Qishloq xo’jalik mahsulotlari tannarxi va uni kamaytirish yo’llari - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	177.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Qishloq va o'rmon xo'jaligi

Sotuvchi

Shahzodabonu

Ro'yxatga olish sanasi 17 Aprel 2025

23 Sotish

Qishloq xo’jalik mahsulotlari tannarxi va uni kamaytirish yo’llari

Sotib olish

MAVZU: QISHLOQ XO`JALIK MAHSULOTLARI TANNARXI VA
UNI KAMAYTIRISH YO`LLARI
MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………...3
I.BOB.QISHLOQ XO`JALIGI
IQTISODIYOTIDA DAVLAT SIYOSATI……….9
1.1 Qishloq xo‘jaligining innovatsion faoliyatida
davlat
siyosati……………………………………………….9
1. 2 Qishloq xo‘jaligida innovatsion jarayonlarni
davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning asosiy
yo‘nalishlari………………………………………...12
II BOB. QISHLOQ XO`JALIK
MAHSULOTLARINING TANNARXINI
HISOBLASH………………………………………18
2.1 Tannarx tushunchasi va turlari………………….18
2.2 Qishloq xo`jalik mahsulotlarining tannarxini
hisoblash usullari………………...
………………….26
III BOB. QISHLOQ XO`JALIK
XARAJATLARINI TEJASH VA
MAHSULOTLAR TANNARXINI PASAYTIRISH
YO`LLARI………………………………...……….26
3.1 . Qishloq xo’jaligida xarajatlar
turlari…………...26
3.2 Qishloq xo`jaligi mahsulotlari tannarxini
pasaytirish yo`llari
……………………………………………….....30
1

XULOSA…………………………………………...33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………….34

KIRISH
Mamlakatimiz qishloq xo‘jaligi tarixida ushbu amaliyot o‘z o‘rniga ega,
ya’ni
asrlar davomida shakllangan an’anaviy sabzavotchilik va bog‘dorchilik
madaniyati mahalliy o‘g‘itlardan foydalanishni ko‘zda tutadigan biologik
dehqonchilik tamoyillariga asoslangan. Bu genlarni modifikatsiya qilish
texnologiyalarini
qo‘llamasdan, ozuqaviy qiymati yuqori, o‘ziga xos ta’m va iste’mol
xususiyatlariga ega bo‘lgan organik (ekologik toza) meva va sabzavotlarni
yetishtirish imkonini beradi.
Shuningdek, ayni vaqtda respublikamizda organik qishloq xo‘jaligini
rivojlantirish uchun quyidagi qulay sharoitlar mavjud
➢ zaharli moddalar bilan zararlanmagan ekin maydonlari;
➢ tomorqa xo‘jaliklarida yetishtirilgan organik mahsulotlarni eksport qilish
natijasida aholi daromadini oshirish imkoniyati;
➢ organik ishlab chiqarish bo‘yicha agroklaster, logistika va kooperatsiya
tizimlarini rivojlantirish natijasida aholi bandligini oshirish imkoniyati;
➢ laboratoriyalar, nazorat va sertifikatlashtirish tizimlarini takomillashtirish
hisobiga qishloq xo‘jaligi mahsulotlari sifatini tahlil qilish imkoniyati;
➢ genetik modifikatsiyalangan organizmlar (GMO)dan holi mintaqalar.
Agrosanoatni modernizatsiyalash bo‘yicha amalga oshirilayotgan tadbirlar
natijasida qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirish hajmi tobora ortib
boryapti.
2

Aholini yil davomida meva-sabzavotlar bilan uzliksiz ta’minlash maqsadida
zamonaviy andozalar asosida issiqxonalar bunyod etish, bog‘lar, tokzorlar
maydonini kengaytirish yetishtirilgan hosilni kuz-qish davrida sifatli saqlash
imkonini beradigan omborxonalar barpo etish say-harakatlari ham alohida
e’tibordaki, bu oziq-ovqat maxsulotlari ta’minotining barqarorligi, boshqacha
aytganda, aholi dasturxoni farovonligiga xizmat qilmoqda. Jumladan,
mamlakatimiz har yili 16-20 million tonnaga yaqin meva-sabzavot
yetishtirilmoqda. Aholi jon
boshiga qariyb 300 kg sabzavot, 75 kg kartoshka va 44 kg uzum to‘g‘ri keladi.
Bu xalqaro normalarga ko‘ra maqbul deb hisoblanadigan iste’mol me’yoridan
uch barobar ko‘pdir.
Hozirgi kunda yurtimizda qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtiruvchi 260
dan
ortiq korxonada Global G.A.P. hamda Organic standartlari asosida sifat tizimi
joriy etilgan va ular xalqaro darajada sertifikatlashtirilgan.
Global G.A.P. - bu birlamchi mahsulot uchun yagona integratsiyalashgan
standart bo’lib, uning alohida modullarini turli xil tovarlar guruhiga, o’simlik
mahsulotlarini ishlab chiqarishdan hayvonlarni yetishtirishga nisbatan qo’llash
imkoniyati mavjud. Global G.A.P. sertifikatini olganingizdan so’ng, barcha
mahsulotlaringiz yuqori sifatli va foydalanish uchun to’liq xavfsiz ekanligini
mahsulotingiz
iste’molchisiga (ishlab chiqaruvchiga, savdo tarmog’iga) ko’rsatishingiz
mumkin.
Mavzuning dolzarbligi.
3

O‘zbekiston Respublikasida organik qishloq xo‘jaligi va organik oziq-ovqat
mahsulotlari ishlab chiqarishni rivojlantirish konsepsiyasida quyidagi
jihatlarga urg‘u berilgan:
organik mahsulotlarni rasmiy kafolatlash va ishlab chiqarish hajmini oshirish,
ishlab chiqaruvchilarning xorijiy bozorlarga kirishini yengillashtirish va
eksport geografiyasini kengaytirish;
qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining investitsiyaviy jozibadorligini
yaxshilash va yangi investitsiya loyihalarini amalga oshirish, qishloq
aholisining bandligini oshirish
sog‘lom ovqatlanish imkoniyatini mustahkamlash, qishloq xo‘jaligi va
oziq-
ovqat mahsulotlarining yuqori sifati hamda xavfsizligini oshirish, atrof-
muhitga salbiy ta’sirlarni kamaytirish;
tuproq unumdorligini oshirish va degradatsiyasining oldini olish,
ekotizimning biologik xilma-xilligini, ekologik barqarorlikni saqlab qolish,
«daladan dasturxongacha» texnologik sxemasi bo‘yicha sertifikatlashtirish
va nazorat tizimlarini kuchaytirish;
ilmiy-tadqiqot ishlarini kengaytirish va malakali mutaxassislar tayyorlash
ishlarini jadallashtirishga qaratilgan.
Ekspertlarning baholashiga ko‘ra, dunyo organik mahsulotlari bozorida
so‘nggi 5 yil davomida yiliga o‘rtacha 15 foizdan o‘sishga erishilib, 2022
yilda
savdo aylanmasi 212 mlrd AQSh dollari (jahon qishloq xo‘jaligi ishlab
chiqarishi umumiy hajmining 20 foizi) ni tashkil etishi prognoz qilingan.
Organik qishloq xo‘jaligi tadqiqotlari instituti (FiBL) ma’lumotlariga ko‘ra,
4

dunyoning 103 ta mamlakatida organik qishloq xo‘jaligi to‘g‘risida qonun
qabul qilingan bo‘lib, 6 ta mamlakatda qonun ishlab chiqilmoqda.
Organik qishloq xo‘jaligi tadqiqotlari instituti (FiBL) va Organik qishloq
xo‘jaligi harakati bo‘yicha Xalqaro Federatsiyasi (IFOAM)ning Jahon
organik
qishloq xo‘jaligi statistikasi bo‘yicha 2019 yildagi nashrida O‘zbekiston
Respublikasi meva yetishtirish bo‘yicha qulay sharoitga ega bo‘lgan
dunyodagi 10 ta davlat qatoriga kiritilgan va respublikamiz organik meva
ishlab chiqarish uchun qulay yer maydonlariga ega ekanligi qayd etilgan.
Mavzuga oid qarorlar
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 23-oktabrdagi
“O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning 2020 — 2030-
yillarga mo‘ljallangan strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5853-
son Farmoni ijrosini ta’minlash maqsadida:
1. O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning 2020
— 2030-yillarga mo‘ljallangan strategiyasi doirasida 2021-yilda:
1) oziq-ovqat xavfsizligi bo‘yicha davlat siyosatini ishlab chiqish va joriy
etish yo‘nalishida:
a) shakllangan dehqonchilik ko‘nikmalari, tuproq-iqlim sharoiti, suv
ta’minotidan kelib chiqib, respublikaning barcha tumanlarining hududlari
muayyan turdagi mahsulotlar yetishtirishga bosqichma-bosqich
ixtisoslashtiriladi. Bunda:
qishloq xo‘jaligi ekinlarini joylashtirishda asosiy e’tibor uning
hosildorligi, eksportbopligi, yaxlit maydonlarda yetishtirilishiga qaratiladi;
kooperatsiya va klaster tizimi asosida mahsulot yetishtirish, uni qayta
ishlash, saqlash va ichki hamda tashqi bozorlarga sotish tizimi yo‘lga qo‘yiladi;
b) Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi va viloyatlar
hokimliklari Qishloq xo‘jaligi vazirligi bilan birgalikda meva-sabzavot
mahsulotlari eksportini oshirish uchun kamida bitta tuman hududini organik
qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirishga ixtisoslashtirsin;
v) Vazirlar Mahkamasi bir hafta muddatda mavjud ekin maydonlaridan
samarali foydalanish, 2021-yil hosili uchun qishloq xo‘jaligi ekinlarini oqilona
joylashtirish bo‘yicha hukumat qarorini qabul qilsin. Bunda, joriy yilda paxta
5

maydonlarini 33,6 ming gektarga va g‘alla maydonlarini 40 ming gektarga
qisqartirish hamda 320 ming gektar yerlarni foydalanishga kiritish hisobiga oziq-
ovqat va ozuqa ekinlari maydonlari 193,6 ming gektarga kengaytiriladi;
g) Bog‘dorchilik va issiqxona xo‘jaligini rivojlantirish agentligi 2021-yil
1-apreldan boshlab Qoraqalpog‘iston Respublikasi hamda viloyatlarda hudud
ixtisosligidan kelib chiqib, tuman hokimliklari zaxirasidagi yaxlit holda 300
gektargacha yer maydonlarida plantatsiya usulida intensiv bog‘ va tokzorlar
barpo etish va yetti yil muddatda to‘lash sharti bilan aholiga sotish tizimini
yo‘lga qo‘ysin.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi va viloyatlar
hokimliklari yangi bog‘ va tokzorlar barpo etishga qishloq xo‘jaligida
foydalanilmayotgan ochiq yer maydonlari, zaxirada turgan hosildorligi past
bo‘lgan paxta va g‘alladan qisqargan maydonlar, yaroqsiz va iqtisodiy jihatdan
samarasiz deb topilgan bog‘lar joylashgan yer maydonlari ajratilishini
ta’minlasin;
d) kooperatsiya shartlarida qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish
uchun yoshlarga foydalanishga kiritiladigan yer maydonlari ijaraga beriladi,
shuningdek, fermer xo‘jaliklari hamda boshqa qishloq xo‘jaligi korxonalarining
ekin maydonlari ikkilamchi ijaraga beriladi;
Bunda, Qishloq xo‘jaligi vazirligi Bandlik va mehnat munosabatlari
vazirligi, O‘zbekiston fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa yer egalari
kengashi, Yoshlar ishlari agentligi bilan birgalikda:
yoshlar uchun ekin maydonlari, avvalo, aholi yashaydigan qishloq
hududlariga yaqin yerlardan tanlanishiga, konturlar yaxlitligi saqlanishiga hamda
yoshlarni qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirishga o‘rgatish uchun tajribali
agronomlar jalb qilinishiga;
erlarni ekishga tayyorlash va ekinlarga ishlov berish uchun zarur bo‘lgan
qishloq xo‘jaligi texnika va mexanizmlari, suv hamda ish qurollari bilan
ta’minlashga;
yetishtirilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ichki va tashqi bozorlarda
sotishga ko‘maklashsin;
2) qulay agrobiznes muhitini va qo‘shilgan qiymat zanjirini yaratish
yo‘nalishida shunday tartib o‘rnatilsinki, unga ko‘ra bir tumanda uchtagacha
paxta-to‘qimachilik klasterlariga fermer xo‘jaliklari bilan shartnoma asosida
faoliyat yuritishiga va fermer xo‘jaliklariga ushbu klasterlar bilan paxta
xomashyosini yetkazib berish bo‘yicha ixtiyoriy ravishda fyuchers
shartnomalarini tuzish huquqi beriladi.
Qishloq xo‘jaligi vazirligi Adliya vazirligi, Iqtisodiy taraqqiyot va
kambag‘allikni qisqartirish vazirligi, Moliya vazirligi, “O‘zto‘qimachiliksanoati”
uyushmasi, Paxta-to‘qimachilik klasterlari uyushmasi, O‘zbekiston fermer,
dehqon xo‘jaliklari va tomorqa yer egalari kengashi bilan birgalikda bir oy
muddatda agroklasterlarni tashkil etish, ularga yer maydonlari ajratish, ular
faoliyatining asosiy kafolatlarini va qo‘llab-quvvatlashni nazarda tutuvchi tartib
va taomillarni ishlab chiqib, Vazirlar Mahkamasiga kiritsin;
3) yer va suv resurslaridan oqilona foydalanish yo‘nalishida:
6

a) erning bozor qiymatini baholash hamda keyinchalik undan garov
ta’minoti sifatida foydalanish amaliyoti tizimli yo‘lga qo‘yiladi. Bunda, Qishloq
xo‘jaligi vazirligi, Bog‘dorchilik va issiqxona xo‘jaligini rivojlantirish agentligi
birinchi navbatda, bog‘, tok va issiqxona joylashadigan maydonlarning bozor
qiymatini aniqlash va garov ta’minoti sifatida foydalanish tartibini ishlab chiqib,
Vazirlar Mahkamasiga kiritadi;
b) Qoraqalpog‘iston Respublikasi va viloyatlarda 2021-yilda qayta
foydalanishga kiritiladigan va o‘zlashtiriladigan yer maydonlarining prognoz
ko‘rsatkichlari 1-ilovaga muvofiq tasdiqlansin;
v) Suv xo‘jaligi vazirligi Qishloq xo‘jaligi vazirligi bilan birgalikda
mavjud suv infratuzilmasini yaxshilashni nazarda tutuvchi 2021 — 2023-yillarga
mo‘ljallangan chora-tadbirlarni belgilasin. Bunda:
1 758 km kanal, 443 km lotok, 329 ta gidrotexnika inshootlari, 1 899 km
kollektor-drenaj, 728 km yopiq gorizontal va vertikal drenaj, 1 896 ta meliorativ
kuzatuv quduqlari va boshqa obyektlarni qurish va rekonstruksiya qilish;
5 026 km magistral kanal, 45 595 km melioratsiya tarmoqlarini
ta’mirlash va tiklash, 518 ta nasos agregatlari hamda 807 ta elektrodvigatellarni
yangilash;
suv resurslaridan foydalanishni onlayn rejimda nazorat qilish, gidrologik 1
postlarni raqamli texnologiyalar asosida avtomatlashtirilgan uskunalar
bilan jihozlash, sug‘orishda suvni tejaydigan texnologiyalarni joriy qilish nazarda
tutiladi;
4) qishloq xo‘jaligi tarmog‘ini qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilgan davlat
xarajatlarini bosqichma-bosqich diversifikatsiya qilish yo‘nalishida:
4. Quyidagilar:
har bir tumanni qishloq xo‘jaligi ekinlari muayyan turini yetishtirishga
ixtisoslashtirishga — qishloq xo‘jaligi vazirining birinchi o‘rinbosari Sh.J.
Teshayev;
qishloq xo‘jaligi ekinlari ekilishini hamda yerlarni foydalanishga
kiritishni monitoring va nazorat qilishga — qishloq xo‘jaligi vazirining
o‘rinbosari M.I. Ro‘zmetov;
mahsulot yetishtiruvchilarni urug‘ va ko‘chat bilan ta’minlashda ilmiy
asoslangan tavsiyalarni joriy etishga — qishloq xo‘jaligi vazirining o‘rinbosari
A.M. To‘rayev;
Qaror ijrosini har chorakda muhokama qilib borish, ijro uchun mas’ul
idoralar faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish O‘zbekiston
Respublikasining Bosh vaziri A.N. Aripov hamda O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti Administratsiyasi rahbari Z.Sh. Nizomiddinov zimmasiga yuklansin.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. MIRZIYOYEV
1
LEX.UZ
7

Toshkent sh.,
2021-yil 26-fevral,
PQ-5009-son
I BOB. QISHLOQ XO`JALIGI
IQTISODIYOTIDA DAVLAT SIYOSATI
1.1 QISHLOQ XO`JALIGINING INNOVATSION
FAOLIYATIDA DAVLAT SIYOSATI
Jahonda kuzatilayotgan moliyaviy inqiroz sharoitida mamlakatni
modernizatsiya
qilish va aholi bandligini oshirishning eng muhim omillari sifatida ishlab
chiqarish
va ijtimoiy infratuzilmani yanada rivojlantirish, kichik biznes va tadbirkorlik
faoliyatini jadal rivojlantirish mulkdorning o‘rni va ahamiyatini tubdan qayta
ko‘rib
chiqish ularning rivojlanishini har tomonlama davlat tomonidan qo‘llab
quvvatlashga yunaltirilgan Qishloq xo‘jaligida innovatsion faoliyatni huquqiy
asoslar asosida uzoq muddatli o‘zaro chuqur bog‘langan chora-tadbirlar keng
kompleksini amalga oshirish davlatimiz tomonidan bugungi kundagi dolzarb
masalalar hisoblanadi.
Jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuv va globallashuvning ijobiy tomonlari
bilan
bir qatorda turli mamlakatlardagi iqtisodiy rivojlanishning bir tekisda
bormasligi
dunyo mamlakatlari o‘rtasida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jihatidan
tafovutning
ekologik tahdidlarini kuchayib borishi turli mamlakatlarda aholi sonini
o‘zgarishining keskin farqlanishi kabi holatlar jahon xo‘jaligining yaxlit tizim
sifatida barqaror rivojlanishiga to‘skinlik qiladi. Jahon hamjamiyati bugungi
kunda
boshidan kechirayotgan moliyaviy inqiroz xam aynan globallashuv
jarayonlarini
salbiy okibati sifatida namoyon bo‘lmokda.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Ш.М.Мирзиёевнинг mamlakatimiz
8

parlamenti – Oliy Majlisga taraqqiyotimizning yangi bosqichi bo‘lgan 2017
yilda
amalga oshirilgan asosiy ishlar yakuni va O‘zbekiston Respublikasini 2018
yilda
ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirishning eng ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan
Murojaatnomasida ta’kidlaganidek, “Ma’lumki, hozirgi kunda yurtimizda 51
foizdan ziyod aholi qishloq joylarda yashaydi. Biroq qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarining mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi ulushi 17 foizdan
oshmaydi.
Agrar soha mahsulotlarini qayta ishlash hajmi esa 10 foizga ham yetmaydi.
Holbuki, rivojlangan davlatlarda bu ko‘rsatkich 50 foizdan ortiqni tashkil
etadi. Shu
munosabat bilan qishloq xo‘jaligini yanada isloh qilish bo‘yicha kompleks
dastur
ishlab chiqish lozim”.
Davlat organlarining innovatsiya sohasidagi asosiy funksiyalari
quyidagilardan
iborat:
¾ Ilmiy tadqiqotlar va innovatsiyalarga mablag‘larni mujassamlash;
¾ Innovatsiya faoliyatini muvofiqlashtirish;
¾ Innovatsiya jarayonlarini huquqiy bazasini yaratish;
¾ Innovatsiyalarni kadrlar bilan ta’minlash;
¾ Ilmiy-innovatsiya infratuzilmasini shakllantirish; ¾ Innovatsiya
jarayonlarini hududiy tartibga solish.
Davlatning ilmiy-texnik siyosatini amalga oshirish mexanizmi
• Ilmiy-texnik taraqqiyot ustuvor yo‘nalishlarini belgilab olish;
• Davlat ilmiy-texnik dasturlarini shakllantirish;
• DITD bajarilishini monitoringi va natijalarni ekspertiza qilish;
• ITI natijalari ma’lumotlar bazasini shakllantirish;
• Har yillik innovatsion g‘oyalar, texnologiyalar va loyihalar yarmarkasini
tashkil etish.
Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, davlatimiz tomonidan mamlakat qishloq
xo‘jaligi
iqtisodiyotida innovatsion faoliyatni rivojlantirish muammolarini aniqlamay
va
ularning yechimlarini topmay turib, iqtisodiy o‘sish, ijtimoiy muammolarni
ayniqsa
ishsizlikni oldini olish, aholi daromadlarini oshirish, iste’mol bozorini
mahsulotlar
bilan to‘ldirish va eksportni oshirish kabi muhim vazifalarni amalga
oshirishda
9

qiyinchiliklar tug‘diradi. Yuqoridagi muammolarni ijobiy hal etgan Yevropa
Ittifoqi
mamlakatlarida ishlab chiqariladigan YAIMning 67 foizdan ko‘prog‘i kichik
biznes
va xususiy tadbirkorlik tarmog‘ini ulushiga to‘g‘ri keladi.
• istiqbolli, ilmiy-texnika ishlanmalaridan tuman mintaqa miqyosida qishloq
ho‘jalik oziq-ovqat tovarlarini ishlab chiqaruvchilarni istiqbolli darajalarini
ta’minlash;
• innovatsiya mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar ilmiy muassasalar va ishlab
chiqarish asosida rivojlantirish;
• tuzilmalarining o‘zaro aloqalarni yo‘lga qo‘yish;
• innovatsion texnologiyalar hisobini olib borish, ulardan foydalanish
jarayonini tahlil qilish, bu boradagi ehtiyoj monitorongini o‘tkazish va shu
asosda keyingi ilmiy-texnika ishlanmalarini rejalashtirishga imkon berish;
• tarmoqning rivojlanish yo‘nalishlarini muvofiqlashtirish, ilmiy-tadqiqot
ishlari bo‘yicha faoliyat va ularning ustuvorligi strategiyasini ishlab chiqishga
ko‘maklashish;
• qishlok xo‘jaligi ishlab chiqarishni texnologik darajasining ko‘tarilishi
uchun muhim omilligini isbotlash.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Ш.М.Мирзиёевнинг mamlakatimiz
parlamenti – Oliy Majlisga taraqqiyotimizning yangi bosqichi bo‘lgan 2017
yilda
amalga oshirilgan asosiy ishlar yakuni va O‘zbekiston Respublikasini 2018
yilda
ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirishning eng ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan
Murojaatnomasidagi fikriga ko‘ra, “Ayniqsa, oziqovqat xavfsizligi
muammosini hal
etish, genetik modifikatsiya qilingan mahsulotlar yetishtirmaslik bo‘yicha
qat’iy
nazorat o‘rnatishga alohida e’tibor qaratish talab etiladi. So‘nggi yillarda
mamlakatimiz bozorlarida import meva-sabzavot mahsulotlari ko‘payib
borayotgani bizni albatta xushyorlikka chaqirishi kerak. Bunday holatning
oldini
olish uchun, avvalo, yo‘qolib borayotgan qadimgi navlarni tiklash, seleksiya
ishlarini oqilona va samarali yo‘lga qo‘yish, sohaga ilm-fan yutuqlari,
innovatsion
ishlanmalarni keng joriy etishimiz zarur”.
Mamlakatimiz qishloq xo‘jaligi sohasining innovatsiya faoliyatini
kengaytirish
uchun qulay muhit yaratilgan‚ bularning hammasi albatta davlatimiz
taraqqiyoti
uchun xizmat qiladi. Innovatsion faoliyatda murakkablik va yuqori risk o‘zida
10

xarakterlanadi. Buning uchun innovatsiyada potensialni va ichki
rag‘batlantirishlar
mavjudligi yetarli emas. Bu yerda hal qiluvchi harakat kuchi sifatida tashqi
rag‘batlantirishlar va davlat ko‘magi bo‘lishi mumkin. Davlatning faol
ko‘mak
muhiti, avalambor, “Fundamental fan” fazasi hisoblanadi. Ilmiy g‘oyalar
qishloq
xo‘jalik faoliyatida keng joriy etish maqsadga muvofiqdir.
1.2 QISHLOQ XO`JALIGIDA INNOVATSION
JARAYONLA RNING DAVLAT TOMONIDAN
QO`LLAB-QUVVATLASHNING ASOSIY
YO`NALISHLARI
Qishloq xo‘jaligida innovatsion faoliyatni davlat tomonidan tartibga solish va u
ni qo‘llab
quvvatlashda tajribalar har bir innovatsiya jarayonini tarqalishining muhim omil
laridan biri bo‘lib – uni tegishli ijtimoiy-
iqtisodiy muhit bilan o‘zaro aloqasini o‘z navbatida bunday muhitning muhim e
lementi sifatida raqobatdosh texnologiyalarni ta’kidlab o‘tish joizligini Y.Shum
peterning innovatsiyalar nazariyasiga asosan, innovatsiya diffuziyasi bu – yuqor
i daromad olish maqsadida innovatsiyani novatordan keyin joriy etuvchilar soni
ning oshish jarayoni hisoblanadi.
Tajribalar bo‘yicha innovatsiyaviy jarayon subyektlari quyidagi guruhlarga bo‘li
nadi: novatorlar, dastlabki retsipiyentlar, dastlabki ko‘pchilik va orqada qolganl
ar. Novatorlardan boshqa barcha guruhlar imitatorlar qatoriga kiradi. Y.Shumpe
terning fikricha, yuqori daromadlarni kutish innovatsiyalarni qabul qilishning ha
rakatlantiruvchi kuchidir. Innovatsiya diffuziyasining dastlabki bosqichlarida, x
o‘jalik subyektlaridan hech biri raqobatdosh innovatsiyalarning nisbiy ustunlikla
ri to‘g‘risida axborotga ega bo‘lmaydi. Ammo, xo‘jalik subyektlari, bozordan si
qib chiqarilishi xavfi ostida, muqobil yangi texnologiyalardan bittasini joriy etis
hga majbur bo‘ladi. Innovatsiyalarni joriy etish har bir tashkilot uchun qiyin va
murakkab jarayon hisoblanadi. Innovatsion faoliyatni davlat tomonidan tartibga
solish holatlarida, har bir subyekt tomonidan qaror qabul qilishning muhim mez
onlaridan biri bo‘lib, muqobil texnologiyalar va oldingi retsepiyentlar tomonida
n qabul qilingan qarorlarni taqqoslash xizmat qiladi. Ammo bunday axborotga e
11

ga bo‘lish juda ham qiyin, chunki bu, korxonalarning bozordagi raqobat o‘rni bi
lan bog‘liq bo‘ladi.
Shuning uchun ham har bir korxona, faqatgina cheklangan miqdordagi korxonal
ar tajribasi bilan tanishgan bo‘lishi mumkin. Aynan shu holat bozor iqtisodiyoti
da qaror qabul qilish va innovatsiyalar diffuziyasi jarayonlarining noaniqligini b
elgilaydi. Noaniqlikning yana bir sababi eng yangi texnologiyalar bilan bog‘liq.
Diffuziyaning dastlabki bosqichlarida ularning potensial daromadliligi noaniq b
o‘ladi. Noaniqlik, innovatsiyalarni joriy etish va ulardan foydalanish tajribasini
yig‘ib borish bilan yo‘qqa chiqarilishi mumkin. Ammo yangi texnologiyadan fo
ydalanish noaniqligi va tavakkalchiligi pasayishi bilan uni bozorga kirib borish
salohiyati ham yo‘qolib boradi va foydaliligi tushadi. Har bir innovatsiyadan qo
‘shimcha foyda olish imkoniyati vaqtinchalik va uni tarqatish chegarasi yaqinlas
hishi bilan pasayib boradi.
Demak, innovatsiya diffuziyasi imitatorlar strategiyasiga ham, birinchi retsepiye
ntlar miqdoriga ham bog‘liq bo‘ladi. Tadbirkorlar yangi texnologik imkoniyatla
rni ochmoqda, ammo ularni amalga oshirish imitatorni tanlashga bog‘liq bo‘ladi
. Boshlang‘ich tashkilotlari soni ko‘p bo‘lgan texnologiyaning bozorda yetakchi
bo‘lishi ehtimoli ham katta bo‘ladi. Albatta, texnologiyalar raqobati natijasi boz
ordagi barcha agentlar tanlovi bilan aniqlanadi, ammo dastlabki retsepiyentlarni
ng ta’siri baribir nisbatan kattaroqdir Innovatsiyalarning tez tarqalishi uchun riv
ojlangan infratuzilma mavjud bo‘lishi kerak. Innovatsiyaviy jarayon siklik xarak
terga ega bo‘lib, texnikaning turli sohalaridagi yangiliklarning xronologik tartib
da paydo bo‘lishi buni namoyon qiladi.
Shuni ham ta’kidlab o‘tish mumkinki, innovatsiya – bu shunday texnik-
iqtisodiy siklki, unda tadqiqot va ishlanmalar sohasi natijalaridan foydalanish, u
shbu soha faoliyatiga teskari ta’sir ko‘rsatuvchi texnik va iqtisodiy o‘zgarishlarg
a olib keladi. Innovatsiyaviy jarayon faoliyati rivojlanishi sari alohida qismlarga
bo‘linadi va mehnat taqsimoti natijasida alohida chiqarilgan funksional tashkiliy
birliklar ko‘rinishida moddiylashadi. Innovatsiyaviy jarayonning iqtisodiy va te
xnologik ta’siri yangi mahsulot yoki texnologiyalarda qisman o‘z aksini topadi.
Innovatsiyaviy tizim va uning tarkibiy elementlari texnologik darajasini va bu b
ilan innovatsiyalarga moyilligini oshirishda iqtisodiy va texnologik ta’sirning o‘
rni kattaroqdir. Loyihalarni davlat tomonidan tartibga solishda boshqarishning
muhim tarkibiy qismlari sifatida moliyaviy strategiyani ishlab chiqish, moliyala
shtirish manbalari yoki investorlarni izlash, moliyaviy mablag‘larni boshqarishn
i ta’kidlab o‘tish joiz. ?????? Матн устига босиб авто нусха қилиб олишингиз
мумкин.

Mamlakatimizda ishlab chiqarishni modernizatsiyalash bo‘yicha olib
borilayotgan islohotlar nafaqat korxonalarda ishlatiladigan texnika va texnologik
jarayonlarni yangilashni, balki boshqaruv va hisobini tashkil etishda innovatsion
yondashuvni talab etadi. Shu nuqtayi nazardan korxonalarda ishlab chiqarilgan
12

mahsulotlarni baholashning amaliyotda qo‘llaniladigan ayrim jihatlarini tadqiq
etish katta ahamiyatga ega.
Quyidagi grafikda so‘nggi yillarda o‘z kuchi bilan innovatsion mahsulotlar,
ishlar, xizmatlar ishlab chiqargan korxona va tashkilotlar dinamikasi keltirilgan
(1-rasm).
1-rasm. O‘z kuchi bilan innovatsion mahsulotlar, ishlar, xizmatlar ishlab
chiqargan korxona va tashkilotlar soni (2010-2016 yillar)

Qishloq xo‘jaligida davlat tomonidan innovatsiyalarni moliyalashtirishni
tartibga solishning asosiy yo‘nalishlari:
¾ texnik innovatsiyalarni tez va samarali joriy etish zarur bo‘lgan sharoitlarni
yaratish;
¾ ilmiy-texnik salohiyatni saqlash va rivojlantirish;
¾ ilm va texnikaning kadr salohiyatini saqlab qolish uchun zaruriy moddiy
sharoitlarni yaratish, kadrlarni chetga chiqib ketishini oldini olish;
¾ innovatsiyalar soni va samaradorligini oshirish, buning hisobiga insonlar
turmush tarzini yaxshilash.
Hozirgi kunda mamlakatimiz qishloq xo‘jaligida innovatsiyaviy faoliyatga
investitsiyalash uchun foydalaniladigan asosiy moliyalashtirish manbalari
quyidagilar:
1.Shaxsiy mablag‘lar hisobiga tashkil topgan moliyaviy resurslar:
• daromadlar (tovar va ilmiy-texnik mahsulotni sotishdan, moliyaviy
operatsiyalardan olingan daromad);
• tushumlar (amortizatsion ajratmalar, mulkni sotishdan tushumlar,
mustahkam passivlar, maqsadli tushumlar va h.k).
2.Budjet ajratmalari:
¾ respublika budjeti mablag‘lari (masalan, fan va texnikani rivojlantirishga
yo‘naltirilgan mablag‘lar);
¾ loyihani shahar yoki viloyat budjetidan moliyalashtirilishi.
13

3. Qayta taqsimot bo‘yicha kelib tushuvchi moliyaviy mablag‘lar:
¾ qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha dividend va foizlar;
¾ tarmoq va hududiy tuzilmalardan kelib tushadigan moliyaviy mablag‘lar.
4. Kredit tashkilotlari yoki tashqi investorlar mablag‘lari:
¾ kredit investitsiyalari;
¾ homiylar mablag‘lari;
¾ mahalliy va xalqaro jamg‘armalar, hamda ilmiytexnologik rivojlanish
dasturlarining mablag‘lari.
Innovatsiyaviy loyihalarga, shaxsiy va budjet mablag‘laridan tashqari,
investitsiya kiritishning quyidagi manbalari keng tarqalgan:
¾ tijorat investitsiyaviy banklari;
¾ investitsiyaviy va venchur jamg‘armalari;
¾ innovatsiyaviy jamg‘armalar;
¾ ilmiy-tadqiqotlar va texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha xalqaro
dasturlar;
¾ xalqaro-xayriya jamg‘armalari.
Ammo, innovatsiyaviy loyihani moliyalashtirish manbasi qanday bo‘lmasin, u
bilan ishlash loyiha biznes-rejasini tahlil etishdan boshlanadi. Umumiy tarzda
olganda, innovatsiya faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishda biznes-reja
– bu yangi biznesni yaratish yoki mavjud biznesni rivojlantirish rejasidir.
Biznes-rejada O‘zbekiston Respublikasida innovatsion faoliyatning huquqiy
asoslari asosida xo‘jalik faoliyatining predmeti, asosiy maqsadlari,
strategiyasi va yo‘nalishi ifodalangan:
¾ narx siyosati, bozor sig‘imi va tuzilmasi, yetkazib berish, tashish, tovarlarni
qayta ishlash va sug‘urtalash sharoitlari aniqlangan;
¾ korxona daromadi va xarajatlariga ta’sir etuvchi omillar o‘rganilgan
bo‘lishi kerak.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek‚ innovatsion faoliyatni davlat tomonidan
tartibga solishda xorij tajribasini o‘rganganimizda modomiki so‘z iqtisodiy
o‘sish haqida borar ekan bu borada xalqaro iqtisodiy nazariyada taniqli
bo‘lgan Keynschilik va klassik maktab vakillarining nazariy g‘oyalari
e’tiborga molik. Xususan, iqtisodiy o‘sish modelining yirik namoyandalaridan
biri Dj.Keynis iqtisodiy o‘sishning barqarorligini ta’minlashda daromad,
iste’mol, jamg‘arish va investitsiya darajasi innovatsion faoliyatni qo‘llab-
quvvatlanishda muhim iqtisodiy omillardan ekanligini ta’kidlaydi. Uning
ta’limotiga ko‘ra mamlakatda iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda qayd etilgan
omillar ichida ayniqsa investitsiya asosiy rol o‘ynaydi.
Mamlakatda investitsiya darajasining ortib borishi nafaqat qishloq xo‘jaligida
iqtisodiy o‘sishga‚ balki uning barqarorligini ta’minlashga ham ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi. Ushbu masala yuzasidan iqtisodiy nazariyachilarning ta’limotiga
e’tibor qaratadigan bo‘lsak Dj. Keynis mamlakatda iqtisodiyot pasayishining
oldini olish va ishsizlik darajasini pasaytirishdagi davlatning aralashuvini
zarurligini ta’kidlaydi. Bunda davlatning aralashuvi mamlakatda talabni
14

tartibga solish orqali, ya’ni yalpi iste’mol hajmini oshirishga qaratilishi zarur
bo‘ladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotni boshqarishga davlatni aralashuvi
xususida qator mulohazali holatlar mavjud. Xususan, R. Dorebush va S.
Fisher hukumatni iqtisodiyotga aralashuvi mamlakatni ekologik tozaligini
saqlash, iqtisodiyotda kredit, qimmatli qog‘ozlar, pul va tovar massasi
kabilarni maksimal darajalarini belgilash va ular ustidan nazorat qilishda
ko‘radilar.
Har qanday innovatsiyaviy loyiha muvaffaqiyatli amalga oshishi uchun davlat
tomonidan moliyalashtirilishi lozim bo‘ladi. Loyihalar davlat tomonidan va
nodavlat tashkilotlarining grantlari asosida moliyalashtirilishi mumkin. Har
bir loyiha aniq nomlanishi va qisqa annotatsiyaga ega bo‘lishi kerak.
Loyihada bajaruvchilar soni, bajarish muddatlari (boshlanish va tugallanish
yili), har yildagi moliyalashtirish hajmi ko‘rsatiladi. Loyiha rahbari va asosiy
bajaruvchilari, hamda moliyalashtirish va bajarish tashkilotlari to‘g‘risidagi
axborotga muhim ahamiyat beriladi. Loyiha rahbari va asosiy bajaruvchilari
to‘g‘risidagi axborotda (har bir kishiga alohida) quyidagi ma’lumotlar
ko‘rsatiladi: to‘liq F.I.Sh., tug‘ilgan sanasi, ilmiy darajasi, ilmiy daraja
berilgan yil, ilmiy unvoni, ilmiy unvon berilgan yil, tashkilotning to‘liq va
qisqartirilgan nomi, lavozimi, ilmiy sohasi (15tadan ko‘p bo‘lmagan tayanch
so‘zlar), nashrlarining umumiy soni, manzil ma’lumotlari va loyihada
moliyalashtiruvchi va ish bajaruvchi tashkilotlarning to‘liq va qisqartirilgan
nomlari (manzil ma’lumotlari, budjet hisob raqami, bank nomi, rahbar telefoni
va boshqalardan tashqari) yozilgan bo‘lishi shart. Keyinchalik, yuqorida
keltirilgan bo‘limlarga asosan loyiha mazmuni yoziladi. Agarda loyiha
tanlovda ishtirok etadigan bo‘lsa tegishli ariza rasmiylashtiriladi. Tanlov
shartlari ommaviy axborot vositalarida e’lon qilinadi.
Moliyalashtirishning bir yillik umumiy hajmi, shu jumladan:
– ish haqi (umumiy hajmning 50 foizdan ko‘p emas);
– ish haqi ajratmalari;
– uskuna va materiallarni xarid qilish;
– chetdagi tashkilotlar xizmatlari (shu jumladan nashriyot xizmatlari);
– xizmat safari xarajatlari;
– ekspeditsiyaviy xarajatlar;
– ustama xarajatlar (umumiy hajmning 20 %dan ko‘p emas).
Ishlarni bajarish moliyalashtiruvchi tashkilot bilan tuzilgan shartnoma va
texnik topshiriqqa muvofiq holda amalga oshiriladi.
Innovatsiyalar sifatida tegishli xo‘jalik yurituvchi subyekt uchun yangi
bo‘lgan g‘oyalar, predmetlar, texnologiyalar va xizmat qilishi mumkin.
Innovatsiya diffuziyasi – bu innovatsion faoliyat davlat tomonidan tartibga
solinishi shunday jarayonki, uning vositasi yordamida innovatsiya vaqt
mobaynida ijtimoiy tizim a’zolari o‘rtasida kommunikatsion kanallar orqali
uzatiladi.
15

Boshqacha qilib aytganda diffuziya – bir marta o‘zlashtirilgan va
foydalanilgan innovatsiyani yangi sharoit yoki joylarda tarqatishdir.
Innovatsiyalarni keng yoyish – axborot jarayoni bo‘lib, uning shakli va tezligi
kommunikatsion kanallarning quvvati, xo‘jalik subyektlari tomonidan
axborotni qabul qilish xususiyatlari, ushbu axborotdan amaliy foydalanishga
bo‘lgan qobiliyati va hokazolarga bog‘liq. Chunki real iqtisodiy muhitda
faoliyat yurituvchi xo‘jalik subyektlarining innovatsiyalarni izlashga bo‘lgan
munosabati va ularni o‘zlashtirish qobiliyati turlicha bo‘ladi. Real
innovatsiyaviy jarayonlarda innovatsiyalar diffuziyasi jarayonining tezligi
turli omillar bilan aniqlanadi:
a) qaror qabul qilish shakli;
b) axborot uzatish usuli;
v) ijtimoiy tizim va innovatsiya xususiyatlari.
Innovatsiya xususiyatlariga quyidagilarni kiritish mumkin:
• an’anaviy qarorlarga nisbatan ustunliklari;
• mavjud amaliyot va texnologik tuzilmaga mos tushishi;
• murakkabligi, joriy etishtajribasi va b;
Shu bilan birga, mamlakatimizda sohaga ixtisoslashtirilgan “Eko Energiya”,
“Intellekt Dialog”, “Chigatay invest” kabi o‘nlab korxonalar faoliyat
ko‘rsatmoqdalar. Hozirgi kunda xorijiy bir qator axborot texnologiyalari
mavjudki, ular davlat tomonidan muammo yechilishi darajasini ancha
ko‘tarish imkonini beradi. Boshqaruvning mavjud uslub va vositalaridan
foydalanish, quyidagi funksiyalar bajarilishini rasmiylashtirish imkonini
beradi:
• loyiha maqsadini aniqlash va uni asoslash;
• oraliq maqsad va bosqichlarni ajratgan holda loyihani bajarilish
muddatlarini belgilash va loyihani amalga oshirish grafigini ishlab chiqish;
• avtomatlashtirilgan loyihalashtirish uslublarini qo‘llash;
• zaruriy hisobotlarni avtomatlashtirilgan rasmiylashtirish bilan loyihani
bajarish ustidan nazorat o‘rnatish;
• davlat tomonidan tartibga solinishida rasmiylashtirish uchun
avtomatlashtirilishga moyilligi loyihani tuzilmalashtirishni ko‘rsatishi lozim.
Bunda mumkin bo‘lgan tavakkalchiliklarni hisobga olgan holda zaruriy
moliyalashtirish hajmlarini aniqlash bo‘lgan loyiha konsepsiyasini ishlab
chiqish eng murakkab bosqich hisoblanadi. Bu yerda davlat tomonidan
innovatsiyaviy faoliyat natijalarini, uning ishtirokchilarini subyektiv
tavsiflariga bog‘liqligi maksimal aks ettiriladi. Odatda, innovatsiyaviy loyiha
g‘oyasi, loyiha mavzusiga doir bo‘lgan axborotni tahlil qilish va
umumlashtirish natijasida paydo bo‘ladi. Bu yerda turli xil xarakterdagi
(iqtisodiy, ilmiy, texnik, ijtimoiy va h.) axborot bloklari o‘rtasida assotsiativ
aloqalarni shakllantirish jarayoni yuz beradi. Natijada, ishlanmalarning
istiqbolliligi to‘g‘risida subyektiv tasavvur
16

II BOB. QISHLOQ XO`JALIK
MAHSULOTLARINING TANNARXINI
HISOBLASH
2.1 TANNARX TUSHUNCHASI
Har qanday ishlab chiqarish ma`lum xarajatlar bo`lishini talab qiladi. Boshqacha
aytganda, biror bir mahsulotni ishlab chiqarish uchun
resurslar sarf qilinadi. Jumladan, kishilar mehnat qiladi va o`z kuchini sarflaydi.
Ularning qilgan mehnati uchun xaq to`lanadi. Mehnat uchun to`langan haq va
uning qo`shimchalari ishlab chiqarish uchun xarajat hisoblanadi. Qishloq
xo`jaligida mahsulot ishlab chiqarish uchun urug`lik, yoqilgi – moylash
materallari, o`g`itlar, yem-xashak, ishlab chiqarishni boshqarish bilan bog`liq
xarajatlar va boshqa materiallar sarflanadi. Ular ham ma`lum bahoga (qiymatga)
ega. Ishlab chiqarish jarayonida asosiy vositalar ishtirok etadi. Asosiy vositalar
jismonan eskiradi. Bu eskirishning miqdori amortizatsiya ajratmasi yordamida
aniqlanadi. Amotrtizatsiya xarajatlari ham mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari
hisoblanadi. Bu tushinchadan “mahsulot tannarxi” tushinchasi kelib chiqadi.
Mahsulot tannarxi deganda mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun qilingan
xarajatlarning puldagi ifodasi tushuniladi. Mahsulot tannarxi shu mahsulot
qiymatining bir qismi hisoblanadi. Mahsulot qiymati bilan tannarxi o`rtasidagi
farq umumiy holda foydani ifodalaydi.
Iqtisodiy fan tannarxning ikki turini bir-biridan farqlaydi. Birinchisi,
mahsulotning ishlab chiqarish tannarxidir. Bu mahsulot birligini ishlab chiqarish
uchun sarflangan xarajatlarning puldagi ifodasidir. Ikkinchisi, mahsulot
17

birligining to`liq tannarxi. Mahsulot birligining to`liq tannarxi uni ishlab chiqarish
va sotish bilan bog`liq xarajatlarning puldagi ifodasidir.
Xo`jaliklar doirasida reja va hisobot tannarxi ham hisoblanadi. Reja
tannarxi me`yor asosidagi xarajatlar bo`yicha hisoblanadi va olinishi
kutilayotgan mahsulot miqdori asosida belgilanadi. Hisobot tannarxi esa
xaqiqatdan qilingan xarajatlar va haqiqatda olingan mahsulot asosida
aniqlanadi. Mahsulot tannarxi umumlashtiruvchi ko`rsatkichlardan biri
hisoblanadi. Unda mehnatning unumdorligi, ishlab chiqarishning
ixtisoslashganlik va intensivlashganlik darajasi, tejamkorlik, ishlab
chiqarishning mexanizatsiyalashganlik darajasi, texnikalardan va fan
yutiqlaridan qay darajada foydalanilayotganligi ifodalanadi. Mahsulot
tannarxining darajasi korxonaning, ishlab chiqarishning kelajagini belgilaydi.
Agarda mahsulot birligi tannarxi shu mahsulot bozoridagi narxdan baland
bo`lsa, bu mahsulotni ishlab chiqarish zarar keltiradi. Bu esa, o`z qonuniyati
asosida shu mahsulotning tannarxini belgilaydi. YA`ni uni ishlab
chiqarayotgan korxonada aynan shu mahsulot asosiy mahsulot hisoblansa,
korxona bankrot holatiga tushib qoladi. Agarda, mahsulot tannarxi shu
mahsulot bozorida shakllangan narxdan past bo`lsa, uni ishlab chiqaruvchi
foyda oladi. Bu esa, ushbu mahsulotni ishlab chiqarish bozor iqtisodiyoti
talabiga javob beradi, degan so`z. Chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir
ishlab chiqarish, xizmat turi, korxona foyda olgan taqdirdagina o`z foliyatini
davom ettirishi mumkin.
Individual va tarmoq tannarxi ham mavjud. Individual tannarx – bir
mahsulotning bir karxona miqiyosida shakllangan tannarxidir. Tarmoq
tannarxi esa, alohida ishlab chiqaruvchilar mahsulotlari tannarxi asosida
o`rtacha hisoblangan ko`rsatkichdir.
Har qanday ishlab chiqarish ma`lum xarajatlar bo`lishini talab qiladi.
Boshqacha aytganda, biror bir mahsulotni ishlab chiqarish uchun resurslar sarf
qilinadi. Jumladan, kishilar mehnat qiladi va o`z kuchini sarflaydi. Ularning
18

qilgan mehnati uchun xaq to`lanadi. Mehnat uchun to`langan haq va uning
qo`shimchalari ishlab chiqarish uchun xarajat hisoblanadi. Qishloq xo`jaligida
mahsulot ishlab chiqarish uchun urug`lik, yoqilgi – moylash materallari,
o`g`itlar, yem-xashak, ishlab chiqarishni boshqarish bilan bog`liq xarajatlar va
boshqa materiallar sarflanadi. Ular ham ma`lum bahoga (qiymatga) ega.
Ishlab chiqarish jarayonida asosiy vositalar ishtirok etadi. Asosiy vositalar
jismonan eskiradi. Bu eskirishning miqdori amortizatsiya ajratmasi yordamida
aniqlanadi. Amotrtizatsiya xarajatlari ham mahsulot ishlab chiqarish
xarajatlari hisoblanadi. Bu tushinchadan “mahsulot tannarxi” tushinchasi kelib
chiqadi. Mahsulot tannarxi deganda mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun
qilingan xarajatlarning puldagi ifodasi tushuniladi. Mahsulot tannarxi shu
mahsulot qiymatining bir qismi hisoblanadi. Mahsulot qiymati bilan tannarxi
o`rtasidagi farq umumiy holda foydani ifodalaydi.
Iqtisodiy fan tannarxning ikki turini bir-biridan farqlaydi. Birinchisi,
mahsulotning ishlab chiqarish tannarxidir. Bu mahsulot birligini ishlab
chiqarish uchun sarflangan xarajatlarning puldagi ifodasidir. Ikkinchisi,
mahsulot birligining to`liq tannarxi. Mahsulot birligining to`liq tannarxi uni
ishlab chiqarish va sotish bilan bog`liq xarajatlarning puldagi ifodasidir.
Xo`jaliklar doirasida reja va hisobot tannarxi ham hisoblanadi. Reja
tannarxi me`yor asosidagi xarajatlar bo`yicha hisoblanadi va olinishi
kutilayotgan mahsulot miqdori asosida belgilanadi. Hisobot tannarxi esa
xaqiqatdan qilingan xarajatlar va haqiqatda olingan mahsulot asosida
aniqlanadi. Mahsulot tannarxi umumlashtiruvchi ko`rsatkichlardan biri
hisoblanadi. Unda mehnatning unumdorligi, ishlab chiqarishning
ixtisoslashganlik va intensivlashganlik darajasi, tejamkorlik, ishlab
chiqarishning mexanizatsiyalashganlik darajasi, texnikalardan va fan
yutiqlaridan qay darajada foydalanilayotganligi ifodalanadi. Mahsulot
tannarxining darajasi korxonaning, ishlab chiqarishning kelajagini belgilaydi.
Agarda mahsulot birligi tannarxi shu mahsulot bozoridagi narxdan baland
19

bo`lsa, bu mahsulotni ishlab chiqarish zarar keltiradi. Bu esa, o`z qonuniyati
asosida shu mahsulotning tannarxini belgilaydi. YA`ni uni ishlab
chiqarayotgan korxonada aynan shu mahsulot asosiy mahsulot hisoblansa,
korxona bankrot holatiga tushib qoladi. Agarda, mahsulot tannarxi shu
mahsulot bozorida shakllangan narxdan past bo`lsa, uni ishlab chiqaruvchi
foyda oladi. Bu esa, ushbu mahsulotni ishlab chiqarish bozor iqtisodiyoti
talabiga javob beradi, degan so`z. Chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir
ishlab chiqarish, xizmat turi, korxona foyda olgan taqdirdagina o`z foliyatini
davom ettirishi mumkin.
Individual va tarmoq tannarxi ham mavjud. Individual tannarx – bir
mahsulotning bir karxona miqiyosida shakllangan tannarxidir. Tarmoq
tannarxi esa, alohida ishlab chiqaruvchilar mahsulotlari tannarxi asosida
o`rtacha hisoblangan ko`rsatkichdir.
20

2.2QISHLOQ XO`JALIK
MAHSULOTLARINING TANNARXIINI
HISOBLASH USULLARI
Har qanday ishlab chiqarish ma`lum xarajatlar bo`lishini talab qiladi.
Boshqacha aytganda, biror bir mahsulotni ishlab chiqarish uchun resurslar sarf
qilinadi. Jumladan, kishilar mehnat qiladi va o`z kuchini sarflaydi. Ularning
qilgan mehnati uchun xaq to`lanadi. Mehnat uchun to`langan haq va uning
qo`shimchalari ishlab chiqarish uchun xarajat hisoblanadi. Qishloq xo`jaligida
mahsulot ishlab chiqarish uchun urug`lik, yoqilgi – moylash materallari,
o`g`itlar, yem-xashak, ishlab chiqarishni boshqarish bilan bog`liq xarajatlar va
boshqa materiallar sarflanadi. Ular ham ma`lum bahoga (qiymatga) ega.
Ishlab chiqarish jarayonida asosiy vositalar ishtirok etadi. Asosiy vositalar
jismonan eskiradi. Bu eskirishning miqdori amortizatsiya ajratmasi yordamida
aniqlanadi. Amotrtizatsiya xarajatlari ham mahsulot ishlab chiqarish
xarajatlari hisoblanadi. Bu tushinchadan “mahsulot tannarxi” tushinchasi kelib
chiqadi. Mahsulot tannarxi deganda mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun
qilingan xarajatlarning puldagi ifodasi tushuniladi. Mahsulot tannarxi shu
mahsulot qiymatining bir qismi hisoblanadi. Mahsulot qiymati bilan tannarxi
o`rtasidagi farq umumiy holda foydani ifodalaydi.
Iqtisodiy fan tannarxning ikki turini bir-biridan farqlaydi. Birinchisi,
mahsulotning ishlab chiqarish tannarxidir. Bu mahsulot birligini ishlab
chiqarish uchun sarflangan xarajatlarning puldagi ifodasidir. Ikkinchisi,
mahsulot birligining to`liq tannarxi. Mahsulot birligining to`liq tannarxi uni
ishlab chiqarish va sotish bilan bog`liq xarajatlarning puldagi ifodasidir.
Xo`jaliklar doirasida reja va hisobot tannarxi ham hisoblanadi. Reja
tannarxi me`yor asosidagi xarajatlar bo`yicha hisoblanadi va olinishi
kutilayotgan mahsulot miqdori asosida belgilanadi. Hisobot tannarxi esa
xaqiqatdan qilingan xarajatlar va haqiqatda olingan mahsulot asosida
aniqlanadi. Mahsulot tannarxi umumlashtiruvchi ko`rsatkichlardan biri
21

hisoblanadi. Unda mehnatning unumdorligi, ishlab chiqarishning
ixtisoslashganlik va intensivlashganlik darajasi, tejamkorlik, ishlab
chiqarishning mexanizatsiyalashganlik darajasi, texnikalardan va fan
yutiqlaridan qay darajada foydalanilayotganligi ifodalanadi. Mahsulot
tannarxining darajasi korxonaning, ishlab chiqarishning kelajagini belgilaydi.
Agarda mahsulot birligi tannarxi shu mahsulot bozoridagi narxdan baland
bo`lsa, bu mahsulotni ishlab chiqarish zarar keltiradi. Bu esa, o`z qonuniyati
asosida shu mahsulotning tannarxini belgilaydi. YA`ni uni ishlab
chiqarayotgan korxonada aynan shu mahsulot asosiy mahsulot hisoblansa,
korxona bankrot holatiga tushib qoladi. Agarda, mahsulot tannarxi shu
mahsulot bozorida shakllangan narxdan past bo`lsa, uni ishlab chiqaruvchi
foyda oladi. Bu esa, ushbu mahsulotni ishlab chiqarish bozor iqtisodiyoti
talabiga javob beradi, degan so`z. Chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir
ishlab chiqarish, xizmat turi, korxona foyda olgan taqdirdagina o`z foliyatini
davom ettirishi mumkin.
Individual va tarmoq tannarxi ham mavjud. Individual tannarx – bir
mahsulotning bir karxona miqiyosida shakllangan tannarxidir. Tarmoq
tannarxi esa, alohida ishlab chiqaruvchilar mahsulotlari tannarxi asosida
o`rtacha hisoblangan ko`rsatkichdir.
Qishloq xo`jaligi mahsulotlari tannarxi mahsulot birligini ishlab chiqarish
uchun sarflangan resurslarning xarajatini (miqdorini) joriy narxlarda hisoblash
asosida aniqlanadi. Qishloq xo`jaligida mahsulotlar tannarxini aniqlashda
xarajatlarni ma`lum guruhlarga bo`lish zaruriyatibor va undan foydalinadi.
Xarajatlarni guruhlarga bo`lish mahsulot tannarxi kalkulyatsiyasi deb ataladi.
Kalkulyatsiya – qilinayotgan xarajatlarni guruhlarga, xarajat moddalariga
bo`lishdir. Qishlaq xo`jaligida mahsulot tannarxiga quydagi xarajatlar kiradi.
№ Xarajat moddalari O`simlikchilikd Chorvachilikda
22

a
1. Ish haqi
qo`shimchalari bilan Q Q
2. Urug`lik Q -
3. Yem-xashak - Q
4. Yoqilg`i-moylash
materiallari Q Q
5. O`g`it Q -
6. Zararkunanda va
kasalliklarga qarshi
kurash vositalari Q Q
7. Asosiy ishlab
chiqarish vositalarini
saqlash Q Q
8. Ish va xizmatlar Q Q
3-chizma. Qishloq xo`jaligida mahsulotlar tannarxini belgilovchi xarajatlar
turlari
Tannaxning tarkibini yillar davomida tahlil qilib o`rganish
iqtisodchilarga, xo`jalik rahbarlariga mavjud kamchilik va
foydalanilmayotgan imkoniyatlarni ko`rsatadi. Mahsulot tannarxiga kirgan
xarajatlar tarkibi, miqdori va iqtisodiy mohiyati jihatidan bir – biridan farq
qiladi. Shuning uchun ularni xarajat moddalariga to`g`ri bo`lish katta
ahamiyat kasb etadi.
Ishlab chiqarish jarayonida qatnashishiga qarab xarajatlar to`g`ri yoki
bevosita hamda egri yoki bilvosita xarajatlarga bo`linadi. Bevosita xarajatlar
mahsulotlar ishlab chiqarish jarayonida qatnashadi va tannaxga to`g`ridan –
to`g`ri kiradi. Bularga o`g`itlar, urug`liklar, yem – xashak, shu mahsulotni
23

ishlab chiqarishda ishtirok etkanlarning shi haqi va boshqalar kiradi. Lekin
qishloq xo`jaligining o`ziga xosligi shundaki, unda bir xodim yoki bir texnika
vositasi bir yilda bir nechta mahsulot ishlab chiqarishga xizmat qiladi.
Ularning xarajatlariana shu mahsulotlar o`rtasida taqsimlash ma`lum
qiyinchiliklar tug`diradi. Ayniqsa, korxonani boshqarish bilan bog`liq
xarajatlar bu borada alohida metodikani talab qiladi. Bu xarajatlar bir
mahsulotturiga to`g`ridan – to`g`ri kirmaganligi sababli ularni bilvosita yoki
egri xarajatlar deb yuritiladi.
Qishloq xo`jaligida barcha xarajatlar 1 gektar yoki bir bosh chorva
hayvonigahisoblanadi. Bir gektar yerdan olingan mahsulot miqtoriga shu bir
gektar yerga ketgan xarajatlar g`miqtori uni shu chorva molidan olingan
mahsulotga bo`lish yo`li bilan aniqlanadi. Bu bir qarashda ancha tushinarliga
o`xshaydi. Aslida esa bunda o`ziga xos qiyinchiliklar mavjud. Gap shundaki,
qishloq xo`jaligida bir ishlab chiqarish jarayonida asosiy, qo`shimcha va
yondash mahsulotlar olinadi. Olingan buzoq qo`shimcha mahsulot
hisoblanadi. Shu sigirdan 5 – 6 tonna miqdorida organik o`g`it – go`ng
olinadi. Bu mahsulot yondash mahsulot hisoblanadi. Barcha xarajatlar bir
bosh sigirga qilingan. YA`ni, sigir boqilgan va natijada 3 xil mahsulot
olingan. Biz sutga, buzoqqa va go`ngga alohida xarajat qilgan emasmiz.
Bunday holda mahsulot birligining tannarxini hisoblash o`ziga xos
murakkablikni keltirib chiqaradi.
O`simlikchilikda esa barcha xarajatlar bir gektarga qilinadi. Masalan, bir
gektar yerga don ekdik. Yerni tayyorladik, urug`lik sarfladik, o`g`it berdik,
sug`ordik va hosilni yig`ishtirib oldik. Donchilikda asosiy mahsulot don
olindi. Qo`shimcha mahsulot-don chiqindisi va yondash mahsulot – samon
olindi. Ana shu mahsulotlarga xarajatlarni taqsimlash zarurati kelib chiqadi.
Bunday hollarda bir necha usul bilan mahsulotlar tannarxi aniqlanadi.
24

III BOB. . QISHLOQ XO`JALIK
XARAJATLARINI TEJASH VA
MAHSULOTLAR TANNARXINI PASAYTIRISH
YO`LLARI.
3.1 QISHLOQ XO`JALIGIDA XARAJATLAR
TURLARI.
Qishloq xo’jalik korxonalari turli mahsulotlar ishlab chiqarish, xizmatlarni
bajarish uchun moddiy, pul va mehnat xarajatlarini amalga oshiradilar. Masalan,
urug’lik, mineral va mahalliy o’g’itlar, kimyoviy vositalar, yoqilg’i, ehtiyot
qismlar, yem-xashaklar, xodimlarning mehnatlariga to’langan haqlar, soliqlar,
mahsulotlarni sotish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar va boshqalar.
Qishloq xo’jaligi tarmog’ida xarajatlarning turkumlanishi 1999-yil 5-fevralda
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 54-sonli qarori bilan
tasdiqlangan “Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish
xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi
to’g’risida”gi Nizom asosida amalga oshiriladi.
Qishloq xo’jaligida amalga oshiriladigan xarajatlar o’zgaruvchan va doimiy
xarajatlarga bo’linadi (1-rasm). Doimiy xarajatlar ishlab chiqarilayotgan mahsulot
hajmiga bog’liq bo’lmagan holda amalga oshiriladi. Mahsulot hajmi ko’payishi
yoki kamayishi bilan doimiy xarajatlar miqdori o’zgarmaydi. Masalan, ijaraga
olingan asosiy vositalarga to’lanadigan ijara haqi, asosiy vositalarning
amortizatsiya summasi va boshqalar doimiy xarajatlar tarkibiga kiradi.
O’zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqariladigan mahsulot hajmining o’zgarishi bilan
bevosita bog’liqdir. Ishlab chiqariladigan mahsulotlar miqdorining ko’payishi
o’zgaruvchan xarajatlar ko’proq sarflanishini taqozo etadi. Ularga urug’liklar,
25

mineral va mahalliy o’g’itlar, yoqilg’i, ozuqa, mehnatga to’lanadigan ish haqi,
elektroenergiya xarajatlari va boshqa xarajatlar kiradi. 2

Qishloq xo’jaligida qilinadigan xarajatlarning o’zgarishi tarmoqda yangi
texnikalarni, samarali texnologiyalarni joriy etish, sermahsul chorva hayvonlarini
yaratish, shakllantirish hamda ilg’or tajribalarni amalga oshirish bilan bevosita
bog’liq.
Sarflanayotgan xarajatlarni tahlil etish jarayonida ularning qanchasi mahsulot
yetishitirishga oid agrotexnik jarayonlar bo’yicha sarflanganligiga ham alohida
e’tibor beriladi. Bundan maqsad - fantexnika, texnologiya yangiliklarini ishlab
2
www.wikipedia.org
26

Xarajat,
ming
s
o‘ m
Mahsulot miqdori,
tonna Doimiy xarajatlar

Mahsulot miqdori,
tonna Xarajat,
ming
s
o‘ m O‘ zgaruvchan xarajatlar

chiqarishning u yoki bu jarayoniga tatbiq etish natijasida xarajatlarni tejash
imkoniyatini aniqlashdir. Shuning uchun ham xarajatlarni mahsulot yetishtirish
agrotexnik jarayonlari bo’yicha ham turkumlashtirish mumkin (2chizma).
Xarajatlarning bunday tartibda turkumlanishi ularning dehqonchilik
mahsulotlari yetishtirish davrlari bo’yicha qilinadigan miqdorini, qiymatini
aniqlash imkoniyatini yaratadi. Shunga asoslangan holda ularning samarali amalga
oshirishlishini ta’minlash, mablag’lar bilan ta’minlanish masalalari ham hal etilishi
imkoniyati yaratiladi. Iqtisodiy mohiyatiga ko’ra, bir xil xarajatlar xarajat
elementlarini, bir nechta turdosh xarajat elementlari xarajat moddalarini tashkil
etadi. Demak, xarajat moddalari xarajat elementlariga nisbatan kengroqdir.
Qishloq xo’jaligida xarajatlar mahsulot yetishtirish jarayonida bevosita hamda
bilvosita sarflanadigan xarajatlarga ham turkumlanadi. Bevosita xarajatlar
mahsulotlarni yetishtirishda bevosita qatnashadi. Masalan, urug’lik, o’g’it, yoqilg’i
va boshqalar. Bilvosita xarajatlar esa qishloq xo’jaligi mahsuloti yetishtirishda
bevosita ishtirok etmasada, tarmoqda mahsulot yetishtirish uchun zarur
hisoblanadi. Masalan, korxonani boshqarish xarajatlari, ombor xo’jaligi xarajatlari
va hokazo.
Qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirishda (ishlarni bajarish va xizmatlarni
ko’rsatishda) qilinadigan xarajatlar quyidagi turlarga bo’linadi:
1) mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan
xarajatlar.
Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxiga kiruvchi
xarajatlar iqtisodiy mazmuniga ko’ra quyidagi elementlarga ajratiladi:
• ishlab chiqarish moddiy xarajatlari;
• ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnatga haq to’lash
xarajatlari;
• ijtimoiy sug’urta ajratmalari;
• asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy
aktivlar amortizatsiyasi;
27

• ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar.
Ishlab chiqarish bilan bog’liq moddiy xarajatlar tarkibiga quyidagi moddalar
kiritiladi:
 ishlab chiqariladigan mahsulotning asosini tashkil etib, uning tarkibiga
kiradigan yoki mahsulot tayyorlashda (ishlarni bajarishda, xizmatlarni
ko’rsatishda) zarur tarkibiy qism hisoblangan, chetdan sotib olinadigan xomashyo
va materiallar;
 normal texnologik jarayonni ta’minlash va mahsulotlarni o’rash uchun
mahsulot (ishlar, xizmatlar) yoki boshqa ishlab chiqarish ehtiyojlariga
sarflanadigan (asbob-uskunalar, binolar, inshootlar va boshqa asosiy vositalar
sinovini o’tkazish, nazorat qilish, saqlash, tuzatish va ulardan foydalanish) uchun
ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan, xarid qilinadigan materiallar,
shuningdek, asbobuskunalarni tuzatish uchun ehtiyot qismlar, asboblar,
moslamalar, inventar, jihozlar, laboratoriya asbob-uskunalari va asosiy fondlarga
kirmaydigan boshqa mehnat vositalarining eskirishi, maxsus kiyim va arzonbaholi
boshqa ashyolarninig eskirishi;
 sotib olinadigan, kelgusida ushbu xo’jalik yurituvchi subyektlarida montaj
qilinadigan yoki qo’shimcha ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va yarim
tayyor mahsulotlar;
 tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek, xo’jalik yurituvchi
subyektning ichki tarkibiy bo’linmalari tomonidan bajariladigan, faoliyatning
asosiy turiga tegishli bo’lmagan, ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan ishlar
va xizmatlar.
Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan ishlar va xizmatlarga mahsulot
tayyorlash bo’yicha ayrim operatsiyalarni bajarish, xomashyo va materiallarga
ishlov berish, iste’mol qilinayotgan ashyo va materiallar sifatini aniqlash uchun
sinovlar o’tkazish, belgilangan texnologik jarayonlarga rioya etilishi ustidan
nazorat qilish, asosiy ishlab chiqarish fondlarini tuzatish va boshqalar tegishli
bo’ladi. Xo’jalik yurituvchi subyekt ichida tashqi huquqiy shaxslarning transport
28

xizmatlari (xomashyo, materiallar, asboblar, detallar, tovarlar, yuklarning boshqa
turlarini markaziy ombordan quyi bo’g’inlarga, ya’ni sexga va tayyor mahsulotni
saqlash uchun omborga keltirish) ham ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan
xizmatlarga tegishlidir;
3.2 QISHLOQ XO`JALIGI MAHSUTOTLARINI
TANNARXINI PASAYTIRIS H .
Keyingi yillarda qishloq xo’jalik mahsulotlarining tannarxi tarkibida moddiy
xarajatlar salmog’i ortib bormoqda. Shu sababli mamlakatimizda korxonalarni
modernizatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlash orqali mahsulot
tannarxini pasaytirishga alohida e’tibor berilmoqda. Bundan tashqari, mahsulot
ishlab chiqarish jarayonida qo’llanilayotgan me’yorlarning ko’pchiligi sobiq ittifoq
davrida ishlab chiqilgan bo’lib, tejamkorlik talablariga to’liq javob bermaydi. Shu
sababli mazkur dasturda ushbu me’yorlarni qayta ko’rib chiqishga ham e’tibor
berilmoqda.
Qishloq xo’jaligida har bir so’mni oqilona, maqsadga muvofiq sarflashga
harakat qilish, ya’ni moddiy, pul va mehnat xarajatlarini tejash, shu orqali
yetishtiriladigan mahsulotlarning, bajariladigan ish va xizmatlarning tannarxlarini
pasaytirishga erishish lozim. Buning uchun:
• dehqonchilik va chorvachilik tarmoqlarida mavjud bo’lgan barcha ishlab
chiqarish vositalaridan yil davomida tadbirkorlik bilan oqilona, samarali
foydalanib, barcha ishlarning vaqtida, sifatli bajarilishini ta’minlash;
• ekinlarning tezpishar, yuqori hosilli navlarini, urug’chilikni, chorva
hayvonlarining mahsuldor zotlarini ishlab chiqarish jarayoniga tatbiq etishni
ta’minlash;
• xarajatlarni tejaydigan yangi texnika, samarali texnologiyalarni joriy etish
natijasida ishlab chiqarish jarayonlarining yuqori darajada
29

mexanizatsiyalashganlik, avtomatlashganlik darajasini oshirib, mehnat
unumdorligini oshirish;
• qishloq xo’jalik korxonalarining texnik va texnologik jihatdan
ta’minlanganlik darajasini oshirish;
• yerlarning meliorativ holatini yaxshilash va sug’orishning zamonaviy,
tejamkor usullarini qo’llash;
• qishloq xo’jalik mahsulotlari tayyor bo’lganda o’z vaqtida yig’ishtirib olish,
saqlash va tashishni to’g’ri tashkil etish;
• mehnatni tashkil etishning samarali shakllarini joriy etish va rag’batlantirish
tizimini takomillashtirish;
• ekinlar hosildorligini, chorva hayvonlarining mahsuldorligini oshirishga
erishish lozim.
Qishloq xo`jaligida mahsulot birligining tannarxini pasaytirish eng zarur
masalalardan biridir. Mahsulot birligi tannarxinikamaytirish resurslar
cheklangan sharoitda katta amaliy ag`amiyat kasb etadi. Mahsulot tannarxi
to`g`ridan – to`g`ri ikki omilga bog`liq. Birinchidan, yetishtirilayotgan
mahsulotning miqdoriga bog`liq. Yetishtirilayotgan mahsulot miqdorining
oshishiga nimalar ijobiy ta`sir etsa, ular ustida ishlash lozim. Bularga
dehqonchilikda quyidagilar kiradi:
 yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, suv resurslaridan samarali
foydalanish. Bu, o`z navbatida,hosildorlikning o`sishiga olib keladi;
 regionlar sharoitiga mos bo`lgan, ilmiy asoslanganqishloq xo`jaligi
yuritish tizimini joriy etish;
 almashlab ekishni to`g`ri joriy qilish, talab va imkoniyatdan kelib
chiqqan holda ekin turlarini joylashtirishniratsional tashkil etish;
 urug`chilikni yaxshilash, seleksiya ishlarini jonlantirish;
 mineral va organik o`g`itlardan foydalanishni ilmiy asosga qo`yish,
barcha kimyoviy vositalardan samarali foydalanish;
 ishchi xodimlarning manfaatdorligini oshirish.
30

 Dehqonchilik tarmoqlarida mahsulotlar tannarxining past bo`lishiga
xarajatlarni tejash ham katta ta`sir ko`rsatadi. Bu boradagi omillarga
quydagilarkiradi:
 ishlab chiqarish jarayonlarini kompleks mexanizatsiyalashtirish;
 ekinlarni parvarishlashda intensiv texnologiyalarni qo`llash;
 ishlab chiqarish fondlaridan samarali foydalanish;
 ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va joylashtirish;
 ishchi xodimlarning manfaatdorligini oshirish;
 agrosanoat integratsiyasini chuqurlashtirish, agrosanoat majmuasiga
kiruvchi tarmoqlarning mutanosib rivojlantirilishi;
 boshqaruv tizimini rivojlantirish hisobiga u bilan bog`liq xarajatlarni
tejash;
 qishloq joylarda ijtimoiy rivojlanishni ta`minlash.
 chorvachilik tarmog`ida mahsulot birligi tannarxiningpasayishiga
quyidagi omillar ta`sir qiladi:
 chorvachilikning yem – xashak bazasini mustahkamlash, yem –
xashakning sifatini oo`irish va nisbatan arzon bo`lio`ini ta`minlash;
 chorva mollarining zotini, poda tarkibini yaxshilash;
 chorva mollarini saqlash, boqshning intensiv texnologiyalaridan
foydalanish;
 chorvachilik mahsulotlari sifatini oshirish;
 chorvachilikda ishlab chiqarish jarayonlarini kompleks
mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish;
 fondlardan foydalanishning eng optimal yo`llaridan foydalanish;
 ishlab chiqarish quyuqlashuvi va ixtisoslashuvining eng maqul
hajmlarini tashkil etish;
 ishchi xodimlarning manfaatdorligini oshirish;
 qishloqda ijtimoiy masalalarning yechimini topish;
31

 barcha xarajatlarnitejamkorlik bilan amalga oshirish, bu borada mavjud
texnologiyalardan, ishlab chiqarishni tashkil etish shakllaridan samarali
foydalanish;
 mahsulot nobudgarchiligiga yo`l qo`ymaslik.
XULOSA
Barcha tarmoqlarda bo’lgani singari qishloq xo’jaligi tarmog’ida ham
mahsulot ishlab chiqarish uchun turli arajatlar qilinadi. Qishloq xo’jaligi
tarmog’ining o’ziga xos xususiyatlari xarajatlar qilinishida ham o’z ta’sirini
ko’rsatadi. Bunda tabiiy omillarning ta’siri, ishlab chiqarishning mavsumiyligi
kabi o’ziga xos xususiyatlari xarajatlar hajmi va tarkibiga o’z ta’sirini ko’rsatadi.
Qishloq xo’jalik korxonalari faoliyatiga baho berishda mahsulot tannarxi ham
muhim ahamiyatga ega. Qishloq xo’jaligi tarmog’ida faoliyat yurituvchi
tadbirkorlik subyektlarining faoliyati samaradorligini oshirish uchun mahsulot
tannarxini arzonlashtirish muhim ahamiyatga ega.
Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini va tannarxini o’rganish boshqaruv
hisobining muhim bo’limlaridan biridir. Korxonada moliyaviy va boshqaruv
hisobining yaxshi yuritilishi xarajatlarni to’g’ri hisobga olish va shu orqali ularning
sarflanishini nazoratga olish imkonini yaratib beradi.
Xarajatlarni kalkulyatsiyalash - qilingan xarajatlarni aniq xarajat obyektlariga
taqsimlash jarayonidir. Xarajatlarni kalkulyatsiyalash orqali mahsulot tannarxi
tarkibida har bir xarajat elementining salmog’ini aniqlash va tegishli choralarni
ko’rish imkoni yaratiladi.
Barcha tarmoqlarda bo’lgani singari qishloq xo’jaligi tarmog’ida ham qat’iy
tejamkorlik tizimini joriy etish, ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxini
kamaytirishni rag’batlantirish hisobidan korxonalarning raqobatbardoshligini
oshirish muhimdir.
32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
1. Abdug’aniyev A.A., Abdug’aniyev A.A. Qishloq xojaligi iqdisodiyoti.
Darslik. - T: “Adib Nashriyoti”, 2011. – 400 b.
2. David L. Debertin. Agricultural Production Economics Textbook. 2nd
ed. Published by McMillan. University of Kentucky, USA. 2012.
3. Rustamova I.B., Sheripbayeva U.A., Dehqonova N.S., Ahmedova V.
Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti. O’quv qo’llanma. –T.: TDAU, 2015. 174
b.
4. Samatov G’.A, Rustamova I.B., Sheripbayeva U.A. Qishloq xo’jaligi
iqtisodiyoti va menejmenti. Darslik. –T.: “Cho’lpon” nomidagi
nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2012. -320 b.
5. Umurzoqov O’.P, Toshboyev A.J., Rashidov J., Toshboyev A.A.. Qishloq
xo’jaligi iqtisodiyoti va menejmenti. Oquv qo’llanma. –T.: “Iqtisod-
Moliya”, 2008. -264 b.
6. Murtazayev O, Ahrorov F.B. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti. Darslik.
–T.: “ILM ZIYO”, 2017. -415 b.
7 www.Lex.uz
8 www.wikipedia.org
9 Qalampir.uz
10 Agro.uz
33

Qishloq xo’jalik mahsulotlari tannarxi va uni kamaytirish yo’llari

Sotib olish