• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 432.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Август 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Qiymatning miqdori va unga ta’sir etuvchi omillar

3511) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 22darajasi kiradi. Malakali ishchi kuchi mavjud bo‘lgan hududlarda mahsulot sifati yuqori bo‘lishi mumkin, ammo yuqori malaka odatda yuqori mehnat haqi talab qiladi, bu esa qiymatni oshiradi. Aholi daromad darajasi ham muhimdir. Yuqori daromadli aholiga mo‘ljallangan mahsulotlar odatda yuqori sifatli va qimmat bo‘ladi, chunki iste’molchi sifat uchun ko‘proq to‘lashga tayyor. Masalan, Toshkent shahrida ekologik toza va import qadoqlangan oziq-ovqat mahsulotlari narxi boshqa hududlardagiga qaraganda ancha yuqori. Bu narx farqi faqat ishlab chiqarish xarajatlari bilan emas, balki aholining to‘lov qobiliyati bilan ham izohlanadi. Madaniy va iste’mol odatlari ham qiymatga ta’sir qiladi. Agar iste’molchi ekologik toza, sog‘lom mahsulotlarni afzal ko‘rsa, ishlab chiqaruvchi bu talablarga javob berish uchun qo‘shimcha texnologiyalar va sifat nazorati tizimlarini joriy qiladi. Bu esa ishlab chiqarish xarajatlarini oshirib, qiymatni ko‘taradi. Demografik holat ham muhim ijtimoiy omil hisoblanadi. Yoshlar soni ko‘p bo‘lgan hududlarda texnologik mahsulotlar, kiyim-kechak, ta’lim xizmatlari kabi tovarlarga talab yuqori bo‘ladi, bu esa qiymat miqdorining shakllanishiga o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatadi. Aksincha, aholisi keksa bo‘lgan hududlarda sog‘liqni saqlash va tibbiyot xizmatlari qiymati ko‘proq e’tiborda bo‘ladi. Shunday qilib, tabiiy, iqtisodiy va ijtimoiy omillar bir-biriga bog‘liq holda qiymatning shakllanish jarayoniga ta’sir etadi. Masalan, qurg‘oqchilik (tabiiy omil) suv ta’minotiga bog‘liq xarajatlarni oshiradi (iqtisodiy omil), bu esa iste’molchining xarid qobiliyatiga (ijtimoiy omil) ta’sir qiladi. Shu sababli qiymatni tahlil qilishda har uchala omil majmuasini hisobga olish zarur. O‘zbekiston sharoitida qishloq xo‘jaligi mahsulotlarida tabiiy omillar yetakchi bo‘lsa-da, sanoat mahsulotlarida iqtisodiy va ijtimoiy omillar ko‘proq ahamiyat kasb etadi. Global bozor bilan integratsiya chuqurlashgan sari valyuta kursi, xalqaro talab va raqobat kabi iqtisodiy omillar yanada kuchliroq ta’sir 4baholanishini ta’kidlagan. O‘zbekistonda ham bu masala bo‘yicha ko‘plab ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Sh. Xo‘jayev, M. Maxmudov, A. Hayitov kabi olimlar qiymatning shakllanish mexanizmini milliy iqtisodiy sharoitda tahlil qilgan. Shu bilan birga, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlari va strategik hujjatlarida ham narxlar va qiymat barqarorligini ta’minlashga qaratilgan chora- tadbirlar belgilangan. Biroq, iqtisodiyotda ro‘y berayotgan yangi tendensiyalar, bozor konyunkturasining tez o‘zgarishi sababli qiymat va unga ta’sir etuvchi omillarni tahlil qilish doimiy yangilanishni va chuqur ilmiy izlanishni talab etadi. Shu sababli bu mavzuning o‘rganilishi hali ham nihoyasiga yetmagan va tadqiqotlar uchun ochiq qolmoqda. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Qiymat va uning shakllanishi masalasini o‘rganish iqtisodiyot fanining nazariy poydevorini tashkil etadi. Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, u iqtisodiy kategoriya sifatida qiymatning mohiyatini, tarixiy rivojlanishini va shakllanish mexanizmlarini chuqur tahlil qilish imkonini beradi. Bu orqali talab va taklif, xarajatlar, resurslar taqsimoti kabi iqtisodiy kategoriyalar o‘zaro qanday bog‘liqlikda ekanini anglash mumkin bo‘ladi. Shuningdek, qiymat nazariyasining turli yondashuvlari – mehnat nazariyasi, subyektiv qiymat nazariyasi, chegaraviy foyda nazariyasi va zamonaviy tahlil uslublari o‘rganiladi. Bu esa talaba va tadqiqotchilarning iqtisodiy tafakkurini rivojlantiradi. Amaliy ahamiyati esa shundaki, ushbu mavzu asosida olinadigan xulosalar korxona darajasida mahsulot narxini shakllantirish, xarajatlarni tahlil qilish, bozor strategiyasini belgilash va foydani ko‘paytirishda qo‘l keladi. Ayniqsa, O‘zbekiston sharoitida ishlab chiqaruvchilarning xarajatlar tuzilmasini chuqur tushunishi va qiymatga ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillarni hisobga olishi – raqobatbardoshlikni oshirishda muhim omildir. Bundan tashqari, davlat tomonidan narx siyosatini shakllantirishda ham bunday tadqiqotlar foydali hisoblanadi. Qiymatni boshqarish orqali inflyatsiyani jilovlash, aholini ijtimoiy 6I BOB. Qiymatning iqtisodiy mohiyati va miqdoriy ifodalanishi 1.1. Qiymat tushunchasi va uning tarixiy rivojlanishi Qiymat – bu iqtisodiy kategoriyadir, u mahsulot yoki xizmatning ijtimoiy mehnat sarfi asosidagi ahamiyatini, bozor sharoitida esa uning iste’molchi uchun ifodalaydigan qiymatini bildiradi. Qiymat har qanday tovarning ajralmas elementi bo‘lib, iqtisodiy almashinuvda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Uning iqtisodiy mohiyatini tushunish orqali nafaqat mahsulot ishlab chiqaruvchilar, balki iste’molchilar, investorlar, davlat idoralari va iqtisodiy tahlilchilar ham to‘g‘ri qarorlar qabul qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Qiymat tushunchasining shakllanishi insoniyat tarixida iqtisodiy munosabatlar rivoji bilan chambarchas bog‘liq. Dastlab, odamlar mahsulotlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri almashish (barter) orqali sotib olganlar. Bu jarayonda qiymat tushunchasi aniq ifodalanmagan, balki ehtiyoj va mavjudlik darajasiga bog‘liq holda narx belgilanar edi. Masalan, bir bo‘lak go‘sht bir savatcha meva bilan almashtirilgan. Bunday almashtirishda tovarlar orasidagi real iqtisodiy munosabatlar aniqlanmagan, lekin bu bosqich qiymat kategoriyasining vujudga kelishi uchun tayanch bo‘lib xizmat qilgan. Tarixiy taraqqiyotda qiymat tushunchasi asta-sekin shakllanib bordi. Dastlabki iqtisodiy nazariyalar qadimgi yunon faylasuflari, jumladan, Aristotel tomonidan ilgari surilgan. U almashuv qiymatini tabiiy qiymat va foydalilik asosida tushuntirishga harakat qilgan. Biroq, bu nazariyalar umumiy xarakterga ega bo‘lib, aniq iqtisodiy asosdan yiroq edi. O‘rta asrlarda iqtisodiy fikrlar diniy e’tiqod va axloqiy qadriyatlar bilan bog‘langan bo‘lib, ko‘proq narxlarning adolatli bo‘lishiga urg‘u berilgan. Bu davrda narx va qiymat muammolari xususiy mulk, foyda, sudxo‘rlik kabi tushunchalar doirasida ko‘rib chiqilgan. Shunga qaramay, bu yondashuvlar ilmiy asoslashdan yiroq bo‘lib, qiymat nazariyasini chuqur tushuntira olmagan. 7Qiymat haqidagi chuqur nazariy tahlillar kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi bilan bog‘liq holda yuzaga keldi. Aynan shu davrda klassik iqtisodiy maktab vakillari qiymatning mohiyatini mehnat nazariyasi orqali izohlay boshladilar. Adam Smit (1723–1790), “Millat boyligi” asarida qiymatni ishlab chiqarishga sarflangan mehnat bilan o‘lchash mumkinligini ta’kidlagan. U ikki xil qiymatni ajratib ko‘rsatgan: foydali qiymat (iste’mol qiymati) va almashuv qiymati (bozordagi qiymat). Uning fikricha, foydali qiymat – mahsulotning inson ehtiyojini qondirish xususiyati bo‘lsa, almashuv qiymati – uni boshqa tovarlarga almashtirish imkoniyati asosida belgilanadi. Devid Rikardo (1772–1823) esa Smitning mehnat nazariyasini chuqurlashtirib, qiymatni mutlaq mehnat miqdori bilan emas, balki nisbiy mehnat sarfi orqali aniqlash lozimligini ilgari surdi. U tovarlar o‘rtasidagi almashuv qiymati ishlab chiqarishga sarflangan mehnatning nisbati bilan belgilanadi, deb hisoblagan. Rikardo, shuningdek, kapital va foyda kabi omillarning qiymatga ta’sirini ham ko‘rsatgan. Karl Marks (1818–1883) qiymat nazariyasini marksistik asosda chuqurlashtirib, mehnat qiymati nazariyasini ishlab chiqdi. U qiymatni ijtimoiy zarur mehnat sarfi bilan aniqlab, “Kapital” asarida qiymatni jamiyatdagi sinfiy munosabatlar va mehnat ekspluatatsiyasi bilan bog‘ladi. Marksga ko‘ra, tovarning qiymati uni yaratish uchun zarur bo‘lgan o‘rtacha mehnat sarfiga bog‘liq. Bu nazariya uzoq yillar davomida sotsialistik davlatlarda asosiy iqtisodiy yondashuv sifatida qabul qilingan. Ammo XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab klassik yondashuvlarga muqobil ravishda yangi iqtisodiy maktablar – neoklassik, marjinalist va keynsiy yondashuvlar vujudga keldi. Neoklassik iqtisodchilar (P. Samuelson, A. Marshall va boshqalar) qiymatni mehnat bilan emas, balki talab va taklif, iste’molchi afzalligi va chegaraviy foyda asosida belgilash zarurligini ilgari surdilar. Bu yondashuvga ko‘ra, qiymat subyektiv tusga ega bo‘lib, u 29 Taklifga ta’sir qiluvchi omillar:  Ishlab chiqarish xarajatlarining o‘zgarishi.  Resurslar narxi va mavjudligi.  Davlatning soliq va subsidiyalar siyosati.  Texnologik yutuqlar. 3. Xarajatlar omilining bahoga ta’siri Xarajatlar – bu mahsulot ishlab chiqarish jarayonida sarflanadigan barcha moddiy va mehnat resurslarining qiymati. Xarajatlar oshsa, ishlab chiqaruvchilar o‘z foydasini saqlash uchun narxlarni ko‘tarishga intiladi. Aksincha, xarajatlar kamayganda narxlar ham pasayishi mumkin.  Xarajatlarni o‘zgartiruvchi asosiy omillar:  Xomashyo va energiya narxlarining o‘zgarishi.  Ish haqi darajasidagi o‘zgarishlar.  Transport va logistika xarajatlari.  Davlat tomonidan beriladigan soliq yengilliklari yoki aksincha, soliqlar oshirilishi. 4. Talab-taklif-xarajatlar o‘zaro bog‘liqligi Bahoning real shakllanishi talab, taklif va xarajatlarning birgalikdagi harakati natijasida yuz beradi. Masalan:  Agar talab oshib, taklif o‘zgarmasa, narx ko‘tariladi.  Agar xarajatlar kamayib, taklif oshsa, narx pasayadi.  Agar xarajatlar oshib, taklif kamayib, talab esa yuqori bo‘lsa – narx keskin oshadi. 5. O‘zbekiston bozoridagi misollar (2022–2025 yillar tahlili) 2022-yilda paxta va g‘alla hosilining mo‘l bo‘lishi sababli ichki bozor narxlarida pasayish kuzatildi, chunki taklif yuqori bo‘ldi. 31sohalarida energiya xarajatlarining oshishi mahsulot bahosini yuqorilashiga sabab bo‘ldi. Talab omili ham O‘zbekiston bozorida muhim ahamiyatga ega. Aholi daromadlarining o‘sishi, urbanizatsiya jarayonining tezlashishi, yangi turar-joy massivlarining qurilishi iste’mol tovarlari va xizmatlarga bo‘lgan talabni oshirmoqda. Masalan, 2023-yilda oziq-ovqat bozorida talabning ortishi natijasida ayrim mahsulotlar, xususan go‘sht va sut mahsulotlari narxi 12–15% ga oshdi. Talabning oshishida eksport bozorlari ham ta’sir ko‘rsatadi. So‘nggi yillarda O‘zbekiston meva-sabzavot mahsulotlarini Rossiya, Xitoy va Yaqin Sharq davlatlariga eksportini ko‘paytirgani ichki bozorda narxlarning mavsumiy o‘sishiga olib kelmoqda. Taklif omili esa asosan ishlab chiqarish hajmi, hosildorlik va import imkoniyatlariga bog‘liq. 2024-yilda ayrim hududlarda suv tanqisligi va iqlimning issiq kelishi sabzavot yetishtirish hajmini qisqartirdi, natijada piyoz va kartoshka narxi 25–30% ga oshdi. Shu bilan birga, import qilinadigan mahsulotlar bozorida valyuta kursining o‘zgarishi narx shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Masalan, valyuta kursining 5% ga oshishi import kiyim-kechak va elektronika narxlarini o‘rtacha 7–9% ga oshirdi. Ijtimoiy omillar ham narxlar dinamikasida sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Davlat tomonidan aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlariga beriladigan subsidiyalar, oziq-ovqat va energiya uchun imtiyozli tariflar narxlarning barqarorligini saqlashga xizmat qiladi. 2025-yilda elektr energiyasi bo‘yicha ijtimoiy norma joriy etilishi aholining asosiy ehtiyojlari uchun energiya narxining keskin oshib ketishining oldini oldi. Tashqi iqtisodiy omillar ham O‘zbekiston qiymat tizimiga bevosita ta’sir qiladi. Xalqaro bozor kon’yunkturasining o‘zgarishi, xomashyo narxlarining jahon bozorida oshishi yoki pasayishi ichki narxlarga ham ta’sir qiladi. 2022–2024 yillarda neft narxining yuqoriligi transport xarajatlarini oshirdi, bu esa barcha tarmoqlarda mahsulot va xizmat narxlarining qisman o‘sishiga sabab bo‘ldi. 32O‘zbekiston bozorida qiymatga ta’sir etuvchi omillar o‘zaro murakkab aloqada harakat qiladi. Masalan, talabning o‘sishi va taklifning qisqarishi bir vaqtda yuz berganda, narxlar keskin oshadi. Aksincha, taklifning ortishi va xarajatlarning kamayishi narxlarni pasaytiradi. Shu bois, narx barqarorligini ta’minlash uchun hukumat ishlab chiqarishni qo‘llab-quvvatlash, logistika tizimini rivojlantirish, energetika sohasida samaradorlikni oshirish, valyuta bozorini barqarorlashtirish bo‘yicha kompleks choralarni amalga oshirmoqda. O‘zbekistonda qiymatga ta’sir qiluvchi omillar – ishlab chiqarish xarajatlari, talab va taklif o‘zgarishi, valyuta kursi, tashqi bozor sharoitlari va ijtimoiy siyosat – narx shakllanishida asosiy rol o‘ynaydi. Ularning har birini tahlil qilish iqtisodiy siyosatni to‘g‘ri yo‘naltirish va bozor barqarorligini ta’minlash uchun zarurdir. Shu jihatdan, 2022–2025 yillar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, qiymatga ta’sir qiluvchi omillarni samarali boshqarish O‘zbekistonning iqtisodiy barqarorligini mustahkamlashda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. 24mahsulotlar narxi ichki bozorda ham tezroq o‘sdi. Shu bilan birga, ichki talab yuqori bo‘lgan, lekin ishlab chiqarish hajmi yetarli bo‘lmagan mahsulotlar bahosida ham keskin o‘sish kuzatildi. Ijtimoiy omillar — bu aholining daromad darajasi, bandlik, mehnat unumdorligi va iste’mol madaniyatidir. 2024 yilda mamlakat bo‘yicha o‘rtacha oylik ish haqi 5,35 million so‘mni, poytaxtda esa 9 million so‘mdan ortiqni tashkil etdi. IT va yuqori malaka talab qiladigan sohalarda esa o‘rtacha ish haqi 14 million so‘mdan oshdi. Bunday farq malakali mehnat narxining yuqori bo‘lishiga olib keladi va bu, o‘z navbatida, mahsulot va xizmat qiymatiga qo‘shiladi. 2025 yil prognoziga ko‘ra, ishsizlik darajasi 4,9 foiz atrofida, bandlik darajasi esa 46 foizdan biroz yuqori bo‘lishi kutilmoqda. Aholining iste’mol madaniyati ham narx shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Masalan, ekologik toza, organik mahsulotlarga talab ortgani sababli, ular odatiy mahsulotlarga qaraganda 20–30 foiz qimmatroq baholanmoqda. Sifatli xizmatlar va brend mahsulotlarga talabning ortishi narx darajasini ko‘taruvchi yana bir ijtimoiy omildir. 2022–2025 yillar davomida tabiiy, iqtisodiy va ijtimoiy omillar o‘zaro ta’sir qilib, ayrim tovarlar narxining keskin oshishiga, boshqalarining esa barqaror qolishiga sabab bo‘ldi. Masalan, energetika resurslari narxining oshishi barcha tarmoqlarga zanjirli ta’sir ko‘rsatdi. Qurg‘oqchilik va hosildorlikning pasayishi esa oziq-ovqat narxini ko‘tarib yubordi. Daromadlarning ortishi esa yuqori sifatli va import mahsulotlarga talabni kuchaytirdi. Qiymat miqdorini shakllantirishda uch omil bir-birini to‘ldiradi: tabiiy sharoit ishlab chiqarish bazasini belgilaydi, iqtisodiy ko‘rsatkichlar tannarx va narx dinamikasini boshqaradi, ijtimoiy omillar esa yakuniy talab va to‘lov qobiliyatini belgilaydi. O‘zbekiston tajribasi shuni ko‘rsatadiki, bu uch guruhdagi omillarni kompleks tahlil qilish narx barqarorligini ta’minlash va iqtisodiy siyosatni to‘g‘ri yo‘naltirish uchun muhim ahamiyatga ega. 20Har bir guruh o‘z ichida bir nechta kichik omillarni qamrab oladi va ularning har biri qiymatning shakllanish jarayonida bevosita yoki bilvosita rol o‘ynaydi. Tabiiy omillar, avvalo, ishlab chiqarishning moddiy asoslari bilan bog‘liq bo‘lib, ularning ichida iqlim sharoiti, geologik tuzilish, tuproq unumdorligi, tabiiy resurslarning mavjudligi va sifati, ekologik holat kabi elementlar bor. Masalan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarida hosildorlik darajasi bevosita iqlimga bog‘liq bo‘ladi. Qurg‘oqchilik yoki ortiqcha yog‘ingarchilik hosil sifatiga ta’sir etadi, natijada qiymat miqdori o‘zgaradi. Agar tabiiy sharoit noqulay bo‘lsa, ishlab chiqaruvchi korxona qo‘shimcha xarajatlarga duch keladi: sug‘orish tizimlarini qurish, issiqxonalar barpo etish, hosilni himoya qilish uchun maxsus texnologiyalarni joriy etish kabi. Bu xarajatlarning barchasi mahsulot qiymatiga qo‘shiladi. Geologik va mineral resurslarning mavjudligi ham qiymat shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Resurslarga boy hududlarda qazib olish xarajatlari pastroq bo‘lishi mumkin, chunki xomashyo manbalari yaqin joylashadi. Masalan, O‘zbekistondagi Olmaliq kon-metallurgiya kombinati mis qazib olish va qayta ishlashda xomashyo manbalarining yaqinligi sababli logistika xarajatlarini kamaytiradi, bu esa mahsulot qiymatini pasaytiradi. Aksincha, xomashyoni uzoq masofadan olib kelish majburiyati bo‘lsa, transport xarajatlari qiymatni oshiradi. Ekologik talablar ham tabiiy omillarga kiradi. Agar ishlab chiqarish jarayoni atrof-muhitga zarar yetkazsa, korxona ekologik talablarga javob berishi uchun qo‘shimcha uskunalar o‘rnatishi yoki chiqindilarni zararsizlantirish bo‘yicha texnologiyalarni joriy etishi lozim. Bu ham qiymatni oshiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, sement ishlab chiqarishda changni filtrlash tizimlarini o‘rnatish katta xarajat talab qiladi, ammo bu majburiy ekologik talabdir. Tabiiy omillardan keyingi muhim guruh — iqtisodiy omillar. Bu guruhga ishlab chiqarish xarajatlari, talab va taklif muvozanati, inflyatsiya, valyuta 2Mavzu: Qiymatning miqdori va unga ta’sir etuvchi omillar MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………….………... I BOB. Qiymatning iqtisodiy mohiyati va miqdoriy ifodalanishi 1.1. Qiymat tushunchasi va uning tarixiy rivojlanishi ……………….………..… 1.2. Qiymat miqdorining aniqlanish usullari ………………………..…………... 1.3. Qiymat miqdorining ishlab chiqarish va bozor munosabatlaridagi o‘rni …... II BOB. Qiymat miqdoriga ta’sir etuvchi omillar va ularning tahlili 2.1. Tabiiy, iqtisodiy va ijtimoiy omillarning qiymatga ta’siri ………………….. 2.2. Bozor talabi va taklifi, xarajatlar omilining bahoga ta’siri ………………….. 2.3. O‘zbekiston misolida qiymatga ta’sir etuvchi omillar tahlili ………………... Xulosa va takliflar ………………………………………………………………. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………... 13xizmatgacha bo‘lgan barcha bosqichlardagi qo‘shimcha qiymat yig‘indisi baholaydi 6 Qiyosiy bozor bahosi O‘xshash mahsulotlarning bozor narxiga qarab qiymat aniqlanadi Bozor sharoitini aks ettiradi Noyob tovarlar uchun qiyoslash qiyin Ko‘chmas mulk, san’at asarlari, avtomobillar 7 Diskontlangan pul oqimlari (DCF) Kelajakdagi foydani hozirgi kunga keltirish orqali qiymat aniqlanadi Investitsion qarorlar uchun aniqroq baho Kelajak prognozlari ga bog‘liq, risklar yuqori Investitsiya loyihalari, biznes baholash 8 Kombinatsiyalashg an yondashuv Bir nechta metodni birgalikda qo‘llash Natija aniqroq, xatolik kamayadi Hisoblash murakkab va vaqt talab etadi Ko‘p tarmoqli korxonalar, strategik rejalashtirish O‘zbekiston sharoitida qo‘llanishi Mamlakatimizda qiymatni belgilashda yuqoridagi usullarning kombinatsiyasi keng tarqalgan. Davlat tartibga soladigan sohalarda (energiya, transport) xarajatlar asosidagi usul qo‘llanadi. Erkin bozor segmentlarida esa talab va taklif, qiyosiy baho va qo‘shimcha qiymat yondashuvlari qo‘llanadi. Investitsion loyihalarda DCF usuli tobora ommalashmoqda. Qiymat miqdorini aniqlash – ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, iqtisodiy sharoit, tovar turi va bozor kon’yunkturasiga qarab turli usullarni qo‘llashni talab qiladi. 18Sektor Qiymatning asosiy omili Xususiyatlari ko‘rsatish xizmat sifati qiymat subyektiv omillarga ham bog‘liq Energetika Kapital talabchan texnologiyalar Davlat tomonidan narxlar tartibga solinadi Qurilish Materiallar narxi, logistika xarajatlari Transport xarajatlari va bozor talabidan kuchli ta’sir oladi Qiymat va narx o‘rtasidagi uzoq muddatli munosabat Nazariy jihatdan, narx va qiymat doim bir-biriga yaqin bo‘lishga intiladi. Ammo qisqa muddatda bozor sharoitlari, spekulyativ talab, mavsumiy o‘zgarishlar narxni qiymatdan uzoqlashtirishi mumkin. Masalan: Paxta tolasi dunyo bozorida yetkazib berishdagi uzilishlar sababli vaqtincha qimmatlashadi, ammo qiymat miqdori o‘zgarmagan bo‘lishi mumkin. Elektr energiyasi narxi davlat subsidiyasi tufayli qiymatdan pastroq bo‘lishi mumkin 11. Diagramma tavsifi (kurs ishiga qo‘yish uchun) Diagramma 1. “Qiymat va narx dinamikasi” X o‘qi: vaqt (yillar bo‘yicha) Y o‘qi: pul birligi (so‘m/kg, so‘m/dona) Chiziq 1: Qiymat miqdori (nisbatan barqaror chiziq) Chiziq 2: Narx (qiymat atrofida tebranadi, ammo ko‘proq o‘zgaruvchan) Bu diagramma narxning qiymatdan uzoqlashishi qisqa muddatli omillar ta’sirida yuz berishini, ammo uzoq muddatda qayta muvozanatga kelishini ko‘rsatadi. O‘zbekiston misolida qiymat tahlili (real raqamlar) Statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra (2023 yil): 34Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 21kursi, soliqlar va bojxona siyosati, investitsiya muhiti kabi elementlar kiradi. Ishlab chiqarish xarajatlari — qiymat shakllanishining eng bevosita asosidir. Xomashyo narxining oshishi, energiya resurslari narxidagi o‘zgarishlar, ishchi kuchi haqi — bularning barchasi mahsulotning yakuniy qiymatini bevosita belgilaydi. Masalan, O‘zbekistonda elektr energiyasi tarifining oshishi to‘qimachilik korxonalarida ishlab chiqarish tannarxining o‘sishiga olib keladi, bu esa mahsulot qiymatini oshiradi. Bozor talabi va taklifi iqtisodiy omillarning eng muhimlaridan biridir. Agar talab yuqori bo‘lsa, ishlab chiqaruvchilar ko‘proq foyda olish maqsadida narxni va, shunga mos ravishda, qiymat miqdorini oshirishi mumkin. Aksincha, ortiqcha taklif mavjud bo‘lsa, narx pasayadi va qiymat miqdoriga ham bosim tushadi. Masalan, mavsumda pomidor va bodring narxi keskin tushadi, chunki taklif juda yuqori bo‘ladi; mavsumdan tashqarida esa issiqxona xarajatlari qo‘shilib, qiymat oshadi. Inflyatsiya ham qiymatga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Pul qiymatining tushishi barcha xarajatlarning oshishiga olib keladi, bu esa tovar va xizmatlarning qiymatiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Bundan tashqari, valyuta kursi ham muhim omildir. Import qilinadigan xomashyo yoki butlovchi qismlar narxi milliy valyuta kursiga bog‘liq bo‘ladi. Agar milliy valyuta qadrsizlansa, import narxi oshadi, bu esa ishlab chiqarish tannarxini va natijada qiymat miqdorini ko‘taradi. Iqtisodiy omillar qatorida raqobat muhiti ham alohida ahamiyatga ega. Kuchli raqobat sharoitida ishlab chiqaruvchilar xarajatlarni kamaytirish va mahsulotni arzonroq qilishga intiladi, bu esa qiymat miqdorining pasayishiga olib kelishi mumkin. Aksincha, monopol holatlarda ishlab chiqaruvchi narxni o‘zi belgilab, qiymatni sun’iy ravishda oshirishi mumkin. Ijtimoiy omillar ham qiymat shakllanishida sezilarli o‘rin tutadi. Bu omillarga mehnat resurslarining sifati, aholining daromad darajasi, iste’mol madaniyati, demografik holat va ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanganlik 302023-yilda yoqilg‘i va elektr energiyasi narxining oshishi ishlab chiqarish xarajatlarini ko‘paytirdi, natijada ayrim oziq-ovqat mahsulotlari narxi 10–15% ga oshdi. 2024-yilda eksport talabining oshishi (masalan, quritilgan mevalar) ichki bozorda narxlarni ko‘tarishga olib keldi, chunki mahsulotning katta qismi tashqariga sotildi. 2025-yilda esa yangi subsidiyalar va logistika tizimining takomillashishi ayrim mahsulotlarda narxning barqarorlashishiga olib keldi. 2.3. O‘zbekiston misolida qiymatga ta’sir etuvchi omillar tahlili O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish jarayonida qiymatning shakllanishi va unga ta’sir etuvchi omillar sezilarli darajada o‘zgarib bormoqda. Mamlakat iqtisodiyotining asosiy tarmoqlari – qishloq xo‘jaligi, sanoat, xizmatlar sohasi, energetika va transport-logistika tizimida qiymatga ta’sir etuvchi tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiy hamda tashqi omillar birgalikda harakat qiladi. O‘zbekistonning tabiiy resurslarga boyligi, geografik joylashuvi, aholi sonining o‘sishi va ichki iste’mol bozorining kengligi narxlar darajasini shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. So‘nggi yillarda hukumat tomonidan olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar, jumladan soliq tizimining liberallashtirilishi, eksport-import tartiblarining soddalashtirilishi, erkin iqtisodiy zonalar faoliyatining kengayishi qiymatning barqarorligiga hamda bozordagi raqobat muhitiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Qiymatga ta’sir qiluvchi asosiy omillardan biri – bu ishlab chiqarish xarajatlari. Masalan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari narxini belgilashda yoqilg‘i, urug‘lik, o‘g‘it va texnika ta’minoti xarajatlari muhim rol o‘ynaydi. 2022-yilda yoqilg‘i narxining 14% ga oshishi paxta va g‘alla yetishtirish tannarxini sezilarli oshirdi. Bu esa ichki bozorda narxlarning 8–10% ga ko‘tarilishiga olib keldi. Sanoatda esa xomashyo va energiya resurslari narxining o‘zgarishi qiymat shakllanishiga bevosita ta’sir qiladi. Metallurgiya va qurilish materiallari ishlab chiqarish 16Davlat tartibga soladigan narxlar (energiya, transport)da qiymat asosan ishlab chiqarish xarajatlari asosida belgilanadi. Erkin bozor segmentlarida talab va taklif asosiy rol o‘ynaydi. Eksport sohalarida xalqaro narxlar va valyuta kurslari hal qiluvchi ahamiyatga ega. Jadval: Qiymat miqdoriga ta’sir etuvchi asosiy omillar va ularning ishlab chiqarish hamda bozor munosabatlaridagi roli № Omil nomi Ishlab chiqarishdagi roli Bozor munosabatlaridagi roli 1 Xomashyo narxi Tannarxni bevosita oshiradi yoki pasaytiradi Narx raqobatbardoshligini belgilaydi 2 Mehnat unumdorligi Ishlab chiqarish hajmini oshiradi, qiymatni pasaytiradi Arzon mahsulot bilan bozor ulushini kengaytiradi 3 Texnologiya darajasi Resurs sarfini kamaytiradi, ishlab chiqarish sifatini oshiradi Yuqori sifat narxni ko‘taradi, talabni oshiradi 4 Talab va taklif Ishlab chiqarish hajmini rejalashtiradi Narxning qiymat atrofida tebranishini ta’minlaydi 5 Davlat tartibga solish siyosati Strategik tarmoqlarda narxlarni nazorat qiladi Bozor barqarorligini ta’minlaydi Qiymat miqdori ishlab chiqarish va bozor munosabatlarining markazida turadi. U ishlab chiqarish samaradorligi, resurslardan foydalanish darajasi, narx shakllanishi va raqobatbardoshlikka bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa, bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan O‘zbekiston sharoitida qiymatni aniq aniqlash – 9intellektual mulk, brend va imidj kabi omillar mahsulot qiymatini ko‘proq subyektiv va nisbiy tusga keltirmoqda. Qiymat tushunchasi iqtisodiy tafakkur tarixida muhim o‘rin tutadi. Uning tarixiy rivojlanishi orqali insoniyat iqtisodiy munosabatlarni yanada chuqur tushunishga erishgan. Bugungi kunda esa qiymat nazariyasi faqat ilmiy darajada emas, balki amaliyotda ham doimiy ravishda qo‘llaniladi va yangilanib boradi. Bu esa mazkur mavzuni dolzarb va chuqur tadqiqotga loyiq ekanligini yana bir bor tasdiqlaydi. 1.2. Qiymat miqdorining aniqlanish usullari Qiymat miqdorini aniqlash – iqtisodiy nazariya va amaliy faoliyatning eng muhim yo‘nalishlaridan biridir. Bu jarayon har qanday tovar yoki xizmatning iqtisodiy hayotdagi o‘rnini belgilab beradigan asosiy mezon bo‘lib xizmat qiladi. Qiymatni aniqlash nafaqat ishlab chiqaruvchilar, balki iste’molchilar, davlat organlari va investitsiya subyektlari uchun ham strategik ahamiyatga ega. Chunki qiymat – bu narx shaklida bozor munosabatlarida namoyon bo‘ladigan, lekin o‘z mazmuniga ko‘ra ancha kengroq iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. Qiymat miqdorini belgilash bo‘yicha iqtisodiy fikrlar tarixi juda boy. Turli davrlarda, turli iqtisodiy maktablar qiymatni hisoblashning o‘ziga xos usullarini ishlab chiqqan. Quyida zamonaviy iqtisodiyotda keng qo‘llaniladigan asosiy yondashuvlar batafsil yoritiladi. 1. Mehnat qiymati nazariyasi asosida aniqlash Klassik iqtisodiyot vakillari – Adam Smit, David Rikardo va Karl Marks – qiymatni aniqlashda ijtimoiy zarur mehnat vaqti tushunchasini markazga qo‘yganlar. Bu nazariyaga ko‘ra, tovarning qiymati uni ishlab chiqarish uchun jamiyat sharoitida zarur bo‘lgan o‘rtacha mehnat miqdori bilan belgilanadi. Misol uchun, agar bitta stul tayyorlash uchun o‘rtacha 5 soat mehnat talab qilinsa, uning qiymati boshqa tovarlarda 5 soat mehnat bilan yaratilgan mahsulotlarga teng bo‘ladi. Bu usul ishlab chiqarish xarajatlarini aniq tahlil 272.2. Bozor talabi va taklifi, xarajatlar omilining bahoga ta’siri 17iqtisodiy barqarorlik, investitsion jozibadorlik va ijtimoiy farovonlikni ta’minlashning eng muhim shartidir. Qiymat miqdori va ishlab chiqarish samaradorligi o‘rtasidagi bog‘liqlik Ishlab chiqarishda qiymatning to‘g‘ri aniqlanishi – korxonaning uzoq muddatli barqarorligi va rentabelligini belgilaydi. Misol uchun, yirik to‘qimachilik fabrikasi paxta tolasidan tayyor mato ishlab chiqaradi. Agar tolani yetkazib berish narxi ortsa, bu qiymatni oshiradi. Korxona buni kompensatsiya qilish uchun ishlab chiqarish jarayonida energiya tejamkor texnologiyalarni qo‘llashi yoki ishlab chiqarish jarayonini avtomatlashtirishi mumkin. Natijada umumiy qiymat miqdori qayta muvozanatga keltiriladi.Shunday qilib, qiymat nafaqat iqtisodiy kategoriya, balki ishlab chiqarishni optimallashtirish bo‘yicha strategik qarorlar qabul qilish uchun signal vazifasini bajaradi. Bozor munosabatlarida qiymatning stabilizatorlik roli Bozor iqtisodiyotida qiymat miqdori talab va taklif o‘rtasida muvozanatni ta’minlovchi markaziy mexanizmdir. Masalan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarida – sabzavot va mevalar narxi mavsum boshida yuqori bo‘lib, hosil yig‘im-terim davrida pasayadi. Ammo bu narx tebranishlari qiymat miqdoridan uzoqlashmaydi, chunki ishlab chiqarish xarajatlari (urug‘, o‘g‘it, mehnat) ma’lum darajada barqaror qoladi. O‘zbekiston bozoridagi sektorlar kesimida qiymatning o‘rni O‘zbekiston iqtisodiyotida quyidagi asosiy sektorlar bo‘yicha qiymatning roli farqlanadi: Sektor Qiymatning asosiy omili Xususiyatlari Qishloq xo‘jaligi Mehnat va mavsumiy xarajatlar Hosil miqdoriga kuchli bog‘liq, narx mavsumiy tebranadi Sanoat Xomashyo narxi, energiya xarajatlari Import qilingan xomashyo bo‘lsa, xalqaro narxlar ta’siri kuchli Xizmat Mehnat sifati, Intellektual mehnat ulushi katta, 23ko‘rsatmoqda. Shu bilan birga, aholining sifatli mahsulotlarga bo‘lgan talabi ortib borayotgani ijtimoiy omillar ahamiyatini ham oshirmoqda. Qiymatning miqdori ishlab chiqarish va bozor jarayonlarida o‘zaro ta’sir qiluvchi bir nechta omillarga bog‘liq. Ushbu omillar uchta katta guruhga bo‘linadi: tabiiy, iqtisodiy va ijtimoiy. Har biri mahsulot yoki xizmatning narxini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston sharoitida 2022–2025 yillar statistik ma’lumotlari asosida bu omillarning ta’sirini ko‘rib chiqamiz. Tabiiy omillar eng avvalo xomashyo va resurslarning mavjudligi, iqlim sharoitlari, geografik joylashuv bilan belgilanadi. 2022 yilda mamlakatning ayrim hududlarida kuzatilgan qurg‘oqchilik qishloq xo‘jaligi mahsulotlari tannarxini oshirdi. Paxta yetishtirish xarajatlari o‘rtacha 15 foizga ko‘tarildi, chunki qo‘shimcha sug‘orish, nasos uskunalari ishlatish va hosilni himoya qilish xarajatlari ortdi. Aksincha, resurslarga yaqin joylashgan korxonalar transport va logistika xarajatlarini 8–10 foizgacha kamaytirib, mahsulot qiymatini raqobatbardosh saqlab qoldi. Shuningdek, foydali qazilmalarga boy hududlarda ishlab chiqarish tannarxi past bo‘lishi, ularning umumiy bozor qiymatini ham barqarorlashtirdi. Iqtisodiy omillar ichida eng muhimlari — inflyatsiya, ishlab chiqarish xarajatlari, valyuta kursi, import narxlari va bozor talabi. O‘zbekistonda 2022 yilda yillik inflyatsiya 11,4 foiz bo‘ldi. 2023 yilda bu ko‘rsatkich 8,8 foizgacha tushdi, ammo 2024 yilda qayta 9,8 foizga oshdi. 2025 yilning dastlabki uch oyida umumiy iste’mol narxlari indeksi yil boshiga nisbatan 2,1 foizga o‘sdi. Ayrim oziq-ovqat mahsulotlari narxi 2024 yilda 40 foizgacha oshdi, energiya resurslari, jumladan gaz tariflari ikki baravar ko‘tarildi. Bu esa ishlab chiqarish tannarxini bevosita oshirib, yakuniy qiymatni yuqoriga siljitdi. Valyuta kursidagi o‘zgarishlar ham muhim ta’sir ko‘rsatdi. Milliy valyutaning pasayishi import qilinadigan xomashyo va jihozlar narxini qimmatlashtirdi. Bu, ayniqsa, oziq-ovqat sanoati, farmatsevtika va avtomobilsozlik kabi sohalarda sezildi. Importga bog‘liqlik yuqori bo‘lgan 14To‘g‘ri yondashuv nafaqat ishlab chiqaruvchi uchun foyda keltiradi, balki iste’molchi va butun iqtisodiyot barqarorligini ta’minlashda ham muhim ahamiyatga ega. 1.3. Qiymat miqdorining ishlab chiqarish va bozor munosabatlaridagi o‘rni Qiymat miqdori – bozor iqtisodiyotida ishlab chiqarish va bozor munosabatlarini boshqaruvchi eng muhim iqtisodiy kategoriyalardan biridir. Uning o‘rni shundaki, qiymat miqdori nafaqat mahsulotning iqtisodiy qiymatini aks ettiradi, balki ishlab chiqaruvchilar, iste’molchilar, investorlar va davlat organlari uchun strategik ko‘rsatkich bo‘lib xizmat qiladi. Agar qiymat miqdori noto‘g‘ri belgilansa, bu ishlab chiqarishning nomutanosibligi, resurslarning isrof bo‘lishi va bozor muvozanatining buzilishiga olib keladi. Ishlab chiqaruvchi korxonalar yangi mahsulotni ishlab chiqishdan oldin uning qiymatini aniqlashga katta e’tibor beradi. Chunki qiymat miqdori mahsulot tannarxini, foyda marjasini va bozor narxini belgilashning boshlang‘ich nuqtasidir. Misol uchun, avtomobil ishlab chiqaruvchi zavod yangi modelni ishlab chiqishda xomashyo, ishchi kuchi, energiya sarfi va boshqa xarajatlarni hisoblaydi, bu xarajatlar yig‘indisi qiymatni shakllantiradi. Resurslardan oqilona foydalanishga undashi Qiymatning yuqoriligi yoki pastligi ishlab chiqaruvchini resurslardan samarali foydalanishga majbur qiladi. Agar qiymat ortiqcha bo‘lsa, ishlab chiqaruvchi yangi texnologiyalarni joriy etadi, ishlab chiqarish jarayonini optimallashtiradi va chiqindilarni kamaytiradi. Ishlab chiqarish samaradorligini baholash mezoni Ishlab chiqarish jarayonida qiymat miqdori mahsulot samaradorligini o‘lchash uchun asosiy mezonlardan biri hisoblanadi. Bir xil miqdorda mahsulot ishlab chiqaradigan ikki korxonaning qiymati farq qilsa, tannarxi past bo‘lgan korxona bozorda ustunlikka ega bo‘ladi. 28Bozor iqtisodiyotining eng asosiy qonunlaridan biri – bu talab va taklif qonunidir. Har qanday tovar yoki xizmatning bahosi, birinchi navbatda, bozorda uning miqdoriga (taklif) va xaridorlar tomonidan unga bo‘lgan ehtiyoj (talab)ga bog‘liq bo‘ladi. Bahoning shakllanishida esa ishlab chiqarish va realizatsiya xarajatlari ham muhim omil sifatida namoyon bo‘ladi. Ushbu uchta – talab, taklif va xarajatlar omillari o‘zaro ta’sir qilib, bozor narxining asosiy darajasini belgilab beradi. 1. Bozor talabi va uning bahoga ta’siri Talab – bu xaridorlarning ma’lum davr ichida, ma’lum narxda sotib olishga tayyor bo‘lgan tovar yoki xizmat miqdoridir. Talabning bahoga ta’siri odatda quyidagicha bo‘ladi:  Agar tovar yoki xizmatga bo‘lgan talab ortsa, taklif miqdori o‘zgarmagan holda narx ko‘tariladi.  Aksincha, talab kamayganda narx pasayadi, chunki sotuvchilar xaridorlarni jalb qilish uchun narxni tushirishga majbur bo‘ladi.  Talabning o‘sishiga ta’sir qiluvchi omillar:  Aholi daromadlarining oshishi.  Mahsulotning sifati va yangi texnologiyalar.  O‘rinbosar mahsulotlar narxining oshishi.  Reklama va marketing faoliyati. 2. Bozor taklifi va uning bahoga ta’siri Taklif – bu ishlab chiqaruvchilarning ma’lum narxda va ma’lum davr ichida bozorga chiqarishga tayyor bo‘lgan tovar yoki xizmat miqdoridir. Taklif narxga quyidagicha ta’sir qiladi: Agar taklif oshsa (talab o‘zgarmasa), bozor narxi pasayadi. Taklif kamayganda esa narx ko‘tariladi, chunki bozorda mahsulot yetishmaydi. 25 8iste’molchining tovarni qanday baholashiga bog‘liq. Masalan, bir xil mahsulot turli iste’molchilar uchun turlicha qiymatga ega bo‘lishi mumkin. Chegaraviy foyda nazariyasi (marginalizm) ham ayni shu davrda shakllandi. Bu nazariyaga ko‘ra, tovarning qiymati uning oxirgi birligidan olinadigan foyda miqdori bilan belgilanadi. Ya’ni, bir dona qo‘shimcha tovar iste’molchilarga qanday qiymat berayotgan bo‘lsa, u o‘sha darajadagi qiymatga ega bo‘ladi. Bundan tashqari, institutsional yondashuv ham qiymat nazariyasini o‘ziga xos tarzda tahlil qiladi. Bu yo‘nalish vakillari (T. Veblen, J. Commons va boshqalar) qiymatga nafaqat iqtisodiy, balki huquqiy, sotsiologik va madaniy omillar ham ta’sir qilishini ta’kidlaydilar. Ularning fikricha, narxlar va qiymatlar institutlar orqali shakllanadi – masalan, davlat siyosati, korporativ strategiyalar, mehnat shartnomalari va boshqalar. Zamonaviy iqtisodiyotda qiymatga yondashuv yanada murakkablashdi. Maykl Porter (Harvard universiteti professori) qiymat zanjiri (value chain) nazariyasini ishlab chiqib, har bir bosqichda yaratilgan qiymatni aniqlash imkonini berdi. Bu nazariya bo‘yicha mahsulotning qiymati faqat uning ishlab chiqarish xarajatlari bilan emas, balki unga qo‘shilgan xizmatlar, marketing, yetkazib berish, qo‘llab-quvvatlash va sotuvdan keyingi xizmatlar orqali ham shakllanadi. Natijada har bir bosqich qiymatga o‘z hissasini qo‘shadi. O‘zbekistonda mustaqillik yillarida bozor iqtisodiyotiga o‘tish bilan birga, qiymat nazariyasining yangi talqini shakllandi. Ilgari markazlashgan iqtisodiyot sharoitida narxlar davlat tomonidan belgilangan bo‘lsa, hozirda ular bozor mexanizmlariga asoslangan. Bu esa qiymatni shakllantirishda talab va taklif muvozanati, ishlab chiqarish xarajatlari, raqobat muhiti, valyuta kursi, tashqi savdo, soliq va bojxona siyosati kabi omillarning rolini kuchaytirdi. Bundan tashqari, hozirgi zamonda globalizatsiya, raqamli texnologiyalar va internet savdosi qiymat tushunchasiga yangi mazmun berib, uni zamonaviy sharoitlarga mos tarzda o‘rganishni taqozo etmoqda. Elektron tijorat, 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Qiymatning miqdori va unga ta’sir etuvchi omillar Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 33 Xulosa Men ushbu kurs ishini bajarish jarayonida qiymat tushunchasining iqtisodiy mohiyatini, uning tarixiy rivojlanish bosqichlarini, miqdoriy aniqlanish usullarini hamda ishlab chiqarish va bozor munosabatlaridagi o‘rnini chuqur o‘rgandim. O‘rganishlarim davomida shuni ko‘rdimki, qiymat miqdorini belgilashda ishlab chiqarish xarajatlari, bozor talabi va taklifi, tabiiy, iqtisodiy hamda ijtimoiy omillar o‘zaro murakkab ta’sirchanlikda harakat qiladi. Xususan, xarajatlar omili ishlab chiqarish tannarxini belgilab, narx shakllanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatsa, talab va taklif nisbatining o‘zgarishi narxlarning dinamikasini belgilaydi. Shuningdek, iqlim sharoitlari, resurslar ta’minoti, valyuta kursi, xalqaro bozor kon’yunkturasi kabi tashqi omillar ham qiymat shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi.O‘zbekiston misolida olib borgan tahlilimda 2022–2025 yillarda qiymatga ta’sir qiluvchi omillar aniq namoyon bo‘ldi. Masalan, yoqilg‘i-energiya narxining oshishi ishlab chiqarish tannarxini ko‘tarib, bir qator mahsulotlar bahosini oshirdi. Talabning mavsumiy o‘zgarishi va eksport hajmining ortishi ayrim oziq-ovqat mahsulotlari narxlarida sezilarli tebranishlarni keltirib chiqardi. Shu bilan birga, hukumat tomonidan olib borilgan iqtisodiy islohotlar va ijtimoiy himoya choralarining natijasida narxlarning keskin o‘zgarishlari oldi olindi. Men xulosaga keldimki, qiymatga ta’sir etuvchi omillarni chuqur tahlil qilish va ularni samarali boshqarish mamlakat iqtisodiy barqarorligini ta’minlashda, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda va aholining farovonligini yaxshilashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Shu sababli, iqtisodiy siyosat yuritishda ishlab chiqarishni qo‘llab-quvvatlash, logistika tizimini rivojlantirish, energiya samaradorligini oshirish, bozor infratuzilmasini takomillashtirish va ijtimoiy himoya tizimini mustahkamlash kabi yo‘nalishlarga alohida e’tibor qaratish lozim, deb hisoblayman. 12 ari sohalari 1 Mehnat qiymati nazariyasi Tovar qiymati uni ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy o‘rtacha mehnat miqdori bilan belgilanadi Ishlab chiqarish xarajatlarini chuqur tahlil qiladi Talab va bozor omillarini yetarli hisobga olmaydi Klassik iqtisodiy tahlil, tarixiy tadqiqotlar 2 Xarajatlar asosida aniqlash Xomashyo, ishchi kuchi, energiya, amortizatsiya, soliqlar va foyda normasi yig‘indisi asosida qiymat hisoblanadi Hisoblash oddiy va aniq Bozor talabini aks ettirmaydi Davlat tartibga soladigan sohalar, ishlab chiqarish korxonalari 3 Talab va taklif asosida aniqlash Qiymat bozor muvozanat nuqtasida shakllanadi Bozorga moslashuvchan Ichki xarajatlarni hisobga olmaydi Erkin bozor tovarlari, mavsumiy mahsulotlar 4 Chegaraviy foyda (Marginal utility) Qiymat iste’molchining qo‘shimcha birlikdan oladigan foydasi bilan belgilanadi Subyektiv qadriyatlarni tushuntiradi Xarajatlarni e’tiborga olmaydi Qimmatbaho va noyob tovarlar 5 Qiymat zanjiri yondashuvi Ishlab chiqarishdan sotuvdan keyingi Kompleks yondashuv, innovatsiyani Hisoblash murakkab Korporativ strategiya, brend tahlili 11subyektiv qadriyatlarni tushuntirishda foydali, ammo ishlab chiqarish xarajatlarini e’tiborga olmaydi. 5. Qiymat zanjiri yondashuvi (Value Chain Analysis) Maykl Porter tomonidan ishlab chiqilgan bu metod qiymatni faqat ishlab chiqarish emas, balki xomashyo xarididan tortib marketing va sotuvdan keyingi xizmatlargacha bo‘lgan barcha bosqichlarda yaratiladigan qo‘shimcha qiymatlar yig‘indisi sifatida belgilaydi. Masalan, zamonaviy smartfon qiymatining katta qismi dizayn, dasturiy ta’minot va brend imidjida mujassamdir. 6. Qiyosiy bozor bahosi usuli Ko‘chmas mulk, san’at asarlari, avtomobillar kabi tovarlar qiymatini belgilashda shu turdagi boshqa mahsulotlarning bozor narxini qiyoslash qo‘llanadi. Masalan, bir hududda sotilayotgan uyning qiymati, o‘sha hududdagi o‘xshash uylarning narxiga qarab aniqlanadi. Afzalligi – bozor sharoitini aks ettiradi, kamchiligi – noyob tovarlar uchun qiyoslash imkoniyati cheklangan. 7. Diskontlangan pul oqimlari (DCF) usuli Asosan investitsiya loyihalari va korxonalarni baholashda qo‘llanadi. Bu usul kelajakda olinadigan foydani hozirgi kunga keltirish (diskontlash) orqali qiymatni aniqlaydi. Diskont stavkasi sifatida kapital qiymati, inflyatsiya va risk darajasi olinadi. Masalan, 5 yil davomida har yili 100 mln so‘m foyda beradigan loyiha qiymati, bu foydani hozirgi kunga keltirish orqali hisoblanadi. 8. Kombinatsiyalashgan yondashuv Amaliyotda ko‘pincha bitta metod yetarli bo‘lmaydi. Shu sababli korxonalar va baholovchilar bir nechta yondashuvni birgalikda qo‘llashadi. Masalan, ishlab chiqarish xarajatlari, talab-taklif muvozanati va qiyosiy bozor bahosi birgalikda tahlil qilinadi. Bu yondashuv qiymatni aniqroq belgilash imkonini beradi. Qiymat miqdorini aniqlash usullarining taqqoslanishi № Usul nomi Asosiy mazmuni Afzalliklari Kamchilikl Qo‘llanilish 5himoyalash va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash mumkin. Shu sababli mazkur kurs ishi nafaqat nazariy jihatdan, balki real iqtisodiy faoliyat uchun ham dolzarb va foydalidir. Kurs ishi mavzusining obyekti – tovar va xizmatlar narxining shakllanishiga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko‘rsatuvchi iqtisodiy jarayonlar va mexanizmlardir. Kurs ishi mavzusining predmeti – qiymatning miqdorini aniqlash usullari va unga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash, ularning iqtisodiy tahlilini olib borishdan iboratdir. Kurs ishi mavzusining maqsadi – qiymatning iqtisodiy mohiyatini ochib berish, uning miqdoriy ifodalanishini tahlil qilish va unga ta’sir etuvchi omillarni aniqlab, O‘zbekiston iqtisodiyoti misolida ularning real holatini ko‘rsatishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari Qiymat tushunchasining nazariy asoslarini o‘rganish. Qiymat miqdorini aniqlash usullarini tahlil qilish. Ishlab chiqarish va bozor munosabatlarida qiymatning rolini yoritish. Qiymatga ta’sir etuvchi tabiiy, iqtisodiy va ijtimoiy omillarni aniqlash. Bozor talabi va taklifi, ishlab chiqarish xarajatlarining bahoga ta’sirini tahlil qilish. O‘zbekiston iqtisodiyotida qiymat shakllanishining xususiyatlarini amaliy tahlil qilish. Qiymatni boshqarish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 26 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida qiymatning shakllanishi va uning miqdorini aniqlash masalasi bugungi kunda dolzarb mavzulardan biri hisoblanadi. Har qanday tovar yoki xizmatning iqtisodiy qiymati uni ishlab chiqarishdagi mehnat sarfi, foydalanilgan resurslar, xarajatlar hamda bozor muhitiga qarab belgilanadi. Qiymatni to‘g‘ri aniqlash korxonalar uchun foydani oshirishda, iste’molchilar uchun esa maqbul narxda mahsulot tanlashda muhim ahamiyatga ega. So‘nggi yillarda bozor aloqalarining erkinlashuvi, raqobat muhitining kuchayishi, narxlar mexanizmining dinamikasi bu masalaga bo‘lgan ilmiy va amaliy e’tiborni kuchaytirmoqda. Ayniqsa, O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarning chuqurlashuvi fonida qiymatga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganish strategik masalaga aylanmoqda. Inflyatsiya, valyuta kursi, energiya narxlari, mehnat resurslari, logistika va soliqqa oid siyosatlar qiymat shakllanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda 1 . Demak, qiymat miqdorini baholash va uni ta’sirlovchi omillarni aniqlash orqali iqtisodiy samaradorlikka erishish mumkin. Shu sababli bu mavzuning tanlanishi hozirgi iqtisodiy sharoitda ilmiy va amaliy jihatdan dolzarb hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Qiymat tushunchasi iqtisodiyot fanining eng qadimiy va muhim tushunchalaridan biri bo‘lib, u turli nazariy maktablar tomonidan o‘rganilgan. Klassik maktab vakillari – Adam Smit va Devid Rikardo qiymatni mehnat nazariyasi asosida izohlab bergan bo‘lsa, Karl Marks uni jamiyatdagi mehnat munosabatlari bilan bog‘lagan. Neoklassik va zamonaviy iqtisodchilar – P.Samuelson, J.Stiglitz va M.Porter esa qiymatni iste’molchi nuqtai nazaridan tahlil qilgan va uning subyektiv 1 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023. 19Paxta tolasi ishlab chiqarish qiymati o‘rtacha 14 500 so‘m/kg bo‘lgan, bozor narxi esa mavsum boshida 16 200 so‘m/kg, mavsum oxirida 14 700 so‘m/kg bo‘lgan. Non mahsulotlarida ishlab chiqarish qiymati 3 200 so‘m/dona bo‘lsa, bozor narxi 3 500–3 800 so‘m oralig‘ida bo‘lgan. Bu raqamlar qiymatning narx uchun bazaviy “tayanch nuqta” vazifasini bajarishini tasdiqlaydi. Ishlab chiqarishda qiymatni pasaytirish strategiyalari Korxonalar quyidagi usullar bilan qiymat miqdorini kamaytiradi: Texnologik modernizatsiya – energiya va resurs sarfini kamaytirish. Xomashyo importini diversifikatsiya qilish – eng arzon va sifatli manbalarni tanlash. Mehnat unumdorligini oshirish – malaka oshirish, avtomatlashtirish. Logistika xarajatlarini optimallashtirish – qisqa masofali yetkazib beruvchilar bilan ishlash. II BOB. Qiymat miqdoriga ta’sir etuvchi omillar va ularning tahlili 2.1. Tabiiy, iqtisodiy va ijtimoiy omillarning qiymatga ta’siri Qiymat miqdoriga ta’sir etuvchi omillar juda keng doiraga ega bo‘lib, ularni uchta asosiy guruhga — tabiiy, iqtisodiy va ijtimoiy omillarga ajratish mumkin. 15 Qiymat miqdorining bozor munosabatlaridagi o‘rni Narx shakllanishining asosi Bozor narxi talab va taklif nisbatiga ko‘ra o‘zgaradi, ammo u har doim qiymat miqdoriga tayangan holda shakllanadi. Masalan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarida mavsumiy narx o‘zgarishlari bo‘lsa-da, ularning narxi qiymat atrofida tebranadi. Raqobatbardoshlikni belgilovchi omil Past qiymatli mahsulotlar odatda bozorda raqobatbardosh bo‘ladi, chunki ular iste’molchi uchun arzonroq narxda sotiladi. Bu ayniqsa import o‘rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarishda muhimdir. Bozor signali Qiymat miqdori bozor ishtirokchilariga iqtisodiy signallar yuboradi. Yuqori qiymat kamyob resurslar yoki murakkab texnologiyalar talab qilinishini bildiradi, past qiymat esa ortiqcha taklif yoki oddiy ishlab chiqarish jarayonidan darak beradi. Tarixiy yondashuvlar va zamonaviy amaliyot Tarixan qiymatning o‘rni turlicha talqin qilingan: Klassik iqtisodchilar (A. Smit, D. Rikardo) qiymatni mehnat miqdori bilan o‘lchashni taklif qilgan. K. Marks qiymatni jamiyat tomonidan sarflangan mehnat va ishlab chiqarish munosabatlari bilan bog‘lagan. Neoklassik iqtisodchilar qiymatni subyektiv yondashuv va chegaraviy foyda orqali tushuntirgan. Zamonaviy iqtisodiyotda qiymat miqdori nafaqat ishlab chiqarish xarajatlari, balki brend qiymati, dizayn, xizmat ko‘rsatish sifati va boshqa qo‘shimcha omillar orqali ham belgilanadi. O‘zbekiston sharoitida qiymat miqdorining ahamiyati O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tayotgani sababli qiymat miqdorining to‘g‘ri aniqlanishi muhim ahamiyat kasb etadi: 10qilish imkonini beradi, biroq bozor talabidagi o‘zgarishlarni yetarli hisobga olmaydi. 2. Xarajatlar asosida aniqlash usuli Amaliyotda eng keng qo‘llaniladigan usullardan biri bu – to‘liq ishlab chiqarish xarajatlari asosida qiymatni belgilashdir. Bu yondashuv quyidagilarni o‘z ichiga oladi: xomashyo va material xarajatlari; ishchi kuchi xarajatlari; energiya va yoqilg‘i sarfi; asbob-uskunalar amortizatsiyasi; transport va logistika xarajatlari; soliqlar va yig‘imlar. Yakunda ushbu xarajatlar yig‘indisiga foyda normasi qo‘shilib, tovarning qiymati hosil qilinadi. Masalan, agar mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari 1 mln so‘m bo‘lsa va foyda normasi 20% deb belgilansa, qiymat 1,2 mln so‘m bo‘ladi. Afzalligi – oddiy va aniq hisoblash imkoniyati, kamchiligi – talab va raqobat ta’sirini yetarli aks ettirmaydi. 3. Talab va taklif asosida aniqlash Neoklassik maktab yondashuviga ko‘ra, qiymat bozor talab va taklifining muvozanat nuqtasida shakllanadi. Agar talab oshsa, narx ham oshadi; taklif ortsa, narx pasayadi. Masalan, yoz oylarida konditsionerlarning qiymati talab yuqori bo‘lgani uchun oshadi, qishda esa kamayadi. Bu usul bozor sharoitida juda moslashuvchan, ammo ishlab chiqarish xarajatlari kabi ichki iqtisodiy omillarni bevosita hisobga olmaydi. 4. Chegaraviy foyda (Marginal utility) usuli Marjinalistlar qiymatni iste’molchining oxirgi qo‘shimcha birlikdan oladigan foydasi bilan bog‘lashadi. Masalan, suv hayot uchun zarur bo‘lsa-da, uning qiymati ko‘p joylarda past, chunki qo‘shimcha litr suvdan olinadigan foyda kamayadi. Olmos esa kamyob bo‘lgani uchun yuqori baholanadi. Bu usul

 Qiymatning miqdori va unga ta’sir etuvchi omillar

Купить