hech kimga sir emas. Shunday ekan, sug‘oriladigan yerlarning unumdorligini oshirmasdan turib, pirovard maqsadga erishib bo‘lmaydi. Ta’kidlash joizki, bugungi kunda yurtimizda jami sug‘oriladigan yerlarning qariyb yarmi turli darajada sho‘rlangan. Shu bois, sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash bo‘yicha yaqin yillar mobaynida keng ko‘lamli ishlarni amalga oshirish rejalashtirilmoqda. 23 Suv iste’molini ilmiy asoslangan holda rejalashtirish, shuningdek, aniq tuproq- iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda suv resurslaridan oqilona foydalanish, melioratsiya obyektlarining texnik holatini yaxshilash va 255 ming gektar yerda kollektoroqava suvlarining oqib chiqib ketishini ta’minlash, 1 mln 132 ming gektar sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash va barqarorlashtirish, bu yerlarda tuproq ball-bonitetini 2–3 ballga oshirish, meliorativ texnikalar parkini yangilash va suv xo‘jaligi ekspluatatsiya tashkilotlari moddiy-texnik bazasini mustahkamlash borasidagi vazifalarga ustuvor ahamiyat qaratiladi. 2015 yil 15–6 oktyabr kunlari Toshkentda XI Xalqaro paxta yarmarkasida Uzbekistanda tekstil sanoatning rivojlanishiga 2019 yil oxirigacha 918 mln dollar mablag‘ ajratilishi ko‘rsatib o‘tildi. Ushbu mablag‘lar vertikal yo‘nalish bo‘yicha tekstil korxonalari jarayonining integratsiyalashuviga sarflanib tekstil komplekslarning jahon mashinasozligining tajribasini mamlakatning turli regionlariga, kengaytirishda olamshumul ahamiyatga ega. Bu esa O‘zbekistonning hozirgi mashinasozlik quvvatini ikki barobarga oshiradi. 2010 yildan 2014 yilgacha O‘zbekistonda 150 ta tekstil korxonalari barpo etildi. Ular o‘z mahsulotlarini xorijiy mamlakatlarga 670 mln AQSH dol hajmda eksport qildilar. Shu davrlarda O‘zbekistonda investitsiya hajmi 800 mln AQSH dollarini tashkil etdi. Hozirgi kunda O‘zbekistonda 35 foiz paxta tolasi qayta ishlanmoqda. Oxirgi uch yilda Respublikamizda Germaniya, Shvetsariya, Yaponiya, Janubiy Koreya, AQSH, Tursiya va boshqa mamalakatlar investirlari ishtirokida 100 dan oshiq tekstil korxonalari qurildi, 1994 yildan to 2014 yilgacha 8 mln dan to 1 mlrd AQSH dollariga tekstil korxonalari mahsulotini eksport qildi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishni ilg‘or texnika va texnologiyalarsiz tasavvur qilish qiyin. Masalaning bu jihati naqadar muhim ahamiyat kasb etishini inobatga olgan holda sohani texnik-texnologik jihatdan modernizatsiya qilishga katta e’tibor qaratilmoqda. Bu borada qishloq xo‘jaligi texnikalari parkini sifat va miqdor 24 jihatdan yangilash, yangi qishloq xo‘jaligi texnikalari ishlab chiqarishni o‘zlashtirish va sohada zamonaviy, resurs tejovchi agrotexnologiyalarni joriy etish, qishloq xo‘jaligi mashinasozligi korxonalarining ishlab chiqarish va eksport salohiyatini oshirish, qishloq xo‘jaligi texnikalari ishlab chiqarishini moliyalashtirish manbalarini diversifikatsiya qilishda bu jarayonga davlat budjeti mablag‘larini tijorat banklari, xo‘jalik yuritish subyektlari, qishloq xo‘jaligi lizingi bilan shug‘ullanuvchi subyektlarni keng jalb qilgan holda qisqartirib borishga ustuvor vazifa sifatida yondashilmoqda. Qishloq xo‘jalik texnikalarini yangilash bo‘yicha xorijning ilg‘or kompaniya va firmalari bilan keng hamkorlik qilish nazarda tutilgan. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash sohasini rivojlantirish borasidagi tadbirlar natijasida 2015 yilga borib meva-sabzavot va poliz mahsulotlarni qayta ishlash 1,5, go‘shtni qayta ishlash 2,2, sutni qayta ishlash 1,6 marta ko‘payadi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash sohasida 2015 yilga qadar 500 dan ortiq loyiha ishga tushirilmoqda. Jumladan, go‘shtni qayta ishlash bo‘yicha 142 ta korxona tashkil etilib qo‘shimcha 25,2 ming tonna mahsulot; sutni qayta ishlash bo‘yicha 159 ta korxona ishga tushirilib qo‘shimcha 65,6 ming tonna mahsulot; meva-sabzavotni qayta ishlash bo‘yicha 189 ta korxona faoliyati yo‘lga qo‘yilib qo‘shimcha 89,7 ming tonna mahsulotni qayta ishlash quvvatiga erishiladi (1- rasm). Respublika bo‘ycha 2016 yilda har bir innovatsion faol tashkilot o‘rtacha 2 tadan innovatsiya joriy qildi. Jumladan har bir innovatsion faol tashkilotga Andijon, Farg‘ona viloyatlari, Toshkent shahrida o‘rtacha 3 tadan innovatsiya, Buxoro, Qashqadaryo, Navoiy, Samarqand, Sirdaryo, Toshkent viloyatlarida o‘rtacha 2 tadan innovatsiya, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Jizzax, Namangan, Surxondaryo va Xorazm viloyalarida o‘rtacha 1 tadan innovatsiya joriy qilingan quyidagi loyihalar viloyatlarda sanoat kesimida tarmoq dasturlari doirasida amalga oshirilayotgan yirik investitsion loyihalar hisoblanadi: ¾ Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Xorazm viloyatida – neft va gaz sanoatini 25 modernizatsiya qilish dasturi doirasida amalga oshirilayotgan loyihalar; ¾ Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida – Xonjizza konida polimetall rudasini qazib olish va qayta ishlash majmuasi (OTMK); ¾ Qashqadaryo viloyati Sho‘rtan GKKda tozalangan metandan sintetik yoqilg‘i ishlab chiqarish va Talimarjon GESini kengaytirish uchun quvvati 450 MVt bo‘lgan ikkita gaz-bug‘ uskunasini o‘rnatish; ¾ Navoiy viloyatida ammiak va korbamid ishlab chiqaradigan qurilish; ¾ “Navoiy” erkin industrial zonasida amalga oshirilayotgan loyihalar va boshqalar; ¾ Navoiy va Samarqand viloyatlarida – Zarmitan oltinkon zonasida qazib olish va qayta ishlash majmuasi (NKMK); ¾ Andijon, Namangan va Farg‘ona viloyatlarida – yengil sanoat va charm poyabzal sanoatini modernizatsiya qilish dasturlari doirasida amalga oshirilayotgan loyihalar; ¾ Toshkent viloyatida Dji Em Pauertreyn avtomobil dvigatellarini ishlab chiqarish zavodi (O‘zavtosanoat) va boshqalar. Mamlakatimiz iqtisodiyotining sanoat tarmog‘ini modernizatsiya qilish yo‘lida ko‘pgina ishlar amalga oshirilmoqda. Shular qatoriga Prezidentimizning “2011- 2015 yillarda O‘zbekiston Respublikasi sanoatini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari to‘g‘risida” gi 2010 yil 21 dekabrdagi PQ-1442-sonli qarori ham ushbu sohani yanada rivojlantirishga asos bo‘ladi. 3.2 QISHLOQ XO`JALIGIDAN FAN TEXNIKA YUTUQLARINI JORIY ETISH VA ULARDAN SAMARALI FOYDALANISH. 26 Tarixdan ma’lumki, jahondagi iqtisodiy faoliyatning hozirgi darajaga yetishigacha qancha ilmiy-texnikaviy taraqqiyot davri o‘tdi. VII-VIII asrlarda iqlimning o‘sishi oqibatida epidemiyalar tarqalishi kamaydi va demografik o‘sish kuzatildi. XI asrda hunarmandchilik rivojlanib, ishlab chiqarish asta- sekin rivojlantirildi va yer bilan ishlash birmuncha osonlashdi. Qo‘l mehnatidan foydalanish kamaydi va mahsulot ishlab chiqarish jarayoni yangi-yangi cho‘qqilarga erishdi. Fan-texnika taraqqiyoti natijasida mehnat unumdorligi oshdi, ayniqsa texnologiyalar borasidagi siljishlar natijasida sanoatda ham, qishloq xo‘jaligida ham ijobiy o‘zgartirishlar kiritildi. XIII asrda butun Yevropada sanoat shaharlari barpo etilib, yengil sanoat, to‘quv sanoati rivojlandi. Angliyada qishloq xo‘jaligi rivojlanib, chorvachilikdan olingan jun butun Yevropa bo‘ylab sotildi. Jun evaziga XIV asrda Shimoliy Italiya, Venetsiya, Genuya va Florensiya sanoat mollari savdo- sotig‘ini yo‘lga qo‘yildi. Shu asrda qurolsozlik, mashinasozlik, yangi texnologiyalar kashf qilinib, fan-texnika taraqqiyoti yanada ilgariladi. Fan-texnika taraqqiyoti XIX-XX asrlarda yuksalish davriga erishdi. Butun iqtisodiyot tez sur’atlar bilan rivojlantirildi. Qishloq xo‘jaligida yangi navlar, ko‘chatlar, uzoq yil umr ko‘ruvchi zotdor mollar, nasldor chorvalar, daraxtzorlar yaratildi. Fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish, texnika va texnologiyalarda tub o‘zgarishlar kiritish barcha texnikaviy, tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiy omillarni safarbar etish negizida mehnat unumdorligini ancha oshirishga erishildi. Fantexnika taraqqiyotini yanada jadallashtirishda texnikaning yangiyangi avlodlarini, prinsipial jihatdan yangi texnologiyalarni joriy etishni ta’minlovchi mashinasozlik yetakchi rol o‘ynaydi. Fan bilan ishlab chiqarish integratsiyasi kuchaymoqda, ular o‘rtasida o‘zaro hamkorlikning yangi, samarali shakllari vujudga kelmoqda, texnika yangiliklarini ilmiy kashfiyotlar va ixtirolarni iqtisodiyot tarmoqlarida, 27 qolaversa, qishloq xo‘jaligida o‘zlashtirish muddatlari qisqarmoqda. O‘zbekiston Markaziy Osiyoda yirik ilmiy markaz sifatida katta ilmiy salohiyatga ega mamlakat. Rivojlangan ilm-fan infratuzilmaga va malakali ilmiy xodimlarga ega. Keyingi 10 yilda ilmiy-texnikaviy loyihalarni amalga oshirishda: 95 ta – ITI, 71ta – OTM, 12ta – IICHB, 8 ta – Loyiha institutlari, 10ta – Innovatsion markazlar, 28ta – Boshqa tashkilotlar va Jami 224 ta tashkilot va korxonalar (1-jadval). 1-jadval O‘zbekiston Respublikasida ilmiy-texnikaviy loyihalarni amalga oshirishda mashg‘ul ilmiy xodimlar soni (2017 yil ma’lumoti) № Vazirlik va idoralar Fan doktorlari Fan nomzodlari Ilmiy darajasizlar Jami 1 Fanlar akademiyasi 447 1056 918 2421 2 OO‘MTV 996 4526 6216 11738 3 SSV 666 1674 2125 4465 4 QSXV 190 618 1025 1833 5 XTV 353 911 3180 1244 6 Boshqalar 353 911 3180 4444 Jami 2721 9231 14193 26145 Fan-texnika taraqqiyoti samaradorligini aniqlash uchun yangi texnikani qo‘llash natijasida olingan iqtisodiy samarani uni ishlab chiqarishga qilingan barcha xarajatlar miqdoriga bo‘lish kerak: bunda: - Fan-texnika taraqqiyoti samaradorligi; - yangi texnika natijasida iqtisodiy samara, so‘m; 3 - ishlab chiqarish xarajatlari, so‘m. Fan-texnika taraqqiyoti samaradorligi orqali yillik iqtisodiy samaraga erishiladi. Yillik iqtisodiy samara deganda, iqtisodiyot tarmoqlari miqyosida 3 Agro.uz 28 olingan iqtisodiy tejamkorlik tushuniladi. Yangi texnikaning iqtisodiy samaradorligini belgilovchi ko‘rsatkichlar qatoriga esa foydaning o‘sishi, tannarxning kamayishi kabi ko‘rsatkichlar kiradi. Bular ham yangi texnikani qo‘llash natijasida amalga oshiriladi. Yangi texnikani ixtiro qilish va foydalanishdan kelib chiqadigan xo‘jaligi hisobi samarasi quyidagicha aniqlanadi: bunda: - yig‘ma xo‘jaligi hisobi samarasi, t yildagi, so‘m; - t yilda yangi texnika bo‘yicha qilingan tadbirlar natijasida foydaning o‘sishi, so‘m; - yangi texnika samaradorligining normativ koeffitsiyenti ( =0,15); - t-yilda tadbirlar uchun sarflangan kapital mablag‘, so‘m. Respublikamiz mustaqillikka erishgach, iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy muammolarni yechish bilan birga fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish va undan oqilona foydalanish masalasini hal etishni ham o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shundan dalolat beradiki, nazariy tadqiqotlar kengligi va samaradorligi asosan davlat tomonidan doimiy va o‘sib boruvchi moliyaviy madadga bog‘liqdir. shartnomalari asosida amalga oshiriladi va olingan natijalar mahsulot sifatida qabul qilinadi                                         XULOSA Yuqoridagi kabi chora-tadbirlar qishloq xo‘jaligining deyarli barcha tarmoq va ishlab chiqarish sohalarining butun kompleksini qamrab oladi. Bu boradagi sa’y-harakatlardan ko‘zlangan asosiy 29 maqsad,mamlakatimiz iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlaridan biri – qishloq xo‘jaligini barqaror rivojlantirish, soha samaradorligini oshirish, xalqimizning, ayniqsa, qishloq aholisining turmush darajasini yuksaltirish, O‘zbekistonning rivojlangan davlatlar safidan mustahkam o‘rin egallashini ta’minlashdan iborat. Xorijiy investitsiyalardan unumli foydalanish maqsadida: O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 15iyuldagi, 916-sonli Qarori: «Innovatsion loyihalar va texnologiyalarni ishlab chiqarishga tatbiq etishni rag‘batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida» ilmiy-tadqiqot muassasalari va tashkilotlarini qayta jihozlash va to‘liq jihozlash uchun O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdiqlagan ro‘yxatlar bo‘yicha modernizatsiya qilish doirasida olib kelinadigan uskunalar bojxona to‘lovlaridan (bojxona rasmiylashtiruvi yig‘imlaridan tashqari) ozod etiladi. O‘zbekistonda 2015 yilda 500,4 mlrd so‘m miqdoridagi 6241 dona qishloq xo‘jaligi texnikalarini yetkazib berish bo‘yicha shartnoma imzolangan va tumanlar kesimida “Qishloq xo‘jaligi texnikalarini moliyalashtirish hamda yetkazib berish dasturi” tasdiqlangan. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. 30 1.  Karimov   I.A.O‘zbekiston   iqtisodiy   islohotlarni   chuqurlashtirish   yo‘lida.   –   T.:   O‘ zbekiston,   1995,   273   bet. 2.  Karimov   I.A.   Qishloq   xo‘jaligi   taraqqiyoti- to‘kin   hayot   manbai.–   T.:   O‘zbekiston,   1998,   22   bet. 3.   Karimov   I.A.   Iqtisodiyotni   erkinlashtirish   va   islohotlarni   chuqurlashtirish   eng   m uhim   vazifa.   –   T.:   O‘zbekiston,   2000   yil. 4.   Karimov   I.A.   O‘zbekiston   mustaqillikka   erishish   ostonasida.   –   T.:   O‘zbekiston,   2011,   125   bet. 5.  Karimov   I.A.   Jahon   moliyaviy- iqtisodiy   inqirozi,   O‘zbekiston   sharoitida   uni   bartaraf   etishning   yo‘llari   va   chor alari.   –   T.:   O‘zbekiston,   2009,   56   bet. 6.  Karimov   I.A.   Bosh   maqsadimiz– mavjud   qiyinchiliklarga   qaramasdan,   olib   borayotgan   islohotlarni,   iqtisodiyotim izda   tarkibiy   o‘zgarishlarni   izchil   davom   ettirish,   xususiy   mulkchilik,   kichik   bizn es   va   tadbirkorlikka   yanada   keng   yo‘l   ochib   berish   hisobidan   oldinga   yurishdir .   Halq   so‘zi,   2016   yil   16   yanvar. 7.  Mirziyoyev   Sh.M.   Tanqidiy   tahlil,   qat’iy   tartib- intizom   va   shaxsiy   javobgarlik   –   har   bir   rahbar   faoliyatining   kundalik   qoidasi   b o‘lishi   kerak,   Xalq   so‘zi,   2017yil,   16   yanvar. 8.  Mirziyoyev   Sh.M.   Rizq- ro‘zimiz   bunyodkori   bo‘lgan   qishloq   xo‘jaligi   xodimlari   mehnatini   ulug‘lash,   so ha   rivojini   yangi   bosqichga   ko‘tarish   –   asosiy   vazifamizdir,   Xalq   so‘zi,   10.12.2 017   yil 9.   Mirziyoyev   Sh.M.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Shavkat   Mirziyoyevnin g   Oliy   Majlisga   Murojaatnomasi,   Xalq   so‘zi,   22.12.2017   yil 10www.Lex.uz 11 www.wikipedia.org 12 Qalampir.uz 13Agro.uz 31

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini raqamlashtirish va uning iqtisodiy samaradorlig

Sotib olish