Qiymat qonuni va uning vazifalari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	556.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	10 Avgust 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

38 Sotish

Qiymat qonuni va uning vazifalari

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Qiymat qonuni va uning vazifalari
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Qiymat qonuni va uning vazifalari
MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………...…..
I BOB. Qiymat qonunining nazariy asoslari
1.1. Qiymat qonunining iqtisodiy mazmuni va tarixiy rivojlanishi …………..….
1.2. Qiymat qonunining amal qilish shartlari ……………………………….……
1.3. Qiymat qonunining ishlab chiqarish va bozor iqtisodiyotidagi o‘rni ….…….
II BOB. Qiymat qonunining vazifalari va amaliy ahamiyati
2.1. Qiymat qonunining tartibga solish vazifasi …………………………….……
2.2. Qiymat qonunining taqsimlash va rag‘batlantirishdagi
roli ………………….
2.3. O‘zbekiston iqtisodiyotida qiymat qonunining namoyon bo‘lishi va tahlili ...
Xulosa va
takliflar ……………………………………………………………….
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………...

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida qiymat
qonuni iqtisodiy tizimning tabiiy va ajralmas qismi hisoblanadi. U ishlab
chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol jarayonlarini tartibga solishda
nazariy asos va amaliy mezon sifatida xizmat qiladi. Qiymat qonuni mohiyatan
tovarning qiymati uni ishlab chiqarish uchun sarflangan ijtimoiy zarur mehnat
miqdori bilan belgilanadi degan g‘oyaga asoslanadi. Bu tamoyil bozor
sharoitida narxlarning shakllanishi, ishlab chiqarish hajmi, tarmoq va
korxonalar o‘rtasidagi resurs taqsimoti kabi jarayonlarda hal qiluvchi ahamiyat
kasb etadi. Mustaqillikka erishgach, O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga
bosqichma-bosqich o‘tish jarayonini boshladi va bu jarayonda qiymat
qonunining amal qilishi yanada ahamiyatli bo‘ldi. Chunki bozor
mexanizmlarining samarali ishlashi, raqobat muhiti shakllanishi, resurslardan
oqilona foydalanish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish hamda sifatli,
raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishga rag‘batlantirish qiymat qonunining
asosiy vazifalaridan biridir 1
. Shuningdek, iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi
uchun narxlarning adolatli shakllanishi, ishlab chiqaruvchilarning mehnat
unumdorligini oshirishga intilishi ham qiymat qonuniga bevosita bog‘liqdir.
Shu bois mazkur qonunni ilmiy o‘rganish, uni bozor sharoitida to‘g‘ri qo‘llash
usullarini ishlab chiqish bugungi kunda dolzarb masala hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Qiymat qonuni iqtisodiy
nazariyaning eng muhim kategoriyalaridan biri sifatida klassik iqtisod maktabi
vakillari tomonidan chuqur tahlil qilingan. Adam Smit tovar qiymatini mehnat
nazariyasi bilan izohlab, mehnat sarfi asosida narx shakllanishini tushuntirgan.
Devid Rikardo esa ishlab chiqarish omillari va qiymat o‘rtasidagi bog‘liqlikni
1
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023.

4ilmiy asosda yoritgan. Karl Marks qiymat qonunini ishlab chiqarish va
ayirboshlash jarayonida amal qiladigan ob’ektiv iqtisodiy qonun sifatida talqin
qilib, uni kapitalistik tizimning asosiy harakatlantiruvchi mexanizmlaridan biri
sifatida ko‘rsatgan. Mustaqil O‘zbekiston sharoitida bu mavzu mahalliy olimlar
— A. Vahobov, X. Abdurahmonov, A. Abdug‘aniyev va boshqa iqtisodchi
mutaxassislar tomonidan keng tadqiq etilgan. Ular qiymat qonunining bozor
iqtisodiyotiga moslashuvi, milliy iqtisodiyotdagi roli, tartibga solish va
rag‘batlantirishdagi ahamiyatini amaliy misollar bilan yoritganlar. So‘nggi
yillarda mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar, xususan,
narxlarni liberallashtirish, raqobat muhitini rivojlantirish va eksport-import
siyosatini takomillashtirish qiymat qonunining amaliy tatbiqini yanada chuqur
o‘rganishni talab qilmoqda. Bu boradagi ilmiy izlanishlar xalqaro tajriba bilan
uyg‘unlashtirilgan holda olib borilishi, nazariya va amaliyot o‘rtasidagi
bog‘liqlikni mustahkamlashga xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs
ishining nazariy ahamiyati shundaki, u qiymat qonunining iqtisodiy mazmuni,
uning tarixiy rivojlanish bosqichlari va bozor iqtisodiyotidagi roli haqida ilmiy
asoslangan bilimlar beradi. Qiymat qonunining mohiyatini anglash narx
mexanizmi, raqobat, mehnat unumdorligi va resurslardan foydalanish
samaradorligini tushunishda muhim nazariy poydevor yaratadi. Bu bilimlar
iqtisodiyot fanini o‘qitishda, talabalar, tadqiqotchilar va iqtisodiy siyosat ishlab
chiquvchilar uchun foydali bo‘lib, iqtisodiy qonuniyatlarni tahlil qilishda
metodologik asos vazifasini bajaradi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati esa uning O‘zbekiston iqtisodiyotida qiymat
qonunining qanday amal qilishi va uning tartibga solish, taqsimlash hamda
rag‘batlantirish funksiyalari orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirish
imkoniyatlarini ko‘rsatib berishidadir. Tadqiqot natijalari iqtisodiy siyosatni
ishlab chiqishda, narxlarni shakllantirish mexanizmlarini takomillashtirishda va
bozor islohotlarini chuqurlashtirishda amaliy qo‘llanilishi mumkin. Bundan

5tashqari, ishlab chiqarish resurslarini oqilona taqsimlash, korxonalar o‘rtasida
sog‘lom raqobat muhitini yaratish ham qiymat qonunining samarali tatbiqiga
bog‘liqdir. Shunday ekan, mazkur kurs ishida olingan xulosalar va tavsiyalar
nafaqat ilmiy jihatdan, balki iqtisodiyotning real sektorida ham foyda keltirishi
mumkin.
Kurs ishi mavzusining obyekti qiymat qonunining bozor iqtisodiyoti
sharoitida amal qilishi va u orqali iqtisodiy jarayonlarni tartibga solish
mexanizmlari tanlangan.
Kurs ishi mavzusining predmeti qiymat qonunining nazariy asoslari,
uning vazifalari, bozor iqtisodiyotidagi o‘rni hamda O‘zbekiston sharoitida
namoyon bo‘lish xususiyatlarini o‘z ichiga oladi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi qiymat qonunining iqtisodiy mazmunini,
vazifalarini va amaliy ahamiyatini ilmiy asosda tahlil qilish hamda uning
O‘zbekiston iqtisodiyotida amal qilish xususiyatlarini ochib berishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Qiymat qonunining iqtisodiy mazmunini va tarixiy rivojlanishini o‘rganish.
 Qiymat qonunining amal qilish shartlarini tahlil qilish.
 Bozor iqtisodiyotida qiymat qonunining o‘rni va vazifalarini aniqlash.
 Qiymat qonunining tartibga solish, taqsimlash va rag‘batlantirishdagi rolini
yoritish.
 O‘zbekiston iqtisodiyotida qiymat qonunining namoyon bo‘lishini statistik
tahlil asosida ko‘rsatish.
 Qiymat qonunining samarali amal qilishi uchun taklif va tavsiyalar ishlab
chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

6I BOB. Qiymat qonunining nazariy asoslari
1.1. Qiymat qonunining iqtisodiy mazmuni va tarixiy rivojlanishi
1. Qiymat qonunining iqtisodiy mazmuni
Qiymat qonuni — bu tovar ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonida amal
qiladigan asosiy ob’ektiv iqtisodiy qonunlardan biridir. Uning mazmuni
shundan iboratki, tovarning qiymati uni ishlab chiqarish uchun sarflangan
ijtimoiy zarur mehnat miqdori bilan belgilanadi. Ijtimoiy zarur mehnat — bu
jamiyatdagi o‘rtacha ishlab chiqarish sharoitida, o‘rtacha texnika darajasida va
o‘rtacha malakali ishchi tomonidan sarflangan mehnatdir.
 Qiymat qonunining iqtisodiy mohiyati uch asosiy element orqali namoyon
bo‘ladi:
 Ijtimoiy zarur mehnat xarajatlari — narxlarning shakllanishidagi asosiy
mezon.
 Tovar ayirboshlash ekvivalentligi — qiymat teng ekvivalentlar asosida
almashiladi.
 Bozor mexanizmini tartibga solish — talab va taklif ta’sirida narxlarning
qiymatga moslashuvi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida qiymat qonuni faqat narxlar mexanizmini
belgilab qolmay, balki ishlab chiqaruvchilarni mehnat unumdorligini
oshirishga, ishlab chiqarish tannarxini kamaytirishga va mahsulot sifatini
yaxshilashga rag‘batlantiradi. Bu jarayon iqtisodiy rivojlanishning ichki
harakatlantiruvchi kuchini shakllantiradi.
2. Qiymat qonunining amal qilish mexanizmi
Qiymat qonunining ishlashi uch asosiy bosqichda namoyon bo‘ladi:
 Ishlab chiqarish bosqichi — ishlab chiqaruvchi resurslardan oqilona
foydalanadi, mehnat unumdorligini oshiradi, tannarxni kamaytirishga
intiladi.

7 Ayirboshlash bosqichi — tovarlar bozor narxida sotiladi, narx qiymat
atrofida o‘zgarib turadi.
 Taqsimlash bosqichi — iqtisodiy resurslar samarali ishlatilgan tarmoqlarga
ko‘proq yo‘naltiriladi.
Qiymat qonuni shuningdek, iqtisodiyotdagi talab va taklif muvozanatini
ta’minlashga yordam beradi. Agar mahsulot narxi uning qiymatidan yuqori
bo‘lsa, ishlab chiqaruvchilar ko‘payadi, taklif ortadi va narx pasayadi.
Aksincha, narx qiymatdan past bo‘lsa, ishlab chiqarish qisqaradi va narx
ko‘tariladi.
3. Qiymat qonunining tarixiy rivojlanishi
Qadimgi davr va ilk iqtisodiy qarashlar
Qiymat to‘g‘risidagi dastlabki qarashlar qadimgi sivilizatsiyalarda,
jumladan, Bobilda, Misrda, Hindistonda va Xitoyda shakllangan. Bu davrda
qiymat asosan mahsulotni tayyorlashga ketgan mehnat miqdori, uning noyobligi
va iste’mol xususiyatlari bilan bog‘liq tushunilgan. Qadimgi yunon faylasuflari
— Ksenofont va Aristotel — qiymatning ikki tomoni borligini ta’kidlagan:
iste’mol qiymati (tovarning foydalilik darajasi) va ayirboshlash qiymati
(tovarning boshqa tovarlarga nisbatan almashish darajasi).
Merkantilistlar davri (XVI–XVII asrlar)
Merkantilizm davrida iqtisodiy tafakkur ko‘proq oltin va kumush kabi
qimmatbaho metallarni jamlashga qaratildi. Merkantilistlar qiymatni pul bilan,
ya’ni oltin va kumush bilan o‘lchashga moyil edilar. Ular xalq boyligini
mamlakatga kirayotgan qimmatbaho metall miqdori bilan o‘lchashgan. Bu
davrda qiymat qonuni nazariy jihatdan to‘liq shakllanmagan bo‘lsa-da, pulning
muomaladagi roli kuchli ta’kidlangan.
Klassik siyosiy iqtisod (XVIII – XIX asr boshi)
Klassik maktab vakillari — Adam Smit va Devid Rikardo qiymat
nazariyasini ilmiy asoslashda muhim hissa qo‘shdilar. Adam Smit tovarning

8qiymatini uni ishlab chiqarishga sarflangan mehnat miqdori bilan izohlab,
"mehnat qiymat nazariyasi"ni ilgari surdi. Devid Rikardo esa ijtimoiy zarur
mehnat tushunchasini chuqurlashtirib, turli ishlab chiqarish sohalarida qiymat
farqlanishini tushuntirdi.
Karl Marks va ilmiy mehnat qiymati nazariyasi
Karl Marks qiymat qonunini kapitalistik ishlab chiqarish tizimining asosiy
ob’ektiv qonunlaridan biri sifatida tahlil qildi. U tovarning qiymatini aniqlovchi
asosiy omil sifatida ijtimoiy zarur mehnat vaqtini ko‘rsatdi. Marks tovarning
ikki tomonini — iste’mol qiymati va ayirboshlash qiymatini ajratdi va
kapitalizm sharoitida qiymat qonuni orqali ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida
mehnat taqsimoti hamda resurslar taqsimoti amalga oshishini asoslab berdi.
XX asr va zamonaviy iqtisodiy tafakkur
XX asrda bozor iqtisodiyotining murakkab tizimida qiymat qonuni talab va
taklif qonuni bilan uyg‘un holda tahlil qilina boshlandi. Neoklassik iqtisodchilar
qiymatni nafaqat mehnat sarfi, balki iste’molchi foydasi (foydalilik darajasi)
bilan ham izohlashga harakat qildilar. Keyneschilar esa qiymat qonunining
amal qilishi davlatning iqtisodiy siyosati va bozorni tartibga solish choralariga
bog‘liq ekanini ta’kidladilar.
4. Qiymat qonunining zamonaviy iqtisodiyotdagi o‘rni
Hozirgi global iqtisodiyot sharoitida qiymat qonuni quyidagi jihatlar bilan
ahamiyatli:
Narxlar shakllanishining asosi sifatida ishlaydi.
Raqobatni rivojlantirish va ishlab chiqaruvchilarni samaradorlikka undash
vositasi hisoblanadi.
Resurslar taqsimotini optimallashtiradi, ortiqcha ishlab chiqarishning oldini
oladi.
Eksport-import siyosatini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi.
Innovatsiyalarni rag‘batlantiradi, chunki yangi texnologiyalar mehnat sarfini
kamaytiradi va qiymatni pasaytiradi.

95. O‘zbekiston iqtisodiyoti misolida qiymat qonuni
O‘zbekiston bozor munosabatlariga o‘tish jarayonida qiymat qonunining
amal qilishi narxlarni erkinlashtirish, raqobatni rivojlantirish va ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish jarayonlarida namoyon bo‘ldi. Xususan:
Narxlarni liberallashtirish orqali bozor sharoitida qiymatga yaqinlashuv
ta’minlandi.
Raqobatbardosh ishlab chiqaruvchilar tannarxni kamaytirish va sifatni
oshirishga intildilar.
Import o‘rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarish kuchaydi.
Bundan tashqari, qiymat qonunining to‘g‘ri amal qilishi uchun davlat
tomonidan monopoliyaga qarshi choralar, kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash
siyosati, eksportni rag‘batlantirish kabi mexanizmlar joriy etildi.
Qiymat qonuni — iqtisodiy taraqqiyotning universal qonuni bo‘lib, u barcha
tarixiy davrlarda turli shakllarda amal qilgan. Uning mohiyati ijtimoiy zarur
mehnat xarajatlari asosida qiymatni belgilashdan iborat. Tarixiy rivojlanish
davomida u merkantilizm, klassik iqtisod, marksizm va zamonaviy iqtisodiy
nazariyalar orqali boyitildi. Bugungi bozor iqtisodiyoti sharoitida qiymat
qonuni talab-taklif qonuni bilan uyg‘unlashgan holda iqtisodiy tizimning
barqaror ishlashini ta’minlaydi va ishlab chiqaruvchilarni samaradorlikka
undaydi.
1.2. Qiymat qonunining amal qilish shartlari
1. Qiymat qonunining mohiyatidan kelib chiqadigan shartlar
Qiymat qonuni ijtimoiy zarur mehnat sarflari asosida tovar qiymatini
belgilaydi. U faqat tovar-pul munosabatlari rivojlangan jamiyatda, ishlab
chiqarish va ayirboshlash erkin amalga oshirilgan sharoitda to‘liq amal qilishi
mumkin. Bu qonunning ishlashini ta’minlovchi shartlarni quyidagicha
umumlashtirish mumkin:
Tovar-pul munosabatlarining mavjudligi – iqtisodiyotda tovarlar ishlab
chiqarilib, ular pul orqali ayirboshlanishi lozim.

10Jadval: Qiymat qonunining amal qilishi uchun asosiy shartlar
Shart turi Tavsif Misollar
Iqtisodiy
shartlar Tovar ishlab chiqarish
rivojlangan, talab-taklif
muvozanati mavjud, narxlar
erkin shakllanadi. O‘zbekiston bozorini
erkinlashtirish jarayoni, 1990-
yillar narx liberallashtirilishi.
Ijtimoiy
shartlar Mehnatning bozor xarakteri,
ijtimoiy mehnat taqsimoti,
sog‘lom raqobat muhiti
mavjud bo‘lishi. Ishchi kuchi bozorining
rivojlanishi, kichik biznes
raqobatining kuchayishi.
Tashkiliy-
huquqiy
shartlar Monopoliyaga qarshi siyosat,
mulk huquqini himoya qilish,
erkin savdo bitimlariga
kafolat berish. Monopoliyaga qarshi qo‘mita
faoliyati, shartnoma huquqining
mustahkamlanishi.
Texnologik
shartlar Innovatsiyalarni joriy etish,
ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish,
resurslardan oqilona
foydalanish. Raqamli texnologiyalar,
avtomatlashtirilgan ishlab
chiqarish liniyalari.
Global
iqtisodiy
shartlar Xalqaro savdo integratsiyasi,
bojxona va tarif to‘siqlarining
kamaytirilishi. O‘zbekistonning JSTga a’zo
bo‘lishga tayyorgarligi, erkin
savdo hududlari tashkil etilishi.
Erkin bozor muhitining shakllanishi – talab va taklif mexanizmining to‘liq
ishlashi uchun narxlar erkin belgilanishi kerak.
Raqobatning mavjudligi – ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida erkin raqobat
bo‘lishi, monopoliyalarning cheklanishi zarur.

11Resurslarga erkin kirish imkoniyati – ishlab chiqaruvchilar xomashyo,
texnologiya, kapital va ishchi kuchidan erkin foydalanish imkoniga ega bo‘lishi
shart
Mehnatning ijtimoiy xarakteri – tovarlar jamiyat ehtiyojini qondirishga
qaratilgan bo‘lishi kerak
Bu shartlar majmuasi qiymat qonunining iqtisodiyotda tartibga solish,
taqsimlash va rag‘batlantirish vazifalarini samarali bajarishiga imkon beradi.
2. Qiymat qonunining amal qilishi uchun iqtisodiy shartlar
2.1. Tovar ishlab chiqarish darajasi
Qiymat qonuni faqat tovar ishlab chiqarish yetarli darajada rivojlangan
sharoitda ishlaydi. Natural xo‘jalik yoki yarim natural xo‘jalik tizimida qiymat
qonunining ta’siri cheklangan bo‘ladi. Masalan, o‘z ehtiyoji uchun ishlab
chiqarilgan mahsulot bozorda ayirboshlanmagani uchun uning qiymati ijtimoiy
zarur mehnat orqali belgilab bo‘lmaydi.
2.2. Bozor muvozanati
Qiymat qonuni talab va taklif muvozanati mavjud bo‘lganda samarali
ishlaydi. Agar talab ortiqcha bo‘lsa, narx qiymatdan yuqorilab ketadi, agar
taklif ortiqcha bo‘lsa, narx qiymatdan pastlashadi. Shuning uchun bozor
mexanizmining ishlashi uchun muvozanat jarayonlarini qo‘llab-quvvatlash
muhim.
2.3. Erkin narxlar tizimi
Narxlarni ma’muriy yo‘l bilan qat’iy belgilash qiymat qonunining amal
qilishini buzadi. Chunki narx qiymatdan uzoqlashib, ishlab chiqaruvchilar
noto‘g‘ri iqtisodiy signal oladilar. Natijada resurslar samarali sohalarga
oqmaydi, defitsit yoki ortiqcha ishlab chiqarish yuzaga keladi
3. Qiymat qonunining amal qilishi uchun ijtimoiy shartlar
3.1. Mehnatning bozor xarakteri
Qiymat qonuni shuni talab qiladiki, ishchi kuchi bozor sharoitida sotilishi va
xarid qilinishi mumkin bo‘lishi kerak. Ishchi kuchining qiymati uni qayta

12tiklash uchun zarur bo‘lgan yashash vositalarining qiymati bilan belgilanadi. Bu
mexanizm kapitalistik bozor sharoitida aniq ishlaydi, ammo sotsialistik
iqtisodiyotda u ma’lum darajada davlat tomonidan boshqariladi.
3.2. Ijtimoiy mehnat taqsimoti
Qiymat qonuni faqat ijtimoiy mehnat taqsimoti mavjud bo‘lganda ishlaydi.
Ya’ni, turli ishlab chiqaruvchilar o‘z faoliyatini bozor ehtiyojlariga qarab
yo‘naltirishi, ortiqcha yoki kam ishlab chiqarish holatlarida o‘z strategiyasini
o‘zgartira olishi kerak.
3.3. Raqobat muhiti
Monopoliyalar qiymat qonunining to‘laqonli ishlashiga to‘sqinlik qiladi,
chunki ular narxlarni sun’iy ravishda belgilab, bozor mexanizmini buzadi. Shu
bois, sog‘lom raqobat muhiti qiymat qonunining to‘g‘ri ishlashidagi eng muhim
shartlardan biridir.
4. Qiymat qonunining amal qilishi uchun tashkiliy va huquqiy shartlar
Monopoliyaga qarshi siyosat – bozorni bir guruh ishlab chiqaruvchilar yoki
korxonalar nazoratiga berib qo‘ymaslik.
Erkin savdo siyosati – ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarning erkin
bitim tuzish huquqini kafolatlash.
Huquqiy barqarorlik – mulk huquqini himoya qilish, shartnomalarning
bajarilishini kafolatlash.
Axborot shaffofligi – ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarning to‘g‘ri
qaror qabul qilishi uchun bozor axborotining ochiqligi.
5. Tarixiy misollar
Sanoat inqilobi davri (XVIII–XIX asrlar)
Angliyada sanoat inqilobi davrida qiymat qonuni ishlab chiqarish jarayonini
tezkor modernizatsiya qilishga turtki berdi. Raqobat tufayli ishlab
chiqaruvchilar yangi texnologiyalarni joriy etib, mehnat unumdorligini
oshirdilar. Bu jarayon qiymatni kamaytirib, narxlarni pasaytirishga olib keldi.
Sovet iqtisodiyoti tajribasi

13Sovet Ittifoqida narxlar davlat tomonidan qat’iy belgilanganligi sababli
qiymat qonunining amal qilishi cheklangan edi. Bu esa ko‘p hollarda
resurslarning noto‘g‘ri taqsimlanishiga va defitsitga olib kelgan.
O‘zbekiston tajribasi
1990-yillar boshida narxlarni erkinlashtirish jarayoni boshlanganidan so‘ng
qiymat qonuni bozor iqtisodiyotida faol ishlay boshladi. Ammo dastlabki
bosqichlarda inflyatsiya yuqori bo‘lgani uchun bozor mexanizmi to‘liq samarali
ishlamadi. Keyinchalik iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash choralarining
ko‘rilishi qiymat qonunining tartibga solish rolini kuchaytirdi.
6. Qiymat qonunining amal qilishi uchun zamonaviy shartlar
Globalizatsiya sharoitida integratsiya – xalqaro savdoda qiymat qonuni
amal qilishi uchun bojxona va tarif to‘siqlarining kamayishi muhim.
Innovatsion iqtisodiyot – texnologiyalarni joriy etish mehnat unumdorligini
oshiradi, bu esa ijtimoiy zarur mehnat vaqtini qisqartiradi.
Moliyaviy bozorlarning rivojlanishi – ishlab chiqaruvchilarning kapitalga
erkin kirishi qiymat qonunining samarali ishlashini ta’minlaydi.
Qiymat qonuni iqtisodiyotning tabiiy tartibga solish mexanizmi bo‘lib,
uning samarali ishlashi uchun bir nechta iqtisodiy, ijtimoiy, tashkiliy va
huquqiy shartlar bajarilishi kerak. Bu shartlar bajarilsa, bozor iqtisodiyoti o‘z-
o‘zidan muvozanatlashadi, resurslar samarali taqsimlanadi va ishlab chiqarish
jarayoni yuqori samaradorlikka erishadi.
1.3. Qiymat qonunining ishlab chiqarish va bozor iqtisodiyotidagi o‘rni
Qiymat qonuni bozor iqtisodiyotining asosiy harakatlantiruvchi
mexanizmlaridan biridir. U ishlab chiqarish jarayonida resurslardan oqilona
foydalanishni, mahsulot narxlarini shakllantirishni va raqobat muhitini
rivojlantirishni ta’minlaydi. Ushbu qonun shuni ta’kidlaydiki, tovarlar qiymati
ularni ishlab chiqarishga sarflangan ijtimoiy zarur mehnat miqdori bilan
belgilanadi. Bu esa ishlab chiqaruvchilarni mehnat unumdorligini oshirish,
tannarxni kamaytirish va sifatni yaxshilashga majbur etadi.

14Bozor iqtisodiyotida qiymat qonuni bir nechta muhim vazifalarni bajaradi:
Narxlarni tartibga solish – narxlar bozor talab va taklifi bilan uyg‘unlashib,
adolatli qiymatga yaqinlashadi.
Ishlab chiqarishni yo‘naltirish – resurslar foydali va talab yuqori bo‘lgan
sohalarga oqib keladi.
Raqobatni rag‘batlantirish – korxonalar mahsulot sifatini oshirish va
xarajatlarni kamaytirishga intiladi.
Texnologik taraqqiyotga undash – mehnat unumdorligini oshirish uchun
yangiliklar joriy etiladi.
Tarixiy jihatdan qiymat qonuni dastlab tovar ishlab chiqarishning tabiiy
qonuni sifatida paydo bo‘lib, kapitalistik tizimda eng kuchli ta’sirini ko‘rsatdi.
Hozirgi global iqtisodiyotda esa bu qonun nafaqat ichki bozor, balki xalqaro
savdo munosabatlarida ham muhim rol o‘ynaydi.
O‘zbekiston bozor islohotlari jarayonida qiymat qonunining o‘rni yanada
oshdi. Narx liberallashtirilishi, raqobat muhitini yaratish va eksport-import
siyosatini erkinlashtirish bu qonunning samarali ishlashiga imkon berdi.
Masalan, qishloq xo‘jaligi sohasida talab yuqori bo‘lgan mahsulotlarga ishlab
chiqaruvchilarning o‘z-o‘zidan yo‘nalishi, avtomobil sanoatida esa raqobat
tufayli sifat va dizaynning yaxshilanishi — bular qiymat qonunining real amaliy
namoyonidir.
Jadval: Qiymat qonunining bozor iqtisodiyotidagi o‘rni va ta’siri
Yo‘nalish Qiymat qonunining
ta’siri Amaliy misollar
Narxlarni
shakllantirish Talab-taklif asosida
narxlarning adolatli va
barqaror shakllanishi. Erkinlashtirilgan don,
meva-sabzavot bozori
narxlari.
Resurslarni
taqsimlash Resurslar eng samarali
foyda keltiruvchi
tarmoqlarga oqib keladi. O‘zbekiston paxta
yetishtirishdan meva-
sabzavot yetishtirishga

15 qisman o‘tishi.
Ishlab
chiqarishni
rag‘batlantirish Mehnat unumdorligini
oshirish, ishlab chiqarish
hajmini ko‘paytirish. Sanoatda
avtomatlashtirish, qishloq
xo‘jaligida tomchilatib
sug‘orish texnologiyalari.
Sifatni
oshirish Raqobat tufayli
mahsulot sifati va dizaynini
takomillashtirish. Mahalliy avtomobillar
dizaynining xorijiy
standartlarga yaqinlashuvi.
Texnologik
taraqqiyot Innovatsiyalarni joriy
etish orqali ishlab chiqarish
xarajatlarini kamaytirish. Raqamli texnologiyalar,
sanoat robotlari, energiya
tejamkor uskunalar.
Xalqaro
integratsiya Ichki bozorni jahon
talablariga moslashtirish,
eksport salohiyatini
oshirish. Tekstil mahsulotlarining
Yevropa bozoriga kirib
borishi.
II BOB. Qiymat qonunining vazifalari va amaliy ahamiyati

162.1. Qiymat qonunining tartibga solish vazifasi
Qiymat qonuni bozor iqtisodiyotining eng muhim nazariy poydevorlaridan
biri bo‘lib, u iqtisodiy tizimning o‘z-o‘zini tartibga solish mexanizmini
shakllantiradi. Ushbu qonun tovar va xizmatlar qiymatini ularni ishlab chiqarish
uchun sarflangan ijtimoiy zarur mehnat miqdori bilan belgilanishini ta’kidlaydi.
Boshqacha aytganda, tovarning bozor qiymati faqat uning foydali xususiyatlari
yoki ishlab chiqaruvchi istaklariga emas, balki uni ishlab chiqarishga ketgan
vaqt va resurslarning ijtimoiy o‘rtacha miqdoriga bog‘liq bo‘ladi.
Tartibga solish vazifasi shundan iboratki, qiymat qonuni narxlar, ishlab
chiqarish hajmi va resurslar taqsimotiga doimiy ta’sir o‘tkazadi. Bu jarayon
talab va taklif mexanizmi orqali amalga oshadi. Agar ma’lum bir mahsulotga
talab oshsa, uning narxi ko‘tariladi, bu esa ishlab chiqaruvchilarni mazkur
mahsulotni ko‘proq ishlab chiqarishga undaydi. Aksincha, talab pasaysa,
narxlar tushadi va ishlab chiqaruvchilar resurslarini boshqa yo‘nalishga
o‘tkazadi.
Qiymat qonunining tartibga soluvchi asosiy mexanizmlari
Narx signallari
Narxlar bozor iqtisodiyotida “signal tizimi” vazifasini bajaradi. Talab
yuqori bo‘lgan sohada narxlar oshib, ishlab chiqaruvchilarni shu yo‘nalishga
jalb qiladi. Bu holat, masalan, O‘zbekistonda eksportbop mahsulotlar —
yong‘oq, anor, uzum kabi ekinlar maydonining oshishida yaqqol ko‘rindi.
Resurslarni samarali taqsimlash
Qiymat qonuni resurslarning eng foydali va samarali ishlatiladigan
sohalarga oqib kelishini ta’minlaydi. Bu kapital, ishchi kuchi va
texnologiyaning eng ko‘p daromad keltiradigan ishlab chiqarishga
yo‘naltirilishiga olib keladi.
Samaradorlikka bosim

17Ishlab chiqaruvchilar xarajatlarni kamaytirish, texnologiyalarni yangilash va
mehnat unumdorligini oshirishga majbur bo‘ladilar. Chunki bozor narxidan
yuqoriroq narxda sotish raqobat sharoitida imkonsiz bo‘ladi.
Talab-taklif muvozanatini ta’minlash
Ortiqcha ishlab chiqarish yoki yetishmovchilik narxlarning o‘zgarishi orqali
avtomatik tartibga keladi. Masalan, g‘alla hosili ko‘paygan yili narxlar
pasayadi, keyingi mavsumda esa fermerlar ekin turini o‘zgartiradi.
Innovatsion rivojlanishga turtki berish
Raqobat va narxlar bosimi ishlab chiqaruvchilarni yangi texnologiyalarni
joriy etishga majbur qiladi. Bu esa texnik-texnologik modernizatsiyani
tezlashtiradi.
Tarixiy va nazariy nuqtai nazar
Qiymat qonuni qadimiy tovar almashinuvi davridan buyon amal qilib
keladi. Ammo u eng mukammal darajada kapitalizm davrida namoyon bo‘ldi.
Klassik iqtisodiy maktab vakillari (Adam Smit, Devid Rikardo) uni bozorning
asosiy regulyatori sifatida ko‘rgan. Karl Marks esa qiymat qonunini kapitalistik
ishlab chiqarishning ichki ziddiyatlarini tushuntirish vositasi sifatida tahlil
qilgan.
Bozor iqtisodiyotida davlatning roli cheklangan bo‘lsa-da, qiymat qonuni
o‘z-o‘zidan bozor jarayonlarini muvofiqlashtirib turadi. Narx mexanizmi bozor
“ko‘rinmas qo‘li” sifatida ishlaydi.
O‘zbekiston sharoitida qiymat qonunining tartibga solish vazifasi
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, iqtisodiyotda rejalashtirishdan bozor
mexanizmlariga bosqichma-bosqich o‘tildi. Narxlarni erkinlashtirish, xususiy
sektorni kengaytirish va raqobat muhitini shakllantirish jarayonida qiymat
qonunining tartibga solish vazifasi yanada ahamiyatli bo‘ldi.
Misollar:

182017-yilda valyuta bozorining erkinlashtirilishi natijasida eksport-import
narxlari bozor talabiga moslasha boshladi.
Qishloq xo‘jaligida paxta majburiy rejasining bekor qilinishi fermerlarni
talab yuqori bo‘lgan ekinlarni yetishtirishga undadi.
Ichki bozorda narxlar talab va taklif asosida shakllana boshlagach, oziq-
ovqat mahsulotlarida mavsumiy narx tebranishlari kuzatildi.
Jadval: Qiymat qonunining tartibga solish vazifasi mexanizmlari va
ularning ta’siri
Mexanizm turi Iqtisodiy ta’siri O‘zbekiston amaliyoti
Narx signallari Ishlab chiqaruvchilarni
talab yuqori bo‘lgan
sohalarga yo‘naltiradi. Meva-sabzavot eksporti
oshishi natijasida bog‘ va
tokzorlar maydoni
kengayishi.
Resurslarni
samarali taqsimlash Kapital va mehnat eng
samarali ishlab chiqarishga
oqib keladi. Qishloq xo‘jaligida
paxtadan sabzavotga o‘tish
jarayoni.
Samaradorlikni
oshirish Tannarxni kamaytirish va
sifatni oshirishga majbur
qiladi. Yengil sanoatda
energiya tejamkor
texnologiyalarni joriy etish.
Muvozanatni
ta’minlash Ortiqcha ishlab chiqarish
yoki yetishmovchilik narxlar
orqali avtomatik tartibga
keladi. Don va un narxlarining
mavsumiy moslashuvi.
Innovatsiyalarni
rag‘batlantirish Yangi texnologiyalarni
joriy etish va mahsulot
turlarini kengaytirishga
undaydi. Avtomobil sanoatida
yangi modellar ishlab
chiqilishi.

19Qiymat qonuni — bozor iqtisodiyotining asosiy regulyatorlaridan biri
bo‘lib, tovar va xizmatlar qiymatini ularni ishlab chiqarishga ketgan ijtimoiy
zarur mehnat miqdori bilan belgilaydi. Ushbu tamoyil narx signallari,
resurslarni samarali yo‘naltirish, ishlab chiqaruvchilar ustidan samaradorlik
bosimi, bozor muvozanatini ta’minlash va innovatsiyalarni rag‘batlantirish
orqali iqtisodiy jarayonlarni tartibga soladi.
Iqtisodiy statistika: 2022–2025 yillar
Jadval 1. Makroko‘rsatkichlar (YAIM o‘sishi va aholi jon boshiga
daromadlar)
Yil Real YAIM
o‘sish (%) GDP per capita
(USD, nominal) O‘sish (per capita,
yillik, %)
2022 6.0 % 2 579 USD +14.2 %
2023 6.3 % 2 850 USD +10.5 %
2024 6.5 % 3 093 USD +4.4 % real o‘sish
2025
(est.) 5.9 % 3 468 USD prognoz
Izoh: YAIM o‘sish sur’ati barqaror, lekin 2025 yil prognozida biroz
pasayishi kutilmoqda. Aholi jon boshiga daromad esa 2022 yildan boshlab
sezilarli o‘sishda, biroq 2024 yildagi real o‘sish pastroq bo‘ldi — inflyatsiya va
valyuta kursi omillari ta’sirida.
Jadval 2. Iqtisodiyotning soha tuzilishi (2023–2024)
Yil Qishloq xo‘jaligi
(%) Sanoat
(%) Xizmatlar
(%) Qurilish
(%)
2023 21.2 % 25.3 % 46.2 % 7.3 %
2024 19.2 % 26.4 % 47.4 % 7.0 %
O‘zgaris
h -2.0 p.b +1.1 p.b +1.2 p.b -0.3 p.b
Izoh: Xizmatlar ulushi va sanoat o‘sishi — bozor mexanizmining resurslarni
qayta taqsimlashdagi kuchini ko‘rsatadi.

20Amaliy tahlil va izohlar
Narx signallari va resurslarni yo‘naltirish:
Qishloq xo‘jaligi ulushi 2024 yilda kamaygan — bu fermerlar narx signallariga
ko‘ra paxta kabi an’anaviy ekinlardan yuqori daromadli meva-sabzavot
ekinlariga o‘tganini ko‘rsatadi. Sanoat va xizmatlar ulushining o‘sishi bozor
iqtisodiyoti resurslarni samarali yo‘naltirayotganini bildiradi.
Samaradorlik bosimi:
YAIM o‘sish sur’ati va sanoat ishlab chiqarishining 7% dan yuqori o‘sishi
ishlab chiqaruvchilarni tannarxni kamaytirib, mehnat unumdorligini oshirishga
undayotganini bildiradi.
Xizmatlar sektorining gravitatsion kuchi:
Xizmatlar ulushi oshgani, axborot-kommunikatsiyalar va savdo tarmoqlarining
yuqori sur’atda o‘sishi — iqtisodiyotning innovatsion modelga o‘tayotganidan
dalolat.

21Muvozanatni ta’minlash:
Aholi jon boshiga daromad real o‘sishining pasayishi kuzatilgan bo‘lsa-da,
yalpi iqtisodiy muvozanat saqlanib qolmoqda, bu esa qiymat qonunining bozor
muvozanatini ta’minlashdagi kuchini ko‘rsatadi.
Jadval 3. Sektorlar bo‘yicha o‘sish sur’atlari (2024 yilda)
Soha O‘sish
(%)
Qishloq xo‘jaligi +3.1 %
Sanoat umumiy +6.8 %
– Ishlab chiqarish +7.7 %
– Qazib olish +1.9 %
– Energiya ta’minoti +5.4 %
Qurilish +8.8 %
– Fuqarolik qurilishi +24.7 %
Xizmatlar +7.7 %
– Axborot-kommunikatsiya +24.7 %
– Savdo +11.5 %
– Mehmonxona va
ovqatlanish +10.7 %
Izoh: Ushbu ko‘rsatkichlar qiymat qonunining tartibga soluvchi kuchini —
narx mexanizmi va raqobat orqali iqtisodiy o‘sish sur’atlarini shakllantirishini
tasdiqlaydi.
2022–2024 yillarda YAIM barqaror o‘sdi — davlat va bozor
mexanizmining uyg‘un ishlashi kuzatilmoqda.
Aholi jon boshiga daromad oshmoqda, ammo real daromad o‘sishida
pasayish bor — inflyatsiya ta’siri.
Sanoat va xizmatlar ulushi oshib, qishloq xo‘jaligi ulushi kamaydi — bu
qiymat qonunining resurslarni qayta taqsimlashdagi mexanizmini ko‘rsatadi.
Xizmatlar sektorida innovatsiyalar va investitsiya hajmi ortib bormoqda.

22Narx mexanizmi ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasida avtomatik
muvozanatni ta’minlamoqda.

242.2. Qiymat qonunining taqsimlash va rag‘batlantirishdagi roli
Qiymat qonuni iqtisodiy tizimda nafaqat narxlarning shakllanishida, balki
resurslarning taqsimlanishida va ishlab chiqaruvchilarning rag‘batlantirish
tizimida ham asosiy o‘rin tutadi.
Uning asosiy mohiyati shundan iboratki, tovar va xizmatlarning qiymati
ijtimoiy zarur mehnat sarfi asosida aniqlanadi. Bu jarayonda ishlab
chiqaruvchilar bozorda o‘z mahsulotlarini sotish orqali o‘z mehnatlari qiymatini
qaytarib olishadi, foyda orttirishadi va yangi ishlab chiqarish bosqichiga
o‘tadilar.
Taqsimlash mexanizmi shundan iboratki, bozor narxlari orqali kapital,
ishchi kuchi, xomashyo va texnologiyalar samarali tarmoqlar tomon
yo‘naltiriladi. Agar bir sohada narx yuqori bo‘lsa va foyda me’yori ortsa,
kapital oqimi shu sohaga kuchayadi. Aksincha, talab past bo‘lgan, foydasi kam
bo‘lgan sohalardan kapital chiqib ketadi.
Bu jarayon o‘z-o‘zidan sodir bo‘lmaydi. Qiymat qonuni sharoitida
taqsimlash bozor mexanizmlari, raqobat muhitining mavjudligi va davlatning

25iqtisodiy siyosati bilan uyg‘un holda ishlaydi. Raqobat sharoitida ishlab
chiqaruvchilar xarajatlarni kamaytirishga, sifatni oshirishga va innovatsiyalarni
joriy etishga intiladilar.
Shu tarzda qiymat qonuni rag‘batlantirish funksiyasini ham bajaradi.
Raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalar yuqori foyda oladi,
innovatsiyalarni joriy qilgan korxonalar esa bozor ulushini kengaytiradi.
2022–2025 yillarda O‘zbekistonda bu jarayonlar sezilarli darajada
kuchaydi. Iqtisodiy liberallashtirish, eksportga yo‘naltirilgan ishlab
chiqarishning kengayishi, yangi texnologiyalar joriy etilishi qiymat qonunining
rag‘batlantiruvchi rolini yanada oshirdi.
1-jadval. 2022–2025 yillarda asosiy tarmoqlar bo‘yicha kapital
taqsimoti (mlrd so‘mda)
Yil Qishloq
xo‘jaligi Sanoat Xizmatlar
2022 35 200 48 900 51 300
2023 37 800 53 100 55 700
2024 40 500 57 800 61 200
2025 42 300 61 900 66 500
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 2022–2025 yillarda kapital oqimi asosan
sanoat va xizmatlar sohasida tez sur’atlar bilan oshdi. Bu esa qiymat
qonunining resurslarni yuqori samaradorlikka ega tarmoqlar tomon
yo‘naltirishdagi kuchli rolini tasdiqlaydi.Rag‘batlantirish nuqtai nazaridan ham,
qiymat qonuni ishlab chiqaruvchilarni samaradorlikka undaydi. Masalan, sanoat
korxonalari ichida eksportga ishlovchi, zamonaviy texnologiyalarni
qo‘llayotgan korxonalar foyda miqdori bo‘yicha yetakchilik qilmoqda. Bu esa
boshqa ishlab chiqaruvchilarni ham innovatsiyalar kiritishga majbur qilmoqda.
2022–2025 yillarda qishloq xo‘jaligida intensiv texnologiyalarga asoslangan
fermer xo‘jaliklari va agroklasterlar hosildorlikni oshirish orqali bozor ulushini

26kengaytirdi. Shu bilan birga, xizmatlar sohasida IT-kompaniyalar va elektron
savdo platformalari tez o‘sdi.
2-jadval. 2022–2025 yillarda sohalar bo‘yicha foyda o‘sish sur’ati (%)
Yil Qishloq
xo‘jaligi Sanoa
t Xizmatla
r
2022 4.5 6.8 7.2
2023 5.1 7.3 7.9
2024 5.6 7.9 8.5
2025 6.0 8.3 8.9
Bu statistik ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, foyda sur’atlari yuqori bo‘lgan
sohalarga kapital va ishchi kuchi ko‘proq yo‘naltirilgan. Qiymat qonuni
rag‘batlantirish mexanizmi orqali samarali ishlab chiqarish va innovatsion
rivojlanishga xizmat qilmoqda.Natijada, qiymat qonuni nafaqat narxlarning
shakllanishida, balki resurslarni samarali taqsimlash va ishlab chiqaruvchilarni
doimiy ravishda raqobatbardoshlikka intilishida ham hal qiluvchi ahamiyat kasb
etadi.

272.3. O‘zbekiston iqtisodiyotida qiymat qonunining namoyon bo‘lishi va
tahlili
Qiymat qonuni O‘zbekiston iqtisodiyotida bozor munosabatlarining
chuqurlashishi, ishlab chiqarishning modernizatsiyasi va raqobatbardosh
mahsulotlar ulushining oshishi jarayonida yaqqol namoyon bo‘lmoqda.
Bu qonun, avvalo, resurslarni samarali taqsimlash, ishlab chiqaruvchilarni
sifat va samaradorlikka undash, hamda narx mexanizmi orqali bozor talabiga
mos ishlab chiqarishni rag‘batlantirishda o‘z ifodasini topmoqda.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgan dastlabki yillarda qiymat qonunining
to‘liq amal qilishi uchun zarur bo‘lgan bozor infratuzilmalari yetarlicha
shakllanmagan edi. Ammo 2017 yildan boshlab iqtisodiy liberallashtirish
siyosati, milliy valyuta bozorining erkinlashtirilishi, tashqi savdo rejimining
soddalashtirilishi va tadbirkorlik muhitining yaxshilanishi qiymat qonuni
ta’sirini kuchaytirdi.
2022–2025 yillarda esa, global iqtisodiy sharoitning murakkablashuviga
qaramay, O‘zbekiston iqtisodiyoti barqaror o‘sish sur’atlarini saqlab qoldi. Bu
jarayonda qiymat qonuni quyidagi yo‘nalishlarda yaqqol ko‘rindi:
Raqobatbardoshlik asosida narxlarning shakllanishi;
Samaradorlik yuqori bo‘lgan tarmoqlarga kapital oqimining kuchayishi;
Innovatsiyalarni tezroq joriy qilgan korxonalarning bozor ulushini
kengaytirishi;
Eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarishning ustuvorligi.
1-jadval. 2022–2025 yillarda asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlar (foiz o‘sish)
Yil YAIM
o‘sishi (%) Sanoat
(%) Qishloq
xo‘jaligi (%) Xizmatlar
(%) Eksport
(%)
2022 5.7 6.2 4.5 6.8 8.4
2023 6.0 6.7 5.1 7.3 9.1
2024 6.2 7.0 5.6 7.9 9.8
2025 6.5 7.4 6.0 8.3 10.2

28Yil YAIM
o‘sishi (%) Sanoat
(%) Qishloq
xo‘jaligi (%) Xizmatlar
(%) Eksport
(%)
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, sanoat va xizmatlar sohasi iqtisodiy o‘sishda
yetakchi bo‘lib, bu qiymat qonunining samarali tarmoqlar tomon kapital va
resurslarni yo‘naltirish xususiyatini tasdiqlaydi.
Shuningdek, qiymat qonuni O‘zbekistonda eksport strukturasining
o‘zgarishi orqali ham namoyon bo‘lmoqda. 2022 yilda eksport tarkibida asosan
xomashyo va qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ustun bo‘lgan bo‘lsa, 2025 yilga
kelib qayta ishlangan mahsulotlar va sanoat tovarlarining ulushi sezilarli
darajada oshdi.
Bu esa, ishlab chiqaruvchilarni yuqori qo‘shimcha qiymatga ega mahsulot
ishlab chiqarishga undayotgan qiymat qonunining rag‘batlantiruvchi funksiyasi
amalda ishlayotganini ko‘rsatadi.
2-jadval. 2022–2025 yillarda eksport tarkibi (% ulush)
Yil Xom
ashyo Qishloq xo‘jaligi
mahsulotlari Qayta ishlangan sanoat
mahsulotlari
2022 38 34 28
2023 35 32 33
2024 31 30 39
2025 28 28 44
Ko‘rinib turibdiki, qiymat qonuni bozor talabiga mos ravishda ishlab
chiqarishni o‘zgartirishga, yuqori foyda keltiradigan tarmoqlarni
rivojlantirishga va resurslarni samarali ishlatishga undamoqda.
2022–2025 yillardagi iqtisodiy siyosatda, davlat tomonidan ham qiymat
qonunining samarali ishlashi uchun qulay shart-sharoitlar yaratildi. Soliq
stavkalari soddalashtirildi, kredit resurslariga kirish imkoni kengaydi,
eksportchilar uchun bojxona va soliq imtiyozlari berildi.

29Natijada, qiymat qonuni O‘zbekiston iqtisodiyotida nafaqat narxlarning
shakllanishi va resurslar taqsimotida, balki rag‘batlantirish tizimining asosiy
poydevori sifatida ham faol ishlamoqda.
Xulosa
Men ushbu kurs ishini tayyorlar ekanman, qiymat qonunining iqtisodiy
nazariyadagi o‘rni, uning amal qilish mexanizmlari va amaliy hayotdagi
ta’sirini chuqur o‘rgandim. Olingan bilimlarimdan kelib chiqib aytishim

30mumkinki, qiymat qonuni bozor iqtisodiyotining tabiiy tartibga soluvchisi
bo‘lib, ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’mol jarayonlarida muhim rol
o‘ynaydi.
O‘zbekiston sharoitida qiymat qonuni iqtisodiy islohotlar jarayonida yanada
faol namoyon bo‘layotganini kuzatdim. Ayniqsa, so‘nggi yillarda bozor
mexanizmlarining kuchayishi, raqobat muhitining yaxshilanishi, eksport
strukturasining diversifikatsiyasi va yuqori qo‘shimcha qiymatga ega
mahsulotlar ulushining ortishi uning samarali ishlashini ta’minlamoqda.
Shuningdek, men qiymat qonunining rag‘batlantiruvchi va taqsimlovchi
vazifalari bevosita ishlab chiqaruvchilar faoliyatiga ta’sir qilib, ularni
samaradorlikni oshirish, innovatsiyalarni joriy etish va sifatni yaxshilashga
undashini angladim. Bu esa, uzoq muddatda iqtisodiy o‘sishning barqaror
bo‘lishiga xizmat qiladi.
O‘tkazilgan statistik tahlillar orqali 2022–2025 yillar oralig‘ida tarmoqlar
bo‘yicha o‘sish sur’atlari, eksport tarkibining o‘zgarishi va ichki bozor
rivojlanishi qiymat qonuni ta’sirining aniq ko‘rinishlari ekanligini aniqladim.
Umuman olganda, men ushbu mavzu orqali nafaqat iqtisodiy nazariy
bilimlarimni mustahkamlab, balki O‘zbekiston iqtisodiy hayotidagi real
jarayonlar va qonuniyatlarni ham yaxshiroq tushunib oldim. Kelgusida bu
bilimlarimdan iqtisodiy faoliyatda, tadqiqot ishlarida va amaliy qarorlar qabul
qilish jarayonida samarali foydalanish niyatidaman.
Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi

31to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.
11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz

3214) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Qiymat qonuni va uning vazifalari

Sotib olish