Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini raqamlashtirish va uning iqtisodiy samaradorlig - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	85.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Qishloq va o'rmon xo'jaligi

Sotuvchi

Shahzodabonu

Ro'yxatga olish sanasi 17 Aprel 2025

18 Sotish

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini raqamlashtirish va uning iqtisodiy samaradorlig

Sotib olish

MAVZU: QISHLOQ XO`JALIGI ISHLAB CHIQARISHINI
RAQAMLASHTIRISH VA UNING IQTISODIY
SAMARADORLIGI
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………….……………………3
I BOB. QISHLOQ XO`JALIGI ISHLAB CHIQARISHINI RAQAMLASHTIRISH
BO`YICHA DAVLAT TOMONIDAN MOLIYAVIY SHARTNOMALARNI
TUZISH……………………………………………………………………….……….………6
1.1 Qishloq xo`jalik korxonalariga davlat tomonidan berilgan
imkoniyatlar………………….. .…………………………………………………..………6
1. 2 Qishloq xo`jaligi korxonalarining iqtisodiy
imkoniyatlari………………………………………………………..……………………….8
II BOB. QISHLOQ XO`JALIK KORXONALARINI BOSHQARISHDA
KADRLARDAN FOYDALANISH………………………………………………..….12
2.1 Qishloq xo`jalik iqtisodiyotida kadrlardan
foydalanish…………………………………………………………………………………..12
2.2 Qishloq xo`jalik iqtisodiyotida kadrlarni nazorat
qilish…………………………………………………………………………………………...16
III BOB. QISHLOQ XO`JALIGI ISHLAB CHIQARISHNI
RAQAMLASHTIRISHDA INNOVATSION JARAYONLARNI AMALGA
OSHIRISH.
3.1 Respublikamiz qishloq xo`jaligida amalga oshirilayotgan yirish
investitsiyaviy loyihalar…………………………………………..…………….……. .20
3.2 Qishloq xo`jaligida fan-texnika yutuqlarini joriy etish va ulardan
samarali foydalanish…………………………………………………….……………..26
XULOSA…………………………………………………………………………………….30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………….…….….31
1

KIRISH
Ma’lumki mahalliylashtirish jarayonida innovatsiyaviy faoliyatni iqtisodiyotda
jadal va barqaror rivojlanishini ta’minlash, uning tashqi omillarga bog‘liqligini
kamaytirish ishlab chiqarish jarayonlariga yangi samarali texnologiyalarni tatbiq
qilishni jadallashtirish, mahalliy xom-ashyo va ishlab chiqarish resurslaridan
keng foydalanish, shu asosda zamonaviy raqobatdosh mahsulot ishlab
chiqarishni ko‘paytirish, valyuta mablag‘laridan tejamli va oqilona foydalanish,
shuningdek, yangi ish joylarini yaratish imkonini beradi. Innovatsiyaviy
jarayonni mahalliylashtirish dasturining amalga oshirilishi quyidagi ijobiy jihatlar
bilan tavsiflanadi:
• mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan samarali foydalanish;
• turli sanoat tarmoqlarining qo‘shilgan qiymati yuqori bo‘lgan mahsulotlari
eksportini ko‘paytirish va an’anaviy eksport salmog‘ini kamaytirish;
• ichki va tarmoqlararo ishlab chiqarish kooperatsiya aloqalarini
rivojlantirish;
• iqtisodiyotning real sektorida mamlakatimiz korxonalarining
kooperatsiyasi salohiyatidan yuqori darajada foydalanish;
• mahalliy xom-ashyoni qayta ishlashni kengaytirish, ishlab turgan
korxonalarni zamonaviylashtirish va yangilarini tashkil etish hisobidan
iqtisodiyot tarkibini takomillashtirish va h.k.
Iqtisodiyotning innovatsion taraqqiyoti – bu intellektual salohiyat, ishchi va
xizmatchilarning kreativ imkoniyatlari, bilimlari, tovar yaratishdan tortib uni
ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga yetib borgungacha barcha bosqichlar bo‘lib,
bundagi innovatsiyalar korxona strategik rivojlanishining asosiy resursi bo‘lib
xizmat qiladi. Sanoat yarmarkasi va kooperatsiya birjasi ikki bosqichda:
• birinchi bosqichda – tarmoq ko‘rgazmalari va yarmarkalari;
2

• ikkinchi bosqichda – xalqaro tarmoqlararo sanoat yarmarkasi va
kooperatsiya birjasi o‘tkaziladi.
O‘zbekiston Respublikasi vazirlar mahkamasining 2015 yil 13 martdagi 59-sonli
“2015 yilda xalqaro sanoat yarmarkasi va kooperatsion birjasini tashkillashtirish
va o‘tkazish bo‘yicha choralar to‘g‘risida” gi qaroriga asosan joriy yilning 29
aprelidan 1 mayigacha “O‘zekspomarkaz” ko‘rgazmalar kompleksining 3-
pavilonida soha sanoat yarmarkasi bo‘lib o‘tdi.
Bu yarmarkada “O‘zpaxtasanoat” uyushmasi tizimining hududiy birlashmalari va
korxonalarining mas’ul vakillari ishtirok etib, 2015 yilda soha korxonalarining
ishlab chiqarish ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan texnologik uskunalar, ehtiyot
qismlar va moddiy-texnik resurslar ishlab chiqaruvchi mahalliy korxonalar
vakillari o‘rtasida umumiy summasi 21,0 mlrd so‘mlik shartnomalar
rasmiylashtirildi.
Mavzuning dolzarbligi
Mamlakatimiz sanoat korxonalari tomonidan o‘tgan yili
160 dan ortiq turdagi yangi tovar va mahsulotlar, jumladan, mutlaqo yangi
texnologik platforma negizida “Spark” yengil avtomobilini ishlab chiqarish yo‘lga
qo‘yildi. Bundan tashqari, katta hajmdagi yuk tashiydigan “MAN”
avtomobillarini, energiya tejaydigan lampalar, “LG” rusumidagi xolodilniklarni
yig‘ish, kaliy o‘g‘itlari va boshqa muhim mahsulotlarni ishlab chiqarish boshlab
yuborildi.
Innovatsiyaviy faoliyatni texnologiyasini takomillashtirishda ichki tarmoq va
tarmoqlararo sanoat kooperatsiyasini yanada rivojlantirishning asosiy
yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:
¾ sanoat korxonalarini innovatsiyaviy faoliyatida ichki tarmoq va
tarmoqlararo kooperatsiyasi doirasida uzoq muddatli xo‘jalik aloqalarini
shakllantirish hamda kengaytirish uchun zarur qonunchilik bazasini va bozor
infratuzilmasini yaratish;
3

¾ uskunalar, butlovchi buyumlar, xom-ashyo va materiallar ishlab
chiqarishni mahalliylashtirishni innovatsiyaviy faoliyatni amalga oshirayotgan
korxonalarning zarur xom-ashyo va kredit zaxiralaridan erkin foydalanishini
ta’minlash;
¾ mahalliy xom-ashyo negizida tayyor mahsulot, butlovchi buyum va
materiallar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish borasida har yili qabul
qilinadigan dasturlarning sanoat kooperatsiyasini rivojlantirishdagi roli va
ahamiyatini oshirish, shuningdek, dasturlarga kiritilgan mahalliylashtirishda
innovatsiyaviy loyihalarining o‘z vaqtida bajarilishi uchun ijrochilarning
javobgarligini kuchaytirish;
¾ yangi innovatsiyaviy texnologiyalarni ishlab chiqish hamda ularni yirik va
kichik korxonalarda joriy etish imkonini beradigan innovatsiya loyihalarini
qo‘llab-quvvatlash va amalga oshirish uchun venchur jamg‘armalarini,
shuningdek, infratuzilma obyektlarini tashkil etish.
Mavzuga oid qarorlar .
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning mamlakatimiz
parlamenti–Oliy Majlisga taraqqiyotimizning yangi bosqichi bo‘lgan 2017 yilda
amalga oshirilgan asosiy ishlar yakuni va O‘zbekiston Respublikasini 2018 yilda
ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirishning eng ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan
Murojaatnomasidagi fikriga ko‘ra, “Shu nuqtayi nazardan, davlatning
innovatsion yangilanish dasturini shakllantirish, innovatsiya va
investitsiyalardan samarali foydalanadigan yangi avlod kadrlarini, yangi
sarmoyadorlar sinfini tayyorlash o‘ta muhim ahamiyatga ega. Buning uchun
O‘zbekistonni texnologik rivojlantirish va ichki bozorni modernizatsiya qilish
bo‘yicha kuchli milliy g‘oya, milliy dastur kerak. Ushbu dastur O‘zbekistonni
jahondagi taraqqiy topgan mamlakatlar qatoriga tezroq olib chiqishga imkon
yaratishi lozim”.
4

I BOB. QISHLOQ XO`JALIGI ISHLAB CHIQARISHINI
RAQAMLASHTIRISH BO`YICHA DAVLAT TOMONIDAN
MOLIYAVIY SHARTNOMALARNI TUZISH.
1.1 QISHLOQ XO`JALIK KORXONALARIGA DAVLAT
TOMONIDAN BERILGAN IMKONIYATLAR
a) Qishloq xo‘jaligi sohasini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashni yanada
takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish sohasida:
– davlat tomonidan ajratiladigan resurslarni tejaydigan zamonaviy ilg‘or
tajribalarni
1
joriy qilishga yo‘naltirilgan yagona siyosatni amalga oshirishda ishtirok etadi;
– davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash orqali qishloq xo‘jaligini izchil va barqaror
rivojlantirish, qishloq aholisining daromadlarini oshirish, ichki bozorda oziq-ovqat
mahsulotlari narxlarining barqaror darajasini saqlab qolishda manzilli chora-
tadbirlarni ishlab chiqishda qatnashadi;
b) qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishni
ko‘paytirishda mahsulot yetishtiruvchilarni davlat tomonidan qo‘llab-
quvvatlash uchun qulay sharoitlar yaratish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab
chiqish sohasida:
– raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish uchun davlat tomonidan qo‘llab
quvvatlash salohiyatini oshirish;
– davlat xaridi uchun yetkazib beriladigan qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga
sarflangan xarajatlarni qoplaydigan darajada kafolatlangan baholarni belgilash
bo‘yicha tegishli normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini ishlab chiqadi;
1
Qalampir.uz
5

– qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish korxonalarining moliyaviy
munosabatlar va xizmatlar faoliyati samaradorligini oshirish bo‘yicha uslubiy
tavsiyalar va amaliy qo‘llanmalar, namunaviy texnologik kartalar asosida asosiy
turdagi qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirishning biznes-rejalarini ishlab
chiqadi va joylarga yetkazish;
v) qishloq xo‘jaligi korxonalari bilan tayyorlov, ta’minotchi va xizmat
ko‘rsatuvchi korxonalar o‘rtasida o‘zaro moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarini
takomillashtirish, o‘zaro qarzdorliklar monitoringini yuritish va ularni
bartaraf etish bo‘yicha choralarni ko‘rish sohasida:
– qishloq xo‘jaligi korxonalari bilan tayyorlov, ta’minotchi va xizmat ko‘rsatuvchi
korxonalar o‘rtasida o‘zaro yuzaga kelgan debitorlik va kreditorlik qarzdorliklarni
tegishli boshqarmalar bilan birgalikda monitoringni yuritadi va yuzaga kelgan
qarzdorliklarni kamaytirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqadi;
– davlat xaridi uchun yetishtirilayotgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga imtiyozli
kreditlar ajratilishi va ushbu mablag‘larni yetkazib beriladigan resusrlar va
ko‘rsatiladigan xizmatlar uchun yo‘naltirishi yuzasidan monitoring yuritadi va
ma’lumotlarni tahlil etadi;
– qarzdorliklar va o‘zaro hisob-kitoblar mexanizmini chuqur tahlil qilish asosida
qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari hamda ta’minotchi va xizmat
ko‘rsatuvchi korxonalar o‘rtasidagi o‘zaro moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarni
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqishda va uni amalga
oshirishda ishtirok etadi;
g) vazirlik boshqarmalari hamda tizim tashkilotlarining qishloq xo‘jaligi
sohasida moliyaviy munosabatlar va xizmatlarni rivojlantirish faoliyatini
muvofiqlashtirish sohasida:
6

– vazirlik tizimidagi Respublika va hududiy tashkilot va idoralarning tahliliy va
prognoz faoliyatini muvofiqlashtiradi ularga uslubiy va amaliy jihatdan yordam
ko‘rsatadi;
1.2 QISHLOQ XO`JALIGI IQTISODIY IMKONIYAT
7

Annotatsiya: Faoliyat ko‘rsatayotgan qishloq xo‘jaligi korxonalarida xo‘jalikning
iqtisodiy samaradorligini baholash bo‘yicha raqamli texnologiyalar asosidagi
platformani joriy etish asosida har bir qishloq xo‘jaligi korxonalarida o‘z iqtisodiy
ko‘rsatkichlarini doimiy baholash imkoniyatlari yaratiladi. Natijada qishloq
xo‘jaligi korxonalarida mahsulot yetishtirish hajmi va sifatini oshirish asosida
mamlakat oziq ovqat xavfsizligini ta’minlash masalalari yoritilgan. Kalit so‘zlar:
qishloq xo‘jaligi korxonalari, oziq-ovqat xavfsizligi, iqtisodiy samaradorlik,
tannarx, platforma,. Qishloq xo‘jaligida amalga oshirilayotgan agrar islohotlar
jarayonida bugungi kunda 445 axolini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash
masalasi eng dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Bu esa albatta qishloq xo‘jaligida
yetishtirilayotgan mahsulotlar xajmini ko‘paytirish va sifatini oshirish masalalari
bilan bevosita bog‘liqdir. Yuqorida keltirilgan vazifalarni amalga oshirish qishloq
xo‘jaligi korxonalariga o‘z iqtisodiy imkoniyatlarini tez va sifatli baholash uchun
raqamli texnologiyalarga asoslangan mahsus platformaning yaratilishi zaruriyatini
keltirib chiqaradi. Shuning uchun ham biz bu platformani yaratishni oldimizga
maqsad qilib qo‘ydik. Ushbu tadqiqotning maqsadi – faoliyat ko‘rsatayotgan
qishloq xo‘jaligi korxonalari iqtisodiy samaradorligini baholash bo‘yicha raqamli
texnologiyalar asosidagi platformani joriy etish asosida har bir xo‘jalikda o‘z
imkoniyatlarini, ya’ni mahsulot yetishtirish xajmi, sifati hamda harajatlar va
daromadlar o‘rtasidagi nisbatni muntazam baholab borish imkoniyatlarini
yaratishdir. Bu esa har bir qishloq xo‘jaligi mahsuloti yetishtiruvchilari tomonidan
eng avvalo yetishtrilayotgan mahsulot xajmi va sifatini oshirishga xizmat qiladi.
Qishloq xo‘jaligi mahsuloti xajimni ko‘payishi esa mamlakatda oziq-ovqat
xavfsizligini ta’minlash imkoniyatini yaratadi. Raqamli iqtisodiyot sharoitida
agrosanoat majmuida mahsulot yetishtirish iqtisodiy samaradorligini oshirishda
ishlab chiqarish harajatlaridan samarali foydalanishni to‘g‘ri tashkil etish bugungi
kunning eng dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Bu birinchi navbatda, qishloq
xo‘jalik mahsulotlari davlat harid baholariini ishlab chiqarish harajatlariga nisbatan
sekin o‘sib borayotgani hamda qo‘l mehnatidan keng foydalanilishi natijasida
8

unumdorlikni pastligi bilan bog‘liqdir. Ushbu holatlarni e’tiborga olgan holda
bugungi kunda xo‘jaliklarda ishlab chiqarish harajatlaridan samarali foydalanishni
tashkil etish asosida qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining tannarxini pasaytirish
dolzarb ilmiy tadqiqot muammolaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Xo‘jaliklarlarda
harajatlar tarkibi, ularni turkumlashtirish, ishlab chiqarish harajatlarini
optimallashtirishning qishloq xo‘jaligi korxonalari uchun ahamiyati va zarurligini
asoslab berish, uning dolzarb muammolarini ilmiy o‘rganishning metodologiyasini
ishlab chiqish, qishloq xo‘jaligi korxonalarida ishlab chiqarish harajatlarini tahlil
qilish va uni rejalashtirishning optimallashuv darajasiga baho berish kabilar juda
muhim ahamiyatga ega. Qishoq xo‘jaligi korxonalarida har qanday qishloq
xo‘jaligi mahsulotini yetishtirish uchun moddiy-texnika resurslaridan, yer, suv va
mehnat resurslaridan foydalaniladi. Iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlarini tahlil
qilish qishloq xo‘jaligi korxonalarini mahsulot yetishtirish va realizatsiya qilishga
sarflanadigan barcha harajatlarining puldagi ifodasi bo‘lgan tannarxni aniqlashdan
boshlanadi. Mahsulot tannarxini pasayishi mos holda foydani ko‘payishiga va
iqtisodiy samaradorlikning asosiy ko‘rsatkichi bo‘lgan rentabellikni ko‘tarilishiga
olib keladi. Shu sababli platforma tarkibida mahsulot tannarxi eng muhim iqtisodiy
kategoriyalardan biri bo‘lib, u qishloq xo‘jaligi korxonasining ishlab chiqarish va
moliyaviy faoliyatining ijobiy yoki salbiy tomonlarini o‘zida aks ettiradi. Bugungi
kunda respublikamiz iqtisodiyotining deyarli barcha tarmoq va sohalarida ishlab
chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlash
tadbirlarining keng ko‘lamda amalga oshirilishi raqobatdosh mahsulotlar ishlab
chiqarish imkoniyatlarini kengaytirmoqda. Biroq, bu boradagi jiddiy muammo –
ayrim mahsulotlar, jumladan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari tannarxining yuqori
darajada qolayotganligi ularning raqobatdoshligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
So‘nggi yillarda qishloq xo‘jaligini moddiy-texnika bazasining talab darajasida
emasligi, mahsulot ishlab chiqaruvchilarning moddiy manfaatdorligini va tarmoqni
davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlarini bozor talablariga mos holda
9

yanada takomillashtirishni zarurligi hamda tarmoq ishlab chiqarishida yangi
texnika va texnologiyalarni qo‘llashni yetarlicha rag‘batlantirilmasligi mahsulot
ishlab chiqaruvchilar va uni qayta ishlovchilar hamda uni savdosi bilan
shug‘ullanuvchilar o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni nomukammalligi va
boshqa shu kabi masalalar tarmoqni barqaror rivojlanishiga salbiy ta’sir
ko‘rsatmoqda. Har bir xo‘jalik yurituvchi sub’ekti, jumladan qishloq xo‘jaligi
korxonalari uchun mahsulot tannarxini pasaytirish imkoniyatlarini izlab topish
iqtisodiy samaradorlik nuqtainazaridan muhim hisoblanadi. Chunki, mahsulot
tannarxi qanchalik arzon bo‘lsa, shunchalik xo‘jalik oladigan foyda miqdori oshib
boradi. Bu esa o‘zgaruvchan va o‘zgarmas harajat 446 turlarining samarali
nisbatiga bog‘liqdir. Mahsulot tannarxini pasaytirish yo‘llari quyidagilardan iborat:
- qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirishda mehnat sarfini kamaytirish; - ishlab
chiqarishga yuqori unumli, ishonchli va ishlab chiqarish vositalarini joriy etish; -
yer, asosiy va aylanma fondlardan oqilona va samarali foydalanish; - ishlab
chiqarishning material sig‘imini kamaytirish va tejamkorlikka erishish; - mashina
va texnikalarning kunlik va yillik ish unumini ko‘tarish; - resurslarni tejovchi va
chiqitsiz texnologiyalardan keng foydalanish; - ishlab chiqarish va mehnatni
tashkil etishning ilg‘or shakllaridan foydalanish; - mehnat unumdorligini oshirish;
- qishloq xo‘jaligi ekinlari hosildorligini oshirish; - mahsulotlar sifatini oshirish va
nobudgarchilik, yo‘qotishlarga yo‘l qo‘ymaslik; - eng yaxshi ekin navlaridan
foydalanish. Mamlakatimizdagi iqtisodiyotni modernizatsiyalash tadbirlarini
qishloq xo‘jaligida amalga oshirishda asosiy xo‘jalik yuritish shakli hisoblangan
qishoq xo‘jaligi korxonalarida kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni tashkil etish
uchun iqtisodiy samaradorlikni yakuniy ko‘rsatkichi hisoblangan rentabellik
darajasi kamida 35-40 foiz bo‘lishini taqozo etadi. Shu nuqtai nazardan
qaraganimizda raqamli iqtisodiyot sharoitida fermer xo‘jaligida iqtisodiy
samaradorlikni nafaqat optimal darajaga yetkazish, balki, undan ham yuqori
darajalarga ko‘tarish bilan bog‘liq bo‘lgan chora-tadbirlarni amalga oshirish talab
10

etiladi. Izlanishlar yakunlari bilan tayyorlangan ilmiy-amaliy tavsiyalar, jumladan,
respublikamizda qishloq xo‘jaligi korxonalarida o‘rtacha ishlab chiqarish
harajatlarini iqtisodiy samaradorligini oshirish bilan bog‘liq faoliyatlari, amal
qilish qonuniyatlari hamda unga ta’sir etuvchi omillarni baholash uslublari
yuzasidan ishlab chiqilgan nazariy yondashuvlar mazkur soha rivoji uchun bilimlar
va ko‘nikmalarning boyishiga xizmat qilsa, ushbu yo‘nalishlardagi viloyat va
tuman dasturlarini ishlab chiqishda, amaliy chora-tadbirlar tizimini belgilashda
asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Olingan ilmiy natijalar raqamli iqtisodiyot
sharoitida qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish va sotish harajatlarini
optimallashtirish muammolariga yechim topishga imkon beradi. Ishlab chiqilgan
takliflar ishlab chiqarish harajatlarini optimallashtirish muammolarini o‘rganish
uchun qo‘llanma sifatida foydalanilishi mumkin. Shuningdek, mahalliy sharoitdan
kelib chiqqan holda qishloq xo‘jaligi korxonalarida iqtisodiy samaradorlikni
oshirish nuqtai nazaridan ishlab chiqarish harajatlarini rejalashtirish imkonini
beradi. Bugungi kunda faoliyat ko‘rsatayotgan qishloq xo‘jaligi korxonalarida
xo‘jalikning iqtisodiy samaradorligini baholash bo‘yicha raqamli texnologiyalar
asosidagi platformani joriy etish asosida har bir xo‘jalikda o‘z iqtisodiy
imkoniyatlarini muntazam baholash imkoniyatlarini yaratish mumkin. Buning
uchun quyidagi bosqichlarda ishlarni tashkil etish maqsadga muvofiq: 1. Qishloq
xo‘jaligi korxonalari faoliyatida mavjud iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari
aniqlanadi. 2. Iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlarining qaysilari tez va sifatli
baholashga imkon berishi aniqlanadi. 3. Iqtisodiy samaradorlikni baholashda
qatnashadigan har bir indikator imkoniyatlari o‘rganiladi. 4. Qishloq xo‘jaligi
korxonalarini ixtisoslashtirish darajasi o‘rganiladi. 5. Qishloq xo‘jaligi
korxonalarini ixtisoslashtirish bo‘yicha tabaqalashgan elektron bazasi
shakllantiriladi. 6. Qishloq xo‘jaligi korxonalarini ixtisoslashuviga karab iqtisodiy
samaradorligini aniqlash platformasini shakllantiriladi. 7. Platformadan samarali
foydalanish hisobiga har bir qishloq xo‘jaligi korxonalarini uchun o‘zining
11

iqtisodiy imkoniyatlarini muntazam bilib borish imkoniyatini yaratiladi.
II BOB. QISHLOQ XO`JALIK KORXONALARINI
BOSHQARISH USLUBLARI
12

2.1 QISHLOQ XO`JALIK KORXONALARINI
BOSHQARISHDA KADRLARDAN FOYDALANISH.
Jumladan “Er to’g’risida”, “O’zbekiston Respublikasida tadbirkorlik to’g’risida”,
“Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g’risida”, “Ijara to’g’risida”,
“Dehqon xo’jaligi to’g’risida”, “Xo’jalik jamiyatlari va shirkatlari to’g’risida”, “Er
solig’i to’g’risida”, “Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni
rag’batlantirish to’g’risida”, 1998 yil aprel oyida Oliy Majlisnin XI sessiyasida
qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining “Er kodeksi”, “Dehqon xo’jaligi
to’g’risida”, “Fermer xo’jaligi to’g’risida” qonunlari hamda xukumat qarorlari
qishloq xo’jaligida ko’p ukladli iqtisodiyot poydevorini yaratishga yo’l ochdi.
Birinchi navbatda paxta yakka xokimligini bartaraf etish va ekin maydonlari
tarkibini ilmiy asosda tuzish tadbirlari ko’rildi. Yangi iqtisodiy sharoitlarda
O’zbekistonning eng muhim oziq-ovqat resurslari bilan o’zini-o’zi ta’minlashga
erishish vazifasi qo’yildi. Qishloq xo’jaligi tarmoqlarida boshqaruv uslublari
qishloq xo’jalik korxonalari oldiga qo’yilgan vazifalarni o’z vaqtida, yuqori sifatli
qilib bajarilishini ta’minlash uchun ularga nisbatan ko’riladigan chora-tadbirlarni
va ta’sirchan usullarning qo’llanilishini bildiradi. Qishloq xo’jaligi korxonalari
boshqaruvida qo’llaniladigan barcha usullar o’zaro uzviy bog’liq bo’lib, ular bir-
birini to’ldiradi. Boshqaruv uslublari o’zi tavsifiga ko’ra iqtisodiy,
tashkiliyma’muriy va ijtimoiy-ruhiy usullardan iborat bo’lishi mumkin. Qishloq
xo’jaligida boshqarishning iqtisodiy usuli xodimlar va mehnat jamoalarining
moddiy manfaatlariga asoslangan bo’lib, davlat, jamoa va har bir xodimning
manfaatlarining bir-biri bilan uzviy bog’lanishiga imkon yaratadi. Qishloq
xo’jaligi
tarmoqlarining iqtisodiy usullariga tannarx, narx, foyda, rentabellik, xo’jalik
hisobi, moddiy rag’batlantirish fondi kiradi. Iqtisodiy boshqaruv usullarining
asosiy vazifasi ishlab chiqarishda har bir mahsulot birligiga sarflanadigan
harajatlar miqdorini kamaytirishga imkon beruvchi xo’jalik mexanizmlarining
13

yangi usullarini vujudga keltirish va undan samarali foydalanishdir. Xo’jalik
faoliyati negizini uchta asosiy masala: ishlab ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI in-academy.uz/index.php/si 58 chiqarishni
boshqarish, rejalashtirish va rag’batlantirish tashkil etadi. Ular xo’jalik
mexanizmida umumiy qilib birlashtirilganda, davlat iqtisodini tutib turadi. Xo’jalik
mexanizmi o’z ichiga boshqaruvning asosi bo’lgan rejalashtirishni, xo’jalikni
boshqarishda amaliyotda qo’llaniladigan iqtisodiy tizimlarni, xo’jalik
tashkilotlarining tashkiliy tizimini, ularning ish usullarini, mehnat jamoalarining
ishlab chiqarishni boshqarishda qatnashishini o’z ichiga oladi. Ishlab chiqarishda
yangi xo’jalik mexanizmidan samarali foydalanish mehnat jamoalari va har bir
xodimdan fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish, ishlab chiqarish samaradorligini
oshirish va xo’jalik mexanizmini takomillashtirish usullarini qidirib topishni talab
etadi. Masalan, ish haqi fondlarini oldindan rejalashtirish o’rniga ish haqi
normalarini qo’llash jamoaning mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirishidan
manfaatdor qiladi, imtiyozli shartlar asosida qarz berish bilan xalq iste’moli
mollarini ishlab chiqarishning yangi quvvatlarini yaratishga qiziqtiradi. Mazkur
usullardan ishlab chiqarishda foydalanish har bir xodim va jamoaning moddiy
manfaatlarini qondirish darajasi ularning umumiy pirovard natijalarga erishishga
qo’shgan hissasi bilan belgilanishini ta’minlaydi. Korxona ishchi-xodimlarining
yuksak pirovard natijalarga erishganligi uchun moddiy rag’batlantirish mehnat
jamoasining xo’jalik hisobi daromadidan hosil qilingan iqtisodiy rag’batlantirish
jamg’armasi hisobidan amalga oshiriladi. Iqtisodiy rag’batlantirish jamg’armasiga
moddiy rag’batlantirish, ijtimoiy rivojlantirish, ishlab chiqarish, fan va texnikani
rivojlantirish jamg’armalari kiradi. Xodimlar, mehnat jamoalari qanchalik unumli
mehnat qilsalar, ularning xo’jalik hisobi daromadi shunchalik ko’p bo’ladi. Bu
xodimlarning ijtimoiy va moddiy talablarini qondirishga keng yo’l ochib beradi.
Iqtisodiy qonunlarni chuqur bilish va ulardan samarali foydalanish bozor
munosabatlarining afzalliklarini ro’yobga chiqarish, mamlakat iqtisodiy-ijtimoiy
taraqqiyotini jadallashtirishning zarur shartidir. Qishloq xo’jaligida boshqarishning
14

tashkiliy-ma’muriy usuli yakkaboshchilik munosabatlari, intizom va mas’uliyatga
asoslanadi. Tashkiliy-ma’muriy ta’sir ko’rsatish boshqaruvning aniq
boshqarilayotgan ob’ektga yoki shaxslarga qaratilgan majburiy tarzdagi to’g’ridan-
to’g’ri ma’muriy ko’rsatmalaridir. Bunday ko’rsatmalar jumlasiga mahsulot
turlarining rejaga asosan bir maromda ishlab chiqarishni yuqori darajada tashkil
qilish, mahsulot sifatini yaxshilash, mehnat meyorlarini o’z vaqtida ko’rib chiqish,
mehnat intizomini mustahkamlash va boshqa tez hal qilinadigan masalalar
to’g’risidagi ko’rsatmalar kiradi. Quyi pog’ona rahbarlari bajarishi shart bo’lgan
farmoyish va ko’rsatmalarni berish, ularni bajarilishini nazorat qilish, meyorlarni
ishlab chiqish, xodimlarni to’g’ri tanlash va joy-joyiga qo’yish, ishchilarni bir
joydan boshqa joyga o’tkazish, taqdirlash yoki jazolash yuqori pog’ona
rahbarining vazifasiga kiradi. Qishloq xo’jaligida boshqarishning ijtimoiy-ruhiy
usuli mehnatkashlarning ishlab chiqarishni boshqarishda keng miqyosda ishtirok
etishiga asoslangan bo’lib, uni qo’llashdan asosiy maqsad jamoalarda sog’lom
ijtimoiy-ruhiy muhit yaratishdir.
Mehnat jamoalarida ijtimoiyruhiy muhitning holati chiqqan nizolar soni bilan
belgilanadi.
Qishloq xo‘jaligi korxonalarini tarkibiy qayta tuzish agentligi hamda Qishloq
va suv xo‘jaligida investitsiya loyihalarini amalga oshirish bo‘yicha markaz
negizida Vazirlar Mahkamasining Investitsiyalar, innovatsion rivojlantirish, erkin
iqtisodiy va kichik sanoat zonalari faoliyatini muvofiqlashtirish, turizm masalalari
kompleksi tarkibiga kiruvchi Agrosanoat majmui va oziq-ovqat ta’minoti
sohasidagi loyihalarni amalga oshirish agentligi tashkil etildi. avgustdan Vazirlar
Mahkamasi huzuridagi Davlat don inspeksiyasi, Mashina va asbob-uskunalarning
texnik holatini nazorat qilish bosh davlat inspeksiyasi,
Chorvachilikda naslchilik ishlari bosh davlat inspeksiyasi, «O‘zsuvnazorat»
respublika suv inspeksiyasi hamda «O‘zdavurug‘nazoratmarkaz» qishloq xo‘jaligi
15

ekinlari urug‘ini sertifikatsiyalash va sifatini nazorat qilish davlat markazi
tugatiladi.
G‘o‘za urug‘chiligi respublika markazi va Boshoqli don ekinlari urug‘chiligi
respublika markazi negizida, urug‘liklar, shu jumladan, paxta va boshoqli don
ekinlari urug‘larini tayyorlash hamda ulardan foydalanishning yagona
va zamonaviy tizimini shakllantirish uchun mas’ul bo‘lgan Innovatsion rivojlanish
vazirligi huzuridagi Urug‘chilikni rivojlantirish markazini tashkil etiladi.
Urug‘lik tayyorlash bo‘yicha ixtisoslashtirilgan tashkilotlarda urug‘lik olish
maqsadida yetishtirilgan paxta va boshoqli don ekinlarini keyinchalik alohida
saqlash sharti bilan qayta ishlash tartibi joriy etiladi.
Urug‘lik tayyorlash bo‘yicha alohida tashkilotlar, sex va omborlar paxta hamda
boshoqli don ekinlari urug‘lari uchun ixtisoslashtirilishi, shuningdek, ularni
bosqichma-bosqich Urug‘chilikni rivojlantirish markaziga berish ko‘zda tutilgan.
Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining moddiy-texnika bazasini rivojlantirish,
innovatsiya texnologiyalarini joriy qilish va xodimlarni rag‘batlantirish
jamg‘armasi negizida Qishloq xo‘jaligi vazirligi huzurida Qishloq xo‘jaligini
rivojlantirish va oziq-ovqat ta’minoti jamg‘armasi hamda Suv xo‘jaligi vazirligi
huzurida Suv xo‘jaligini rivojlantirish jamg‘armasi tuziladi.
16

2.2 QISHLOQ XO`JALIK IQTISODIYOTIDA KADRLARDAN
FOYDALANISH.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentini “O‘zbekiston respublikasi innovatsion
rivojlanish vazirligini tashkil etish to‘g‘risida” gi 2017 yil 29 noyabr PF-5254
sonli farmoniga asosan:
Zamonaviy sharoitlarda jahon fani va innovatsiya faoliyatining yutuqlaridan keng
foydalanish jamiyat va davlat hayotining barcha sohalarini izchil va barqaror
rivojlantirishning, mamlakatning munosib kelajagini barpo etishning muhim omili
bo‘lib bormoqda.
O‘tgan davrda fan va texnologiyalarni rivojlantirish sohasida zarur infratuzilma
yaratildi, muayyan intellektual va texnologik salohiyat shakllantirildi.
Shu bilan birga, quyidagi tizimli muammolarning mavjudligi, innovatsion g‘oyalar
va texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish uchun mavjud imkoniyatlar va
salohiyatdan yetarlicha foydalanmaslik ko‘zlangan islohotlarning samarali amalga
oshirilishiga hamda mamlakatning jadal innovatsion rivojlanishiga to‘sqinlik
qilmoqda, xususan:
birinchidan, davlat dasturlarini ishlab chiqishda zamonaviy fan va innovatsion
texnologiyalarning yutuqlari va rivojlanish tendensiyalarini lozim darajada
kompleks tahlil qilish va o‘rganish mavjud emas, buning oqibatida mazkur
dasturlar aksariyat holatlarda muammolarning oqibatlarini bartaraf etishga
qaratilgan hamda uzoq muddatli rivojlanish masalalarini hal etmayapti;
ikkinchidan, fundamental va amaliy tadqiqotlarni tashkil etishning hozirgi ahvoli
innovatsion g‘oyalar va ishlanmalarni to‘liq ro‘yobga chiqarish va amaliy joriy
etish uchun lozim darajadagi sharoitlarni ta’minlamayapti;
uchinchidan, innovatsion g‘oyalar, ishlanmalar va texnologiyalarni strategik
prognoz qilish, qo‘llab-quvvatlash va joriy etishni ta’minlovchi yagona organning
mavjud emasligi, ilmiy-tadqiqot va axborot-tahlil muassasalarining tarqoq holda
faoliyat ko‘rsatishi fan, ta’lim va ishlab chiqarishning to‘liq integratsiyalashishiga
17

imkon bermayapti, bu esa o‘tkazilayotgan izlanishlarning samaradorligini
pasaytirmoqda;
to‘rtinchidan, yuqori texnologiyalar, nou-xau va zamonaviy ishlanmalarni birinchi
navbatda joriy etishni talab qiluvchi ustuvor soha va tarmoqlarni aniqlash bo‘yicha
faoliyatni tashkil etishdagi kamchiliklar texnologik qoloqlikka va innovatsion tovar
(ish, xizmat) larni ishlab chiqarishning cheklanganligiga olib kelmoqda;
beshinchidan, ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil qilish hamda innovatsion g‘oyalar va
ishlanmalarni joriy etishda alohida holatlardagi tor idoraviy manfaatlarning
ustunlik qilishi budjet mablag‘laridan nooqilona foydalanishning sabablaridan
biridir;
oltinchidan, innovatsion g‘oyalar, ishlanmalar va texnologiyalarni amalga
oshirishda davlat-xususiy sheriklikni tatbiq etishga, shuningdek, innovatsion
mahsulotlarni joriy etish uchun infratuzilmani takomillashtirishga yetarli e’tibor
qaratilmayapti;
yettinchidan, innovatsion mahsulotlarni ishlab chiqarish va joriy etish sohasida
yuqori tajriba va salohiyatga ega bo‘lgan xorijiy (xalqaro) tashkilotlar bilan
hamkorlik, shuningdek, ulardan butun mamlakat fani, sanoati va iqtisodiyotini
rivojlantirishning dolzarb muammolarini hal qilishda foydalanish past darajada
saqlanib qolmoqda.
Mazkur holatlar innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy
etishni tashkil qilish sohasida davlat boshqaruvining institutsional va tashkiliy-
huquqiy asoslarini tubdan takomillashtirishni talab qiladi.
Ilg‘or xorijiy tajriba, jahon fanining zamonaviy yutuqlari, innovatsion g‘oyalar,
ishlanmalar va texnologiyalar asosida iqtisodiyotning barcha tarmoqlari va ijtimoiy
sohani jadal innovatsion rivojlantirishni ta’minlash maqsadida, shuningdek, 2017-
2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalarga muvofiq:
O‘zbekiston Respublikasi innovatsion rivojlanishining asosiy yo‘nalishlari etib
18

belgilangan:
¾ hududlar ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatining barqaror o‘sishi, shuningdek,
aholining hayot darajasi va farovonligi yuksalishi uchun zarur sharoitlarni
ta’minlashga qodir bo‘lgan fan va innovatsiya faoliyatini rivojlantirishning
zamonaviy infratuzilmasini shakllantirish;
¾ innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish
sohasiga investitsiyalarni keng jalb etish, ularning yanada rivojlanishini
ta’minlovchi normativ-huquqiy bazani takomillashtirish;
¾ ilmiy-tadqiqot va innovatsiya faoliyatini, eng avvalo, yosh avlodning ijodiy
g‘oyalari va ishlanmalarini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash hamda
rag‘batlantirish, shuningdek, ushbu faoliyatda iqtidorli yoshlar faol ishtirok etishi
uchun qulay sharoitlar yaratish;
¾ agrar sohaga innovatsion g‘oyalar, ishlanmalar va texnologiyalarni, shu
jumladan ishlab chiqarish samaradorligini va qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab
chiqaruvchilarning eksport salohiyatini oshirishga, mamlakatning oziq-ovqat
xavfsizligini mustahkamlashga ko‘maklashuvchi qishloq xo‘jaligi ekinlarining
yangi seleksiya navlarini targ‘ib qilish;
¾ iqtisodiyotning real sektori tarmoqlarini har tomonlama rivojlantirishni
ta’minlovchi zamonaviy axborot-kommunikatsiya, sanoat va boshqa innovatsion
texnologiyalarni jadal joriy etish; 2
¾ innovatsiya faoliyati sohasida ilg‘or xorijiy (xalqaro) tashkilotlar bilan, shu
jumladan ularni nou-xau, nanotexnologiyalar va yuqori texnologik tovar (ish,
xizmat)larni ishlab chiqarishning mahalliy bozoriga jalb qilish orqali hamkorlikni
kengaytirish.
Innovatsion rivojlanish va novatorlik g‘oyalarini qo‘llabquvvatlash jamg‘armasi
tashkil etildi.
2
Mirziyoyev Sh.M. Rizq-ro‘zimiz bunyodkori bo‘lgan qishloq xo‘jaligi xodimlari
mehnatini ulug‘lash, soha rivojini yangi bosqichga ko‘tarish – asosiy vazifami
zdir, Xalq so‘zi, 10.12.2017 yil
19

2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalar ijrosini
ta’minlash, shuningdek, ilmiy-tadqiqot muassasalari faoliyatini yanada
takomillashtirish, ularning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va innovatsion
faoliyatini rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish maqsadida,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ilmiy-tadqiqot muassasalarining
infratuzilmasini yanada mustahkamlash va innovatsion faoliyatini rivojlantirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2017 yil 1 noyabr, PQ-3365-sonli qarori qabul
qilindi va shunga asosan O‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi
vazirligining ilmiytadqiqot muassasalarini ofis va laboratoriya mebeli bilan
jihozlash uchun tegishli ilmiy-tadqiqot muassasalarining budjetdan tashqari
mablag‘lari, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi
vazirligi boshqa muassasalarining o‘z mablag‘lari, xalqaro moliya institutlari,
tashkilotlari va donor-mamlakatlar grantlari, qonun hujjatlarida taqiqlanmagan
boshqa manbalar asosida olib boriladi.
III BOB. QISHLOQ XO`JALIGI ISHLAB CHIQARISHINI
RAQAMLASHTIRISHDA INNOVATSION JARAYONLARNI
AMALGA OSHIRISHNI.
20

3.1 RESPUBLIKAMIZ QISHLOQ XO`JALIGIDA AMALGA
OSHIRILAYOTGAN YIRIK INVESTITSIYAVIY LOYIHALAR.
Bugungi kunda dunyo aholisi soni shiddat bilan o‘sib bormoqda.
Mamlakatimizda o‘tgan asrning 90-yillarida o‘rtacha jon boshiga 0,20 gektar
sug‘oriladigan qishloq xo‘jaligi yerlari to‘g‘ri kelgan bo‘lib, bu ko‘rsatkich 2010
yilda 0,15 gektarni tashkil qildi. Tahlillarga qaraganda, 2030 yilga borib hozirgi
yer maydonlari hajmi kamaymagan taqdirda ham, faqat aholi sonining o‘sishi
hisobiga jon boshiga 0,12 gektar maydon to‘g‘ri kelishi kutilmoqda. Bu kelgusida
aholini oziq-ovqat bilan ta’minlash masalasi yanada murakkab bo‘lishidan dalolat
berib investitsiyaviy loyihalarni talab etadi.
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni ko‘paytirishning eng ustuvor yo‘li
– dehqonchilik mahsulotlari yetishtirishda intensiv agrotexnologiyalarni qo‘llash,
sohani tom ma’noda modernizatsiya qilishdir. Ushbu masalaga Prezidentimiz
Vazirlar Mahkamasining mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning 2014 yil
yakunlari va galdagi vazifalarga bag‘ishlangan majlisida alohida to‘xtalib: «Biz
modernizatsiya deganda, ko‘pincha sanoat tarmoqlarini modernizatsiya qilishni
tushunishga o‘rganib qolganmiz. Holbuki, sanoat bilan bir qatorda
iqtisodiyotimizning qishloq xo‘jaligi kabi yetakchi sohasini ham modernizatsiya
qilish, uning tarkibiga kiradigan deyarli barcha tarmoq va ishlab chiqarish
sohalarining butun kompleksida texnik va texnologik yangilash ishlarini amalga
oshirishga katta ehtiyoj sezilmoqda», deya ta’kidlagan edi.
Qishloq xo‘jaligida 2016 yilda amalga oshirilgan loyihalar:
¾ Paxtachilik sohasida – 19 %;
¾ Boshoqli don ekinlari – 16 %;
¾ Tuproq unumdorligini oshirish – 27 %;
¾ Mahsulotlarni qayta ishlash va noan’anaviy o‘simliklar yetishtirish – 21 %;
¾ Chorvachilik va parrandachilik masalalari – 17 %.
Bu borada Qishloq va suv xo‘jaligi, Moliya, Iqtisodiyot vazirliklari va tegishli
21

vazirlik hamda idoralar bilan birgalikda qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish
bo‘yicha qator loyihalar ishlab chiqildi. Jumladan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari
ishlab chiqarishda, yangi zamonaviy intensiv agrotexnologiyalarni qo‘llash;
yerlarning meliorativ holatini va suvdan samarali foydalanish orqali tuproq
unumdorligini oshirish; chorvachilikni rivojlantirish; qishloq xo‘jaligini yangi,
zamonaviy, yuqori unumli va tejamkor texnikalar bilan ta’minlash; qishloq
xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlashni rivojlantirish; qishloq va suv xo‘jaligi
sohasini yuqori malakali kadrlar bilan ta’minlash tizimini takomillashtirish kabi
yo‘nalishlarda keng ko‘lamli vazifalar belgilab olindi.
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishda, yangi zamonaviy intensiv
agrotexnologiyalarni qo‘llash natijasida 2015 yilga borib boshoqli don yetishtirish
hajmini 10, meva yetishtirish hajmini 72, sabzavot va kartoshka yetishtirish
hajmini 38 % oshirish ko‘zda tutilmoqda.
Yurtimiz qishloq xo‘jaligining yetakchi tarmog‘i – paxtachilikda yangi
agrotexnologiyalarni joriy etish, seleksiya va urug‘chilikni takomillashtirish,
qishloq xo‘jaligi ekinlari kasalliklari va zararkunandalariga qarshi kurash ishlarini
rivojlantirish Dasturiga quyidagi tadbirlar kiritilgan: ekin maydonlarini ikki yarusli
aylanma pluglar bilan 35–40 sm chuqurlikda ag‘darib shudgorlash; chigitni resurs
tejamkor, zamonaviy, yuqori unumli 8 qatorli seyalkalarda ekish; yer resurslaridan
foydalanish samaradorligini oshirish maqsadida 60 sm kenglikda chigit ekishni
kengaytirish; unumdorligi past yerlarda hamda suv tanqis yillarda paxtadan mo‘l
va sifatli hosil olishda chigitni qo‘shqator usulda ekish; yer tekislashni zamonaviy
lazerli yer tekislagichlar yordamida amalga oshirish vazifalari belgilab olindi.
Shuningdek, g‘o‘za seleksiyasi jarayonida yovvoyi namunalardan samarali
foydalanish maqsadida qisqa yorug‘ kunni yaratib berish uchun «Fitotron»
issiqxona majmuasidan keng ko‘lamda foydalanish yo‘lga qo‘yiladi. «Fitotron–
dala» tizimida seleksiya ishlarini olib borish tufayli yangi g‘o‘za navlarini yaratish
muddati 4–5 yilga qisqaradi. Ushbu issiqxona majmuasidan g‘o‘zaning
22

qurg‘oqchilikka, sho‘rga, garmselga, kasallik va zararkunandalarga bardoshli
navlarini yaratish uchun zarur bo‘ladigan sun’iy muhitlardan foydalanish
imkoniyati ortadi.
Yuqori tola sifatiga ega, ertapishar, uzun ildizli gen-nokaut va marker-asoslangan
seleksiya (MAS) g‘o‘za formalari urug‘larini keng ko‘paytirish va
respublikamizdagi nav sinash maydonlarida sinovdan o‘tkazish; bashorat qilish
tizimini yo‘lga qo‘yish maqsadida har bir tumanda ixtisoslashgan markaziy va
ko‘chma laboratoriyalarni tashkil qilish, qishloq xo‘jaligi yo‘nalishidagi ilmiy-
tadqiqot institutlarning faoliyatini optimallashtirishga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Ta’kidlash joizki, so‘nggi yillarda yurtimizda asosan ertapishar, serhosil, kasallik,
zararkunanda hamda suv tanqisligi va sho‘rga chidamli, tolasi jahon bozori
talablariga javob beradigan «Buxoro–6», S-6524, «Buxoro–102», «Namangan–
77», «Omad», «Buxoro–8», «An-Boyovut–2» kabi g‘o‘za navlari ekilmoqda.
Shuningdek, institut-originatorlari tomonidan bir qator istiqbolli g‘o‘za navlari (S-
6541, «Ibrat», «Do‘stlik–2», «AN-16», «Sulton», «Beshqahramon», «Jondor
Qudrati») yaratilib, ishlab chiqarishga joriy etildi va ularning urug‘chiligi yo‘lga
qo‘yildi.
Yuqorida ta’kidlangan vazifalarni amalga oshirish orqali bunday istiqbolli navlar
yanada ko‘payadi. Yurtimiz paxtakorlari erishayotgan bugungi natijalar yanada
mustahkamlanib, davlatimiz xazinasiga paxta tolasini sotishdan tushadigan valyuta
miqdori ortadi. Dehqonlarimizning moddiy manfaatdorligi oshib, aholi turmushi
yanada farovonlashadi.
Mamlakatimiz qishloq xo‘jaligi sug‘orma dehqonchilikka asoslanganligi hech
kimga sir emas. Shunday ekan, sug‘oriladigan yerlarning unumdorligini
oshirmasdan turib, pirovard maqsadga erishib bo‘lmaydi. Ta’kidlash joizki,
bugungi kunda yurtimizda jami sug‘oriladigan yerlarning qariyb yarmi turli
darajada sho‘rlangan. Shu bois, sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini
yaxshilash bo‘yicha yaqin yillar mobaynida keng ko‘lamli ishlarni amalga oshirish
rejalashtirilmoqda.
23

Suv iste’molini ilmiy asoslangan holda rejalashtirish, shuningdek, aniq tuproq-
iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda suv resurslaridan oqilona foydalanish,
melioratsiya obyektlarining texnik holatini yaxshilash va 255 ming gektar yerda
kollektoroqava suvlarining oqib chiqib ketishini ta’minlash, 1 mln 132 ming gektar
sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash va barqarorlashtirish, bu
yerlarda tuproq ball-bonitetini 2–3 ballga oshirish, meliorativ texnikalar parkini
yangilash va suv xo‘jaligi ekspluatatsiya tashkilotlari moddiy-texnik bazasini
mustahkamlash borasidagi vazifalarga ustuvor ahamiyat qaratiladi.
2015 yil 15–6 oktyabr kunlari Toshkentda XI Xalqaro paxta yarmarkasida
Uzbekistanda tekstil sanoatning rivojlanishiga 2019 yil oxirigacha 918 mln dollar
mablag‘ ajratilishi ko‘rsatib o‘tildi.
Ushbu mablag‘lar vertikal yo‘nalish bo‘yicha tekstil korxonalari jarayonining
integratsiyalashuviga sarflanib tekstil komplekslarning jahon mashinasozligining
tajribasini mamlakatning turli regionlariga, kengaytirishda olamshumul
ahamiyatga ega.
Bu esa O‘zbekistonning hozirgi mashinasozlik quvvatini ikki barobarga oshiradi.
2010 yildan 2014 yilgacha O‘zbekistonda 150 ta tekstil korxonalari barpo etildi.
Ular o‘z mahsulotlarini xorijiy mamlakatlarga 670 mln AQSH dol hajmda eksport
qildilar. Shu davrlarda O‘zbekistonda investitsiya hajmi 800 mln AQSH dollarini
tashkil etdi.
Hozirgi kunda O‘zbekistonda 35 foiz paxta tolasi qayta ishlanmoqda. Oxirgi uch
yilda Respublikamizda Germaniya, Shvetsariya, Yaponiya, Janubiy Koreya,
AQSH, Tursiya va boshqa mamalakatlar investirlari ishtirokida 100 dan oshiq
tekstil korxonalari qurildi, 1994 yildan to 2014 yilgacha 8 mln dan to 1 mlrd
AQSH dollariga tekstil korxonalari mahsulotini eksport qildi.
Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishni ilg‘or texnika va texnologiyalarsiz tasavvur
qilish qiyin. Masalaning bu jihati naqadar muhim ahamiyat kasb etishini inobatga
olgan holda sohani texnik-texnologik jihatdan modernizatsiya qilishga katta e’tibor
qaratilmoqda. Bu borada qishloq xo‘jaligi texnikalari parkini sifat va miqdor
24

jihatdan yangilash, yangi qishloq xo‘jaligi texnikalari ishlab chiqarishni
o‘zlashtirish va sohada zamonaviy, resurs tejovchi agrotexnologiyalarni joriy etish,
qishloq xo‘jaligi mashinasozligi korxonalarining ishlab chiqarish va eksport
salohiyatini oshirish, qishloq xo‘jaligi texnikalari ishlab chiqarishini
moliyalashtirish manbalarini diversifikatsiya qilishda bu jarayonga davlat budjeti
mablag‘larini tijorat banklari, xo‘jalik yuritish subyektlari, qishloq xo‘jaligi lizingi
bilan shug‘ullanuvchi subyektlarni keng jalb qilgan holda qisqartirib borishga
ustuvor vazifa sifatida yondashilmoqda.
Qishloq xo‘jalik texnikalarini yangilash bo‘yicha xorijning ilg‘or kompaniya va
firmalari bilan keng hamkorlik qilish nazarda tutilgan. Qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarini qayta ishlash sohasini rivojlantirish borasidagi tadbirlar natijasida
2015 yilga borib meva-sabzavot va poliz mahsulotlarni qayta ishlash 1,5, go‘shtni
qayta ishlash 2,2, sutni qayta ishlash 1,6 marta ko‘payadi.
Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash sohasida 2015 yilga qadar 500 dan
ortiq loyiha ishga tushirilmoqda. Jumladan, go‘shtni qayta ishlash bo‘yicha 142 ta
korxona tashkil etilib qo‘shimcha 25,2 ming tonna mahsulot; sutni qayta ishlash
bo‘yicha 159 ta korxona ishga tushirilib qo‘shimcha 65,6 ming tonna mahsulot;
meva-sabzavotni qayta ishlash bo‘yicha 189 ta korxona faoliyati yo‘lga qo‘yilib
qo‘shimcha 89,7 ming tonna mahsulotni qayta ishlash quvvatiga erishiladi (1-
rasm).
Respublika bo‘ycha 2016 yilda har bir innovatsion faol tashkilot o‘rtacha 2 tadan
innovatsiya joriy qildi. Jumladan har bir innovatsion faol tashkilotga Andijon,
Farg‘ona viloyatlari, Toshkent shahrida o‘rtacha 3 tadan innovatsiya, Buxoro,
Qashqadaryo, Navoiy, Samarqand, Sirdaryo, Toshkent viloyatlarida o‘rtacha 2
tadan innovatsiya, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Jizzax, Namangan,
Surxondaryo va Xorazm viloyalarida o‘rtacha 1 tadan innovatsiya joriy qilingan
quyidagi loyihalar viloyatlarda sanoat kesimida tarmoq dasturlari doirasida amalga
oshirilayotgan yirik investitsion loyihalar hisoblanadi:
¾ Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Xorazm viloyatida – neft va gaz sanoatini
25

modernizatsiya qilish dasturi doirasida amalga oshirilayotgan loyihalar;
¾ Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida – Xonjizza konida polimetall
rudasini qazib olish va qayta ishlash majmuasi (OTMK);
¾ Qashqadaryo viloyati Sho‘rtan GKKda tozalangan metandan sintetik
yoqilg‘i ishlab chiqarish va Talimarjon GESini kengaytirish uchun quvvati 450
MVt bo‘lgan ikkita gaz-bug‘ uskunasini o‘rnatish;
¾ Navoiy viloyatida ammiak va korbamid ishlab chiqaradigan qurilish;
¾ “Navoiy” erkin industrial zonasida amalga oshirilayotgan loyihalar va
boshqalar;
¾ Navoiy va Samarqand viloyatlarida – Zarmitan oltinkon zonasida qazib olish
va qayta ishlash majmuasi (NKMK);
¾ Andijon, Namangan va Farg‘ona viloyatlarida – yengil sanoat va charm
poyabzal sanoatini modernizatsiya qilish dasturlari doirasida amalga oshirilayotgan
loyihalar;
¾ Toshkent viloyatida Dji Em Pauertreyn avtomobil dvigatellarini ishlab
chiqarish zavodi (O‘zavtosanoat) va boshqalar.
Mamlakatimiz iqtisodiyotining sanoat tarmog‘ini modernizatsiya qilish yo‘lida
ko‘pgina ishlar amalga oshirilmoqda. Shular qatoriga Prezidentimizning “2011-
2015 yillarda O‘zbekiston Respublikasi sanoatini rivojlantirishning ustuvor
yo‘nalishlari to‘g‘risida” gi 2010 yil 21 dekabrdagi PQ-1442-sonli qarori ham
ushbu sohani yanada rivojlantirishga asos bo‘ladi.
3.2 QISHLOQ XO`JALIGIDAN FAN TEXNIKA
YUTUQLARINI JORIY ETISH VA ULARDAN SAMARALI
FOYDALANISH.
26

Tarixdan ma’lumki, jahondagi iqtisodiy faoliyatning hozirgi darajaga
yetishigacha qancha ilmiy-texnikaviy taraqqiyot davri o‘tdi. VII-VIII asrlarda
iqlimning o‘sishi oqibatida epidemiyalar tarqalishi kamaydi va demografik
o‘sish kuzatildi. XI asrda hunarmandchilik rivojlanib, ishlab chiqarish asta-
sekin rivojlantirildi va yer bilan ishlash birmuncha osonlashdi. Qo‘l
mehnatidan foydalanish kamaydi va mahsulot ishlab chiqarish jarayoni
yangi-yangi cho‘qqilarga erishdi. Fan-texnika taraqqiyoti natijasida mehnat
unumdorligi oshdi, ayniqsa texnologiyalar borasidagi siljishlar natijasida
sanoatda ham, qishloq xo‘jaligida ham ijobiy o‘zgartirishlar kiritildi.
XIII asrda butun Yevropada sanoat shaharlari barpo etilib, yengil sanoat,
to‘quv sanoati rivojlandi. Angliyada qishloq xo‘jaligi rivojlanib,
chorvachilikdan olingan jun butun Yevropa bo‘ylab sotildi. Jun evaziga XIV
asrda Shimoliy Italiya, Venetsiya, Genuya va Florensiya sanoat mollari savdo-
sotig‘ini yo‘lga qo‘yildi. Shu asrda qurolsozlik, mashinasozlik, yangi
texnologiyalar kashf qilinib, fan-texnika taraqqiyoti yanada ilgariladi.
Fan-texnika taraqqiyoti XIX-XX asrlarda yuksalish davriga erishdi. Butun
iqtisodiyot tez sur’atlar bilan rivojlantirildi. Qishloq xo‘jaligida yangi navlar,
ko‘chatlar, uzoq yil umr ko‘ruvchi zotdor mollar, nasldor chorvalar, daraxtzorlar
yaratildi. Fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish, texnika va
texnologiyalarda tub o‘zgarishlar kiritish barcha texnikaviy, tashkiliy,
iqtisodiy va ijtimoiy omillarni safarbar etish negizida mehnat unumdorligini
ancha oshirishga erishildi. Fantexnika taraqqiyotini yanada jadallashtirishda
texnikaning yangiyangi avlodlarini, prinsipial jihatdan yangi texnologiyalarni
joriy etishni ta’minlovchi mashinasozlik yetakchi rol o‘ynaydi. Fan bilan
ishlab chiqarish integratsiyasi kuchaymoqda, ular o‘rtasida o‘zaro
hamkorlikning yangi, samarali shakllari vujudga kelmoqda, texnika
yangiliklarini ilmiy kashfiyotlar va ixtirolarni iqtisodiyot tarmoqlarida,
27

qolaversa, qishloq xo‘jaligida o‘zlashtirish muddatlari qisqarmoqda.
O‘zbekiston Markaziy Osiyoda yirik ilmiy markaz sifatida katta ilmiy
salohiyatga ega mamlakat. Rivojlangan ilm-fan infratuzilmaga va malakali
ilmiy xodimlarga ega. Keyingi 10 yilda ilmiy-texnikaviy loyihalarni amalga
oshirishda: 95 ta – ITI, 71ta – OTM, 12ta – IICHB, 8 ta – Loyiha institutlari,
10ta – Innovatsion markazlar, 28ta – Boshqa tashkilotlar va Jami 224 ta tashkilot
va korxonalar (1-jadval).
1-jadval
O‘zbekiston Respublikasida ilmiy-texnikaviy loyihalarni amalga oshirishda
mashg‘ul ilmiy xodimlar soni (2017 yil ma’lumoti)
№ Vazirlik va idoralar Fan doktorlari Fan nomzodlari Ilmiy
darajasizlar Jami
1 Fanlar akademiyasi 447 1056 918 2421
2 OO‘MTV 996 4526 6216 11738
3 SSV 666 1674 2125 4465
4 QSXV 190 618 1025 1833
5 XTV 353 911 3180 1244
6 Boshqalar 353 911 3180 4444
Jami 2721 9231 14193 26145
Fan-texnika taraqqiyoti samaradorligini aniqlash uchun yangi texnikani qo‘llash
natijasida olingan iqtisodiy samarani uni ishlab chiqarishga qilingan barcha
xarajatlar miqdoriga bo‘lish kerak:
bunda:
- Fan-texnika taraqqiyoti samaradorligi; - yangi texnika natijasida iqtisodiy
samara, so‘m; 3
- ishlab chiqarish xarajatlari, so‘m.
Fan-texnika taraqqiyoti samaradorligi orqali yillik iqtisodiy samaraga
erishiladi. Yillik iqtisodiy samara deganda, iqtisodiyot tarmoqlari miqyosida
3
Agro.uz
28

olingan iqtisodiy tejamkorlik tushuniladi. Yangi texnikaning iqtisodiy
samaradorligini belgilovchi ko‘rsatkichlar qatoriga esa foydaning o‘sishi,
tannarxning kamayishi kabi ko‘rsatkichlar kiradi. Bular ham yangi texnikani
qo‘llash natijasida amalga oshiriladi.
Yangi texnikani ixtiro qilish va foydalanishdan kelib chiqadigan xo‘jaligi
hisobi samarasi quyidagicha aniqlanadi:
bunda:
- yig‘ma xo‘jaligi hisobi samarasi, t yildagi, so‘m;
- t yilda yangi texnika bo‘yicha qilingan tadbirlar natijasida foydaning o‘sishi,
so‘m;
- yangi texnika samaradorligining normativ koeffitsiyenti
( =0,15);
- t-yilda tadbirlar uchun sarflangan kapital mablag‘, so‘m.
Respublikamiz mustaqillikka erishgach, iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy
muammolarni yechish bilan birga fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish va
undan oqilona foydalanish masalasini hal etishni ham o‘z oldiga maqsad
qilib qo‘ydi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shundan dalolat beradiki,
nazariy tadqiqotlar kengligi va samaradorligi asosan davlat tomonidan
doimiy va o‘sib boruvchi moliyaviy madadga bog‘liqdir.
shartnomalari asosida amalga oshiriladi va olingan natijalar mahsulot
sifatida qabul qilinadi
XULOSA
Yuqoridagi kabi chora-tadbirlar qishloq xo‘jaligining deyarli barcha
tarmoq va ishlab chiqarish sohalarining butun kompleksini qamrab
oladi.
Bu boradagi sa’y-harakatlardan ko‘zlangan asosiy
29

maqsad,mamlakatimiz iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlaridan biri –
qishloq xo‘jaligini barqaror rivojlantirish, soha samaradorligini oshirish,
xalqimizning, ayniqsa, qishloq aholisining turmush darajasini
yuksaltirish,
O‘zbekistonning rivojlangan davlatlar safidan mustahkam o‘rin
egallashini ta’minlashdan iborat. Xorijiy investitsiyalardan unumli
foydalanish maqsadida:
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 15iyuldagi, 916-sonli
Qarori: «Innovatsion loyihalar va texnologiyalarni ishlab chiqarishga
tatbiq etishni rag‘batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar
to‘g‘risida» ilmiy-tadqiqot muassasalari va tashkilotlarini qayta
jihozlash
va to‘liq jihozlash uchun O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
tasdiqlagan ro‘yxatlar bo‘yicha modernizatsiya qilish doirasida olib
kelinadigan uskunalar bojxona to‘lovlaridan (bojxona rasmiylashtiruvi
yig‘imlaridan tashqari) ozod etiladi.
O‘zbekistonda 2015 yilda 500,4 mlrd so‘m miqdoridagi 6241 dona
qishloq xo‘jaligi texnikalarini yetkazib berish bo‘yicha shartnoma
imzolangan va tumanlar kesimida “Qishloq xo‘jaligi texnikalarini
moliyalashtirish hamda yetkazib berish dasturi” tasdiqlangan.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
30

1.
Karimov I.A.O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida. – T.: O‘
zbekiston, 1995, 273 bet.
2.
Karimov I.A. Qishloq xo‘jaligi taraqqiyoti-
to‘kin hayot manbai.– T.: O‘zbekiston, 1998, 22 bet.
3.

Karimov I.A. Iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish eng m
uhim vazifa. – T.: O‘zbekiston, 2000 yil.
4.

Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: O‘zbekiston,
2011, 125 bet.
5.
Karimov I.A. Jahon moliyaviy-
iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va chor
alari. – T.: O‘zbekiston, 2009, 56 bet.
6.
Karimov I.A. Bosh maqsadimiz–
mavjud qiyinchiliklarga qaramasdan, olib borayotgan islohotlarni, iqtisodiyotim
izda tarkibiy o‘zgarishlarni izchil davom ettirish, xususiy mulkchilik, kichik bizn
es va tadbirkorlikka yanada keng yo‘l ochib berish hisobidan oldinga yurishdir
. Halq so‘zi, 2016 yil 16 yanvar.
7.
Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-
intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi b
o‘lishi kerak, Xalq so‘zi, 2017yil, 16 yanvar.
8.
Mirziyoyev Sh.M. Rizq-
ro‘zimiz bunyodkori bo‘lgan qishloq xo‘jaligi xodimlari mehnatini ulug‘lash, so
ha rivojini yangi bosqichga ko‘tarish – asosiy vazifamizdir, Xalq so‘zi, 10.12.2
017 yil
9.

Mirziyoyev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevnin
g Oliy Majlisga Murojaatnomasi, Xalq so‘zi, 22.12.2017 yil
10www.Lex.uz
11 www.wikipedia.org
12 Qalampir.uz
13Agro.uz

31

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini raqamlashtirish va uning iqtisodiy samaradorlig

Sotib olish