Qishloq xo‘jaligining mamlakat iqtisodiyotida tutgan o‘rni va ahamiyati. - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	461.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Qishloq va o'rmon xo'jaligi

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

4 Sotish

Qishloq xo‘jaligining mamlakat iqtisodiyotida tutgan o‘rni va ahamiyati.

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI MUHANDISLIK-IQTISODIYOT INSTITUTI
“IQTISODIYOT” FAKULTETI
“Moliya”
SIRTQI TA’LIM YO’NALISHI
M-202-19- GURUH TALABASI
Farxodov Ozodbek O’tkir o’g’li ning
Xisoboti
Bajardi: Farxodov O.
Qabul qildi: Hasanova Yu.

Qarshi-2021

Kirish
Mamlakat aholisining iste’mol buyumlariga va ozik-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan
talabini qondirish, eng avvalo agrosanoat majmuasi va bu majmuaning asosi bo‘lgan qishloq
xo‘jaligi tarmog‘ining rivojlanish darajasiga bog‘liq. Bozor iqtisodiyoti shart-sharoitlari, kishlok
xo‘jaligining iqtisodiyotimizdagi, hayotimizdagi o‘rni bu sohani isloh kilishni yanada
chukurlashtirishni takozo etmoqda. Qishloq xo‘jaligini isloh qilishni chuqurlashtirishning ustivor
vazifalari mamlakat hayoti va iqtisodiyotida agrar sohaning tutgan o‘rni, respublikaning iqtisodiy
mustaqilligini ta’minlash, shu bilan birga iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida islohotni
bosqichma-bosqich amalga oshirib borish va rivojlantirishning muhim ahamiyatga ega
ekanligidan kelib chiqadi.
Iqtisodiyotning ushbu tarmog‘ini rivojlantirish boshqa sohalarga ham o‘z ijobiy ta’sirini
ko‘rsatadi. Mamlakat iqtisodiyotida agrar soha sezilarli o‘rin tutar ekan, unda iqtisodiy
islohotlarni olib borish va uni rivojlantirishdan har tomonlama manfaatdordir.
Dastlab zarar ko‘rib ishlaydigan, rentabelligi past va istiqbolsiz shirkat xo‘jaliklarini
tugatish negizida tashkil etilgan xususiy fermer xo‘jaliklari bugungi kunda haqli ravishda
qishloqda etakchi bo‘g‘inga -qishloq xo‘jaligi maxsulotlarini ishlab chikaruvchi asosiy kuchga
aylandi.
So‘nggi yillarda mamlakatimizda qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chikarishning bir
maromda o‘sishiga erishib kelinmoqda. Xususan 2016 yil yakunlari bo‘yicha mamlakat YaIMda
qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishi o‘sishi 6,6 foizni tashkil qildi.
“Qishloq xo‘jaligida erishilgan yutuqlar haqida gapirganda, shuni alohida ta’kidlashni
istardimki, bu sohada biz ko‘lga kiritgan ulkan marralar, avvalo, fermerlarimiz, qishloq xo‘jaligi
mutaxassislari va qishloq taraqqiyoti bilan bog‘liq tarmoqlarda mehnat qilayotgan yuz minglab
yurtdoshlarimizning fidokorona mehnati, bilim va tajribasining samarasidir” 1
.
Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish tizimi o‘zgardi. Don mustaqilligiga erishildi, avval
chetdan keltiriladigan ba’zi qishloq xo‘jalik mahsulotlari yetishtirish va kartoshka ekish
maydonlari ancha miqdorda ko‘paytirildi.
Qishloq xo‘jaligini moliyalashtirish va kreditlashning yangi tizimi, jumladan, qishloq
xo‘jaligida ishlab chiqarilgan mahsulot va keltiriladigan texnika, yoqilg‘i va mineral o‘g‘itlar
uchun bo‘ladigan o‘zaro hisob-kitoblarning asoslari ishlab chiqilib bank tizimi amaliyotiga tatbiq
etildi. Qishloq xo‘jaligi korxonalarining iqtisodiy mustaqilligi kengaydi. qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarini sotib olishda shartnomaviy baholar tizimi keng qo‘llanilmoqda.
“Mamlakatimizda, xorijiy davlatlar tajribasini chuqur o‘rgangan holda, qishloq
xo‘jaligini iqtisodiy isloh etish bo‘yicha o‘ta muhim chora-tadbirlarning amalga oshirilayotgani,
qishloqda bozor munosabatlarini joriy etish va xususiy mulkchilik shaklini rivojlantirish,
fermerlik harakatini qo‘llab-quvvatlash uchun huquqiy, tashkiliy hamda moliyaviy shart-
sharoitlarni tug‘dirib berish bunday yuksak natijalarni qo‘lga kiritishda hal qiluvchi omil
bo‘lmoqda, desam, hech qanday mubolag‘a bo‘lmaydi ” 2
.
Shu bilan birga hali qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish va
rivojlanishining ichki imkoniyatlari to‘liq ochilmagan. Qishloq xo‘jaligini tubdan isloh qilish,
qishloqda agrar va iqtisodiy munosabatlarni joriy qilish, aynan qishloq xo‘jaligida faoliyat
yuritayotgan moliya-kredit institutlari bilan bog‘liq bo‘lgan, lekin hali to‘liq ishlamayotgan
imkoniyatlarini takomillashtirishga bog‘liqdir.
1
2
2

Qishloq xo‘jaligining mamlakat iqtisodiyotida tutgan o‘rni va ahamiyati.
Qishloq xo‘jaligi dunyo mamlakatlarining asosiy qismida, shu jumladan,
O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlaridan biri hisoblanadi.
“ 2015 yilda qishloq mehnatkashlari qanday og‘ir sinovlarga duch kelganini
hammamiz yaxshi bilamiz. Sovuq kunlar odatdagidan ko‘proq bo‘ldi. Bu, ayniqsa, bahor
oylarida yanada ko‘proq sezildi. Yozdagi suv tanqisligi, vegetatsiya davridagi kuchli shamol
va bo‘ronlar, kuzning ancha erta va salqin kelgani soha mehnatkashlari uchun ko‘plab jiddiy
muammolarni tug‘dirdi.
Ana shunday qiyinchiliklarga qaramasdan, dehqon va fermerlarimizning mardonavor
mehnati, zamonaviy agrotexnologiyalarni joriy etish hisobidan 3 million 400 ming tonnadan
ziyod paxta, mamlakatimiz qishloq xo‘jaligi tarixida birinchi marta 8 million 50 ming
tonnalik yuksak g‘alla xirmoni bunyod etildi ” 3
- deb bejiz ta’kidlamaganlar.
Qishloq xo‘jaligida insoniyat hayoti uchun eng zarur bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlari
va keng iste’mol buyumlari ishlab chiqaruvchi sanoat korxonalari uchun hom ashyo ishlab
chiqariladi. Hozirgi paytda aholi iste’mol buyumlarining to‘rtdan uch qismi bevosita qishloq
xo‘jaligi mahsulotlaridan yoki ulardan tayyorlangan oziq-ovqat, kiyim-kechak va boshqa
buyumlardan iboratdir.
Agrosanoat majmui O‘zbekiston iqtisodiyotining muhim tarmog‘i hisoblanadi.
Sohada olib borilayotgan islohotlar o‘zining bir qator ijobiy natijalarini berdi: ekinlar
strukturasi yaxshilandi, aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash kafolatlandi.
Mamlakat iqtisodiyotida band bo‘lgan ishchi kuchining 29,1 foizidan va barcha
aholining 75,7 foizidan ortig‘i qishloqlarda istiqomat qiladi. Ularning moddiy ahvoli,
turmush darajasi va moddiy farovonligi qishloq xo‘jaligidagi ishlarning holatiga, uni
rivojlantirishning darajasi va samaradorligiga bog‘liq.
Shu sababli davlatimiz tomonidan bozor iqtisodiyotiga o‘tishning birinchi bosqichida
qishloq xo‘jaligini isloh qilish va uni bozor munosabatlari talablariga mos ravishda
rivojlantirish borasida quyidagi asosiy vazifalar belgilab olindi:
- qishloqda xo‘jalik yuritishning yangi shakllarini keng ko‘lamda rivojlantirish,
dehqonlar o‘zlari ishlayotgan yerning, yetishtirilayotgan mahsulotning to‘la huquqli
xo‘jayinlari deb aniq xis qilishlariga imkon beradigan iqtisodiy munosabatlarni
shakllantirish;
- paxtadan va boshqa ekinlardan bo‘shatib olinayotgan er maydonlarini fermer
(dehqon) xo‘jaliklari tashkil etishga berish, shaxsiy tomorqa erlarini kengaytirish, qishloq
mehnatkashlariga er maydonlarini meros qilib qoldirish huquqi bilan umrbod foydalanishga
berib qo‘yish yulini izchil olib borish;
- qayta ishlovchi korxonalarni qishloq xo‘jaligi xom-ashyosi yetishtiriladigan joyga
mumkin qadar yaqinroq qurish, qishloqda ixcham sanoat korxonalari va sexlar bunyod etish,
mexnatning klassik shakllarini, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatadigan
firmalar tarmog‘ini keng rivojlantirish.
Quyidagi 1-jadvalda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlariga nazar tashlaymiz.
2016 yilda 2015 yilga nisbatan mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti 7,8 foiz, sanoat
ishlab chiqarish hajmi 6,6 foizga, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi 6,6 foiz, kapital qurilish
12,5 foiz, chakana savdo aylanmasi hajmi 14,4 foizga oshdi. Ishlab chiqarilgan
mahsulotlarning qariyb 70 foizini yuqori qo‘shimcha qiymatga ega bo‘lgan tayyor tovarlar
tashkil etdi 4
.
3
4

Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish esa o‘tgan yilga nisbatan 2016 yilda
107,1 foizga, 2017 yilda 106,8 foizga, 2018 yilda 106,6 foizga o‘sganligining guvohi
bo‘lamiz.
1-jadval
O‘zbekiston Respublikasi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari (foizda )
ko‘rsatkichlar 2017 yil 2018 yil
Yalpi ichki mahsulot 108,1 107.8
Sanoat mahsuloti 108,3 106,6
Qishloq xo‘jaligi mahsuloti 106,9 106,6
Asosiy kapitalga kiritilgan
investitsiyalar 109,6 109,6
Chakana savdo aylanmasi 114,3 114,4
Manba: lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi
Albatta bu davlatimiz tomonidan olib borilayotgan izchil islohotlarning natijasi
hisoblanadi.
Quyidagi 2-jadvalda respublikamizda so‘ngi yillarda yalpi ichki mahsulot ishlab
chiqarishning iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha tarkibini va bunda qishloq xo‘jaligida amalga
oshirilayotgan islohotlar natijasida qishloq xo‘jaligining ulushini ko‘rishimiz mumkin.
2-jadval
Yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishning iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha
tarkibi (foizda)
ko‘rsatkichlar 2017
yil 2018
yil 201 7 yilda 2018
yilga nisbatan
o‘zgarishi (punktda)
YaIM 100,0 100,0 -
Sanoat 23,9 24,2 + 0, 7
Qishloq xo‘jaligi 18,0 17,6 - 0,4
Qurilish 6,5 6,0 - 0,5
Transport va aloha 11,5 11,9 + 0,4
Savdo 9,2 8,5 - 0,7
Boshqa tarmoqlar 21,7 23,8 + 2,1
Mahsulotlarga sof soliqlar va
eksport-import operatsiyalari 9,2 8,0 - 1,2
Quyidagi 3-jadval ma’lumotlaridan ko‘rishimiz mumkinki, 2018 yilda O‘zbekiston
Respublikasida qishloq xo‘jaligi ekin maydonlari 3601,6 gektarni tashkil qilgan bo‘lsa, 2018
yilga kelib 3658,6 gektarni tashkil etgan va bu ko‘rsatkich 101,6 foizga o‘chgan.
3-jadval
O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligining asosiy ko‘rsatkichlari
ko‘rsatkichlar 2017 yil 2018 yil 2018 yilga
nisbatan o‘si sh i,
foiz da
Qishloq xo‘jaligi ekinlari ekin
maydoni, ming gektar 3628,1 3658,6 101,6
Qishloq xo‘jaligi mahsuloti, mlrd
so‘m 2714,2 30849,4 144,0
4

ko‘rsatkichlar 2017 yil 2018 yil 2018 yilga
nisbatan o‘si sh i,
foiz da
Shu jumladan:
Dehqonchilik 16506,8 18452,5 144,6
Chorvachilik 10657,4 12396,9 143,2
Qishloq xo‘jaligida band bo‘lgan
ishlovchilarning o‘rtacha yillik soni,
mln. Kishi 3,3 3,4 106,3
Manba: O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi. O‘zbekiston Respublikasi davlat statistika qo‘mitasi,
2018 yil Qishloq xo‘jaligi mahsulotini ishlab chiqarish 2014 yilda 21422,3 mlrd. So‘mni
tashkil etgan va 2016 yida esa 30849,4 mlrd. so‘mni tashkil qilib, 2014 yilga nisbatan 144,0
foizga o‘sgan. Jumladan, dehqonchilik 144,6 foizga, chorvachilik esa 143,2 foizga o‘sgan.
Qishloq xo‘jaligida band bo‘lgan ishlovchilarning o‘rtacha yillik soni 2016 yilda 3,4 mln.
Kishini tashkil etib, 2014 yila nisbatan 106,3 foizni tashkil etgan.
Biz quyidagi 2-rasmda so‘ngi yillarda qishloq xo‘jaligi mahsuloti ishlab
chiqarishning tarkibi dinamikasini ko‘rishimiz mumkin.
1.1.1-rasm 5
. O‘zbekiston Respublikasida qishloq xo‘jaligi mahsuloti ishlab
chiqarishning tarkibi dinamikasi (foizda)
So‘ngi yillarda Republikamizda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishda dehqon
va aholining shaxsiy yordamchi xo‘jaliklari ulushi asosiy qismni tashkil etmoqda. 2014
yilda uning qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishdagi ulushi 62,8 foizni tashkil
etgan bo‘lsa, 2016 yilda 64,0 foizni tashkil qilmoqda. Fermer xo‘jaliklarining ulushi 2014
yilda 35,0 foizni, 2015 yilda 35,1 foizni va 2016 yilda 34,0 foizni tashkil etmoqda. Qishloq
xo‘jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlarning ulushlari 2014 yilda 2,2 foizni, 2015
yilda 2,1 foizni va 2016 yilda 2,0 foizni tashkil etmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning Vazirlar
Mahkamasining 2016 yil 17 yanvardagi majlisidagi “2016 yil yuqori o‘sish sur’atlari bilan
rivojlanish, barcha mavjud imkoniyatlarni safarbar etish, o‘zini oqlagan islohotlar
strategiyasini izchil davom ettirish yili bo‘ladi” nomli ma’ruzasida qayd etilgan xulosa va
ko‘rsatmalar, belgilab berilgan 2016 yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
dasturining eng muhim yunalishlari va ustuvor vazifalari O‘zbekiston Respublikasi Qishloq
5
Manba: O’zbekiston qishloq xo’jaligi. O’zbekiston Respublikasi davlat statistika qo’mitasi, 2017 yil
5

va suv xo‘jaligi vazirligi tizimidagi barcha korxona, tashkilot hamda muassasalar faoliyatida
dasturilamal sifatida qabul qilinib, qishloq xo‘jaligida iqtisodiy islohotlarni yanada
chuqurlashtirish, sohaning barcha tarmoqlarini modernizatsiya qilish, er-suv resurslaridan
samarali foydalanish, zamonaviy resusrtejamkor agrotexnologiyalarni joriy etish, ishlab
chiqarish xarajatlarini qisqartirish va mahsulot tannarxini pasaytirish, mehnat unumdorligini
oshirishni rag‘batlantirish hamda shartnomaviy-iqtisodiy munosabatlarni yanada
takomillashtirishni ta’minlaydigan chora-tadbirlar amalga oshirilishi natijasida bir qator
ijobiy ko‘rsatkichlarga erishilgan.
Respublikamizda 2016 yilda 36 trln. 957 mlrd. so‘mlik yalpi qishloq xo‘jalik
mahsuloti ishlab chiqarilib, 2015 yilga (30 trln. 849,4 mlrd. so‘m) nisbatan qiyoslama
baholarda 106,9 foiz o‘sishga erishildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 18 noyabrdagi “O‘zbekiston
Respublikasida 2014 yil Investitsiya dasturi to‘g‘risida”gi PQ-2069-sonli qaroriga muvofiq
respublika Hukumati kafolati ostida Manzilli dasturlar doirasida vazirlik tomonidan amalga
oshirilayotgan 15 ta xorijiy investitsiya loyihalari doirasida umumiy qiymati 70,07 mln.
dollar mablag‘ jalb etilib, 75,64 mln. dollar (100%) hajmdagi (2013 yilda 82,02 mln. dollar)
investitsiyalar o‘zlashtirildi.
“Sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash Davlat dasturi” bo‘yicha
2016 yilda jami 272,1 mlrd so‘mlik budjet mablag‘lari o‘zlashtirilishi mo‘ljallanib, hisobot
davrida ushbu mablag‘lag‘lar to‘liq o‘zlashtirildi. Ushbu mablag‘lar hisobiga amalga
oshirilgan melioratsiya tadbirlari natijasida 295,6 ming gektardan ortiq sug‘oriladigan
yerlarning meliorativ holatini yaxshilashga erishildi 6
.
Shunday bo‘lsa ham hozirgi kunda qishloq xo‘jaligini barqaror rivojlantirishda qator
muammolar mavjud. Bu o‘z navbatida, qishloq xo‘jaligining barqaror rivojlanishiga halal
berib, xo‘jaliklarning moliyaviy ahvoli murakkablashmoqda.
Qishloq xo‘jaligi ekinlari hosildorligining barqarorligi, eng avvalo, moliyaviy
holatning barqaror bo‘lishi bilan bog‘liq. Chunki, moliyaviy barqarorlik birinchidan, dehqon
ijtimoiy hayotining yaxshilanishini, ikkinchidan, yerga, asosiy vositalarga mablag‘
yunaltirilishini (investitsiya qilinishi) ta’minlaydi. Tuproq unumdorligini saqlash va
oshirish, yoxud ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish, sarf-xarajatni kamaytirish
va pirovardida barqaror rivojlantirishni ta’minlash imkoniyati yaratiladi.
Respublika qishloq xo‘jaligi rivojining ko‘lami va hozirgi kundagi darajasi, uning
istiqboldagi taraqqiyoti uchun hali foydalanilmagan katta imkoniyatlar mavjudligini
ko‘rsatadi. Butun iqtisodiy o‘zgarishlar xalq farovonligi, agrar islohotlarni chuqurlashtirish
va uning natijalari shu potensial imkoniyatlardan foydalanish darajasiga bog‘liq.
Bugungi kunda fermer xo‘jaligi haqli ravishda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining
etakchi bo‘g‘iniga, uni tashkil etishning asosiy shakliga aylandi. Mamlakatimizdagi jami
haydaladigan yerlarning 85 foizdan ortig‘i, yetishtiriladigan qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarining asosiy qismi aynan fermerlar hissasiga to‘g‘ri kelmoqda 7
.
Qishloq xo‘jaligini moliyalashtirishda kreditlaridan foydalanish asosiy
moliyalashtirish manbalaridan biri hisoblanadi.
Xozirgi kunda davlat tomonidan qishloq xo‘jaligini qo‘llab-quvvatlashning asosiy
yunalishlari bo‘lib quyidagilar xisoblanadi:
Birinchi yunalish – bevosita fermer xo‘jaliklarini mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha asosiy
xarajatlarini moliyalashtirish;
Ikkinchi yunalish – qishloq xo‘jaligi korxonalariga soliq imti ѐ zlarining berilishi;
Uchinchi yunalish – ball-boniteti past yerlarda paxta yetishtiradigan fermer xo‘jaliklariga
moliyaviy ѐ rdam berish;
6
7
6

To‘rtinchi yunalish – respublikamizda irrigatsiya-melioratsiya tizimini davlat
tomonidan qo‘llab-quvvatlash.
Qishloq xo‘jaligida faoliyat yuritayotgan fermer xo‘jaliklarining iqtisodiy
barqarorligini ta’minlash borasida amalga oshirilishi lozim bo‘lgan chora tadbirlarning
asosiy yunalishlari quyidagilardan iborat:
- davlat ehti ѐ jlari uchun qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtiruvchi fermer
xo‘jaliklarini kreditlash tizimini yanada takomillashtirish;
- fermer xo‘jaliklariga texnika vositalari va boshqa zaruriy ishlab chiqarish vositalari
sotib olish uchun kredit berish mexanizmini yanada takomillashtirish;
- fermer xo‘jaliklarining iqtisodiy xamda huquqiy bilimlarini doimiy
ravishda oshirib borish;
- fermer xo‘jaliklari bilan tay ѐ rlov, ta’minotchi va xizmat
ko‘rsatuvchi korxonalar o‘rtasida vujudga keladigan shartnomaviy munosabatlarga amal
qilinishini ta’minlash.
Yuqoridagi fikirlardan kelib chiqqan holda qishloq xo‘jaligi korxonalarini
moliyalashtirishda imtiyozli kreditlardan foydalanish katta ahamiyat kasb etadi.
O‘zbekistonda kichik tadbirkorlikni rivojlantirish va uning hozirgi holatini umumiy
baholash, bir tomondan, umumiy iqtisodiy vaziyatda qiyinchiliklarning mavjudligiga
qaramay, iqtisodiyotning ushbu sektori katta imkoniyatlarga va hayotiy qobiliyatga
egaligidan mamlakat xo‘jaligi tizimida ob’ektiv rolining oshib borayotganligidan darak
beradi, ikkinchi tomondan esa, bu sohada tadbirkorlikning rivojlanishida birmuncha orqada
qolish tamoyillari mavjudligini ko‘rsatadi.
So‘nggi yillarda qabul qilingan qonunlar va me’yoriy hujjatlar fermer xo‘jaliklari
vakolatlarini sezilarli ravishda kengaytirdi.
Shu bilan birga, tan olish kerakki, fermerlik harakatining Fermer xo‘jaliklari
uyushmasi shaklidagi tashkiliy tuzilmasi qishloq xo‘jaligini isloh etish va sohada ishlab
chiqarish samaradorligini oshirish, fermerlar oldida turgan vazifalarni hal etish jarayonlariga
kuchli ta’sir ko‘rsata olmadi.
Shu bois Respublika qishloq xo‘jaligida bozor munosabatlarini shakllantirish,
mulkchilikning nodavlat shakliga o‘tish, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish, dehqon va fermer xo‘jaliklari faoliyatini yulga qo‘yish kabilar agrar
islohotlarning muhim yunalishidir. Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish infratuzilmasi ko‘p
qirrali va murakkab tarmoqlarni o‘z ichiga oladi. Shu bilan birga, mamlakatimizda, ayniqsa,
qishloq joylarda xizmat ko‘rsatish va servis sohasida hali-beri foydalanilmayotgan katta
zahira va imkoniyatlar mavjudligini tan olishimiz va bunga alohida e’tibor qaratishimiz
zarur.
7

“ Gulmurodov Ibrohim Azamatovich” Fermer xo‘jalikni moliyalashtirishda imtiyozli
kreditlardan foydalanishning zarurligi.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan agrar islohotlar jarayoni o‘zining iqtisodiyotni
erkinlashtirish bosqichini o‘tamoqda. O‘tgan davr mobaynida qishloq xo‘jaligida iqtisodiy
islohotlar natijasida tub tarkibiy o‘zgarishlar amalga oshirildi. Jumladan,
- iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning mukammal huquqiy asoslari yaratildi;
- qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida mulkchilik va unga mos xolda xo‘jalik yuritish
shakllari barpo etildi, tarmoqda istiqbolli xo‘jalik yuritish shakli sifatida fermer va dehqon
xo‘jaliklarini faoliyat yurtishi uchun optimal shart-sharoitlar yaratildi;
- qishloq xo‘jaligining asosiy ishlab chiqarish vositasi hisoblangan yerga egalik qilish va
undan foydalanish munosabatlari takomillashtirildi;
- aholini o‘zimizda yetishtirilayotgan oziq-ovqat mahsulotlari bilan muntazam ta’minlab
borishga qaratilgan mustaqil agrar siyosat ishlab chiqildi va u izchillik bilan amalga
oshirilmoqda;
- mahsulot ishlab chiqarish, qayta ishlash, sotish va xizmat ko‘rsatishda bozor tamoyillari
samarali amal qilmoqda.
Tarixdan ma’lumki, har qanday jamiyatda iqtisodiyotni isloh qilish iqtisodiy dastaklar
orqali amalga oshiriladi. Mazkur dastaklar ichida moliya-kredit tizimini islox qilish amaliyoti
muhim o‘rin tutadi. Shu nuqtai nazardan mamlakatimiz qishloq xo‘jaligini kreditlash tizimini
bozor munosabatlari talablariga mos holda takomillashtirib borish qishloq xo‘jaligi ishlab
chiqarishini samarali moliyalashtirishning asosiy sharti hisoblanadi.
Bugungi kunda respublikamiz qishloq xo‘jaligini kreditlash tizimini yanada
takomillashtirishning ob’ektiv zarurligi quyidagi omillar bilan belgilanadi:
- amaldagi fermer va dehqon xo‘jaliklarini kredit olishi uchun o‘zining aylanma
mablag‘lari va garovga qo‘yadigan mulkining etishmasligi;
- qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtiruvchi amaldagi fermer va dehqon xo‘jaliklari
faoliyatida tavakkalchilik darajasining yuqoriligi va aksincha garov majburiyatlarining kuchsiz
ekanligi sababli tijorat banklari tomonidan ularni kreditlash salmog‘ining pastligi;
- fermer xo‘jaliklarini ye r uchastkasiga bo‘lgan ijara huquqi va bo‘lg‘usi hosilni garovga
qo‘ygan holda kredit olish mexanizmini amalda to‘liq ishlamasligi;
- xalqaro kredit liniyalarini jalb qilish bo‘yicha qo‘yilgan talablarga asosan fermer va
dehqon xo‘jaliklarida loyiha hajmining 25 foiziga teng xususiy kapitalning etishmasligi;
- fermer va dehqon xo‘jaliklarida loyiha hajmining 120 foiziga teng miqdordagi garov
mulkining yuqligi;
- xorijiy investorlar kredit liniyalari bo‘yicha eng kam kredit miqdori 50 ming AQSh
dollarini tashkil qilishi sababli, fermer va dehqon xo‘jaliklari tomonidan shu miqdorgacha
bo‘lgan asbob-uskunalarni kredit orqali harid qilish imkoniyatiga ega emasligi va boshqalar.
Shu bilan birga respublikamizda shakllangan tadbirkorlik sub’ektlarini tijorat banklar
tomonidan kreditlashning amaldagi tizimi qishloq xo‘jaligida mahsulot ishlab chiqarish bilan
shug‘ullanuvchi fermer va dehqon xo‘jaliklarini boshqa tarmoqlardagi tadbirkorlik su’ektlari
bilan teng sharoitga qo‘ymoqda. Ya’ni, sanoat yunalishidagi kichik korxonalarda tijorat
banklaridan olingan kreditlarning qaytimi qisqa muddatlarni tashkil etib, ularda foiz stavkalarini
(qarzlarni) to‘lash imkoniyati mavjud. Ammo, fermer va dehqon xo‘jaliklarida mahsulot
yetishtirish jarayoni mavsumiy xarakterga ega ekanligi bois ishlab chiqarishga sarflangan
moliyaviy mablag‘lar qaytimi (daromad olishi) yil yakuni bilan bog‘liq. Chorvachilik bilan
shug‘ullanayotgan tadbirkorlar esa 2-3 yildan keyingina daromad olib, sarflangan xarajatlarni,
shu jumladan bank kreditlarini yoki kredit foizlarini qaytarish imkoniyatiga ega.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, qishloq xo‘jaligini kreditlash tizimini nazariy asoslarini
takomillashtirishda fermer va dehqon xo‘jaliklari faoliyatida kreditdan foydalanishning o‘ziga
xos bo‘lgan xususiyatlari asosidagi zaruriyatiga alohida yondoshish talab etiladi .

Agrar sektorni isloh qilish yoki tarmoqni rivojlantirish strategiyasini belgilashda dehqon
o‘zining ijtimoiy va ishlab chiqarish ehtiyojlari bilan eng asosiy o‘rinda turishi lozim.
1.2.1-rasm. Fermer va dehqon xo‘jaliklari faoliyatini kreditlashning ob’ektiv
zarurligini ifodalovchi omillar
Prezidentimizning 2003-2018 yillardagi, jumladan 2003 yil 24 martdagi "Qishloq
xo‘jaligida islohotlarni chuqurlashtirishning eng muhim yunalishlari to‘g‘risida"gi farmoni,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 19 apreldagi PQ-1958-sonli “2013-2017 yillar
davrida sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash va suv resurslaridan
oqilona foydalanish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori, 2013 yil 17 apreldagi PQ-1957-sonli
“2013 - 2016 yillarda qishloq joylarda xizmat ko‘rsatish va servis sohasini jadal rivojlantirish
yuzasidan qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarorlarida dehqonning barcha muammolari
bosh mezon qilib olingan. qishloq xo‘jaligi tovar mahsuloti ishlab ishlab chiqaruvchilaraning
manfaatlarini to‘la ta’minlashga qaratilgan iqtisodiy va huquqiy shart-sharoit yaratish, xizmat
ko‘rsatuvchi va mahsulotni sotib oluvchi barcha tashkilotlar faoliyatini ushbu maqsadga
bo‘ysundirish asosiy masala sifatida e’tirof etiladi.
9Fermer xo’jaliklari faoliyatini kreditlashning ob’ektiv zarurligini
ifodalovchi omillar
Fermer xo’jaliklari faoliyatini samarali yo’lga quyishga y etarli shart-sharoitlar
yaratish
Agrotexnik tadbirlarni o’z vaqtida sifatli o’tkazilishiga iqtisodiy yordam
ko’rsatish
Ye tishtirilayotgan mahsulotni sifatli va raqobatbardosh bo’lishini ta’minlash
Fermer xo’jaliklarida qo’shimcha faoliyatni tashkil etish imkoniyatini yaratish
Yangi ish joylari tashkil qilishni iqtisodiy qo’llab-quvvatlash
Qishloq joylarda aholini ish bilan ta’minlash darajasini oshirish
Ye rlarni meliorativ holatini yaxshilash va tuproq unumdorligini oshirishni
iqtisodiy rag’batlantirish

Fermer xo‘jaliklari faoliyatini kreditlash tizimini takomillashtirilishi mohiyati va
ahamiyatiga ko‘ra bir-biri bilan o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan quyidagi iqtisodiy, ijtimoiy va
ekologik masalalarni ijobiy hal etish imkonini beradi.
Tarmoq tovar ishlab chiqaruvchilari faqat kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni yuritish
uchun mablag‘ga ega bo‘lmaganliklari maqbul uchungina emas, balki etarli darajada ijtimoiy
sharoitlar yaratish orqali qo‘llab-qavvatlanmaganliklari uchun qisqa qishloq xo‘jaligining ayrim
tarmoqlarida ishlab chiqarishni qisqartirishga majbur bo‘lganligi shundan dalolatdir. Xususan,
qishloq xo‘jaligida baho shakllanishi jarayonini samarali tartibga solish mexanizmining yuqligi,
davlat qishloq xo‘jalik mahsulotlari uchun qishloqdan katta miqdorda qarzdorligi regional
bozorda mahalliy tovar ishlab chiqaruvchilar mahsulotlarining raqobatbardoshligi pasayishiga,
chetdan keltirilgan oziq-ovqat mahsulotlari ularni siqib chiqarishiga olib keldi.
Biroq shuni ta’kidlash zarurki, iqtisodiyotni bozor talablari asosida qayta qurishning
hozirgi bosqichida banklarning roli keskin ortdi. Ular bir tomondan, iqtisodiyot bozor tomon
harakatlanishiga yordam bersa, ikkinchi tomondan, uning muhim sektorlari xo‘jaligi samarali
taraqqiy etishiga ta’sir ko‘rsatadi.
Bugungi kunda rivojlanayotgan fermer xo‘jaliklarini, kichik va xususiy biznesni
moliyaviy jihatdan ta’minlash, shuningdek, ularga kichik va o‘rta biznes rivojlanishiga
ko‘maklashish fondidan kreditlar berish uchun bir necha moliya-kredit muassasalari, jumladan,
«Mikrokreditbank», «Agro bank» «Qishloq qurilish bank» kabi qishloq xo‘jalik
maqsulotlarining tarkibidan o‘simlik turlari bo‘yicha ixtisoslashgan uchta banklar ajralib chiqdi.
Bunday sharoitda aksariyat tijorat banklari faoliyati asosan vositachilik tadbirlariga qisqa
muddatli kreditlar berish bilan cheklanib qolayapti. Bu esa mamlakatda kredit resurslaridan
umumishlab chiqarish manfaatlari yulida to‘liq samarali foydalanishga, pul aylanishi jarayonini
mustahkamlashga yordam berayapti.
O‘zbekiston milliy iqtisodiyoti va uning muhim bo‘g‘ini – qishloq xo‘jalik sohasida
bozor iqtisodiyotining ko‘p ukladli shakllanish davriga kirdi. Bunda tovar ishlab chiqaruvchilar
o‘rtasidagi o‘zaro iqtisodiy munosabatlar pirovard natijada qiymat qonuni, talab va taklif,
raqobatni hisobga olish, xaridorlar manfaati ustuvorligi asosiga qurilmoqda.
Qishloq xo‘jaligini kreditlash tizimini isloh qilish va uni takomillashtirish qishloq
xo‘jaligini bozor iqtisodiyoti sharoitiga mos holda qayta tashkil etishning muhim tarkibiy qismi
hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligida moliya-kredit islohotlarini amalga oshirish orqali bu
jarayonlarni takomillashtirishning asosiy maqsadi - agrar sektorni zarur moliyaviy resurslar bilan
shunchaki ta’minlash jarayonigina emas, balki, xo‘jalik sub’ektlarining ma’suliyatga asoslangan
holda ishlab chiqarishni tashkil etish va uni rivojlantirish uchun moliyaviy mablag‘lardan
foydalanish, erkin bozordan moddiy-texnik vositalar xarid qilish, kreditlarni qaytarish va kapital
to‘plashga imkon beradigan rentAbellik darajasiga erishish uchun tadbirkorona ish yuritishga
qaratilgan.
Qishloq xo‘jalik tovar ishlab chiqaruvchilari uchun joriy etilgan dotatsiyalar o‘z
mazmunini yuqotmoqda. Bunga birinchidan, inflyatsiya jarayoni mobaynida to‘lovlarining 2-3
oylab to‘xtatib turilishi, ikkinchidan, to‘lov turlarining ko‘pligi (sotilgan mahsulotlar uchun,
energiya resurslari uchun to‘lovlar va xokazo). hatto yil oxirida moddiy ressurslarning davlat
tomonidan past narxlarda sotishdek moddiy rag‘batlantirish chorasi qisqa inflyatsiya oqibatida
o‘z mohiyatini yuqotmoqda.
Davlat tomonidan qishloq xo‘jaligi sub’ektlarini moliyaviy mablag‘lar bilan ta’minlash
uchun bir necha tadbirlarni amalga oshirish choralarini ko‘rib chiqish davr talabi bo‘lib
qolmoqda. Bevosita qishloq xo‘jalik korxonalari ixtiyorida bo‘lgan madaniy-maishiy
yunalishdagi ob’ektlar saqlovi bo‘yicha xarajatlarni budjetdan moliyalashtirish masalasini qisqa
muddatda hal etish zarur. Negaki ijtimoiy infratuzilma saqlovi xarajatlari qishloq xo‘jaligi
korxonalariga og‘ir yuk bo‘lib tushmoqda.
Xo‘jalikda boqimandalik holati yuzaga kelmasligi uchun davlat yuli bilan qo‘llab-
quvvatlashda (subsidiya) muayyan xo‘jalik faoliyatining darajasi, yuzaga kelgan iqtisodiy holati
ob’ektivligi hisobga olinishi kerak.
10

Ushbu muammolarni hal qilish agrar tadbirkorlarning iqtisodiy mustaqilligini va
moliyaviy barqarorligini yuzaga keltiradi. Shu o‘rinda agrar tadbirkorlik faoliyatini
moliyalashtirish tizimini maqbullashtirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Hozirgi kunda mamlakatimizda qishloq xo‘jaligida agrar tadbirkorlik faoliyatini
moliyalashtirish bo‘yicha quyidagi tashkilotlar faoliyat yuritmoqda: Dehqon va fermer
xo‘jaliklarini qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi, Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish
vazirligi huzuridagi ish bilan ta’minlanishga ko‘maklashuvchi jamg‘armasi va yangi tashkil
etilayotgan kredit uyushmalari, shuningdek, agrar tadbirkorlik faoliyatiga kredit resurslarini
ajratuvchi bir qancha tijorat banklari shakllandi.
Re spublikaning etakchi muassalari, idoralari va tashkilotlari agrar soha bilan bog‘liqdir.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan izchil islohotlarning ustivor yunalishlaridan biri - bu
kichik dehon va fermer xo‘jaliklarini rivojlantirishdir. Aytish lozimki, dehqon va fermer
xo‘jaliklariga qulayliklar yaratilmoqda va imtiyozlar berilmoqda. Xususan yangi tashkil etilgan
fermer xo‘jaliklari ikki yilgacha barcha turdagi soliqlardan ozod etilganini, ularga boshlang‘ich
sarmoyani shakllantirish uchun kreditlar ajratilayotgani soha rivojida muhim omil bo‘lmoqda.
Hozirgi vaqtda xususiy tadbirkorlik, kichik biznes sub’ektlarini ayniqsa dehqon va fermer
xo‘jaliklarini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi qonunlari, Prezident
Farmonlari, Vazirlar Maxkamasi qarorlariga asosan mazkur sohani rivojlantirish bo‘yicha
me’yoriy-huquqiy baza takomillashtirilib kelinmoqda.
Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2003 yil 30 oktabrdagi
«2004-2006 yillarda fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish kontsepsiyasini amalga oshirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida»gi 476-sonli qarorining ijrosi yuzasidan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari
yetishtiruvchilarning asosiy mulkchilik shakli sifatida fermer xo‘jaliklarini tashkil etish va
ularning faoliyati uchun qulay shart-sharoitlar yaratish borasida turli chora tadbirlar olib
borilmoqda.
Qishloqda tadbirkorlikni, qayta ishlash kichik korxonalarni yanada rivojlantirish
maqsadida, tijorat banklari tomonidan dehqon-fermer va shirkat xo‘jaliklariga texnika,
texnologiya, uskunalar va mexanizmlar sotib olish uchun uzoq muddatli kreditlar ajratilishi
yulga qo‘yilgan.
Ammo bu xo‘jaliklar moliyaviy ahvolining yomonlashuvi natijasida ularning banklardan
katta miqdordagi muddati o‘tgan qarzlari saqlanib qolmoqda.
Qishloq xo‘jaligi korxonalari moliyasining mohiyati birinchi navbatda qishloq
xo‘jaligining o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadi. Qishloq xo‘jaligida yer, chorva mollari
va boshqa tabiiy boyliklardan ishlab chiqarish jarayoniga jalb etilgan bo‘lib, bu uning
iqtisodiyotning boshqa tarmoqlaridan farqlanishiga sabab bo‘ladi. Xususan, qishloq xo‘jaligida
asosiy ishlab chiqarish vositasi bo‘lgan yer boshqa asosiy vositalar singari eskirmaydi
(amortizatsiya qilinmaydi) va shu tufayli mahsulot tannarxini shakllantirishda ishtirok etmaydi.
Shu bilan bir vaqtda yer uchastkalarining tabiiy unumdorlik darajasi va joylashgan o‘rni qishloq
xo‘jaligi korxonalari differensial daromad (renta) hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
Qishloq xo‘jaligi asosiy ishlab chiqarish fondlarining aksariyat qismini mahsulotlar va
ishchi hayvonlar tashkil etadi. Ammo, ularni takror ishlab chiqarish jarayoni bevosita qishloq
xo‘jaligining o‘zida amalga oshiriladi. Yer singari mahsulodor chorva mollariga nisbatan qisqa
amortizatsiya hisoblanmaydi vau mahsulot tannarxi shakllanishida ishtirok etmaydi.
Qishloq xo‘jaligda ishlatiladigan ko‘pgina xomashyo va materiallar bevosita korxonaning
o‘zida yaratiladi. Yaratilgan mahsulotning ma’lum bir qismi (podani to‘ldirish uchun yosh
mollar, urug‘lik, chorva mollari uchun oziqa, mahalliy o‘g‘it sifatida go‘ng va boshqa.)
realizatsiya qilinmay, korxonaning o‘zida takror ishlab chiqarish jarayonida foydalanish uchun
olib qolinadi.
Chorva mollarini boqish va o‘simliklarni parvarishlash ishlab chiqarish jarayoniga
avanslangan aylanma mablag‘larning uzoq vaqt davomida aylanishini talab etadi.
O‘simlikchilikda u bir yilgacha, chorvachilikda esa 9 oygacha davom etadi. Buning natijasida
qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining asosiy qismi yil oxirida (asosan chorakda) realizatsiya
11

qilinadi va pul tushumining bir maromda aylanishiga imkon bermaydi. Bu esa xo‘jalikning
yakuniy moliyaviy natijalarini faqatgina yil yakuniga ko‘ra aniqlashni taqoza etadi.
Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining tabiiy – iqlimiy shart – sharoitlarga bog‘liqligi
hosilsizlik, suv toshqini, qurg‘oqchilik va boshqa tabiiy ofatlar ta’siriga qarshi korxonalarning
moddiy va pul zahira fondlarini yaratishni taqazo qiladi.
Ishlab chiqarish jarayonining uzoqligi sababli qishloq xo‘jaligida yil boshida qilingan
sarf-xarajatlar o‘z natijasini yil oxirida beradi.
Masalan, kuzgi bug‘doy ekin uchun oktabr oylarida yerlar tayyorlanib urug‘lik sepiladi
va may-iyun (7-8 oy) oylarida yig‘ib olinadi. Bug‘doyni sotib, puli olgingunga qadar (10-12 oy)
yana vaqt o‘tadi.
Bu holat ishlatilayotgan mablag‘larni 10-12 oy, ba’zi xollarda 15-18 oygacha ushlanib
qolishiga sabab bo‘ladi va buning natijasida xo‘jaliklarning o‘z mablag‘lari etishmaydi.
Qishloq xo‘jalik korxonalarga imtiyozli kreditlar ajratish va tijorat banklarining bu
korxonalarga zarar etkazilganligi uchun javobgarligi qonunan belgilab qo‘yildi.
Qishloq xo‘jaligini isloh qilishini sifatan yangi darajasi respublikamizda 1998 yil 30
aprelda qabul qilingan «Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida»gi va «Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida»gi
O‘zbekiston Respublikasi konunlari bilan ajralib turadi.
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirish, mineral o‘g‘itlar, yoqilg‘i moylash materiallari
sotib olishga karatilgan aniq maksadli kreditlar, qishloq xo‘jalik korxonalariga beriladigan
bo‘naklarni «O‘zagrosug‘urta» sug‘urtalaydi. «O‘zagrosug‘urta» qishloq xo‘jalik korxonalari
oladigan maqsadli kreditlar va bo‘naklarni 50 foiz mikdorda sug‘urtalaydi. Qolgan 50 foiz uchun
tayyorlovchilar, masalan paxta zavodi yoki don mahsulotlari kombinati qishloq xo‘jalik
korxonalarining mol - mulkini garovga oladi..
Yuqoridagi keltirilgan omillardan yaqqol ko‘rinib turibdiki, respublikamizda fermer
xo‘jaligini rivojlantirish uchun barcha iqtisodiy - negiz yaratib berilgan.
12

“ Gulmurodov Ibrohim Azamatovich” Fermer xo‘jaligini moliyalashtirishda
imtiyozli kreditlash mexanizmini isloh qilish bosqichlari tahlili.
Fermer xo‘jaliklarini imtiyozli kreditlash tizimining eng asosiy bo‘g‘inlaridan biri davlat
ehtiyojlari uchun yetishtirilayotgan paxta va galla yetishtirish xarajatlarini davlat orqali
moliyalashtirish tizimi hisoblanadi. Davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan qishloq xo‘jalik
mahsulotlari uchun hisob-kitoblarni amalga oshirish Moliya vazirligi huzuridagi “Davlat
ehtiyojlari uchun xarid kilinadigan qishlok xo‘jalik mahsulotlariniig hisob-kitob Jamg‘armasi”
tomonidai amalga oshiriladi. Jamg‘arma O‘zbekistoi Respublikasi Prezidentining 1998 yil 31
dekabrdagi 2165-sonli Farmoniga muvofiq tashkil qilingan.
O‘zbskiston Rsspublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1999 yil 28 yanvarda 612-raqam
bilan ro‘yxatga olingan “Davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan kishloq xo‘jalik
mahsulotlarining hisob-kitob Jamg‘armasi to‘g‘risida nizom”ga muvofiq jamg‘arma mablag‘lari
davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan qishloq xo‘jalik mahsulotlari uchun hisob-kitoblarii
o‘z vaqtda moliyalashtirishii ta’minlashga mo‘ljallangan.
Jamg‘arma mablag‘larini shakllantirishning asosiy manbalari quyidagilar bo‘ladi:
- paxta tolasini eksport qilish forvard shartnomalaridan kelib tushadigan bo‘nak to‘lovlari;
- paxta tolasi eksporti bo‘yicha yakuniy hisob-kitoblardan kelib tushadigai tushumlar;
- kredit resurslari ;
- davlat ehti yo jlar i uchun xarid kili n adigai mahsulo tni qayta baholashda n shaklla n adiga n
mabla g‘ lar ;
- budjetdan tashqari boshqa mabla g‘ lar.
Jam g‘ armani n g p axta xom - ashyosini va g‘allani ishlab chiqarish, so t ib olish va qayta
ishlash n i moliyalashtirish bo‘yicha moliya agenti bo‘lib O A TB “ Agro bank” hisoblanadi.
Jamg‘armani moliya agentiga limit va me’yor doirasida ajratilayotgan mablag‘larni
samarali va ko‘zlangan maqsadlarga sarflanishini, maxsus ochilgan maqsadli hisoblar orqali
davlat ehtiyojlari uchun etkazib berilayotgai mahsulotlar uchun o‘z vaktida hisob-kitob qilinishi
hamda Jamg‘armaning maqsadli mablag‘larini va tegishli haq to‘lovlarini o‘z muddatida
qaytarish ustidan pazorat qilish yuklatiladi.
Jamg‘armaning sotib olish, saqlash, qayta ishlash va soatish bo‘yicha tijorat agentlari
bo‘lib:
- paxta xom-ashyosi bo‘yicha – Paxtasanoat hududiy aksiyadorlik birlashmalari ;
- g‘alla bo‘yicha - «O‘zdonmahsulot» aksiyadorlik kompaniyasi hisoblanadi.
Tijorat agentlari davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan umumiy hajmiga Jamg‘arma
bilan tuzilgan Bosh bitimga asosan Agrobank ishtirokida o‘zini tayyorlov tashkilotlari orqali
qishloq xo‘jaligi korxonalari bilan mahsulotni sotib olishga, sotib olinayotgai mahsulot uchun
to‘liq hisob qilishga o‘z vaqtida va asosli shartnoma kontraktatsiyalar tuzilishini, mahsulotii
sotib olishda, saqlashda va qayta ishlashda belgilangan standartlarga rioya qilish ustidan
iazoratni ta’mminlaydilar.
Respublikamizda tijorat banklari tomonidan davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigai
g‘alla va paxta xom ashyosi yetishtirish xarajatlarini moliyalashtirish maqsadlari uchun kredit
ajratish uch bosqichda amalga oshirildi.
Birinchi bosqichda - mustaqilligimizning dastlabki yillarida qishloq xo‘jaligi
korxonalarining moliyaviy axvoli beqarorligi sababli, qishloq xo‘jaligi maxsulotlarini
yetishtirish xarajatlarini tayyorlov korxonalari orqali bo‘naklash orqali moliyalashtirish
mexanizmi joriy qilindi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidsntiniig 1998 yil 31 dekabrdagi Farmoniga muvofiq joriy
etilgan davlat ehtiyojlari uchun yetishtiriladigan kishloq xo‘jalik mahsulotlariii tayyorlov
korxonalari orqali bo‘naklash mexanizmi:
13

- qishloq xo‘jaligiga xizmat ko‘rsatuvchi tarmoq korxonalarini ishlab chikarish
salohiyatini saklab qolishga xizmat qildi;
- xo‘jaliklarning kredit olish qobiliyati o‘ta past bo‘lgai sharontda, paxta xom ashyosi va
don yetishtirishni tizimli asosda moliyalashtirib borishga imkoi yaratdi.
Shuningdek, fermer xo‘jaliklari soni keskin oshib borishi sharoitida, ularni bo‘naklash
mexanizmiga muvofiq moliyalashtirish jarayonida bir qator muammolar vujudga keldi.
Bosqichlar davr Moliyalashtirish mexanizmi
1-bosqich 1999-2002
yillar Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirish xarajatlarini
tayyorlash korxonasi orqali bo‘naklar (transh ajratish)
mexanizmi
2-bosqich 2003-2004
yillar 2003 yildan Buxoro, Namangan, Farg‘ona va Xorazm, 2004
yildan boshlab, Andijon, Jizzax, Navoiy va Samarqand
viloyatlarida fermer xo‘jaliklarni bo‘naklashning (transh
ajratishning) amaldagi mexanizmi o‘rniga, xizmat ko‘rsatuvchi
tijorat banklarining imtiyozli kreditlash mexanizmini sinov
tariqasida joriy etish
3-bosqich 2005-2007
yillar Respublika miqyosida 2005 yil hosilidan paxta va 2006 yil
hosilidan boshlab g‘alla yetishtirish xarajatlarini to‘liq hajmda
imtiyozli kredit ajratish yuli bilan moliyalashtirish
1-rasm 8
. Davlat extiyojlari uchun xarnd qilinadigan kishloq xo‘jalik mahsulotlarini
yetishtirish xarajatlarini moliyalash tizimini bosqichlari
Ikkinchi bosqichda – yuzaga kelgan vaziyatni inoabga olgan holda, tashkil etilgai fermer
xo‘jaliklarining mulkdor sifatida faoliyat ko‘rsatishlarida erkinlik yaratish va ishab
chiqarishning iqtisodiy natijalarida ularning moddiy manfaatdorliklarini oshirish maqsadida
amaldagi moliyalashtirish tizimi bosqichma-bosqich takomillashtirib borildi. Xususan, Vazirlar
Maqkamasiiing 2002 yil 7 noyabrdagi 383-sonli qaroriga muvofiq, 2003 yil hosilidan boshlab
Buxoro, Namangan, Farg‘ona va Xorazm viloyatlarida fermer xo‘jaliklarini bo‘naklashning
amaldagi mexanizmi o‘rniga, ularga xizmat ko‘rsatuvchn tnjorat banklarining nmtiyozli
kreditlarini ajratish mexanizmi sinov tariqasida joriy etildi.
O‘zbskiston Resnublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 30 oktabrdagi 476-sonli
karoriga muvofiq Moliya vazirligiiing 2004-2005 yillarda respublikadagi barcha fermer
xo‘jaliklarining davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigai paxta xom ashyosi va g‘alla
yetishtirish xarajatlarini ularga xizmat ko‘rsatuvchi tijorat banklari orqaln to‘g‘ridan-to‘g‘ri
imtiyozli kreditlash mexanizmiga o‘tish to‘g‘risidagi taklifi kabul qilindi. 2004 yil hosilidan
boshlab Andijon, Jizzax, Navoiy va Samarqand viloyatlarida ham ushbu mexanizm joriy etildi.
Uchinchi bosqichda - tadbiq etilgan mexanizm o‘z samaradorligini hamda afzalligini
isbotlagandan so‘ng Vazirlar Mahkamasiping 2004 yil 17 dekabrdagi “Davlat ehtiyojlari uchun
xarid qilinadigan qishloq xo‘jalik mahsulotlari yetishtirishni mablag‘ bilan ta’minlash
mexanizmini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq davlat ehtiyoji
uchun xarid qilinadigan:
• paxta xom ashyosi yetishtirishni moliyalapggirish - 2005 yil xosilidan boshlab;
• g‘alla hosilini yetishtirishni moliyalashtirish - 2006 yil hosilidan boshlab, tijorat
banklarining imtiyozli kreditlarini ajratish mexanizmiga o‘tkazilishi belgilab berildi.
Ushbu holatni inobatga olgan holda hamda fermer xo‘jaliklarini mahsulot ishlab chiqarish
bilan bog‘liq xarajatlarini moliyalashtirishda kredit resurslarnga bo‘lgan talabini to‘liq
kondirish hamda ularga qulayliklar yaratish maqsadida, 2007 yildan boshlab davlat ehtiyojlari
uchun xarid kilinadigap paxta va g‘alla hosilini kreditlash mikdori 50 foizdan 60 foizgacha
ko‘paytirildi.
Davlat buyurtmasi bo‘yicha qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtiruvchi xo‘jaliklarga
8
14

O‘zbekiston Rsspublikasi Adliya Vazirligida 2007 yilning 14 aprelida 1675-son bilan ro‘yxatga
olingan “Qishloq xo‘jaligi korxonalarining davlat ehtiyojlarn uchun xarid kilinadigai paxta va
galla yetishtirish xarajatlariii tijorat banklari tomonidan kreditlash tartibi to‘g‘risidagi
Nizom”ga asosan imtiyozli kreditlar ajratiladi.
Kreditlar davlat ehtiyojlariga sotiladigan mahsulot qiymatiiing 60 foizigacha miqdorlarda
yillik 3 foizlik ustama xaq to‘lash sharti bilan (2 foizlik qismi bank marjasi) g‘alla uchun 12
oygacha, paxta xom-ashyosi uchun 18 oygacha bo‘lgan muddatga beriladi.
Xususan, tijorat banklarining xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga ajratayotgan imtiyozsiz
(tijorat) kreditining yillik fonz staikalari 25-30 foiz va uidan ham yuqori bo‘layotgan bir paytda,
fermer xo‘jaliklariga tijorat banklari va budjetdan tashqari jamg‘armalar tomonidan
ajratilayotgan imtiyozli kreditlarning yillik foiz stavkalari tijorat kreditlari foiz stavkalaridai 2-3
barobar past bo‘lmokda. Bu esa o‘z iavbatida qishloq xo‘jaligi korxonalari faoliyatini davlat
tomonidan moliyaviy rag‘batlantirish va qo‘llab-quvvatlash siyosatiiiig natijasidir va
fermerlarning moliyaviy imkoniyatlarini kengaytirmoqda.
O‘zbekiston Respublikasiiiig qonunchilik hujjatlarida tijorat banklari va budjetdan
tashqari jamg‘armalar orqali fermer xo‘jaliklariii kreditlashda quyidagi imtiyozlar joriy etilgan:
- davlat ehtiyojlari uchun yetishtiriladigan paxta xom ashyosi va g‘alla kiymatining
60 foizi qiymatida beriladigan qisqa muddatli imtiyozli kredit yillik 3 foizli stavkada;
-tijorat banklarining “imtiyozli jamg‘armasi”dan beriladigan kreditlariiing yillik foiz
stavkalari miqdori O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki qayta moliyalash stavkasining 50
foizidan ortiq bo‘lmagan mikdorda belgilanadi;
- tijorat banklariiing fermsr xo‘jaliklariga milliy yoki xorijny valyutada qarz
berayotgan kunda birjadan tashqari valyuta bozori kursi bo‘yicha 10000 (o‘n ming) AQSh
dollariga teng qiymatdagi mikrokreditlarning yillik foiz stavkasi Markaziy Bank qayta
moliyalashtirish stavkasidan oshiq bo‘lmagan miqdorda;
- “Mikrokreditbank”ning mablag‘lari hisobidan beriladigan eng kam ish haqiniig 200
barobarigacha boshlang‘ich sarmoya uchun mikrokreditlar yillik 5 foizli stavkada, biznespi
keigaytirish aylanma mablag‘larni to‘ldirish uchun eng kam ish hakining 500 barobarigacha
mikrokreditlar Markaziy Bank kayta moliyalash stavkasidan ortiq bo‘lmagan miqdorda
belgilanadi.
Budjetdan tashqari jamg‘armalar kredit resurslari hisobidan beriladigan imtiyozli
kreditlarning yillik foiz stavkalari:
- dastlabki sarmoyani shaklantirishda Markaziy Bankning amaldagi kayta moliyalash
stavkasiiiig 1/6 qismi miqdorida;
- fermer xo‘jaliklariii rivojlantirish va kengaytirish, qishloq xo‘jaligi texnikasini sotib
olish, fermerlik inshootlarini qurish uchun Markazin Bankniig amaldagi qayta moliyalash
stavkasiiing 1/3 qismi miqdorida belgilangan.
OATB «Agrobank» kichik biznss va hususiy tadbirkorlarning etakchi kreditoriga aylanib
bormoqda.
Fermer xo‘jaliklari faoliyatini kreditlashtirish hajmi yildan-yilga oshib borayotgani ijobiy
holdir.
15

Fermer xo‘jaligini moliyalashtirishda tijorat banklarining imtiyozli
kreditlardan foydalanish tahlili.
«Qishloq xo‘jaligi korxonalarining davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan paxta va
g‘alla yetishtirish xarajatlarini tijorat banklari tomonidan kreditlash tartibi to‘g‘risida»gi
Nizomga asosan tijorat banklari tomonidan ushbu kreditlar qishloq xo‘jaligi korxonalariga
muddatlilik, to‘lovlilik, ta’minlanganlik hamda maqsadli foydalanish shartlarida davlat
ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan g‘alla va paxta xomashyosi yetishtirish xarajatlarini
moliyalashtirish maqsadlarida beriladi. Kreditlar tegishli qishloq xo‘jalik mahsuloti bo‘yicha
qishloq xo‘jaligi korxonalari bilan yakuniy hisob-kitoblar tugaguncha, lekin g‘alla yetishtirishni
moliyalashtirishga ajratilgan kreditlar bo‘yicha 12 oydan va paxta xomashyosi yetishtirishni
moliyalashtirishga ajratilgan kreditlar bo‘yicha 18 oydan ko‘p bo‘lmagan muddatga, qaytarish
muddatini uzaytirish huquqisiz beriladi.
Fermer xo‘jaligi korxonalariga davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan g‘alla va paxta
xomashyosi yetishtirish xarajatlarini moliyalashtirish maqsadlariga banklarimiz tomonidan
imtiyozli shartlar asosida kreditlar yillik 3 foiz stavkada ajratilmoqda. Mazkur kreditlar ish haqi
va unga tegishli ajratmalarni to‘lash, mineral o‘g‘it va o‘simliklarni kimyoviy va biologik
himoya qilish vositalarini hamda yoqilg‘i-moylash mahsulotlarini xarid qilish, MTPlar, muqobil
MTPlar va qishloq xo‘jalik texnikasi mavjud bo‘lgan boshqa xo‘jalik sub’ektlarining xizmatlari
bo‘yicha to‘lovlarga, lizingga (moliyaviy ijaraga) berilgan texnika vositalarining lizing
to‘lovlariga, SIUlar (suv iste’molchilari uyushmalari) xizmatlari, yagona er solig‘i, elektr
energiyasi, urug‘lik uchun to‘lovlarga ajratilib kelinmoqda.
Respublikamiz hukumati tomonidan fermer xo‘jaliklarini moliyaviy qo‘llab-quvatlash va
rivojlantirish borasida olib borilayotgan tizimli tadbirlar natijasida yildan-yilga fermer
xo‘jaliklarining mamlkat agrar tarmog‘idagi o‘rni mustahkamlanib, yaratilayotgan qishloq
xo‘jaligi mahsulotlari hajmida ularning salmog‘i ortib bormoqda.
Fermer xo‘jaliklarining davlat bilan iktisodiy munosabatlari keng qamrovli bo‘lib, bunda
eng avvalo moliya-kredit mexanizmlari asosiy o‘rinni egallaydi.
Fermer xo‘jaliklariii moliya-kredig tizimi orqali qo‘llab-quvvatlash biriichi navbatda
imtiyozli kredit berish mexanizmini qo‘llash hamda kreditlashni kafolatlash darajasini
rivojlantirish bilan xarakterlanadi.
Fermer xo‘jaliklari faoliyatini kreditlashni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash borasida
bir qator imtiyozlar joriy etilgan.
Fermer xo‘jaligining moliyaviy natijalarini tahlil qilganimizda m ahsulotlarni sotishdan sof
tushum 2018 yilda 32,18 mln so‘mni tashkil qilgan, 2019 yilda esa 42,91 mln so‘mni tashkil
qilib, m ahsulotlarni sotishdan sof tushum o‘tgan yilga nisbatan 10,727 mln. So‘mga, 133,3
foizga o‘sgan.
16

6 -jadval
“ Gulmurodov Ibrohim Azamatovich” fermer xo‘jaligining 2019-2020 yillardagi
moliyaviy natijalari tarkibi, tuzilishi va dinamik o‘zarishining tahlili
Ko‘rsatkichlar yillar
O‘zg arish
(+; -)
201 9 20 20
Mahsulot (tovar, ish va xizmat) larni
sotishdan sof tushum 32 184 42 911 10 727
Sotilgan mahsulot (tovar, ish va xizmat)
larning tannarxi 22 774 35 343 12 569
Mahsulot (tovar, ish va xizmat) larni
sotishning yalpi foydasi (zarari) (satr. 010 –
020) 9 410 7 568 -1 842
Davr xarajatlari, jami 8 016 5 077 -2 939
Sotish xarajatlari 2 149 2 282 133
Ma’muriy xarajatlar 5 867 2 795 -3 072
Asosiy faoliyatning foydasi (zarari) 1 394 2 491 1 097
Umumxo‘jalik faoliyatining foydasi (zarari) 1 394 2 491 1 097
Foyda solig‘ini to‘lagunga qadar foyda (zarar) 1 394 2 491 1 097
Hisobot davrining sof foydasi (zarari) 1 394 2 491 1 097
Manba: fermer xo‘jaligining moliyaviy hisobotlari asosida
Sotilgan mahsulotlarning tannarxi esa 2019 yilda 22,77 mln so‘mni tashkil etgan bo‘lsa,
2020 yilda 35,34 mln so‘mni tashkil qilib, o‘tgan yilga nisbatan 155,19 foizga oshgan. Sotilgan
mahsulotlarning tannarxining o‘sishi hisobiga mahsulotlarni sotishdan olinadigan yalpi
foydasining kamayishiga olib kelgan. Ammo, fermer xo‘jaligining davr xarajatlari, jumladan
ma’muriy xarajatlarni kamatirishga erishgan va asosiy faoliyatning foydasi 2019 yilda 1,39 mln
so‘mni tashkil qilgan bo‘lsa, 2020 yilda bu ko‘rsatkich 2,49 mln so‘mni tashkil etib, o‘tgan yilga
nisbatan 178,6 foizga o‘sishiga erishilgan.
17

7 -jadval
“Gulmurodov Ibrohim Azamatovich” fermer xo‘jaligining 2020 yilda debitorlik va
kreditorlik qarzlari balansi tahlili
Debitorlik farzlar Ming so‘m Kreditorlik qarzlar Ming
so‘m
Xaridor va buyurtmachilarning qarzi 18 958 Budjetga to‘lovlar
bo‘yicha qarz 20 030
Mol etkazib beruvchilar va
pudratchilarga berilgan bo‘naklar 200 Sug‘urtalar bo‘yicha qarz 100
Budjetga soliqlar va boshqa majburiy
to‘lovlar bo‘yicha bo‘nak to‘lovlari 271 Maqsadli davlat
jamg‘armalariga to‘lovlar
bo‘yicha qarz 9 489
Boshqa debitorlik qarzlari 4 400
Jami 23 829 Jami 29 619
Kreditorlik qarzlarning debitorlik
qarzlardan ortiqchaligi 5 790 Debitorlik qarzlarning
kreditorlik qarzlardan
ortiqchaligi -
Balans 29619 Balans 29619
Manba: fermer xo‘jaligining moliyaviy hisobotlari asosida
Ta hlil qilinayot gan fermer xo‘jaligining 2 020 yilda jami debitorlik qarzlari 23829 ming
so‘mni, kreditorlik qarzlari esa 29619 ming so‘mni tashkil etib, kreditorlik qarzlar debitorlik
qarzlarga nisbatan 5790 ming so‘mni tashkil etmoqda. Debitorlik qarzlarda x aridor va
buyurtmachilarning qarzi 18958 mln so‘mni, mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan
bo‘naklar 200 ming so‘mni, budjetga soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha bo‘nak
to‘lovlari 271 ming so‘mni, boshqa debitorlik qarzlari 4400 ming so‘mni tashkil etmoqda.
O‘z navbatida budjet ga to‘lovlar bo‘yicha qarz 20030 ming so‘mni, sug‘urta bo‘yicha qarz
100 ming so‘mni, maqsadli davlat jamg‘armalariga to‘lovlar bo‘yicha qarz 9489 ming so‘mni
tashkil etadi.
1 tonna xom ashyoni yetishtirish uchun 2019 yilda 989296 so‘m sarflanishi bo‘lsa, 2020
yilda 1049900 so‘m sarflanishi rejalashtirilgan bo‘lib, o‘tgan yilga nisbatan xarajatlar summasi
106,2 so‘mga oshgan.
1 tonna xom ashyoni yetishtirish uchun sarflanadigan xarajatlar tarkibida ish haqi va unga
tegishli ajratmalarga jami xarajatlarning 11,3 foizini tashkil etadi. Mineral o‘g‘itlar esa 201 9 yilda
36 foizini tashkil etgan bo‘lsa, 20 20 yilda 34 foizini tashkil etmoqda. O‘simliklarni kimyoviy va
biologik usulda himoya qilishga 2019 yilda 3,4 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2020 yilda 2,4 foizni
tashkil etib, o‘tgan yilga nisbatan xarajatlar salmog‘i kamaygan.
18

8 -jadval
2019-2020 yillarda 1 tonna paxta xom ashyosini ye tishtirish xarajatlari tarkibi va
dinamikasi
T.r. Xarajatlar turlari 20 19 yil 20 20 yil
So‘m Foiz s o‘ m Foiz
1 Ish h a q i va unga tegishli ajratmalarga 105927 11,3 118638 11,3
2 Mineral o‘g‘ itlar 337468 36 356966 34
3 O‘ simliklarni h imoya q ilish 31872 3,4 25198 2,4
sh.j;
a)kimyoviy usul bilan 15936 5 0 17849 50
b)biologik usul bilan 15936 5 0 17849 50
4 Agrokimyo stan siya lari xizmati 4200 0,4
5 Uru g‘ lik 57182 6,1 64044 6,1
sh.j; tuksiz uru g‘ lik chigit 20014 35 22415 35
6 Mexanizatsiya xizmati (MTP,MMTP
va q ishlo q x o‘ jalik texnikasi mavjud
b o‘ lgan bosh q a x o‘ jalik sub’ektlari 60932 6 66144 6,3
7 Lizing t o‘ lovlari 44996 1,8 62994 6
8 SFU xizmati 17811 1,9 19948 1,9
9 YoMM 229665 14,5 237277 22,6
10 Polietelin plyonkasi xarajatlari 5624 0,6 6299 0,6
11 Elektr energiyasi xarajatlari 18748 2 26247 2,5
12 Yagona ye r soli g‘ i 18748 2 20998 2
13 Viloyat va tuman Q SXB ajratma 3750 0,4 4200 0,4
14 O‘ zbekiston Fermerlar Kengashiga
ajratma 4687 0,5 5250 0,5
Jami 989296 100 1049900 100
Manba: Kasbi tumani hokimiyati ma’lumotlari asosida
Yoqilgi moylash materiallari xarajatlari 2019 yilda 14,5 foizni tashkil qilgan bo‘lsa,
2020yilda 22,6 foizni tashkil etmoqda. Bu ko‘rsatkich o‘tgan yilgan nisbatan 1,6 baravarga
oshgan. Boshqa xarajatlar salmog‘i deyarli o‘zgarmagan. Bu xarajatlarning o‘zgarishi xarajatlar
turlari narxlarining o‘zgarishi bilan bog‘liq hisoblanadi.
19

9 -jadval
“Gulmurodov Ibrohim Azamatovich” fermer xo‘jaligiga ajartilgan imtiyozli kreditlar tarkibi tahlili
Kreditlar tarkibi 201 7 yil 201 8 yil 201 9 yil 20 20 yilda o‘zgarishi
Summasi
m. So‘m Salmog‘i
% Summasi m.
so‘m Salmog‘i
% Summasi m.
so‘m Salmog‘i
% 201 8 yilga
nisbatan 201 9 yilga
nisbatan
Jami kredit summasi
Shu jumladan:
Neft maxsulotlariga
Mineral o‘g‘ it ga
Mexanizatsiya xizmati
Ish haqiga
Soliq va qishloq xo‘jalik
korxonalariga xizmat
ko‘rsatuvchi boshqa xo‘jalik
sub’ektlariga 30732
6864
9650
5350
2049
6919 100
22.5
31.5
17.5
6
22.5 33632
9632
8500
3300
1808
10392 100
28.6
25.5
9.8
5.3
30.8 37655
8477
12667
4400
1870
10392 10
22.5
33.5
11.7
4.9
27.3 6923
+1613
+3017
-850
-179
3473 4323
-1155
+4167
+1100
+62
0

Fermer xo‘jaligi korxonalari tayyorlov korxonalari bilan kontraktatsiya shartnomalari
tuzganlaridan keyin kredit olish uchun ularning asosiy talab qilib olinguncha depozit
hisobvarag‘iga xizmat ko‘rsatayotgan bankka ariza bilan murojaat etishadi.
Arizaga quyidagi hujjatlar ilova qilinadi:
- tayyorlov tashkilotlari bilan tuzilgan kontraktatsiya shartnomalari nusxalari;
- kreditga bo‘lgan talabni aniqlash uchun tayyorlangan biznes-reja;
- moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot (2-shakl).
Kreditlar qaytishini ta’minlash maqsadida, tijorat banki davlat ehtiyojlari uchun xarid
qilinadigan paxta xom ashyosi va g‘alla yetishtirishni moliyalashtirish maqsadida qishloq
xo‘jaligi korxonalariga berilgan imtiyozli kreditlar qaytarilishi bo‘yicha o‘zining tadbirkorlik
xavfini sug‘urta qilishi mumkin. Bunda, sug‘urta tashkilotlari tomonidan taqdim etilgan sug‘urta
polisi kredit shartnomasida belgilangan kreditning butun qaytarish muddatiga beriladi. Sug‘urta
tashkiloti bilan kelishilgan sug‘urta puli taqdim etilayotgan kredit miqdoridan ko‘p bo‘lmasligi
zarur.
Doimiy ravishda davlat buyurtmasini va tijorat banki oldidagi majburiyatlarini bajarib
kelayotgan fermer xo‘jaliklariga kreditlar qonunchilikda belgilangan tartibda ta’minotsiz
(ishonchli kreditlar) ajratilishi mumkin.
Tayyorlov korxonalari tijorat banklari tomonidan paxta va g‘alla yetishtirish xarajatlarini
qoplash uchun berilgan kreditlar va ularga hisoblangan foizlarning qarzdor qishloq xo‘jalik
korxonalari tomonidan muddatida qaytarilishi borasida kafillik berishlari mumkin. Kafillik
qonunchilikda belgilangan tartibda rasmiylashtiriladi.
Kredit shartnomasi kuchga kirgandan so‘ng, keyingi ish kunidan kechiktirmasdan qishloq
xo‘jaligi korxonasiga ssuda hisobvarag‘i ochiladi.
Qishloq xo‘jalik korxonalarining ssuda hisobvarag‘idan to‘lovlar faqat belgingan
maqsadlar uchun naqd pulsiz shaklda (ish haqidan tashqari) qishloq xo‘jalik korxonalarining
to‘lov topshiriqnomalariga asosan amalga oshiriladi.
Joriy yil hosili uchun etkazib berilgan moddiy-texnik resurslar va ko‘rsatilgan xizmatlar
uchun 2-kartotekaga kirim qilingan va belgilangan tartibda qarz oluvchi tomonidan
aktseptlangan to‘lov talabnomalariga muvofiq to‘lovlar amalga oshiriladi.
To‘lov talabnomalari qarz oluvchi tomonidan aktseptlanmagan taqdirda, to‘lovlar sud
qarori asosida undiriladi.
Shuningdek, «O‘zneftmahsulot» aksiyadorlik kompaniyasi, «Qishloqxo‘jalik-kimyo»
hududiy aksiyadorlik jamiyatlari va MTP (mashina-traktor parklari) tuman korxonalari va
tashkilotlari bilan tuzilgan shartnomalarda fermer xo‘jaligining joriy va kelgusi oyda amalga
oshiriladigan agrotexnik tadbirlariga qilinadigan xarajatlar qiymati miqdorida (o‘g‘itlash,
shudgorlash) oldindan to‘lovni amalga oshirish belgilangan taqdirda fermer xo‘jaliklari ushbu
xarajatlar summasini to‘lov topshiriqnomalari orqali oldindan to‘lovlarni o‘tkazishlari mumkin.
Bunda, to‘lovlar quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
a) oylik ish haqi to‘lovlari uchun agrotexkartalarda belgilangan me’yorlarda;
b) qishloq xo‘jalik korxonalarining mineral o‘g‘it va o‘simliklarni himoya qilishning
kimyoviy vositalari, «O‘zagromashservis» uyushmasi MTP larining xizmatlari, yoqilg‘i-moylash
mahsulotlari, foydalanilgan elektroenergiya va urug‘lik materiali qiymati uchun to‘lovlarda,
mablag‘lar «Qishloqxo‘jalikkimyo» OAJ filiallari, «O‘zagromashservis» uyushmasi MTPlari,
«O‘zneftmahsulot» kompaniyasi, «O‘zbekenergo» DAK korxonalari hamda tayyorlov
korxonalarining maxsus 23210 (23220)-sonli hisob raqamlariga o‘tkaziladi;
v) SIUlar (Suv iste’molchilari uyushmalari), o‘simliklarni biologik usulda himoya qilish
uchun biolaboratoriya va biofabrikalar tomonidan ko‘rsatilgan xizmatlar uchun to‘lovlar ularning
maxsus 23210 (23220)-sonli hisob raqamlariga o‘tkaziladi;
g) muqobil MTPlar, fermer xo‘jaliklari, «O‘zkimyosanoat» davlat aksiyadorlik
kompaniyasi, «O‘zdonmahsulot» AK va «O‘zpaxtasanoat» uyushmasi tizimidagi korxonalar
huzurida faoliyat yuritayotgan muqobil MTP mas’uliyati cheklangan jamiyatlari hamda qishloq
xo‘jalik texnikasi mavjud bo‘lgan boshqa xo‘jalik sub’ektlari tomonidan ko‘rsatilgan va

ko‘rsatiladigan texnika xizmatlari uchun to‘lovlarda, mablag‘lar ularga xizmat ko‘rsatuvchi
tijorat banklarida ochilgan maxsus 23210 (23220)-sonli hisob raqamlariga o‘tkazib beriladi.
d) boshqa tashkilotlar tomonidan ko‘rsatilgan xizmatlar hamda ehtiyot qismlar uchun
to‘lovlarda, mablag‘lar ushbu tashkilotlarning talab qilib olinguncha depozit hisob raqamlariga
o‘tkazib beriladi.
Tijorat banklar to‘lovlarning ssuda hisobvarag‘idan belgilangan maqsadlar va agrotexnik
me’yorlar bo‘yicha amalga oshirilishini nazorat qiladi. Tijorat banklar sug‘urta tashkilotlari va
Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining tuman bo‘linmalari bilan birgalikda sug‘urta shartnomasi
asosida har bir qishloq xo‘jaligi korxonasi bo‘yicha paxta va g‘alla ekinlarining holatini va
bo‘lajak hosilning berilgan kreditlarning qaytarilishini ta’minlash uchun etarliligini aniqlash
maqsadida doimiy monitoring o‘rnatadilar.
Ekinlar (to‘liq yoki qisman) mavjud bo‘lmagan yoki ular ahvolining qoniqarsizligi,
jumladan agrotexnik tadbirlarning kechikishi, ekin maydonlarini begona o‘tlar bosib ketishi
natijasida kutiladigan hosil olishning imkoni yuqligi aniqlanganda, bu haqda bank va sug‘urta
tashkiloti hamda Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining tuman bo‘linmalari (Fermer xo‘jaliklari
uyushmasining vakilligi) birgalikda uch tomonlama dalolatnoma tuzadilar. Ushbu dalolatnoma
asosida bank kreditlashni to‘xtatadi va kreditlar hamda ularga hisoblangan foizlarni muddatidan
oldin so‘ndirish choralarini ko‘radi. Bu choralar kredit shartnomasida kelishilgan bo‘lishi kerak.
Shu bilan bir vaqtda Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining tuman bo‘linmalari tomonidan ushbu
dalolatnoma xizmat ko‘rsatuvchi tarmoq korxonalariga etkazilishi lozim.
Kreditlar va unga hisoblangan foizlar qishloq xo‘jaligi korxonalarining maxsus 23210
(23220) hisob raqamlariga qishloq xo‘jalik mahsulotlarini tayyorlov korxonalariga sotishdan
tushgan mablag‘lar hisobidan, birinchi navbatda bank tomonidan memorial orderlar bilan
undiriladi.
Kredit shartnomasi asosida berilgan kreditlarni qaytarish muddati etib kelganda, ularni
undirib olish uchun, qarzdor — qishloq xo‘jaligi korxonasining mablag‘i etarli bo‘lmaganda,
tijorat banklari sug‘urta polisi asosida sug‘urta tashkilotlariga sug‘urta hodisasi ro‘y berganligi
to‘g‘risida murojaat qiladilar.
Sug‘urta tovoni, tijorat banklari va sug‘urta tashkilotlari o‘rtasida tuzilgan Bosh polis
asosida tijorat banklariga 5 kun muddatda to‘lab beriladi.
Topshirilgan mahsulot uchun yakuniy hisob-kitoblarda tayyorlov korxonalari tomonidan
qishloq xo‘jaligi korxonalariga etkazib berilgan moddiy boyliklar qiymati va avvalgi yillar
qarzlarini chegirib qolishga yul qo‘yilmaydi. Ushbu moddiy boyliklar uchun hisob-kitoblar va
kreditor qarzlarni undirish ajratilgan bank kreditlari to‘liq qaytarilgach, qishloq xo‘jalik
korxonasining hisob raqamidan o‘rnatilgan tartibda to‘lov hujjatlariga asosan amalga oshiriladi.
Kreditlardan foydalanganlik uchun foizlar kreditning amaldagi qoldig‘iga har kuni
hisoblab boriladi va qishloq xo‘jalik mahsulotlarini tayyorlov korxonalariga sotishdan tushgan
mablag‘lar hisobidan:
- g‘alla yetishtirishni moliyalashtirishga ajratilgan kreditlar bo‘yicha yilning iyul oyidan
boshlab va kreditni to‘liq qaytarish vaqtigacha;
- paxta xom ashyosi yetishtirishni moliyalashtirishga ajratilgan kreditlar bo‘yicha yilning
noyabr oyidan boshlab va kreditni to‘liq qaytarish vaqtigacha undiriladi.
Bunda qishloq xo‘jaligi korxonalari kreditni va unga hisoblangan foizlarni muddatidan
oldin qaytarishlari mumkin.
Ajratilgan kreditlarning maqsadli ishlatilishi xizmat ko‘rsatuvchi bank rahbarlari
zimmasiga yuklatiladi. Shuningdek, ajratilgan kreditlardan maqsadli foydalanish Moliya
vazirligining Nazorat-taftish bosh boshqarmasi tomonidan tekshirib boriladi.
Davlat ehtiyojlari uchun yetishtiriladigan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish
xarajatlarini moliyalashtirish uchun tijorat banklari tomonidan ajratilayotgan imtiyozli kreditlarni
belgilangan maqsadlar bo‘yicha yunaltirishga mansabdor shaxslarning aralashuvi qat’iyan
taqiqlanadi.
23

F ermer xo‘jaligi tuman hokimligida davlat ro‘yxatiga olingan va Nizomi tasdiqlangan.
O‘zbekiston Respublikasi amaldagi qonunlariga, me’yoriy xujjatlariga va o‘z Nizomiga asosan
faoliyat yuritadi. tijorat bankida yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi sub’ekt
sifatida hisob raqami ochilgan. Fermer xo‘jaligining asosiy faoliyati dehqonchilik bilan
shug‘ullanishdan iborat bo‘lib, 2020 yil 25 gektar ekin maydonida paxta ekishni rejalashtirgan.
Quyidagi hollarda qarzdorni bundan buyon kreditlashni to‘xtatish va foizlarni hamda
kredit bo‘yicha asosiy qarzni muddatidan oldin undirish mumkin:
- kreditdan maqsadsiz foydalanilganda;
- foiz to‘lovlari ko‘rsatilgan muddatlarda amalda oshirilmaganda;
- qarzdorning moliyaviy ahxvoli yomonlashganda (zararlar, nolikvid balans va boshkalar)
buxgalteriya hisobi lozim darajada yuritilmaganda, taqdim etilgan hisobotlarning noto‘g‘riligi
(haqqoniy emasligi) aniqlanganda;
- mazkur shartnomaga asosan qarzdor hisobot ma’lumotlarini taqdim etmaganda, Bank
nazoratidan bo‘yin tovlaganda (bosh tortganda);
- kredit qaytarilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi mazkur shartnomada ko‘zda tutilgan
boshqa majburiyatlar bajarilmaganda.
Ekinlar (to‘liq yoki qisman) mavjud bo‘lmagan yoki ular ahvolining qoniqarsizligi,
jumladan agrotexnik tadbirlarning kechikishi, ekin maydonlarini begona o‘tlar bosib ketishi
holatlari aniqlanganda, bu haqda Bank va «O‘zagrosug‘urta» DASKning hamda Qishloq va suv
xo‘jaligi vazirligining tuman bo‘linmalari birgalikda uch tomonlama dalolatnoma tuzadilar.
Ushbu dalolatnoma asosida Bank kreditlashni to‘xtatadi va kreditlar hamda ularga hisoblangan
foizlarni muddatidan oldin so‘ndirish choralarini ko‘radi.
Kreditdan maqsadsiz foydalanish hollari aniqlanganda maqsadsiz foydalanilgan summa
qarz oluvchidan 10% jarima bilan undiriladi.
Kredit berish uchun tomonidan ajratilgan kredit resurslari Bankning vakillik hisob
varag‘iga kelib tushgan kundan boshlab 4 kun ichida qarz oluvchi tomonidan o‘zlashtirilmasa
muddatida ishlatilmagan mablag‘ni Moliya Vazirligiga 10% jarima undirib qaytariladi.
Asosiy qarzni qaytarish muddati kechiktirilganda (muddati o‘tgan kredit), qarzdor
Bankka butun kechiktirilgan davr uchun shartnomada belgilangan foiz stavkasining 1,5 baravar
oshirilgan mikdorida yuqori foiz to‘laydi.
Foizlarni belgilangan muddatda to‘lamaganlik va ular bo‘yicha muddati o‘tgan summalar
vujudga kelgani uchun, qarzdor bankka kechiktirilgan tulovning har bir kuni uchun
kechiktirilgan to‘lov summasining 0,4%i mikdorida, ammo kechiktirilgan to‘lov summasining
50%idan oshmagan mikdorda penya tulaydi.
Davlat ehtiyojlari uchun paxta xomashyosi va g‘alla yetishtirish xarajatlariiing 60 foizini
imtiyozli kreditlash tizimi bir qator afzalliklarga ega bo‘lishiga karamay, bu tizimning o‘ziga
xos kamchiliklari mavjudligi ham ko‘zga tashlanmoqda. Xususan, davlat ehtiyojlari uchun xarid
qilinadigan paxta xomashyosi va g‘allani tijorat banklari orqali moliyalashtirish mexanizmi
haniuzgacha erkinlashtirilmagan, ya’ni fermerlarga rejalashtirilgan hosil qiymatining 60 foizi
miqdorida ajratiladigan 3 foizli kredit hozirgi kungacha xarajat moddalari bo‘yicha bo‘lib
ajratiladi va fermerlar uni toki yakuniy hisob-kitoblar amalga oshirilmaguncha mustaqil ishlatish
imkoniyatiga ega emaslar.
Imtiyozli kreditlar ajratishda va yakuniy to‘lovlarda hisob- kitoblarni bir-necha hisob
raqamlari orqali amalga oshirilishi xo‘jaliklar uchun noqulay bo‘lib, ular tomonidan ortiqcha
vaqt va mablag‘ sarflanishiga sabab bo‘lmoqda.
Hisob-kitoblariiig joriy etilgan tartibi moddiy rssurslar etkazib beruvchi korxonalar va
fermerlar o‘rtasidagi debitorlik va kreditorlik qarzlarini qisqartirish o‘rniga, aksincha ortib
borishiga olib keladi.
24

Xulosa va takliflar
Qishloq xo‘jaligini isloh qilishni chuqurlashtirishning ustivor vazifalari mamlakat
hayoti va iqtisodiyotida agrar sohaning tutgan o‘rni, respublikaning iqtisodiy mustaqilligini
ta’minlash, shu bilan birga iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida islohotni bosqichma-bosqich
amalga oshirib borish va rivojlantirishning muhim ahamiyatga ega ekanligidan kelib chiqadi.
Mamlakatimizda yalpi qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarishning bir maromda
o‘sishiga erishildi va o‘tgan 2016 yilda bu ko‘rsatkich 6,6 foizga teng bo‘ldi.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida respublikamiz yalpi ichki mahsulotida
qishloq xo‘jaligining ulushi asosiy o‘ringa ega bo‘lib, so‘ngi yillarda 17-18 foizini tashkil
etmoqda va oxirgi yillarda qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish bir maromda
o‘sishiga erishib kelinmoqda.
Fermer xo‘jaligini moliyalashtirishda tijorat banklari kreditlaridan foydalanish boshqa
tarmoqlar va sohalarga nisbatan kredit mablag‘larini jalb qilishda va kreditlarni qaytarishda
o‘z xususiyatlariga ega. Shunday ekan, mamlakatimiz qishloq xo‘jaligini kreditlash tizimini
bozor munosabatlari talablariga va mavsumiylik xarakterlariga mos holda takomillashtirib
borish qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini samarali moliyalashtirishning asosiy sharti
hisoblanadi.
Fermer xo‘jaligini kreditlash tizimini takomillashtirilishi iqtisodiy jihatdan, ijtimoiy
jihatdan va ekologik jihatdan ijobiy natijalarga olib keladi. Ayniqsa, fermer xo‘jaligi
moliyalashtirishda imtiyozli kreditlardan foydalanish bugungi kunda alohida ahamiyat kasb
etadi.
Shu bilan birga f ermer xo‘jaligini ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish va
rivojlanishining ichki imkoniyatlari to‘liq ochilmagan. Qishloq xo‘jaligini tubdan isloh qilish,
qishloqda agrar va iqtisodiy munosabatlarni joriy qilish aynan qishloq xo‘jaligida faoliyat
xususan moliya kredit munosabatlari bilan bog‘liq bo‘lgan, hali to‘liq ishlamayotgan
imkoniyatlar kiradi.
Fermer xo‘jaligini ng boshqa sohalaridan farqli ravishda o‘zga xos xususiyatlarga ega
bo‘lib, shunga muvofiq ravishda xizmat ko‘rsatuvchi ishlab chiqarish infratuzilma
tarmoqlarini tashkil etishda mavjud shart-sharoitlar albatta hisobga olinishi kerak. Fermer
xo‘jaligini ning mavsumiylik xususiyatidan kelib chiqqan holda, ya’ni ekin ekish, sug‘orish,
o‘g‘itlash, agrotexnika, hosilni yig‘ib olish va yerlarni keyingi yil mavsumiga tayyorlash
ishlarining o‘z vaqtida bajarilishi lozim, shunga mos ravishda xizmat ko‘rsatuvchi
infratuzilma tarmoqlari faoliyatida qisqa mavsumiylik xususiyati mavjud: tabiiy-biologik
sharoitning ta’siri natijasida, ob-havo iqlimining o‘zgarib turishi (qurg‘oqchilik yoki
yog‘ingarchilik va boshqa shu kabi holatlar) natijasida ayrim ishlab chiqarish infratuzilma
xizmatlariga bo‘lgan talab turli mintaqa va davrlarda turlicha bo‘lishi va ularning o‘zgarib
turishi.
O‘tgan davr mobaynida qishloq xo‘jaligida iqtisodiy islohotlar natijasida tub tarkibiy
o‘zgarishlar amalga oshirildi. Jumladan,
- iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning mukammal huquqiy asoslari yaratildi;
- qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida mulkchilik va unga mos xolda xo‘jalik yuritish
shakllari barpo etildi, tarmoqda istiqbolli xo‘jalik yuritish shakli sifatida fermer va dehqon
xo‘jaliklarini faoliyat yurtishi uchun optimal shart-sharoitlar yaratildi;
- qishloq xo‘jaligining asosiy ishlab chiqarish vositasi hisoblangan yerga egalik qilish
va undan foydalanish munosabatlari takomillashtirildi;
- aholini o‘zimizda yetishtirilayotgan oziq-ovqat mahsulotlari bilan muntazam ta’minlab
borishga qaratilgan mustaqil agrar siyosat ishlab chiqildi va u izchillik bilan amalga
oshirilmoqda;
- mahsulot ishlab chiqarish, qayta ishlash, sotish va xizmat ko‘rsatishda bozor
tamoyillari samarali amal qilmoqda.

Fermer va dehqon xo‘jaliklari faoliyatini kreditlash tizimini takomillashtirilishi
mohiyati va ahamiyatiga ko‘ra bir-biri bilan o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan quyidagi iqtisodiy,
ijtimoiy va ekologik masalalarni ijobiy hal etish imkonini beradi.
Bitiruv malakaviy ishni yozish natijalari asosida quyidagi takliflarni berish maqsadga
muvofiq deb o‘ylaymiz:
- Paxta yetishtiruvchi dehqon uchun rag‘batlantiruvchi tadbirlar tizimini rivojlantirish
qisqa muxim axamiyat kasb etadi. Bunda rejadan ortiqcha yetishtirildigan mahsulotni ishlab
chiqaruvchi ixtiyorida qoldirish va uni eksport qilishdan tushgan mablag‘lar xo‘jaliklar
tomonidan o‘zlashtirilishini ta’minlash paxta yetishtiruvchi xo‘jaliklar moddiy
manfaatdorligini oshirib, oilaviy pudratda ishlovchilarda g‘uza parvarishini sifatli o‘tkazishga
yuqori darajada manfaat to‘g‘diradi.
- Barcha viloyatlar bo‘yicha sotib olinadigan paxta tolasi hosiliga bir hil narx to‘langan.
Bizning fikrimizcha bunday holat qishloq xo‘jaligida faoliyat ko‘rsatuvchi fermer va dehqon
xo‘jaliklarini to‘liq rag‘batlantirmaydi. Chunki turli viloyatlar turli tabiy va biologik sharoitga
ega. Shu sababli ularning qilgan sarf xarajatlarini to‘liq va to‘g‘ri qoplash maqsadida paxta
narxini tabaqalashtirilsa, ya’ni ularning tabiy iqlim va boshqa sharoitlarini hisobga olinsa
maqsadga muvofiq bo‘lar edi.
- Fermer va dehqon xo‘jaliklarini moliyaviy mablag‘lar bilan to‘liq ta’minlash
maqsadida tularga beriladigan boshlang‘ich sarmoyani shakllantirishga tarqatiladigan kredit
resurslari miqdorini ko‘tarish zarur. Shu bilan birga mijozlarga boshlang‘ich sarmoya
miqdorini qisqa minimal ish haqi miqdoriga qarab emas balki aniq bir erkin almashadigan
batqaror valyutaga asoslanib belgilansa va uning miqdorini mikrokredit miqdoriga
tenglashtirilsa bank kreditlariga bo‘lgan raqobat yana oshar edi. Bu esa o‘z navbatida
banklarning qiziqishini ko‘tarilishga olib kelgan bo‘lar edi.
- Fermer xo‘jaliklari bilan tayyorlov, xizmat ko‘rsatuvchi va mahsulotni qayta ishlovchi
korxonalar o‘rtasidagi shartnomaviy munosabatlarni takomillashtirish, tomonlar
majburiyatlarining o‘z vaqtida bajarilishini ta’minlashga erishish;
- Davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinayotgan qishloq xo‘jaligi mahsu-lotlari uchun
to‘lovlarni o‘z vaqtida amalga oshirilishini va ushbu mablag‘-lardan fermerlarni erkin
foydalanishini ta’minlash asosida qishloq xo‘jalik korxonalari va ularga xizmat ko‘rsatuvchi
tarmoqlarni moliyaviy-iqtisodiy holatini yaxshilashni rag‘batlantirish
Ushbu muammolarning hal etilishi qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtiruvchi
barcha tuzulmalarni moliyaviy axvolini yaxshilanishiga, har bir dehqon moddiy
maifaatdorligini ta’minlash orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
26

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: O‘zbekiston, 2014.
2. O‘zbekiston Respublikasining “Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida”gi qonuni. Xalq so‘zi,
1998 yil 6-iyun.
3. O‘zbekiston Respublikasining “Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida”gi qonuni. Xalq so‘zi,
1998 yil 6-iyun.
4. O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
to‘g‘risida”gi qonun, T.: O‘zbekiston, 1995.
5. O‘zbek iston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonun, T.:
O‘zbekiston, 1996.
6. O‘zbekiston Respublikasining “Mikromoliyalash to‘g‘risida”gi qonun, T.:
O‘zbekiston, 2006 yil 25 avgust.
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 24 avgustdagi “Kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik muhitini
shakllantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-4354-sonli Farmoni.
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 31 dekabrdagi “Davlat
ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan qishloq xo‘jalik mahulotlarining hisob-kitob
jamg‘armasini tashkil etish to‘g‘risida”gi PF-2165-sonli Farmoni (o‘zgartirishlari bilan birga).
9.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning mamlakatimizni 2016
yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy
dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining
majlisidagi ma’ruzasi. Xalq so‘zi, 2017 yil 15 yanvar
10. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Markaziy banki Boshqaruvining 2015
yil 16 fevraldagi “ Qishloq xo‘jaligi korxonalarining davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan
paxta va g‘alla yetishtirish xarajatlarini tijorat banklari tomonidan kreditlash tartibi
to‘g‘risidagi nizomga o‘zgartirish kirish to‘g‘risida”gi 10, 288-V-2-sonli qarori.
11. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Markaziy banki Boshqaruvining
2011 yil 23 fevraldagi “ Qishloq xo‘jaligi korxonalarining davlat ehtiyojlari uchun xarid
qilinadigan paxta va g‘alla yetishtirish xarajatlarini tijorat banklari tomonidan kreditlash
tartibi to‘g‘risidagi Abdug‘aniev A., Abdug‘aniev A.A. Qishloq xo‘jaligi. Qishloq xo‘jalgi
iqtisodiyoti: oliy o‘quv yurtlarining iqtisodiy ta’lim yunalishi talabalari uchun darslik, -T.:
Adib nashriyoti, 2011.
12.Choriev Q., Berkinov B. Dehqon va fermer xo‘jaliklarini tashkil etish va yuritishning
huquqiy-me’yoriy asoslari. –T.: Sharq. 2002.
13. Olimjonov O.O. va boshq. Fermerlik faoliyatining huquqiy va moliyaviy
asoslari. – T.: O‘zbekiston, 2005.
14. Salimov B., Yusupov M. Qishloq xo‘jaligini davlat tomonidan tartibga solish va qo‘llab
quvvatlash. Ilmiy monografiya. – T.: Iqtisodiyot, 2011.
Internet saytlari.
http://www. tdiu .uz
http://www.lex.uz
http:// www.stat.uz
http://agro.uz
27

Qishloq xo‘jaligining mamlakat iqtisodiyotida tutgan o‘rni va ahamiyati.

Sotib olish