Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 437.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 03 Июнь 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Сельское и лесное хозяйство

Продавец

Nurali Axmedov

Дата регистрации 24 Октябрь 2024

18 Продаж

Qishloq xo'jaligi maxsulotlarini qayta ishlash va sotish tizimini tashkil etish va takomillashtirish

Купить
Qishloq xo'jaligi maxsulotlarini qayta ishlash va sotish tizimini tashkil etish va takomillashtirish Mundarija: Kirish………………………………………………………………………………3 I.BOB. Qishloq xo'jaligi mahsulotlari, uni yetishtirish, saqlash, qayta ishlash va sotishning nazariy asoslari…………………………………………………….6 1.1. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash, qayta ishlash va sotish to'g'risida tushuncha………………………………………………………………..6 1.2. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash, qayta ishlash va sotishning o'ziga xos xususiyatlari……………………………………………………………12 II.BOB. O'zbekistonda qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash qayta ishlash va sotishning hozirgi holati tahlili……………………………….16 2.1. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash, qayta ishlash va sotish tizimiga ta'sir etuvchi omillar……………………………………………………..16 2.2. Hozirgi sharoitda qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash, qayta ishlash va sotish dinamikasining tahlili…………………………………………...24 III. BOB. Agflyatsiya sharoitida qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash, qayta ishlash va sotish tizimini takomillashtirish yo'llari…………… 28 3.1. O'zbekiston qishloq xo'jaligida mahsulotlarni hom ashyodan tayyor mahsulot eksportiga o;tish borasidagi davlat siyosati……………………………………….28 3.2. Tarmoqda innovatsion texnologiyalarni qo'llash tizim samaradorligini oshirish omili sifatida……………………………………………………………………… 33 Xulosa…………………………………………………………………………….37 1 Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………… 38 2 Kirish Kurs ishining dolzarbligi. Qishloq xo’jaligida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar natijasida hozirgi kunda qishloq xo’jaligi korxonalarini modernizatsiyalash va tarmoqni yanada rivojlantirish yo’nalishlariga yangicha qarashlarning shakllanishi namoyon bo’lmoqda, bu albatta tarmoqni yanada barqarorlashuvini, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini etishtirishni ko’payishiga, resurslardan unumli foydalanishga, yangi ish o’rinlarining paydo bo’lishiga olib keladi va pirovardida qishloq xo’jaligini rivojlanishini ta’minlashda muhim omil bo’lib xizmat qiladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2022 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2023 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasto’rning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasida, “Biz bugun 2022 yilning yakunlari haqida gapirganda, avvalo, o’tgan yilda mamlakatimizning iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda mutanosiblikka erishgani, modernizatsiya va diversifikatsiya hisobidan yuqori sur’atlar bilan rivojlanganini qayd etamiz. Mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti 8 foizga o’sdi, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 8,8 foizga, qishloq xo’jaligi – 6,8 foizga, chakana savdo aylanmasi – 14,8 foizga oshdi. Inflyatsiya darajasi prognoz ko’rsatkichidan past bo’ldi va 6,8 foizni tashkil etdi” 1 , deb ta’kidladilar. Ma’lumki, qishloq xo’jalik korxonalarini rivojlanib borishi bilan birga, ularning soni va ishlab chiqarishdagi salmog’i ortib bormoqda, albatta bunday mexanizmlarni joriy etilishi yoki qishloq xo’jaligini modernizatsiyalash jarayoni sifat jihatidan yangi mahsulot olish uchun texnik yoki texnologiyalarni bevosita ishlab chiqarishda foydalanish, uning alohida tarkibiy qismlariga aylantirish bo’yicha izchil harakatlar yig’indisi hisoblanadi. Bugungi kunda mamlakatimiz qishloq xo’jaligida ishlab chiqarishga bunday kompleks yondashish tashkil qilinmaganligi bois sohada modernizatsiyalash loyihalar bilan ishlash keng miqyosda joriy etilmagan. Bunga asosan qishloq xo’jaligining o’ziga xos xususiyatlari modernizatsiyalash jarayonga ko’rsatadigan ta’sir, modernizatsiyalashga jalb qilishning asosiy yo’nalishlari va ularni amalga oshirish stsenariylari, modernizatsiyalashni oshirish yo’llari, modernizatsiyalash 3 faoliyatni, jarayonni, salohiyatni, tavakkalchilikni boshqarish bo’yicha ilmiy asoslangan tavsiyalar etishmasligi sabab bo’lmoqda. Bunda shuningdek, qishloq xo’jaligi mahsulotlari fermer xo’jaliklar tomonidan etishtirilayotgan sharoitda fan- texnika yutuqlariga asoslangan modernizatsiyalash loyihalarning shakllanishi hamda mahsulot raqobatbardoshligini oshirish va shundan kelib chiqib, agrar siyosatni takomillashtirish muammolari etarlicha o’rganilmaganligining ham ta’siri bor. Shuning uchun ham sanab o’tilgan muammolarning nazariy va amaliy asoslarini o’rganish va ular bo’yicha tegishli tavsiyalar ishlab chiqish mamlakat qishloq xo’jaligining bugungi va ertangi kunining dolzarb masalasi bo’lmoqda. Shu munosabat bilan qishloq xo’jalik korxonalarini modernizatsiyalash munosabatlarini taxlil etish va tegishli xulosalar ishlab chiqish lozim. Kurs ishining maqsadi – mamlakat qishloq xo’jalik korxonalarini modernizatsiyalash tizimini takomillashtirish bo’yicha ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishining vazifalari . Tadqiqot jarayonida quyidagi vazifalarni hal etish belgilab olindi: - qishloq xo’jaligini modernizatsiyalash tushunchasini ilmiy-nazariy tavsifini asoslab berish; - qishloq xo’jalik korxonalari rivojlanishining iqtisodiy ko’rsatkichlarini tahlil qilish; - qishloq xo’jalik korxonalarining modernizatsiyalash faoliyati samaradorligini baholash; - qishloq xo’jaligi korxonalarini modernizatsiyalashning asosiy yo’nalishlarini asoslash; - qishloq xo’jalik korxonalarini modernizatsiyalashning istiqbollarini aniqlash; - qishloq xo’jalik korxonalarining modernizatsiyalash bo’yicha ilmiyamaliy takliflar ishlab chiqish. Kurs ishining ob’ekti. Tadqiqot ob’ekti sifatida Yakkabog’ “Oq-oltin” paxta tozalash ochiq hissadorlik jamiyati tanlangan. Tadqiqot predmeti. Qishloq xo’jalik 4 korxonalarini modernizatsiyalash bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar tadqiqotning predmetini tashkil etadi. Kurs ishining natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot jarayonida umumlashtirilgan nazariy xulosalar va amaliy tavsiyalar mamlakatimiz qishloq xo’jalik korxonalarini modernizatsiyalash va tarmoqni rivojlantirishning strategik kontseptsiyasini ishlab chiqishda, mutasaddi muassasalarning dasturiy va tashkiliy faoliyatida keng qo’llanilishi hamda bitiruv malakaviy ishining asosiy g’oyalari mazkur yo’nalishdagi muammolarni chuqur tadqiq etishga bag’ishlangan kelajakdagi ilmiy tadqiqot ishlarida foydalanish mumkin. Kurs ishining hajmi , tarkibiy jihatdan kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan aadabiyotlar ro’yxatidan iborat. 5 I.BOB. Qishloq xo'jaligi mahsulotlari, uni yetishtirish, saqlash, qayta ishlash va sotishning nazariy asoslari 1.1. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash, qayta ishlash va sotish to'g'risida tushuncha O'zbekiston Respublikasi faqat o'zi yetishtirayotgan paxta tolasi bilan emas, balki butun dunyo xalqlari yaxshi ko'rib iste'mol qiladigan mevalari, uzumlari, sabzavot va poliz mahsulotlari bilan mashhur bo'lib, ularning ko'pgina turlari va navlari boshqa mamlakatlarda uchraymadigan xammani o'ziga tortadigan ta'mi va xushxo'rligi bilan alohida ajralib turadi.. O'zbekistonda yetishtirilayotgan meva-sabzavot mahsulotlari iqlim sharoitining juda qulayligi tufayli mana shunday noyob bo'lganligi uchun ham jahon qishloq xo'jaligi mahsulotlari bozorida yuqori darajada raqobatbardoshdir. Bugungi kunda O'zbekiston qishloq xo'jalik mahsulotlarining o'ta qimmatli navlarini yetishtirish va qayta ishlash, ularni eksport qilish sohasida katta salohiyatga ega. Agrar sektorda eksportga mo'ljallangan mahsulot ishlab chiqarishni yo'lga qo'yish va uni qayta ishlaydigan sanoatni yetakchi o'ringa ko'tarish qishloq xo'jaligida barqaror iqtisodiy o'sishni ta'minlaydi. Ushbu vazifani hal qilish, mamlakatimiz birinchi Prezidenti I.A.Karimov bir necha bor ta'kidlagan, qishloq xo'jaligi mahsulotining sifatini hamda uni qayta ishlaydigan korxonalarning samaradorligini oshirishni, ichki va tashqi sotish bozorlarini yanada kengaytirishni talab qilmoqda. Oziq-ovqat iste'mol bozori sanoat bo'yicha non va non mahsulotlari bozori, meva-sabzavot bozori, shakar va qandolat bozori, go'sht va go'sht mahsulotlari bozori, sut va sut mahsulotlari bozori va boshqalarga bo'linadi. ularning har biri o'ziga xosdir va har qanday iqtisodiyotda sodir bo'ladi. Bundan tashqari, oziq-ovqat bozori bir qator qo'shimcha funktsiyalarni bajaradi: saqlash, saqlash, tashish, marketing tahlili. Qishloq xo'jaligi bozorining ushbu bozorda raqobatning shakllanishiga katta ta'sir ko'rsatuvchi muhim xususiyatlaridan biri bu bozor davlat nuqtai nazaridan ustuvor yo'nalishlardan biri 6 sifatida qaralishidir. "Mamlakatning oziq-ovqat xavfsizligi", "Aholining ijtimoiy ta'minlanganlik darajasi" kabi tushunchalar ushbu bozor bilan chambarchas bog'liq. Bu bizni ushbu bozorga nafaqat iqtisodiy samaradorlik nuqtai nazaridan, balki uning faoliyatining siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy maqsadga muvofiqligini ham hisobga olgan holda qarashga majbur qiladi. Tarif yoki tarifsiz chora-tadbirlar orqali davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash mexanizmi ancha murakkab, shuning uchun qonunda ko'rsatilgan imkoniyatlarni qo'llash va maqsadga erishish uchun vaqt kerak. Shu bilan birga, tartibga solishning murakkabligi oziq-ovqat bozorini tashkil etuvchi tarkibiy qismlarning sezilarli sonidadir. Yirik fermer xo'jaligi va shaxsiy yordamchi xo'jaliklari, qayta ishlash sanoati va savdo korxonalari kabi sub'yektlarning mavjudligi tartibga solishning ko'p sohalarini, ular o'rtasidagi munosabatlarning tegishli modelini yaratishni nazarda tutadi. qonunda berilgan imkoniyatlardan foydalanish va maqsadga erishish. Shu bilan birga, tartibga solishning murakkabligi oziq-ovqat bozorini tashkil etuvchi tarkibiy qismlarning sezilarli sonidadir. Yirik fermer xo'jaligi va shaxsiy yordamchi xo'jaliklari, qayta ishlash sanoati va savdo korxonalari kabi sub'yektlarning mavjudligi tartibga solishning ko'p sohalarini, ular o'rtasidagi munosabatlarning tegishli modelini yaratishni nazarda tutadi. qonunda berilgan imkoniyatlardan foydalanish va maqsadga erishish. Shu bilan birga, tartibga solishning murakkabligi oziq-ovqat bozorini tashkil etuvchi tarkibiy qismlarning sezilarli sonidadir. Yirik fermer xo'jaligi va shaxsiy yordamchi xo'jaliklari, qayta ishlash sanoati va savdo korxonalari kabi sub'yektlarning mavjudligi tartibga solishning ko'p sohalarini, ular o'rtasidagi munosabatlarning tegishli modelini yaratishni nazarda tutadi. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishda qo'shilgan qiymat zanjiri infratuzilmasiga kiruvchi komponentlar tizimi ishlab chiqilgan hamda aqlli agro qo'shilgan qiymat zanjiri xaritasi (smart agri value chain mapping) va ma'lumotlar platformasini shakllantirish mexanizmi taklif qilingan; 7 Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtiruvchi subektlarning rivojlanish darajasi, ta'sir qiluvchi omillari, istiqbolli yo'nalishlarini anketa so'rovi natijalari logit va probit modellari yordamida asoslangan; Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirishdagi mavsumiy tebranishlar deterministik model, davriylik xususiyatlar Fur'e qatorlari yordamida tizimlashtirilgan; Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish jarayonlarini barqaror rivojlantirish senariylari hamda muhim indikatorlari (etishtirilgan mahsulot miqdori) istiqboldagi 2021-2025-yillarga prognoz ko'rsatkichlari ko'p variantli ekonometrik modellar asosida ishlab chiqilgan. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Qishloq xo'jaligida mahsulot yetishtirish jarayonlarini ekonometrik modellashtirish bo'yicha olingan ilmiy natijalar asosida: Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishda qo'shilgan qiymat zanjiri infratuzilmasiga kiruvchi komponentlar tizimi hamda aqlli agro qo'shilgan qiymat zanjiri xaritasi (smart agri value chain mapping) va ma'lumotlar platformasini shakllantirish mexanizmini ishlab chiqish bo'yicha berilgan taklif O'zbekiston Respublikasi Qishloq xo'jaligi vazirligi amaliyotida foydalanilgan (O'zbekiston Respublikasi Qishloq xo'jaligi vazirligining 2021-yil 18-fevraldagi 04/022-661-son ma'lumotnomasi). Bu esa, o'z navbatida, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish jarayonlari bo'yicha tezkor, ishonchli va birlamchi ma'lumotlarni olish imkoniyatini yaratgan; Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtiruvchi sub'ektlarning rivojlanish darajasi, ta'sir qiluvchi omillari, istiqbolli yo'nalishlari, anketa so'rovi natijalarini logit va probit modellari yordamida asoslash bo'yicha berilgan taklif O'zbekiston Respublikasi Qishloq xo'jaligi vazirligi amaliyotida foydalanilgan (O'zbekiston Respublikasi Qishloq xo'jaligi vazirligining 2021-yil 18-fevraldagi 04/022-661-son ma'lumotnomasi). Mazkur taklif qishloq xo'jaligi mahsulotlari yetishtiruvchining barqaror rivojlanishini ta'minlash yo'nalishlarini belgilashda foydalanish imkoniyatini yaratgan; 8 Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirishdagi mavsumiy tebranishlarni deterministik model, davriylik xususiyatlarini Fur'e qatorlari yordamida tizimlashtirish bo'yicha berilgan taklif O'zbekiston Respublikasi Qishloq xo'jaligi vazirligi amaliyotida foydalanilgan (O'zbekiston Respublikasi Qishloq xo'jaligi vazirligining fevraldagi 04/022-661-son ma'lumotnomasi). Mazkur taklifdan foydalanish mavsumiy tebranishlarni aniqlashda muhim ahamiyatga ega; Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish jarayonlarini barqaror rivojlantirish ssenariylari hamda muhim indikatorlari (etishtirilgan mahsulot miqdori)ning kelgusidagi prognoz ko'rsatkichlarini ko'p variantli ekonometrik modellar asosida ishlab chiqish bo'yicha berilgan takliflar O'zbekiston Respublikasi Qishloq xo'jaligi vazirligi amaliyotida foydalanilgan (O'zbekiston Respublikasi Qishloq xo'jaligi vazirligining 2021 yil 18 fevraldagi 04/022-661-son ma'lumotnomasi). Mazkur prognoz natijalari qishloq xo'jaligi mahsulotlari yetishtirish hajmining prognoz ko'rsatkichlarini ishlab chiqishga xizmat qilgan. Ayni vaqtda qishloq xo'jalik mahsulotlarining eksport salohiyatini hamda uni yetishtiruvchi va ishlab chiqaruvchilari faoliyatining samaradorligini oshirish birinchi navbatda qishloq va suv xo'jaligining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda halqaro standartlarni qo'llanilishini amalga oshirish zaruriyatini keltirib chiqarmoqda. Shuning uchun ham agrar sohada faoliyat olib borayotgan qishloq xo'jalik maxsulotlarini yetishtiruvchi va ishlab chiqarish korxonalarida xalqaro standartlarni joriy etish usullarini yaratish zarur. Agrar sohani rivojlantirish, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini sifatini oshirish ularni xalqaro raqobatbardoshligini ta'minlashda jahonda qishloq xo'jaligi maxsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlashda sifatni ta'minlashga yo'naltirilgan standartlarni o'rganish va tahlil qilish hamda qishloq xo'jalik maxsulotlari sifati va xavfsizligini ta'minlash bo'yicha jahonda yuqori ko'rsatgichlarga ega xalqaro Global G.A.P. standartini O'zbekistonda joriy etishning ahamiyati va afzalliklarini o'rganib chiqish, ushbu standartni O'zbekistonda joriy etish bo'yicha usul va chora tadbirlar rejasi loyihasini ishlab chiqish maqolaning asosiy maqsadi bo'lib hisoblanadi. 9 Maqolaga qo'yilgan maqsadlarga erishish uchun quyidagi vazifalarni hal qilish zarur: - Respublikada amaldagi mavjud qishloq xo'jaligiga oid xalqaro, davlatlararo va milliy standartlarni aniqlash va tahlil qilish; -Jahonda qishloq xo'jaligi maxsulotlarini yetishtirish va ishlab chiqarishda sifat va xavfsizlikni ta'minlashga yo'naltirilgan xalqaro sifat standartlarini o'rg anish va tahlil qilish; - Xalqaro va hududiy standartlarni O'zbekiston davlat standarti sifatida qabul qilish tartibi va usullarini ifodalash; - O'zbekistonda yetishtirilayotgan qishloq xo'jaligi mahsulotlari sifati va xavfsizligini ta'minlashda xalqaro GLOBAL G.A.P standartini joriy etishning afzalliklari, o'rni va ahamiyatini o'rganib chiqish va tahlil qilish; O'zbekistonda qishloq xo'jaligi maxsulotlarini yetishtirishda GlobalG.A.P. xalqaro standartini O'zbekistonda joriy etish usulini yaratish va uni tavsiya qilish. GLOBALGAP(EUREPGAP) - butun jaxon bo'yicha qishloq xo'jaligi maxsulotlarini standartlash va sertifikatlashtirish bo'yicha xalqaro xususiy idora. Mazkur idora (EUREPGAP) -Euro-RetailerProduceWorkingGroup - oziq- ovqat mahsulotlari chakana savdosi masalalari bo'yicha yevropa ishchi guruhi) tomonidan 1997 yilda Garmaniyada tashkil etilgan. GLOBALGAP ning asosiy faoliyat turi butun jaxon bo'yicha qishloq xo'jaligi maxsulotlarini yetishtirish va ishlab chiqarish jarayonlariga standartlar ishlab chiqish va sertifikatlashtirishga talablarni o'rnatishdir. Bu idoraning asosiy boshqaruv tarkibi Rais, Kotibiyat, Milliy texnik texnik ishchi guruh, Sertifikatlashtirish va boshqa sohalar bo'yicha texnik qo'mitalardan iborat. Hozirgi kunda GLOBALGAPga jahonning 100 dan ortiq davlat va oziq-ovqat savdosi bilan shug'ullanuvchi yirik firma, korxona va uyushmalar a'zo hisoblanadi. 10 GLOBALGAP xalqaro standartlarini joriy etish majburiy emas. Har bir mamlakat bu standartlarni xususiy idoraga a'zo bo'lish va kelishuv orqali butunligicha yoki ayrim bo'limlarini qabul qilishi mumkin. O'zbekiston Respublikasi qishloq xo'jaligida xalqaro standartlarni qo'llash imkoniyatlarini kengaytirish maqsadida Global miqiyosda qo'llanilayotgan GLOBAL GAP (Qishloq xo'jalik amaliyotini yaxshilash) xalqaro standartini yurtimizda joriy etish bo'yicha 2011 yilning 4-6 may kunlari GLOBAL GAP standartlashtirish va sertifikatlashtirish talablari bo'yicha Belgiyalik xalqaro ekspert K.Petrov respublikamizga taklif etildi va seminar treyning o'tkazildi. Ushbu o'quv kursida Qishloq va suv xo'jaligida standartlashtirish markazi, "O'zstandart" agentligi, Respublika sinov va sertifikatlashtirish markazi, Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish ilmiy-tadqiqot instituti hamda qishloq xo'jalik mahsulotlarini eksport qiluvchi Univeg ASIA MChJ va KATRI VOSTOK konsalting kompaniyalardan 17 nafar xodim ishtirok ishtirok etib, Global GAP xalqaro sertifikatlashtirish idorasining tegishli sertifikatga ega bo'ldilar. O'quv treyning davomida ishtirokchilar Global GAP xalqaro standartlashtirish va sertifikatlashtirish idorasiga a'zo bo'lish, ushbu standart talablarini o'rganish bilan birga uni respublikamiz fermer xo'jaliklarida qo'llash imkoniyatlari xaqida tushunchalarga ega bo'ldilar. Respublikamizda ishlab chiqarilayotgan va yetishtirilayotgan mahsulotlar sifatini va raqobatbardoshligini oshirish, ishlab chiqarish korxonalari hamda agrar sohada faoliyat olib borayotgan tashkilotlarni qo'llab quvvatlash, ularning mavqeyini yanada oshirish bo'yicha bir qancha chora-tadbirlar amaliyotga joriy etilmoqda. 11 1.2. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash, qayta ishlash va sotishning o'ziga xos xususiyatlari Qishloq xo'jaligining qishloq xo'jaligi ishlab chiqarish samaradorligiga ta'sir qiluvchi xususiyatlari Xalq xo‘jaligining barcha boshqa tarmoqlarida bo‘lgani kabi qishloq xo‘jaligida ham xuddi shunday iqtisodiy jarayonlar va qonuniyatlar sodir bo‘ladi. Shu bilan birga, sanoat nafaqat operatsiyalar samaradorligiga, balki ishlab chiqarish jarayonining o'ziga ham sezilarli ta'sir ko'rsatadigan o'ziga xos xususiyatlarga ega. Shunday qilib, B.I. Smagin o'zining "Iqtisodiy tahlil va qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini statistik modellashtirish" asarida quyidagi xususiyatlarni ajratib ko'rsatadi. 1. Qishloq xo'jaligi mahsulotlari bozori o'z mohiyatiga ko'ra mukammal raqobat bozoriga eng yaqin. Bozorda sezilarli miqdordagi sotuvchilar mavjud, ammo ularning hech biri narx belgilashga ta'sir qilish uchun etarlicha katta hajmdagi mahsulot ishlab chiqarmaydi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilari iste’molchilar taklif qilayotgan narxga rozi bo‘lishga majbur. Shu munosabat bilan mahalliy qishloq xo'jaligida narxlarning nomutanosibligi sezilarli. Shu bilan birga, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari narxlarining o‘sishi o‘rtasidagi tafovut nafaqat ishlab chiqarishda foydalaniladigan resurslar narxining oshishiga, balki qayta ishlash mahsulotlari narxlarining o‘sish sur’atlariga nisbatan ham kuzatilmoqda. Shu sabablarga ko'ra qishloq xo'jaligi unchalik qulay emas, bu esa dastlab ishlab chiqarish samaradorligiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. 2. Ko'pgina tadqiqotlarga ko'ra, qishloq xo'jaligi mahsulotlariga talabning past egiluvchanligi narxlarda ham, daromadlarda ham aniqlangan. Ya'ni, uy xo'jaliklarining daromadlari oshgani sayin, oziq-ovqat savdosi mutanosib ravishda o'smaydi. Biroq, muallifning fikricha, oziq-ovqat iste'molining tibbiy standartlarga mos kelmasligi va aholining past daromadlari sharoitida talab elastik bo'ladi. Aholining eng kam ta'minlangan toifasi daromadlarining oshishi mahsulotlarga bo'lgan talabning oshishiga olib keladi. 12 Bundan tashqari, muallifning ta’kidlashicha, oziq-ovqat, yengil, ozuqa sanoatining qishloq xo‘jaligi xomashyosiga doimiy talab mavjud. 3. Qishloq xo'jaligida ishlab chiqarishdan olingan daromadlar kechikish bilan yuzaga keladi. Yuqori inflyatsiya sharoitida bu ishlab chiqarishga sarflangan mablag'larga nisbatan daromadlarning qadrsizlanishiga olib keladi. 4. Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishning mavsumiyligi bilan tavsiflanadi, bu ish davri va ishlab chiqarish davri o'rtasidagi nomuvofiqlik bilan bog'liq. Mavsumiylik resurs salohiyatidan foydalanishga, ishlab chiqarish jarayonini tashkil etishga va umuman, tarmoq tashkilotlarining samaradorligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. 5. Muallif qishloq xo‘jaligining o‘ziga xos xususiyati sifatida qishloq xo‘jaligida mehnat resurslarining past harakatchanligini ko‘rsatib o‘tgan. Aholining qishloq joylardan chiqib ketishi davom etayotganiga qaramay, uning pasayish sur'ati qishloq xo'jaligi daromadlarining qisqarish sur'atiga teng emas. Muallif buni qishloq aholisining xulq-atvoridagi konservatizm, hayot tamoyillariga bog'liqlik bilan bog'laydi. Bizning fikrimizcha, bunday emas. Kirov viloyatida qishloq xo'jaligi samaradorligini o'rganish shuni ko'rsatdiki, so'nggi yillarda qishloq xo'jaligi xodimlarining mehnat unumdorligi doimiy ravishda o'sib bormoqda va tahlil qilingan davrning aksariyat qismida sanoat tashkilotlarining muvozanatli moliyaviy natijalari oshdi. Biroq, bu qishloq aholisining kamayishini to'xtata olmadi. Bizning fikrimizcha, bu holatda aholining munosib turmush tarzini ta'minlay olmaydigan sohada ish haqining past darajasi ustunlik qiladi. 6. Ob-havo sharoitlariga jiddiy bog'liqlik, uni agrotexnikaning yuqori darajasi yoki ilg'or texnologiyalar bilan to'liq yumshatib bo'lmaydi. Natijada, qishloq xo'jaligi daromadlari darajasini ishonchli bashorat qilish qiyin. 7. Qishloq xo‘jaligida ilg‘or texnologiyalarni joriy etish darajasi pastligicha qolmoqda. Infratuzilmani rivojlantirish darajasida ham ortda qolish mavjud. 13 Umuman olganda, qishloq xo'jaligi tashkilotlari faoliyatiga ta'sir qiluvchi sanoatning quyidagi xususiyatlari aniqlanadi [2,3]: Bu, birinchi navbatda, tabiatga bog'liqlik. Daromadning kamayishiga ob-havo sharoiti, kosmosdagi qishloq xo'jaligi mahsulotlarining sezilarli hajmi, shuningdek, ishlab chiqarishning foydalaniladigan resurslarning biologik xususiyatlariga bog'liqligi sabab bo'ladi. Ob-havo sharoitining yomonlashishi qishloq xo‘jaligi hosildorligining pasayishiga olib keladi, bu esa o‘z navbatida mahsulot ishlab chiqarish hajmining kamayishiga, mahsulot tannarxining oshishiga va qishloq xo‘jaligi korxonalari foydaning bir qismini yo‘qotishiga olib keladi. Aksariyat qishloq xo'jaligi tashkilotlarining hududiy miqyosi alohida bo'linmalar faoliyatini nazorat qilish va muvofiqlashtirishning pasayishiga va ishlarni tugatish muddatlariga rioya qilmaslikka olib keladi. Qishloq xo'jaligida ishlab chiqarish jarayoni tirik organizmlardan foydalanish bilan bog'liq bo'lib, ko'p jihatdan ularning fiziologik xususiyatlariga bog'liq. Ishning belgilangan muddatlari va davomiyligiga rioya qilmaslik (juda erta ekish, uzoq vaqt yig'ish) mahsulotning bir qismini yo'qotishiga va foydaning pasayishiga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, uzoq vaqt davomida Ishlab chiqarish tsiklining murakkabligi ishlab chiqaruvchilarning bozor sharoitlarining o'zgarishiga tezda javob bera olmasligiga olib keladi, buning natijasida ba'zi mahsulotlar bozorda talabga ega bo'lmasligi mumkin. Ikkinchidan, qishloq xo'jaligida samaradorlikka ta'sir etuvchi omil - bu foydalaniladigan resurslarning, xususan, urug'lik va o'g'itlarning sifatining pastligi va miqdorining etarli emasligi, bu hosilni ob-havo sharoitlariga ko'proq bog'liq qiladi. Mahsulotning yo'qolishi, shuningdek, uskunaning etishmasligi va jismoniy va ma'naviy eskirishidan kelib chiqadi. Harajatlarning yuqoriligi, moliyaviy imkoniyatlarning yo‘qligi fermer xo‘jaliklariga mashina-traktor parkini modernizatsiya qilish va bu omil ta’sirini kamaytirish imkonini bermayapti. 14 Uchinchidan, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini sotish xususiyatlari bilan bog'liq bo'lgan bozor xususiyatlari. Daromadning kamayishiga tovar ishlab chiqaruvchilar o'rtasidagi raqobatning kuchayishi, mahsulotni tashish xarajatlarining oshishi, bozordagi talab va taklif nisbatining noqulay o'zgarishi sabab bo'ladi. Ko'pgina hollarda qishloq xo'jaligi mahsulotlarini sotib olish narxlari qayta ishlash korxonalari tomonidan belgilanadi, buning uchun ularni past darajada ushlab turish foydalidir. Ishlab chiqarish xarajatlarini qoplash uchun va raqobatning kuchayishi sababli qishloq xo'jaligi korxonalari bunday shartlarga rozi bo'lishga majbur. To'rtinchidan, qishloq xo'jaligida ishlab chiqarish jarayoni aniq mavsumiylik bilan davomiylik bilan tavsiflanadi. Ishlab chiqarishning mavsumiyligi fermer xo'jaliklarining ixtisoslashuvi bilan bog'liq bo'lgan notekis daromadga olib keladi. Biroq, qishloq xo'jaligi, muayyan xavf-xatarlarning paydo bo'lishining ob'ektiv sabablari tufayli, ushbu shartlarga moslashish uchun ko'proq bozor imkoniyatlariga ega. Bu iqtisodiy qonunlarning ta'siri bilan bog'liq - oziq-ovqat talabning past egiluvchanligi bilan tavsiflanadi, chunki u muhim tovar hisoblanadi. Shu sababli, bu tovarlarni ishlab chiqarish, uy xo'jaliklari daromadlarining pasayishi yoki iste'mol narxlarining o'sishiga qaramay, sezilarli o'zgarishlarga duch kelmaydi. Beshinchidan, davlatning iqtisodiy siyosatidagi o'zgarishlar samaradorlikni pasaytirish manbalari bo'lishi mumkin qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishiga nisbatan. Bu guruh protektsionizmni o'rnatish yoki aksincha, iqtisodiyotni liberallashtirish, soliq yukini kuchaytirish yoki zaiflashtirishni o'z ichiga oladi. Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishining yuqoridagi barcha xususiyatlari uning samaradorligini past baholaydi va uni boshqa tarmoqlarga nisbatan kamroq qulay sharoitlarda joylashtiradi, bu esa agrar sektorni davlat tomonidan majburiy tartibga solishni talab qiladi. Qishloq xo'jaligining ko'rib chiqilgan xususiyatlarining aksariyati ob'ektiv xususiyatga ega, shuning uchun tashkilotlar salbiy oqibatlarni kamaytirish uchun ushbu hodisalarni boshqarishi mumkin. 15 II.BOB. O'zbekistonda qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash qayta ishlash va sotishning hozirgi holati tahlili 2.1. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash, qayta ishlash va sotish tizimiga ta'sir etuvchi omillar Meva-sabzavot mahsulotlarini yetishtirish, saqlash, qayta ishlash va eksport qilish bo‘yicha rivojlangan davlatlar tajribalarining tahlillari ushbu mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilarning kooperatsiyasi va klasterlarini rivojlantirish zarurati borligini ko‘rsatmoqda, deydi Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi yetakchi ilmiy xodimi Sobir Xasanov. Ma’lumki, mamlakatimizdagi mavjud tabiy-iqlim sharoiti qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini, xususan, meva-sabzavotchilikni barqaror rivojlantirish imkonini beradi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va hukumati tomonidan sohani bozor munosabatlariga o‘tish jarayonida meva-sabzavotchilikni rivojlantirishga ustuvor yo‘nalishlar sifatida katta e’tibor qaratilmoqda. Zero, meva-sabzavotchilik mahsulotlarini tashqi bozorlarda sotish hisobiga mamlakat valyuta tushumining sezilarli qismi shakllanayotganligi ham sohani tubdan isloh qilish va jadal rivojlantirishning ustuvorligidan dalolat beradi. Xususan, so‘nggi yillarda bir qator farmon va qarorlar qabul qilindi. Bularga O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 29 martdagi “O‘zbekiston Respublikasida meva-sabzavotchilikni jadal rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-5388 va 2019 yil 23 oktyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning 2020-2030 yillarga mo‘ljallangan strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5853 sonli farmonlari hamda 2018 yil 17 oktyabrdagi “Meva-sabzavot mahsulotlarini tashqi bozorlarga chiqarish samaradorligini oshirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-3978, 2019 yil 14 martdagi “Meva-sabzavotchilik sohasida qishloq xo‘jaligi kooperatsiyasini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4239 qarorlarini keltirish mumkin. 16 O‘zbekiston iqtisodiyotida myeva-sabzavotchilik tarmog‘ining o‘rni Umuman olganda, tarmoqda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar quyidagi iqtisodiy-ijtimoiy masalalarni hal qilish imkonini yaratmoqda: iqtisodiy masalada – meva-sabzavotchilik jami ishlab chiqarilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining 32,2 foizini (mamlakat yalpi ichki mahsulotining 8,7 foizi) tashkil etgani holda qishloq joylarida aholining asosiy daromadlaridan biri hisoblanadi. Sanoatning qator tarmoqlarini rivojlanishiga o‘zining bevosita ta’sirini ko‘rsatadi. Shuningdek, ushbu tarmoq mamlakat qishloq xo‘jaligi eksportida asosiy o‘rinlarni egallaydi; ijtimoiy masalada – meva-sabzavotchilikni barqaror rivojlantirish samaradorligi, nafaqat qishloq aholisining turmush darajasiga, balki mamlakat barcha aholisining ijtimoiy farovonligini ham oshirishga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Yakuniy natijada ushbu islohotlardan pirovard maqsad mamlakatda oziq- ovqat xavfsizligi ta’minlanib, yangi O‘zbekiston rivojlanishining barcha jarayonlarida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning ijobiy natijalarida yaqqol namoyon bo‘ladi hamda aholi turmush darajasining oshib borishini o‘zida aks ettiradi. Shu bilan bir qatorda “... sohada ayniqsa, meva-sabzavotchilik va uzumchilikni rivojlantirishda samarali bozor mexanizmlari tizimli yo‘lga qo‘yilmaganligi, ilmiy yondashuvning yetarli emasligi tarmoqning mavjud imkoniyatlaridan to‘liq foydalanilmasligiga olib kelmoqda. Hisob-kitoblarga ko‘ra, 1 gektar maydonda yetishtirilgan paxta xom ashyosiga nisbatan uzumdan 7 baravar, gilosdan 6 baravar, yong‘oqdan 5 baravar ko‘p daromad olish imkoniyati mavjud” (1) . Shuningdek, ushbu mahsulotlarni qayta ishlash, saqlash hamda eksport qilishda mavjud imkoniyatlardan to‘liq foydalanilyapti, deb bo‘lmaydi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek: “Bugungi kunda yurtimizda yetishtirilayotgan meva-sabzavotning atigi 15 foizi qayta ishlanib, 8 foizi eksport qilinmoqda, xolos. Ayniqsa, Sirdaryo, Jizzax, Xorazm, Qashqadaryo va Toshkent viloyatlarida bu ko‘rsatkichlar hamon pastligicha 17 qolmoqda. Joriy yilda 860 ming tonna yoki 620 million dollarlik meva-sabzavot eksport qilingani bizning imkoniyat va salohiyatimizga mosmi? Yo‘q, albatta! Rivojlangan davlatlar tajribasi asosida bog‘lar va tokzorlarga ishlov beradigan, sabzavot va kartoshka urug‘larini ekadigan va yig‘ishtirib oladigan texnikalar mavjud emas. Fermer, dehqon xo‘jaliklariga yoqilg‘i-moylash mahsulotlari, mineral o‘g‘itlar, urug‘lik yetkazib berish, kasallik va zararkunandalarga qarshi kurash ishlari talab darajasida tashkil etilmagan” (2) . Meva-sabzavotchilik mahsulotlarini yetishtirish to‘g‘risida ma’lumot Meva-sabzavotchilik mahsulotlarini qayta ishlash va saqlash Meva-sabzavotchilik mahsulotlarini nobud qilmay qayta ishlash, mavsumiyligini uzaytirish ham foydalanilmagan imkoniyatlardan biridir. Yangiligicha saqlangan ho‘l mevalar assortimenti mo‘lligi bozorlarda shu turdagi mahsulotlarni tannarxining har yili qishki-bahorgi mavsumda sun’iy ravishda ko‘tarilib ketishini oldini oladi hamda aholi ijtimoiy himoyasiga ijobiy ta’sir etib, turdosh mahsulotlar qishki mavsumdagi importiga hojat qolmaydi. Raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni rivojlantirish va uning assortiment tuzilmasini takomillashtirishning eng yuqori omillaridan biri ozuqaviy 18 qo‘shimchalarni mintaqamizda mavjud tabiiy xom ashyo zaxiralarini qayta ishlash asosida keng assortimentini tayyorlashni amalga oshirishdir. Misol uchun, shirin yaxna ichimliklar ozuqaviy qo‘shimchalarning asosiy qismi chetdan valyuta hisobiga keltirilayotgan sun’iy xom ashyolar (nastoyka, ekstratlar) yordamida tayyorlanmoqda. Vaholanki, respublikamizda mavjud xom ashyo potensialini, ho‘l mevalarni qayta ishlash asosida olinishi mumkin bo‘lgan raqobatbardosh, tabiiy sof ozuqaviy qo‘shimchalar xom ashyo bazasi yaxna ichimliklar assortiment turkumining o‘nlab yangi qirralarini ochib berishi mumkin. Shu bilan birga, viloyatlarda import xom ashyoga valyuta mablag‘i bo‘lmagan yuzlab turli quvvatdagi yaxna ichimliklar ishlab chiqarish korxonalari ish faoliyatini tiklash imkoniyati yaratilishi mumkin. Tahlillar natijasining ko‘rsatkichiga ko‘ra, meva-sabzavotchilik mahsulotlari hajmlarining yildan-yilga oshib borishi saqlash va qayta ishlash tarmog‘idagi bir qator muammo va kamchiliklarni bartaraf etish, sohani isloh qilishda zamonaviy innovatsion, resurs tejaydigan raqamli texnologiyalardan keng foydalangan holda tub burilishni amalga oshirishni talab etmoqda. Xususan: - respublikada umumiy ishlab chiqarish hajmlariga nisbatan mevaning 18,9 foizi , sabzavot va poliz mahsulotlarining 5,6 foizi , uzumning 9,5 foizi sanoat korxonalarida qayta ishlanmoqda; - yetishtirilgan meva-sabzavot mahsulotlarini hududlarda saqlash uchun sovutgichlar bilan ta’minlanganlik darajasi 3,7 foizni (sovutish omborxonalari yil davomida bor-yo‘g‘i 20-22% ga mahsulot bilan ta’minlangan) tashkil etmoqda; - mavjud sovutgichlarning aksariyati ma’nan eskirgan, texnologik jihatdan yangilanmagan, zamonaviy texnologiya va raqamli innovatsion ishlanmalar lozim darajada tatbiq etilmagan; - soha uchun malakali kadrlar tayyorlash masalasiga innovatsion yondashuvni taqozo etmoqda. Ilg‘or tajribali zamonaviy uskunalar bilan ishlash qobiliyatiga ega, qayta ishlash, saqlash yo‘nalishi bo‘yicha mutaxassislar tayyorlashga yetarlicha e’tibor berilmayapti; 19 - saqlash va qayta ishlash korxonalarining zamonaviy-texnologik talablari va hajmlaridagi mahsulotlar bilan yetarli darajada ta’minlash masalalariga tizimli yondoshilmayapti; - transport va logistika sohasi zamon talabidan ortda qolmoqda; - so‘nggi yillarda meva-sabzavotchilikni yuritish intensiv texnologiya asosida olib borilmoqda. Natijada qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan resurslar, jumladan, YoMM, kimyoviy vositalar (meva-sabzavot yetishtirish uchun 255 ming tonna fosforli, 290 ming tonna azotli o‘g‘it yetishmaydi) va urug‘lik narxlarining ortib ketishi, qishloq aholisi daromadlarining pastligi, shuningdek, mineral o‘g‘itlar, kimyoviy vositalarning qo‘llanilishi, og‘ir texnikadan foydalanish, yer resurslari sifatining yomonlashuvi, ekologik muvozanatning buzilishiga olib kelmoqda. Shu bois, tahlillar va BMTning Oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi sohasidagi tashkilotining (FAO) ma’lumotlariga ko‘ra, meva-sabzavotchilik mahsulotlarini yig‘ishtirish, tashish va saqlashdagi yo‘qotishlar hajmi 22-45 foizgacha, isrofgarchiliklar esa 12-18 foizni tashkil etmoqda. Yana bir muhim masala hududlarda yetishtirilayotgan mahsulotlar haqida xaridorlarga zarur bo‘lgan ma’lumotlarni beruvchi axborot-maslahat markazlari va raqamli texnologiyalar faoliyati yo‘lga qo‘yilmaganligidadir. Bundan tashqari respublikada transport-logistika borasidagi mavjud muammolarni hozirgacha hal etilmaganligi mahsulotlarni saralash, qayta ishlash, qadoqlash va xaridorlarga yuborish muammoligicha qolmoqda. Meva-sabzavot mahsulotlarining eksporti Eksport qilingan ayrim turdagi mahsulotlar to‘g‘risida Davlat statistika qo‘mitasining ma’lumoti: Mahsulot nomi mln. AQSh dollari 2018 yilga nisbatan, % meva va rezavorlar 658,1 116,1 sabzavotlar 542,4 170,1 20 qayta ishlangan meva- sabzavot mahsulotlari 47,9 156,0 Meva-sabzavot mahsulotlarining asosiy eksport bozorlari Qirg‘iziston, Qozog‘iston, Rossiya va Turkiya davlatlari hissasiga to‘g‘ri kelgan. Ma’lumotlarga ko‘ra, 2019 yil yakunida respublika bo‘yicha ishlab chiqarilgan 19,2 million tonnadan ortiq meva-sabzavot mahsulotlarining 132 turi sof yoki qayta ishlangan holda 69 ta chet mamlakatlariga (1,4 mln. tonnadan ziyod 1,2 mlrd. dollar qiymatiga yaqin) eksport qilinishini hisobga olinsa, masalaning naqadar muhimligi namoyon bo‘ladi. Meva-sabzavotchilik mahsulotlari eksport hajmining oshishiga barra va qayta ishlangan sabzavotlar ning 2018 yilga nisbatan mos ravishda 1,8 va 1,6 barobarga oshgani hamda jami meva-sabzavot tarkibida 46,5 % ni tashkil etishi bilan sezilarli ta’sir o‘tkazgan. Mamlakatimizda aprel-may oylarida ko‘kat, pomidor, bodring, gilos va o‘rik mahsulotlari eksportining 60 foizidan ortig‘i ushbu mahsulotlarga to‘g‘ri keladi. Ta’kidlash joizki, 2019 yil umumiy eksportdagi meva va sabzavotlarning ulushi 6,7% ni tashkil etdi. Meva-sabzavot eksporti qiymatda eng ko‘p Qirg‘iziston Respublikasi hissasiga (jami meva-sabzavot eksportidan 26,7%), natura ko‘rinishida esa Qozog‘istonga eksport hajmi 556,5 ming tonnani tashkil etib Qirg‘iziston Respublikasiga nisbatan 4,4 barobar ko‘pni tashkil etdi (3) . Dunyoda organik mahsulotlarga talab o‘sib bormoqda. Yevropa va Osiyo mamlakatlarida xaridor tayyor sertifikatlangan organik mahsulotlar uchun ko‘proq pul to‘laydi. Bizning meva-sabzavot mahsulotlari tabiiy ravishda organik hisoblanadi, biroq aksariyati tegishli sertifikatlash tashkiloti tomonidan sertifikatlanmagan. Shuni hisobiga O‘zbekistonning qishloq xo‘jaligi mahsulotlari uchinchi davlatlar orqali belgilangan xalqaro talablar asosida tayyor yoki qayta ishlangan holda reeksport qilinmoqda. Xalqaro tajriba 21 Rivojlangan mamlakatlarda mehnat resurslarining 2-5 foizi, kam taraqqiy etgan aksariyat mamlakatlarda esa 90 foizgacha qishloq xo‘jaligi tarmog‘ida mehnat qiladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishi rivojlangan mamlakatlardagiga nisbatan ancha katta rol o‘ynaydi. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xo‘jaligining salmog‘i rivojlanayotgan mamlakatlarda o‘rtacha 22 foizni, rivojlangan mamlakatlarda 4 foizni tashkil etadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda rivojlangan mamlakatlarda yetishtirilayotgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining yarmidan ko‘prog‘i yetishtirilmoqda. BMT ekspertlari fikrlaricha, har yili oziq-ovqat muammosini yechish uchun uning hajmi 6 foiz oshirib borilishi talab etiladi. BMTning Oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi sohasidagi tashkilotining (FAO) ma’lumotiga ko‘ra, Yevropada quritilgan yong‘oq va mevalar savdosi 11 milliard yevroni, quritilgan sabzavotlar esa 8 milliard yevrodan ziyodni tashkil etdi. Vetnam kabi yangi ishtirokchilarning tajribasi shuni ko‘rsatdiki, to‘g‘ri strategiya asosida ish yuritilsa, yiliga 1 milliard yevrodan oshiq hajmdagi mahsulotni eksport qilish imkoniyati paydo bo‘ladi. Tahlillarga qaraganda, yurtimizda bog‘ va tokzorlarda hosildorlik juda past. Masalan, qishloq xo‘jaligi rivojlangan AQSh, Xitoy, Italiya, Fransiya kabi davlatlarda bir gektar intensiv bog‘dan 80-120 tonna, ayrim mevalardan 140 tonnagacha hosil olinsa, yurtimizda bir gektardan 10-30 tonna, an’anaviy bog‘- tokzorlardan esa 4-5 tonna mahsulot olinadi. Bu albatta iqtisodiy jihatdan samarasiz qishloq xo‘jaligidir. Meva-sabzavotchilik tarmog‘ini barqaror rivojlantirish uchun tavsiya etilayotgan chora-tadbirlar birinchidan, meva-sabzavotchilik sohasini modernizatsiya qilish, yangilash, sohani barqaror rivojlanishida kuchli turtki beradigan va ishlab chiqarilgan mahsulotlarning raqobatbardoshligini ta’minlash chora-tadbirlarini ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish; ikkinchidan, dunyo mamlakatlari iste’mol bozorini importga bog‘liqligining kuchayganligi natijasida oziq-ovqat mahsulotlarining xavfsizligini ta’minlash, 22 agrar sektorni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash va boshqarish mexanizmini takomillashtirish; uchinchidan, yildan yilga suv resurslarining tanqisligi yuzaga kelayotganligi tufayli, sug‘oriladigan yerlardan unumli foydalanish imkoniyatining cheklanganligi sug‘orishning innovatsion texnologiyalarga asoslangan ilg‘or usullaridan foydalanish, xususan, tomchilatib sug‘orishni keng joriy etish masalasiga alohida ahamiyat qaratish; to‘rtinchidan, meva-sabzavotchilikning barqaror rivojlanishiga ta’sir qiluvchi omillar ichida fermer va qishloq xo‘jaligi korxonalarining iqtisodiy, texnologik, huquqiy va boshqa sohalardagi imkoniyatlari va erishgan natijalarini chuqur tahlil qilish hamda aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish orqali mavjud ilmiy va innovatsion imkoniyatlarni ishga solish; beshinchidan, aholi ehtiyojlarini ta’minlash maqsadida mamlakatga import qilinayotgan meva-sabzavotchilik mahsulotlari o‘rnini ichki imkoniyatlarimizdan to‘la va samarali foydalanish hisobiga to‘ldirishni nazarda tutuvchi dasturlarni qabul qilish va boshqalar. Shuningdek, meva-sabzavot mahsulotlarini yetishtirish, saqlash, qayta ishlash va eksport qilish bo‘yicha rivojlangan davlatlar tajribalarining tahlillari ushbu mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilarning kooperatsiyasi va klasterlarini rivojlantirish zarurati borligini ko‘rsatmoqda. Meva-sabzavotchilik sohasini iqtisodiy tomondan o‘sishi mavjud ichki resurslardan foydalanishni yanada kengaytirish hisobiga bo‘lishi kerak emas, balki mahsulotlarni sifat jihatidan zamon talablariga javob beradigan raqobatbardosh ishlab chiqarish kooperatsiyasi va klasterlar tizimini joriy etish hisobiga erishish mumkin. 23 2.2. Hozirgi sharoitda qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash, qayta ishlash va sotish dinamikasining tahlili Oziq-ovqat xavfsizligi mamlakatimizda va xorijda tobora ko'proq tashvishga tushmoqda. XKP Markaziy Komitetining 19-sonli beshinchi yalpi majlisi ruhini har tomonlama amalga oshirish, Xitoyda qishloq xo'jaligi mahsulotlarining zamonaviy aylanma tizimini qurishni tezlashtirish, mahalliy qishloq xo'jaligi mahsulotlarining aylanish samaradorligini oshirish va o'z-o'zini qurish tizimini yanada mustahkamlash uchun. qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetkazib berish zanjirida. Qishloq xo'jaligining asosiy ta'minot zanjiri tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ta'minot zanjiri qadim zamonlardan beri mavjud va doimo o'zgarib turadi. Zamonaviy logistikaga asoslanib, tizim dinamikasi printsipidan foydalanish va ish rejimini optimallashtirish zamonaviy jamiyatning iqtisodiy rivojlanish ehtiyojlariga ko'proq mos keladi. Biroq, ta'minot zanjiri optimallashtirish ishlarining ko'plab modellari ishlab chiqilgan bo'lsa-da, juda murakkab tizimlarga duch kelganda, ba'zi mavjud ta'minot zanjiri ish modellari ish ehtiyojlarini qondira olmaydi va sxemani tahlil qila olmaydi va uni hal qila olmaydi. Ushbu tadqiqotda qishloq xo'jaligi mahsulotlarini etkazib berish zanjirini optimallashtirish uchun oziq-ovqat ta'minotining haqiqiy muammosini hal qilish uchun tizim dinamikasidan foydalangan holda, umumiy ish rejimi bilan birlashtirilgan, turli qismlarni etkazib berishni bog'lab, yanada yaqinroq va ko'proq mos keladigan shakllantirilgan. Xitoy jamiyatining ehtiyojlarini hisobga olgan holda, birinchi navbatda, biz Xitoyda qishloq xo'jaligi mahsulotlarining hozirgi holatini tahlil qilishimiz kerak, so'ngra qishloq xo'jaligi mahsulotlarini etkazib berish zanjirini rivojlantirishda boshqa mamlakatlar tajribasini o'rganishimiz va optimallashtirish sxemasini ilgari suramiz. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetkazib berish zanjiri moliyalashtirish asosan segmentlangan kredit moliyalashtirish modeli va tizim dinamikasini simulyatsiya qilish va qishloq xo'jaligi mahsulotlarini etkazib berish zanjiri moliyalashtirish samaradorligini va ta'sir etuvchi omillarni tahlil qilish orqali kreditni kengaytirish uchun kapitalni oshirishga erishdi. 24 Umuman olganda, Xitoy yirik qishloq xo'jaligi mamlakati, qishloq xo'jaligi mahsulotlariga talab juda katta va oziq-ovqat bizning kundalik hayotimizda muhim ahamiyatga ega. Murakkab va xilma-xil qishloq xo'jaligi mahsulotlarini odamlarning kundalik hayotiga jarayonlar qatlamlari orqali kiritish orqali ta'minot zanjirini optimallashtirish kerak. Logistika qadim zamonlardan beri mavjud bo'lsa- da, qadimgi logistika texnologiyasi endi zamonaviy hayotdan qoniqmaydi va biz zamonaviy logistika asosida zamonaviy jamiyat rivojlanishiga ko'proq mos keladigan ta'minot zanjirini boshqarish rejimini ishlab chiqishimiz kerak. Bu energiyani tejash, zamonaviy tizim dinamikasi nazariyasi va amalda amalga oshirish bo'yicha fikr-mulohazalardan samarali va ilmiy foydalanish va qishloq xo'jaligi mahsulotlarini etkazib berish zanjirini boshqarishning yangi rejimini optimallashtirishi mumkin. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yanada barqaror yetkazib berish zanjirini yaratish Prezident Si taklif qilgan barqaror rivojlanishga yordam beradi va an'anaviy sanoat zanjirining kamchiliklarini oldini oladi. Mamlakatimiz qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetkazib berish bozori bugungi jamiyatda umumiy talab mutanosib, lekin uning narx-navoning dinamik tebranish diapazoni katta, yuqori sharoitlarda tannarxda ishlab chiqarilgan tashish jarayoni keng tarqalgan bo‘lib, milliy hukumat tomonidan “uchta qishloq”ga katta e’tibor qaratilmoqda. ” masalalari. Biroq, ko'pincha sotish qiyin va bozorda sotib olish qimmat. Masalan, "baliq qimmat" va "cho'chqa go'shtini iste'mol qilish qiyin"; iste'molchilarning Xitoy bozoriga bo'lgan ishonchini pasaytiradi va iste'molchilarimizning manfaatlariga putur etkazadi. Bir tomondan, bu muammolarning mavjudligi Xitoyda qishloq xo'jaligi mahsulotlariga bo'lgan talab kengayib borayotganidan, odamlarning iste'mol darajasi kundan-kunga yaxshilanib borayotganidan va turmush darajasi asta-sekin o'sib borayotganidan dalolat beradi; boshqa tomondan, bu Xitoyda qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetkazib berish zanjiri bozor talabi bilan chambarchas bog'liq emasligini ham ko'rsatadi. Ushbu tadqiqot qishloq xo'jaligi mahsulotlarini dinamik tizim orqali etkazib berish zanjirini optimallashtirish, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini tashish jarayonida logistika oqimi, kapital zanjiri va axborot oqimini yaxshiroq tushunish va etkazib 25 beruvchilar, ishlab chiqaruvchilar, distribyutorlar va kompaniyalar bilan yaxshi muvofiqlashtirishdan iborat. Xitoyning qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishida ishlab chiqarish vositalarining iste'molchilari. Jarayon munosabatlari qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi ma'lumotlaridan boshlanadi va qishloq xo'jaligi mahsulotlarini etishtirish, ekish, sotib olish, qayta ishlash, tashish, logistika va taqsimlashni oqilona tartibga solishni yakunlaydi. Bu bir qator jarayonlarning yanada muammosiz ishlashiga, aloqalar yaqinroq va ishonchli bo'lishiga va fikr- mulohazalar ma'lumotlarining o'z vaqtida bo'lishiga yordam beradi, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetkazib berish zanjiriga ishonchni oshiradi va sotish kanallarini ko'paytiradi, bu esa uning barqaror rivojlanishini rag'batlantirishda ijobiy rol o'ynaydi. va ko'proq ilmiy rahbarlik sxemasini taqdim etadi. Asimmetrik mahsulot ma'lumotlari, yomon ta'minot zanjiri muhiti va ta'minot zanjiridagi qiyin logistika muammolariga qaratilgan ushbu maqola qishloq xo'jaligi mahsulotlarini etkazib berish muammosini hal qilish uchun dinamik modelga asoslangan ta'minot zanjirini optimallashtirish usulini ilgari suradi. Xitoy qadim zamonlardan buyon yirik qishloq xo‘jaligi mamlakati bo‘lgan bo‘lsa-da, boshqa rivojlangan davlatlar bilan solishtirganda rivojlanish kechikmoqda, ammo keyingi yillarda mamlakatda qishloq xo‘jaligini ta’minlash muammosiga jiddiy e’tibor qaratilmoqda. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini etkazib berish zanjiri muammosini dinamik tizim yordamida hal qilish bo'yicha tadqiqotlar Xitoyda hali ham kam, asosiy nazariy bilimlar etarli emas, har bir bo'g'in bo'yicha tadqiqotlar zaif va nashr etilgan jurnallar boshqa tadqiqotlar bilan solishtirganda nisbatan kam. Nazariy ma'noda, biz qishloq xo'jaligi mahsulotlarini etkazib berish zanjirini yakunlash bo'yicha tadqiqotlarga yordam berishi va xarakterli qishloq xo'jaligi mahsulotlarini etkazib berish zanjiri logistika va sotish kabi bir qator aloqalarni yoritishga yordam berishiga umid qilamiz. Maqolaning ikkinchi qismida uyda va xorijda ta'minot zanjirini optimallashtirish bo'yicha tadqiqotlar tahlil qilinadi, uchinchi qismda ta'minot zanjirining texnik muammolari muhokama qilinadi va to'rtinchi qismda ta'minot zanjirida dinamik modelni qo'llash modeli ishlab chiqilgan; beshinchi qismda dinamik model bo‘yicha 26 qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini optimallashtirish tajribalari tahlil qilinadi va taqqoslanadi. Ushbu ishning ilmiy ahamiyati ta'minot zanjirida optimallashtirish muammolarini amalga oshirish, mahsulot logistika jarayonini optimallashtirish va taqsimlashda yotadi. Qishloq xo'jaligini etkazib berish zanjiri hozirgi sharoitimizda hali ham rivojlanmoqda, davom etayotgan biznes modeli etarlicha etuk emas va qishloq xo'jaligini etkazib berish zanjirida zamonaviy axborot almashinuvini yaxshilash uchun ko'proq tahlil va tadqiqotlar olib borilishi kerak, shuning uchun aylanma yanada silliq bo'ladi. So'nggi yillarda Xitoyda narsalar Interneti qurilishi doimiy ravishda takomillashtirildi. Huawei 5G tadqiqot va ishlanmalar yutuqlari bilan tarmoq axborotlashuviga ega zamonaviy qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bozori asta- sekin tijorat bozoriga kiradi va zamonaviy biznes modeli bilan integratsiyalashadi. Grafikdan ko'rinib turibdiki, Xitoyda qishloq xo'jaligi mahsulotlarini etkazib berish zanjiri bo'yicha bir nechta tadqiqotlar mavjud va dinamik tizimga asoslangan qishloq xo'jaligi mahsulotlarini etkazib berish zanjirini optimallashtirish tahlili bundan ham kamroq. O'tgan besh yil ichida Xitoy davriy nashrlarida qishloq xo'jaligini sanoatlashtirish bilan bog'liq 7558 ta hujjat mavjud, ammo qishloq xo'jaligi mahsulotlarini etkazib berish zanjiri bo'yicha faqat 853 ta hisobot va tizim dinamikasi asosida qishloq xo'jaligi mahsulotlarini etkazib berish zanjirini optimallashtirish bo'yicha faqat bitta hisobot mavjud. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini sanoatlashtirish bo'yicha tadqiqotlarning asosiy qismi sanoatlashtirishni rivojlantirishga to'g'ri keladi. Ta'minot zanjiri tadqiqotlarida qishloq xo'jaligi mahsulotlari butun tadqiqotning o'n beshdan biridan kamrog'ini tashkil qiladi va qishloq xo'jaligi mahsulotlarini rivojlantirish mamlakatimiz uchun katta ahamiyatga ega bo'lib, bu bizning katta e'tiborimizni talab qiladi. 27 III. BOB. Agflyatsiya sharoitida qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash, qayta ishlash va sotish tizimini takomillashtirish yo'llari 3.1. O'zbekiston qishloq xo'jaligida mahsulotlarni hom ashyodan tayyor mahsulot eksportiga o;tish borasidagi davlat siyosati Kalit so'zlar: oziq-ovqat, xarid qilish, saqlash, tashish, qayta ishlash, sotish, qishloq xo'jaligi mahsulotlari mamlakat aholisini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ishonchli ta’minlashga qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish, tayyorlash, saqlash, tashish, qayta ishlash va sotish masalalarini kompleks hal etish asosida erishish mumkin. Ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va mahsulot sifatini yaxshilash bilan qishloq xo'jaligi mahsulotlarini xarid qilish tizimi muhim ahamiyatga ega. Ishlab chiqarishning yakuniy natijalari uning rivojlanish va faoliyat ko'rsatish darajasiga bog'liq. Xarid qilish tizimining ahamiyatini inobatga olgan holda, davlat uni rivojlantirish masalalariga katta ahamiyat berishi, tizimning moddiy-texnik bazasini doimiy ravishda mustahkamlashi, xaridlarning shakl va usullarini takomillashtirishi zarur. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish boshlanishi munosabati bilan agrosanoat kompleksining muhim tarmoqlaridan biri sifatida xarid tizimini takomillashtirishning quyidagi asosiy yo‘nalishlarini amalga oshirish maqsadga muvofiq: Ishlab chiqarish jarayoni va mahsulot sotishning ixtisoslashuv, xo‘jaliklararo va agrosanoat integratsiyasi talablariga javob beradigan bo‘linishi; v xarid qilishning iqtisodiy mexanizmini va sotish bo'yicha shartnoma munosabatlarini takomillashtirish, to'g'ridan-to'g'ri uzoq muddatli munosabatlarni va xaridlarni tashkil etishning boshqa ilg'or shakllarini keng rivojlantirish. Xarid tashkilotlariga o'z vazifalarini tezroq bajarish imkonini beruvchi mahsulotlar; ❖ tayyorlov tashkilotlarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, birinchi navbatda, sabzavot mahsulotlarini maksimal hajmda qabul qilish va saqlashga mo‘ljallangan omborxonalarni kengaytirish. 28 Zamonaviy sharoitda an'anaviy yondashuv bilan qishloq xo'jaligi korxonasi ham ishlab chiqarish, ham marketing bilan shug'ullansa, u yuqori samarali faoliyat ko'rsata olmasligi ayniqsa ayon bo'ladi. Ayni paytda xarid qilish texnologiyasi va tashkil etishni takomillashtirishga prinsipial yangicha yondashuv belgilanib, mahsulotni bevosita fermer xo‘jaliklarida qabul qilib, tayyorlov tashkilotlaridan ixtisoslashtirilgan transportdan foydalangan holda yetkazib berishga o‘tishni yakunlash vazifasi qo‘yildi. Fermer xo‘jaliklari bilan hamkor zavodlar o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqaga o‘tish qabul qilish punktlari tarmog‘ini qisqartirish, ularni saqlashga sarflanadigan mablag‘larni tejash, fermer xo‘jaliklariga transport va maishiy operatsiyalarni tejash, yo‘qotishlarni kamaytirish, yig‘ib olingan sabzavotlarning miqdori va sifatini saqlash imkonini beradi. ularni qayta ishlash uchun qabul qilish resurslarini ko‘paytirish, bir maromda ishlash va yuqori sifatli sabzavot mahsulotlari ishlab chiqarishni ta’minlash. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni ko‘paytirish va sifatini oshirish masalalarini hal etishda qishloq xo‘jaligida, shuningdek, agrosanoat majmuasi tarmoqlari o‘rtasidagi barqaror, yaxshi tartibga solingan iqtisodiy munosabatlarni ta’minlash nihoyatda muhim o‘rin tutadi. Xarid qilish texnologiyasi va tashkil etilishini takomillashtirish uchun butun texnologik zanjirni boshqarishni bir qo'lda jamlash kerak. Bunga qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri fermer xo‘jaliklarida qabul qilishni to‘g‘ridan- to‘g‘ri bog‘lanishlar yoki, agar iqtisodiy jihatdan asosli bo‘lsa, tranzit yetkazib berish bilan birgalikda tashkil etish orqali erishiladi. Sabzavotlarni xarid qilish bo'yicha iste'mol kooperatsiyasi aylanmasining o'ziga xos xususiyati bu mahsulotlarning xususiy fermer xo'jaliklaridan keladigan nisbatan yuqori ulushidir: ushbu mahsulotlarni milliy xaridlardan taxminan ikki baravar yuqori. Xaridlarni tashkil qilishda ushbu holat hisobga olinishi kerak. Qabul qilish va tayyorlash punktlari, transport, konteynerlar, asbob-uskunalar, 29 tayyorlov xodimlari soni aholi ixtiyorida bo‘lgan meva-cheva resurslarini xarid qilish va sotishni to‘liq va zamonaviy qamrab olish uchun yetarli bo‘lishi kerak. Savdo va tayyorlov tashkilotlariga sifatsiz mahsulotlar yetkazib berilishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun sabzavot sotib olish bevosita fermer xo‘jaliklarida qabul qilish va yetkazib berish punktlari orqali amalga oshirilishi kerak. Bog‘dorchilik xo‘jaliklari tajribasi shuni ko‘rsatadiki, bu tayyorlash shaklini qo‘llash hosilni standartlashtirish darajasini 3-5 foizga oshirish, mahsulot sotish tannarxini pasaytirish, yig‘im-terim davrida ixtisoslashtirilgan transportdan samarali foydalanish imkonini beradi. Xo‘jaliklarning o‘zlari tayyorlov, savdo va qayta ishlash korxonalariga mahsulot yetkazib beradigan xaridlarni tashkil etish usuli bilan ishlab chiqaruvchilar, qoida tariqasida, fermer xo‘jaliklariga mahsulot sifatini baholash, ularni qayta ishlash va sotishga tayyorlashda yetarlicha yordam ko‘rsatmayapti. Yil davomida uzluksiz savdo-sotiqni ta'minlash uchun kooperativ tashkilotlari uzoq muddatli (qishki saqlash) mahsulotlarning zarur zaxiralarini yaratadilar va sabzavotlarni respublikalararo va viloyatlararo etkazib berishni amalga oshiradilar. Sabzavotlarni, yuqorida aytib o'tilganidek, to'g'ridan-to'g'ri fermer xo'jaliklarida qabul qilishni tashkil etish muhimdir. Xarid qiluvchi tashkilotlar mahsulot qabul qilishning ushbu progressiv usuliga e'tibor qaratishlari talab etiladi. Sabzavotlarni qayta ishlash uchun etkazib berishda ba'zi hollarda birlamchi qayta ishlash punktlari yaratiladi. Progressiv texnologiya yordamida barcha operatsiyalarni kompleks mexanizatsiyalash uchun mo'ljallangan maxsus turdagi idishlarni (har bir mahsulot turi uchun) va mos mexanizmlar majmuasini yaratish. Konteyner mahsulotning maksimal darajada xavfsizligini va yuklash va tushirish ishlarini mexanizatsiyalash imkoniyatini ta'minlashi kerak, shu bilan birga uning og'irligiga nisbatan narxini minimallashtirish kerak. Tayyorlov sohasini sanoat texnologiyasiga o'tkazishning hali boshlang'ich bosqichida qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishdan iste'molchiga o'tkazishning ilmiy asoslangan texnologik sxemalari tizimi hali ham mavjud emas. 30 Shu bilan birga, blankalarni sanoatlashtirishda, asosan, alohida mahsulotlarni xarid qilishda katta amaliy tajriba to'plangan. Temir yo'l orqali jo'natishda tayyorlov tashkilotlari jo'natish stantsiyalarida yuklash va tushirish ishlarini to'liq mexanizatsiyalashgan konteyner platformalarini quradilar. Bozor munosabatlariga o‘tish iste’mol bozoridagi mavjud sharoitlarni hisobga olgan holda qayta ishlangan va saqlanadigan meva-sabzavot mahsulotlari ulushini oshirishni taqozo etmoqda. U meva-sabzavot subkompleksining moddiy- texnik bazasini mustahkamlashga yo'naltirilishi kerak: harorat sharoitlari nazorat qilinadigan saqlash joylarini yaratish; ixtisoslashtirilgan korxonalarda mahsulotlarni qayta ishlash va qadoqlashni tashkil etish, qayta ishlashning yangi texnologiyalarini qo‘llash hisobiga qayta ishlangan mahsulotlar turlarini kengaytirish va zarur idishlar bilan ta’minlash. Meva-sabzavot mahsulotlarini saqlash joylari, qoida tariqasida, namunaviy loyihalar bo‘yicha quriladi. Saqlash joylari etarli darajada suv o'tkazmaydigan bo'lishi kerak, tom va chodirning pollari issiqlik izolatsiyasiga ega bo'lishi kerak. Aksariyat saqlash joylarida derazalar yo'q, chunki kunduzgi yorug'lik sabzavotlarning haddan tashqari pishishini tezlashtiradi. Meva va sabzavot mahsulotlarini qadoqlashning muhim qismi standartlashtirilgan. Sabzavotlarni muvaffaqiyatli saqlashning eng muhim sharti saqlash joylarida shamollatishdir. Ularda o'z vaqtida va etarli darajada havo almashinuvi haroratda ham, havoning nisbiy namligida ham optimal saqlash sharoitlarini yaratishga imkon beradi. Yaqin vaqtgacha eng keng tarqalgan shamollatish tizimi ta'minot va egzoz edi. Majburiy ventilyatsiya yanada rivojlangan bo'lib, havo ventilyatorlar tomonidan saqlash joyiga etkazib berilsa va hosil bo'lgan bosim tufayli egzoz kanallari orqali chiqariladi. Ba'zan fanatlar egzoz kanallarida ham o'rnatiladi. 31 Fanatlarning ishlashi soatiga 20-30 ta havo almashinuvini ta'minlaydigan tarzda hisoblanadi. Eng ilg'or shamollatish tizimi faol shamollatishdir. Sabzavotlarni saqlashda faol shamollatish sizga optimal saqlash sharoitlarini va zarur jarayonlarni ta'minlab, omborda kerakli havo parametrlarini tezda o'rnatish imkonini beradi. Aniqlanishicha, faol shamollatiladigan omborxonalarda mahsulotning vazni va sifatining yo‘qolishi odatdagi saqlash sharoitlariga nisbatan 2-3 barobarga kamayadi. Shu bilan birga, saqlash muddati uzaytiriladi. Faol shamollatish ob'ektlarni saqlash joyining pastki va yuqori qismlarida deyarli bir xil saqlash sharoitlarini yaratishga imkon beradi. Bu konteynerlarda saqlanadigan mahsulotlarning stacking balandligini sezilarli darajada oshirish imkonini beradi. Saqlash inshootlarini faol shamollatish moslamalari bilan jihozlash xarajatlari 1-3 yil ichida to'lanadi. Mahsulotlar xavfsizligini oshirish va sabzavot nobud bo‘lishini kamaytirish maqsadida respublika xo‘jaliklarida saqlashning ilg‘or texnologiyalaridan kengroq foydalanish zarur. Qishloq xo‘jaligi korxonalaridagi mavjud omborxonalarni faol ventilyatsiya tizimi bilan jihozlash mahsulotlar xavfsizligini 16-18 foizga oshirish va standart mahsulot hosildorligini 20 foizdan ortiq oshirish imkonini beradi. Hozirgi vaqtda sabzavot mahsulotlarini o'zgartirilgan gaz muhitidan foydalangan holda saqlash maxsus nazorat qilinadigan gaz muhiti bo'lgan kameralarda va tabiiy gaz muhiti bilan muhrlangan idishlarda amalga oshiriladi. 32 3.2. Tarmoqda innovatsion texnologiyalarni qo'llash tizim samaradorligini oshirish omili sifatida Qishloq xo'jaligining yangi aqlli usullarini joriy etish qishloq xo'jaligi-oziq- ovqat tarmog'idagi barchaga foyda keltiradi. Qishloq xo‘jaligida qishloq xo‘jaligi ishlari va dala ishlarini optimallashtirish va avtomatlashtirish uchun eng yangi texnologiyalardan foydalanish vaqt va resurslarni sezilarli darajada tejash imkonini beradi. Yangi qishloq xo'jaligi texnologiyalaridan foydalanishning asosiy afzalliklarini nomlaylik: Sug'orish suvi, o'g'itlar, pestitsidlar va boshqa resurslardan kamroq miqdorda foydalanish qishloq xo'jaligi ishlab chiqaruvchilariga xarajatlarni kamaytirish va ko'proq foydani saqlab qolish imkonini beradi; dalalardan kimyoviy oqimlar hajmini kamaytirish va suv havzalarining ifloslanishining oldini olish dehqonchilikning atrof-muhitga salbiy ta'sirini yumshatadi va qishloq xo'jaligi barqarorligini oshirishga yordam beradi; mehnat unumdorligini oshirish, mehnat xarajatlarini kamaytirish; qishloq xo‘jaligi jarayoni ishtirokchilari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni soddalashtirish va mobil qurilmalar, yangi ixtisoslashtirilgan ilovalar yoki veb- resurslardan foydalangan holda ularning harakatlarini muvofiqlashtirish; qishloq xo'jaligi sug'urtasi va moliyaviy xizmatlardan, shuningdek bozor va texnologiya ma'lumotlaridan foydalanishni osonlashtirish; dala zararkunandalarining kirib kelishi, tabiiy ofatlar va noqulay ob-havo sharoiti bilan bog'liq yo'qotishlarni maqbul narxlarda doimiy qishloq xo'jaligi monitoringi tizimlaridan foydalangan holda minimallashtirish; qishloq xo‘jaligi mahsulotlari sifatini oshirish va sifati ustidan nazoratni kuchaytirish hisobiga qishloq xo‘jaligi korxonalari daromadlarini oshirish; o‘simliklardagi ozuqa moddalarining yetishmovchiligini o‘z vaqtida aniqlash hamda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilarini ekinlarni qayta ishlash va ularning hosildorligini oshirish uchun zarur bo‘lgan o‘g‘itlar va boshqa agrokimyoviy vositalarning turi va miqdori to‘g‘risida xabardor qilish; 33 Joriy va tarixiy dala ma'lumotlarini tahlil qilishning yangi usullarini qo'llash natijasida ishlab chiqarish naqshlari va naqshlarini ko'rishning yangi imkoniyatlari orqali sohadagi potentsial muammolarni bashorat qilish qobiliyati. Ekinlarning umumiy hosildorligini baholash fermerlarga yangi ekinlar vegetatsiya davri uchun byudjetni aniqroq tuzishga va kutilmagan vaziyatlarga yaxshiroq tayyorlanishga yordam beradi. Qishloq xo'jaligida yangi texnologiyalarni rivojlantirish bosqichlari Qishloq xo'jaligidagi texnologik taraqqiyot shaharlarning o'sishi va savdo savdosi bilan uzviy bog'liqdir. Ushbu sohada har doim yangi texnologik ishlanmalar talab qilingan. Biroq, qishloq xo'jaligida raqamli texnologiyalar darhol paydo bo'lmadi. Rivojlanishning dastlabki bosqichlarida qishloq xo jaligi ishlab chiqarishiningʻ texnologik modeli asosan o zboshimcha dehqonchilikka asoslangan bo lib, 20-asr ʻ ʻ boshlarigacha unumdorlikning pastligi bilan ajralib turdi. Qishloq xo'jaligi 1.0 deb nomlanuvchi bu davr omoch ixtirosi va hayvonlarning tortish kuchidan keng foydalanish bilan ajralib turadi. Qishloq xo jaligi 2.0 19-asr oxirida traktorlar kabi mexanizatsiyalashgan ʻ texnikalar paydo bo lishi bilan boshlangan. Keyinchalik, yangi qishloq xo'jaligi ʻ texnologiyalari rivojlanishning bir necha jadal bosqichlarini bosib o'tdi, chunki texnologik taraqqiyot sur'ati sezilarli darajada oshdi. yangi qishloq xo'jaligi texnologiyalarini ishlab chiqish bosqichlari Qishloq xo'jaligi 3.0 yoki nozik qishloq xo'jaligi Qishloq xo'jaligi 3.0 deb nomlanuvchi aniq yoki aqlli qishloq xo'jaligining yangi texnologiyasi barcha qishloq xo'jaligi ishlab chiqarish resurslarini monitoring qilish va samaraliroq boshqarish zaruratidan kelib chiqdi. Aniq qishloq xo'jaligiga intilish va tegishli texnologiyalarni joriy etish qishloq xo'jaligi uchun yangi usul va vositalarni ishlab chiqishga turtki berdi. Era 3.0 yangi sun'iy yo'ldoshga asoslangan global joylashishni aniqlash tizimidan (GPS) foydalanish orqali texnik jihatdan amalga oshirilishi mumkin. Jumladan, GPS tizimi ma’lum bir ekin yetishtiriladigan maydondagi kiruvchi 34 o‘zgarishlarni topishga yordam beradi, bu esa mavjud resurslardan yanada samarali foydalanish imkonini beradi. Barqaror qishloq xo'jaligi kontseptsiyasi va avtomatlashtirilgan dalalarni etishtirish sohasidagi tadqiqotlar asosan GPS texnologiyasiga va ushbu tizimning yangi imkoniyatlariga tayanadi. Qishloq xo'jaligi 4.0 yoki bog'langan fermer xo'jaligi Aqlli dehqonchilikdan bog‘langan dehqonchilikka o‘tish 20-21-asrlar bo‘sag‘asida qishloq xo‘jaligining jadal rivojlanishini yaqqol ko‘rsatib turibdi. Avtonom mashinalar, sensorlar bilan jihozlangan robotlar, kengaytirilgan reallik (AR), narsalar interneti (IoT), dronlar va sun'iy yo'ldoshlar 4.0 avlod qishloq xo'jaligi uchun yangi texnologiyalarning ajralmas qismidir. Qishloq xo'jaligi sohasida qaror qabul qilishning yangi yondashuvi endi bulutda saqlanadigan va raqamli vositalar orqali kirish mumkin bo'lgan ma'lumotlarga asoslanadi. Ushbu tushunchalar bilan fermerlar va qishloq xo'jaligining boshqa manfaatdor tomonlari yaxshiroq qarorlar qabul qilishlari mumkin. Qishloq xo'jaligi 4.0 keng tarqalgan avtomatlashtirish va raqamli texnologiyalardan foydalanish davrida tug'ilgan. Yangi qishloq xo'jaligi texnologiyalarini ishlab chiqish yanada integratsiyalashgan va tarmoqqa aylanib bormoqda, bu esa ishlab chiqarishning barcha bosqichlarini optimallashtirish imkonini beradi. monitoring, nazorat va biznesni boshqarish jarayonlarini qayta ishlash va takomillashtirish. Qishloq xo'jaligi 5.0 yoki raqamli fermerlik Raqamli qishloq xo‘jaligi texnologiyalari hosildorlikni va boshqa agrotexnik ko‘rsatkichlarni maksimal darajada oshirishga qaratilgan dehqonchilikning yangi usullari va vositalarining keyingi avlodidir. Ushbu yangi texnologiyalar qatoriga 5G mobil aloqasi kiradi, ular hozirda jadal rivojlanmoqda va butun dunyo bo‘ylab qishloq xo‘jaligining eng so‘nggi texnologiyalari qamrovi va mavjudligini yaxshilaydi. Qishloq xo‘jaligida yangi raqamli texnologiyalarning oldingi fermerlik usullariga nisbatan quyidagi afzalliklari bor: 35 ma'lumotlarni to'plash samaradorligi: ma'lum vaqt yoki ma'lum bir hududda qancha ma'lumot to'plash mumkinligi; ma'lumotlarning aniqligi: olingan ko'rsatkichlar qanchalik haqiqatga mos keladi; Vaqtinchalik: olingan ma'lumotlar qanchalik tez bajariladigan ma'lumotlarga aylantiriladi va oxirgi foydalanuvchilarga taqdim etiladi. Ishlab chiqarish jarayonida fermerlar zararkunandalar hujumi va o'simlik kasalliklari kabi bir qator muammolarga duch kelishadi. Qishloq xo'jaligida ob- havo omilini ham hisobga olish kerak: meteorologik anomaliyalar hosilga jiddiy zarar etkazishi mumkin. Biroq, yangi raqamli texnologiyalar salbiy oqibatlarni minimallashtirish imkonini beradi. Shu bilan birga, fermerlar yangi texnologiyalar yordamida qishloq xo‘jaligining bevosita o‘ziga bog‘liq bo‘lgan jihatlarini nazorat qilishlari va buning natijasida daromadlarini oshirishlari mumkin. Xususan, qishloq xo‘jaligidagi raqamli texnologiyalar quyidagi savollarga asosli javob olishga yordam beradi: qanday turdagi ekinlarni etishtirish kerak; almashlab ekishda ekinlarni optimal tarzda almashtirish; aniq sug'orish uchun suvni qanchalik tez-tez va qanday hajmda ishlatish kerak; o'g'itlar va o'simliklarni himoya qilish vositalarini qachon, nima va qancha miqdorda qo'llash; ma'lum bir tuproq turi uchun qaysi davolash eng mos keladi. Qishloq xo‘jaligi korxonalarining raqobatdosh ustunliklari zamonaviy dasturiy ta’minot, masofaviy zondlash texnologiyalari (ayniqsa, yuqori aniqlikdagi sun’iy yo‘ldosh tasvirlari), proksimal datchiklar, yangi aloqa vositalari va aniq ma’lumotlarga asoslangan risklarni prognozlash algoritmlarini qo‘llash orqali ta’minlanadi. EOSDA hosil monitoringi Yuqori aniqlikdagi sun'iy yo'ldosh tasvirlariga ruxsat oling - maydonlaringizni samarali boshqaring! 36 Xulosa Xulosa qilib shuni aytganda qishloq xo'jaligi uchun texnologiyalar rivojlanishda uzoq yo'lni bosib o'tdi va ular nafaqat qishloq xo'jaligi jarayonining asosiy bosqichlarini: ekish, o'stirish va yig'ish uchun ishlatiladi. Qishloq xo‘jaligida so‘nggi yillarda urug‘lik unumdorligini oshirishdan tortib, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini rejalashtirish va qayta ishlashni takomillashtirishgacha bo‘lgan qator yirik yutuqlarga erishildi. Yangi qishloq xo'jaligi texnologiyalari, shuningdek, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini sotishni rejalashtirishni optimallashtirish va ularni yakuniy iste'molchiga etkazib berish uchun logistika echimlarini yaxshilashga yordam beradi. Nafaqat dala ishlarini, balki oziq-ovqat ta’minoti zanjirining turli tarkibiy qismlarini boshqarishni ham osonlashtiradigan qishloq xo‘jaligi dasturiy ta’minoti va yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va tatbiq etishda ham jadal taraqqiyot kuzatilmoqda. Agar ilgari tekshirish uchun dalaga shaxsan borish kerak bo'lsa, endi buni masofadan turib amalga oshirish mumkin. Yerni masofadan turib zondlash ma’lumotlarini qayta ishlashning zamonaviy texnologiyalari bu maqsadga mukammal xizmat qiladi. Bunday yangi texnologiyalarga misol qilib, qaror qabul qilish jarayonining har bir bosqichida - meteorologik va tarixiy dala ma'lumotlarini baholashdan tortib qishloq xo'jaligi ishlarini rejalashtirishgacha bo'lgan tegishli ma'lumotlarni birlashtiradigan EOSDA Crop Monitoring platformasi misol bo'la oladi. Ushbu nozik qishloq xo'jaligi dasturi, shuningdek, siz jismonan dalada bo'lishingiz kerak bo'lganda foydalidir. Buyurtmachi platformada skautga topshiriq berishi va dalaning muammoli hududi fotosuratlari va tekshiruv hisobotini olishi mumkin, uni skaut darhol smartfonidan yuborishi mumkin. 37 Foydalanilgan adabiyotlar: 1. "Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O'zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo'llari va choralari", O'zbekiston: Toshkent, 2009y., 486 b. 2. O'zbekiston Respublkasini yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar strategiyasi to'g'risida. - T.:2017 yil 7 fevral, PF-4947-sonli Farmoni. 3. Ismoilov B.X. "O'zbekiston respublikasida qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirishda xalqaro standartlarni joriy etish usullari" Toshkent, 2012y 4. Mamasaliev, M. M. (2020). MAIN DIRECTIONS OF THE INFLUENCE OF MODERN CIVILIZATION ON THE SPIRITUAL IMAGE OF THE INDIVIDUAL. Вестник науки, 3(11), 5-8. 5. Allanazarov, M. K., & Mamasaliev, M. M. (2020). ANALYSIS OF COMPREHENSION METHODS IN THE GNOSEOLOGY OF ALLAME TABATABAI. In ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ: ПОТЕНЦИАЛ НАУКИ И СОВРЕМЕННОГО ОБРАЗОВАНИЯ ( pp . 106-109). 6. https :// advice . uz / oz / documents /126 7. https :// kitob . sies . uz / frontend / web / kitob / kitob _00617 a 84 a 6 c 9428. pdf 8. https :// cyberleninka . ru / article / n / respublika - qishloq - xo - jaligida - yetishtiriladigan - mahsulotlar - o - rni - va - ahamiyati 38

Qishloq xo'jaligi maxsulotlarini qayta ishlash va sotish tizimini tashkil etish va takomillashtirish

Купить