Qiymatning miqdori va unga ta’sir etuvchi omillar - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	432.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Avgust 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

38 Sotish

Qiymatning miqdori va unga ta’sir etuvchi omillar

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Qiymatning miqdori va unga ta’sir etuvchi omillar
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Qiymatning miqdori va unga ta’sir etuvchi omillar
MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………….………...
I BOB. Qiymatning iqtisodiy mohiyati va miqdoriy ifodalanishi
1.1. Qiymat tushunchasi va uning tarixiy rivojlanishi ……………….………..…
1.2. Qiymat miqdorining aniqlanish usullari ………………………..…………...
1.3. Qiymat miqdorining ishlab chiqarish va bozor munosabatlaridagi o‘rni …...
II BOB. Qiymat miqdoriga ta’sir etuvchi omillar va ularning tahlili
2.1. Tabiiy, iqtisodiy va ijtimoiy omillarning qiymatga ta’siri …………………..
2.2. Bozor talabi va taklifi, xarajatlar omilining bahoga ta’siri …………………..
2.3. O‘zbekiston misolida qiymatga ta’sir etuvchi omillar
tahlili ………………...
Xulosa va
takliflar ……………………………………………………………….
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………...

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida
qiymatning shakllanishi va uning miqdorini aniqlash masalasi bugungi kunda
dolzarb mavzulardan biri hisoblanadi. Har qanday tovar yoki xizmatning
iqtisodiy qiymati uni ishlab chiqarishdagi mehnat sarfi, foydalanilgan resurslar,
xarajatlar hamda bozor muhitiga qarab belgilanadi. Qiymatni to‘g‘ri aniqlash
korxonalar uchun foydani oshirishda, iste’molchilar uchun esa maqbul narxda
mahsulot tanlashda muhim ahamiyatga ega. So‘nggi yillarda bozor
aloqalarining erkinlashuvi, raqobat muhitining kuchayishi, narxlar
mexanizmining dinamikasi bu masalaga bo‘lgan ilmiy va amaliy e’tiborni
kuchaytirmoqda. Ayniqsa, O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarning chuqurlashuvi
fonida qiymatga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganish strategik masalaga
aylanmoqda. Inflyatsiya, valyuta kursi, energiya narxlari, mehnat resurslari,
logistika va soliqqa oid siyosatlar qiymat shakllanishiga sezilarli ta’sir
ko‘rsatmoqda 1
. Demak, qiymat miqdorini baholash va uni ta’sirlovchi omillarni
aniqlash orqali iqtisodiy samaradorlikka erishish mumkin. Shu sababli bu
mavzuning tanlanishi hozirgi iqtisodiy sharoitda ilmiy va amaliy jihatdan
dolzarb hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Qiymat tushunchasi
iqtisodiyot fanining eng qadimiy va muhim tushunchalaridan biri bo‘lib, u turli
nazariy maktablar tomonidan o‘rganilgan. Klassik maktab vakillari – Adam
Smit va Devid Rikardo qiymatni mehnat nazariyasi asosida izohlab bergan
bo‘lsa, Karl Marks uni jamiyatdagi mehnat munosabatlari bilan bog‘lagan.
Neoklassik va zamonaviy iqtisodchilar – P.Samuelson, J.Stiglitz va M.Porter
esa qiymatni iste’molchi nuqtai nazaridan tahlil qilgan va uning subyektiv
1
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023.

4baholanishini ta’kidlagan. O‘zbekistonda ham bu masala bo‘yicha ko‘plab ilmiy
tadqiqotlar olib borilgan. Sh. Xo‘jayev, M. Maxmudov, A. Hayitov kabi olimlar
qiymatning shakllanish mexanizmini milliy iqtisodiy sharoitda tahlil qilgan.
Shu bilan birga, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlari va strategik
hujjatlarida ham narxlar va qiymat barqarorligini ta’minlashga qaratilgan chora-
tadbirlar belgilangan. Biroq, iqtisodiyotda ro‘y berayotgan yangi tendensiyalar,
bozor konyunkturasining tez o‘zgarishi sababli qiymat va unga ta’sir etuvchi
omillarni tahlil qilish doimiy yangilanishni va chuqur ilmiy izlanishni talab
etadi. Shu sababli bu mavzuning o‘rganilishi hali ham nihoyasiga yetmagan va
tadqiqotlar uchun ochiq qolmoqda.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Qiymat va uning
shakllanishi masalasini o‘rganish iqtisodiyot fanining nazariy poydevorini
tashkil etadi. Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, u
iqtisodiy kategoriya sifatida qiymatning mohiyatini, tarixiy rivojlanishini va
shakllanish mexanizmlarini chuqur tahlil qilish imkonini beradi. Bu orqali talab
va taklif, xarajatlar, resurslar taqsimoti kabi iqtisodiy kategoriyalar o‘zaro
qanday bog‘liqlikda ekanini anglash mumkin bo‘ladi. Shuningdek, qiymat
nazariyasining turli yondashuvlari – mehnat nazariyasi, subyektiv qiymat
nazariyasi, chegaraviy foyda nazariyasi va zamonaviy tahlil uslublari
o‘rganiladi. Bu esa talaba va tadqiqotchilarning iqtisodiy tafakkurini
rivojlantiradi.
Amaliy ahamiyati esa shundaki, ushbu mavzu asosida olinadigan xulosalar
korxona darajasida mahsulot narxini shakllantirish, xarajatlarni tahlil qilish,
bozor strategiyasini belgilash va foydani ko‘paytirishda qo‘l keladi. Ayniqsa,
O‘zbekiston sharoitida ishlab chiqaruvchilarning xarajatlar tuzilmasini chuqur
tushunishi va qiymatga ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillarni hisobga olishi –
raqobatbardoshlikni oshirishda muhim omildir. Bundan tashqari, davlat
tomonidan narx siyosatini shakllantirishda ham bunday tadqiqotlar foydali
hisoblanadi. Qiymatni boshqarish orqali inflyatsiyani jilovlash, aholini ijtimoiy

5himoyalash va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash mumkin. Shu sababli mazkur
kurs ishi nafaqat nazariy jihatdan, balki real iqtisodiy faoliyat uchun ham
dolzarb va foydalidir.
Kurs ishi mavzusining obyekti – tovar va xizmatlar narxining
shakllanishiga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko‘rsatuvchi iqtisodiy jarayonlar va
mexanizmlardir.
Kurs ishi mavzusining predmeti – qiymatning miqdorini aniqlash usullari
va unga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash, ularning iqtisodiy tahlilini olib
borishdan iboratdir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – qiymatning iqtisodiy mohiyatini ochib
berish, uning miqdoriy ifodalanishini tahlil qilish va unga ta’sir etuvchi
omillarni aniqlab, O‘zbekiston iqtisodiyoti misolida ularning real holatini
ko‘rsatishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
Qiymat tushunchasining nazariy asoslarini o‘rganish.
Qiymat miqdorini aniqlash usullarini tahlil qilish.
Ishlab chiqarish va bozor munosabatlarida qiymatning rolini yoritish.
Qiymatga ta’sir etuvchi tabiiy, iqtisodiy va ijtimoiy omillarni aniqlash.
Bozor talabi va taklifi, ishlab chiqarish xarajatlarining bahoga ta’sirini tahlil
qilish.
O‘zbekiston iqtisodiyotida qiymat shakllanishining xususiyatlarini amaliy
tahlil qilish.
Qiymatni boshqarish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

6I BOB. Qiymatning iqtisodiy mohiyati va miqdoriy ifodalanishi
1.1. Qiymat tushunchasi va uning tarixiy rivojlanishi
Qiymat – bu iqtisodiy kategoriyadir, u mahsulot yoki xizmatning ijtimoiy
mehnat sarfi asosidagi ahamiyatini, bozor sharoitida esa uning iste’molchi
uchun ifodalaydigan qiymatini bildiradi. Qiymat har qanday tovarning ajralmas
elementi bo‘lib, iqtisodiy almashinuvda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Uning
iqtisodiy mohiyatini tushunish orqali nafaqat mahsulot ishlab chiqaruvchilar,
balki iste’molchilar, investorlar, davlat idoralari va iqtisodiy tahlilchilar ham
to‘g‘ri qarorlar qabul qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Qiymat tushunchasining shakllanishi insoniyat tarixida iqtisodiy
munosabatlar rivoji bilan chambarchas bog‘liq. Dastlab, odamlar mahsulotlarni
to‘g‘ridan-to‘g‘ri almashish (barter) orqali sotib olganlar. Bu jarayonda qiymat
tushunchasi aniq ifodalanmagan, balki ehtiyoj va mavjudlik darajasiga bog‘liq
holda narx belgilanar edi. Masalan, bir bo‘lak go‘sht bir savatcha meva bilan
almashtirilgan. Bunday almashtirishda tovarlar orasidagi real iqtisodiy
munosabatlar aniqlanmagan, lekin bu bosqich qiymat kategoriyasining vujudga
kelishi uchun tayanch bo‘lib xizmat qilgan.
Tarixiy taraqqiyotda qiymat tushunchasi asta-sekin shakllanib bordi.
Dastlabki iqtisodiy nazariyalar qadimgi yunon faylasuflari, jumladan, Aristotel
tomonidan ilgari surilgan. U almashuv qiymatini tabiiy qiymat va foydalilik
asosida tushuntirishga harakat qilgan. Biroq, bu nazariyalar umumiy xarakterga
ega bo‘lib, aniq iqtisodiy asosdan yiroq edi.
O‘rta asrlarda iqtisodiy fikrlar diniy e’tiqod va axloqiy qadriyatlar bilan
bog‘langan bo‘lib, ko‘proq narxlarning adolatli bo‘lishiga urg‘u berilgan. Bu
davrda narx va qiymat muammolari xususiy mulk, foyda, sudxo‘rlik kabi
tushunchalar doirasida ko‘rib chiqilgan. Shunga qaramay, bu yondashuvlar
ilmiy asoslashdan yiroq bo‘lib, qiymat nazariyasini chuqur tushuntira olmagan.

7Qiymat haqidagi chuqur nazariy tahlillar kapitalistik ishlab chiqarish
munosabatlarining rivojlanishi bilan bog‘liq holda yuzaga keldi. Aynan shu
davrda klassik iqtisodiy maktab vakillari qiymatning mohiyatini mehnat
nazariyasi orqali izohlay boshladilar. Adam Smit (1723–1790), “Millat boyligi”
asarida qiymatni ishlab chiqarishga sarflangan mehnat bilan o‘lchash
mumkinligini ta’kidlagan. U ikki xil qiymatni ajratib ko‘rsatgan: foydali qiymat
(iste’mol qiymati) va almashuv qiymati (bozordagi qiymat). Uning fikricha,
foydali qiymat – mahsulotning inson ehtiyojini qondirish xususiyati bo‘lsa,
almashuv qiymati – uni boshqa tovarlarga almashtirish imkoniyati asosida
belgilanadi.
Devid Rikardo (1772–1823) esa Smitning mehnat nazariyasini
chuqurlashtirib, qiymatni mutlaq mehnat miqdori bilan emas, balki nisbiy
mehnat sarfi orqali aniqlash lozimligini ilgari surdi. U tovarlar o‘rtasidagi
almashuv qiymati ishlab chiqarishga sarflangan mehnatning nisbati bilan
belgilanadi, deb hisoblagan. Rikardo, shuningdek, kapital va foyda kabi
omillarning qiymatga ta’sirini ham ko‘rsatgan.
Karl Marks (1818–1883) qiymat nazariyasini marksistik asosda
chuqurlashtirib, mehnat qiymati nazariyasini ishlab chiqdi. U qiymatni ijtimoiy
zarur mehnat sarfi bilan aniqlab, “Kapital” asarida qiymatni jamiyatdagi sinfiy
munosabatlar va mehnat ekspluatatsiyasi bilan bog‘ladi. Marksga ko‘ra,
tovarning qiymati uni yaratish uchun zarur bo‘lgan o‘rtacha mehnat sarfiga
bog‘liq. Bu nazariya uzoq yillar davomida sotsialistik davlatlarda asosiy
iqtisodiy yondashuv sifatida qabul qilingan.
Ammo XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab klassik yondashuvlarga
muqobil ravishda yangi iqtisodiy maktablar – neoklassik, marjinalist va keynsiy
yondashuvlar vujudga keldi. Neoklassik iqtisodchilar (P. Samuelson, A.
Marshall va boshqalar) qiymatni mehnat bilan emas, balki talab va taklif,
iste’molchi afzalligi va chegaraviy foyda asosida belgilash zarurligini ilgari
surdilar. Bu yondashuvga ko‘ra, qiymat subyektiv tusga ega bo‘lib, u

8iste’molchining tovarni qanday baholashiga bog‘liq. Masalan, bir xil mahsulot
turli iste’molchilar uchun turlicha qiymatga ega bo‘lishi mumkin.
Chegaraviy foyda nazariyasi (marginalizm) ham ayni shu davrda shakllandi.
Bu nazariyaga ko‘ra, tovarning qiymati uning oxirgi birligidan olinadigan foyda
miqdori bilan belgilanadi. Ya’ni, bir dona qo‘shimcha tovar iste’molchilarga
qanday qiymat berayotgan bo‘lsa, u o‘sha darajadagi qiymatga ega bo‘ladi.
Bundan tashqari, institutsional yondashuv ham qiymat nazariyasini o‘ziga
xos tarzda tahlil qiladi. Bu yo‘nalish vakillari (T. Veblen, J. Commons va
boshqalar) qiymatga nafaqat iqtisodiy, balki huquqiy, sotsiologik va madaniy
omillar ham ta’sir qilishini ta’kidlaydilar. Ularning fikricha, narxlar va
qiymatlar institutlar orqali shakllanadi – masalan, davlat siyosati, korporativ
strategiyalar, mehnat shartnomalari va boshqalar.
Zamonaviy iqtisodiyotda qiymatga yondashuv yanada murakkablashdi.
Maykl Porter (Harvard universiteti professori) qiymat zanjiri (value chain)
nazariyasini ishlab chiqib, har bir bosqichda yaratilgan qiymatni aniqlash
imkonini berdi. Bu nazariya bo‘yicha mahsulotning qiymati faqat uning ishlab
chiqarish xarajatlari bilan emas, balki unga qo‘shilgan xizmatlar, marketing,
yetkazib berish, qo‘llab-quvvatlash va sotuvdan keyingi xizmatlar orqali ham
shakllanadi. Natijada har bir bosqich qiymatga o‘z hissasini qo‘shadi.
O‘zbekistonda mustaqillik yillarida bozor iqtisodiyotiga o‘tish bilan birga,
qiymat nazariyasining yangi talqini shakllandi. Ilgari markazlashgan iqtisodiyot
sharoitida narxlar davlat tomonidan belgilangan bo‘lsa, hozirda ular bozor
mexanizmlariga asoslangan. Bu esa qiymatni shakllantirishda talab va taklif
muvozanati, ishlab chiqarish xarajatlari, raqobat muhiti, valyuta kursi, tashqi
savdo, soliq va bojxona siyosati kabi omillarning rolini kuchaytirdi.
Bundan tashqari, hozirgi zamonda globalizatsiya, raqamli texnologiyalar va
internet savdosi qiymat tushunchasiga yangi mazmun berib, uni zamonaviy
sharoitlarga mos tarzda o‘rganishni taqozo etmoqda. Elektron tijorat,

9intellektual mulk, brend va imidj kabi omillar mahsulot qiymatini ko‘proq
subyektiv va nisbiy tusga keltirmoqda.
Qiymat tushunchasi iqtisodiy tafakkur tarixida muhim o‘rin tutadi. Uning
tarixiy rivojlanishi orqali insoniyat iqtisodiy munosabatlarni yanada chuqur
tushunishga erishgan. Bugungi kunda esa qiymat nazariyasi faqat ilmiy
darajada emas, balki amaliyotda ham doimiy ravishda qo‘llaniladi va yangilanib
boradi. Bu esa mazkur mavzuni dolzarb va chuqur tadqiqotga loyiq ekanligini
yana bir bor tasdiqlaydi.
1.2. Qiymat miqdorining aniqlanish usullari
Qiymat miqdorini aniqlash – iqtisodiy nazariya va amaliy faoliyatning eng
muhim yo‘nalishlaridan biridir. Bu jarayon har qanday tovar yoki xizmatning
iqtisodiy hayotdagi o‘rnini belgilab beradigan asosiy mezon bo‘lib xizmat
qiladi. Qiymatni aniqlash nafaqat ishlab chiqaruvchilar, balki iste’molchilar,
davlat organlari va investitsiya subyektlari uchun ham strategik ahamiyatga ega.
Chunki qiymat – bu narx shaklida bozor munosabatlarida namoyon bo‘ladigan,
lekin o‘z mazmuniga ko‘ra ancha kengroq iqtisodiy kategoriya hisoblanadi.
Qiymat miqdorini belgilash bo‘yicha iqtisodiy fikrlar tarixi juda boy. Turli
davrlarda, turli iqtisodiy maktablar qiymatni hisoblashning o‘ziga xos usullarini
ishlab chiqqan. Quyida zamonaviy iqtisodiyotda keng qo‘llaniladigan asosiy
yondashuvlar batafsil yoritiladi.
1. Mehnat qiymati nazariyasi asosida aniqlash
Klassik iqtisodiyot vakillari – Adam Smit, David Rikardo va Karl Marks –
qiymatni aniqlashda ijtimoiy zarur mehnat vaqti tushunchasini markazga
qo‘yganlar. Bu nazariyaga ko‘ra, tovarning qiymati uni ishlab chiqarish uchun
jamiyat sharoitida zarur bo‘lgan o‘rtacha mehnat miqdori bilan belgilanadi.
Misol uchun, agar bitta stul tayyorlash uchun o‘rtacha 5 soat mehnat talab
qilinsa, uning qiymati boshqa tovarlarda 5 soat mehnat bilan yaratilgan
mahsulotlarga teng bo‘ladi. Bu usul ishlab chiqarish xarajatlarini aniq tahlil

10qilish imkonini beradi, biroq bozor talabidagi o‘zgarishlarni yetarli hisobga
olmaydi.
2. Xarajatlar asosida aniqlash usuli
Amaliyotda eng keng qo‘llaniladigan usullardan biri bu – to‘liq ishlab
chiqarish xarajatlari asosida qiymatni belgilashdir. Bu yondashuv quyidagilarni
o‘z ichiga oladi:
xomashyo va material xarajatlari;
ishchi kuchi xarajatlari;
energiya va yoqilg‘i sarfi;
asbob-uskunalar amortizatsiyasi;
transport va logistika xarajatlari;
soliqlar va yig‘imlar.
Yakunda ushbu xarajatlar yig‘indisiga foyda normasi qo‘shilib, tovarning
qiymati hosil qilinadi. Masalan, agar mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari 1 mln
so‘m bo‘lsa va foyda normasi 20% deb belgilansa, qiymat 1,2 mln so‘m bo‘ladi.
Afzalligi – oddiy va aniq hisoblash imkoniyati, kamchiligi – talab va raqobat
ta’sirini yetarli aks ettirmaydi.
3. Talab va taklif asosida aniqlash
Neoklassik maktab yondashuviga ko‘ra, qiymat bozor talab va taklifining
muvozanat nuqtasida shakllanadi. Agar talab oshsa, narx ham oshadi; taklif
ortsa, narx pasayadi. Masalan, yoz oylarida konditsionerlarning qiymati talab
yuqori bo‘lgani uchun oshadi, qishda esa kamayadi. Bu usul bozor sharoitida
juda moslashuvchan, ammo ishlab chiqarish xarajatlari kabi ichki iqtisodiy
omillarni bevosita hisobga olmaydi.
4. Chegaraviy foyda (Marginal utility) usuli
Marjinalistlar qiymatni iste’molchining oxirgi qo‘shimcha birlikdan
oladigan foydasi bilan bog‘lashadi. Masalan, suv hayot uchun zarur bo‘lsa-da,
uning qiymati ko‘p joylarda past, chunki qo‘shimcha litr suvdan olinadigan
foyda kamayadi. Olmos esa kamyob bo‘lgani uchun yuqori baholanadi. Bu usul

11subyektiv qadriyatlarni tushuntirishda foydali, ammo ishlab chiqarish
xarajatlarini e’tiborga olmaydi.
5. Qiymat zanjiri yondashuvi (Value Chain Analysis)
Maykl Porter tomonidan ishlab chiqilgan bu metod qiymatni faqat ishlab
chiqarish emas, balki xomashyo xarididan tortib marketing va sotuvdan keyingi
xizmatlargacha bo‘lgan barcha bosqichlarda yaratiladigan qo‘shimcha
qiymatlar yig‘indisi sifatida belgilaydi. Masalan, zamonaviy smartfon
qiymatining katta qismi dizayn, dasturiy ta’minot va brend imidjida
mujassamdir.
6. Qiyosiy bozor bahosi usuli
Ko‘chmas mulk, san’at asarlari, avtomobillar kabi tovarlar qiymatini
belgilashda shu turdagi boshqa mahsulotlarning bozor narxini qiyoslash
qo‘llanadi. Masalan, bir hududda sotilayotgan uyning qiymati, o‘sha hududdagi
o‘xshash uylarning narxiga qarab aniqlanadi. Afzalligi – bozor sharoitini aks
ettiradi, kamchiligi – noyob tovarlar uchun qiyoslash imkoniyati cheklangan.
7. Diskontlangan pul oqimlari (DCF) usuli
Asosan investitsiya loyihalari va korxonalarni baholashda qo‘llanadi. Bu
usul kelajakda olinadigan foydani hozirgi kunga keltirish (diskontlash) orqali
qiymatni aniqlaydi. Diskont stavkasi sifatida kapital qiymati, inflyatsiya va risk
darajasi olinadi. Masalan, 5 yil davomida har yili 100 mln so‘m foyda
beradigan loyiha qiymati, bu foydani hozirgi kunga keltirish orqali hisoblanadi.
8. Kombinatsiyalashgan yondashuv
Amaliyotda ko‘pincha bitta metod yetarli bo‘lmaydi. Shu sababli korxonalar
va baholovchilar bir nechta yondashuvni birgalikda qo‘llashadi. Masalan, ishlab
chiqarish xarajatlari, talab-taklif muvozanati va qiyosiy bozor bahosi birgalikda
tahlil qilinadi. Bu yondashuv qiymatni aniqroq belgilash imkonini beradi.
Qiymat miqdorini aniqlash usullarining taqqoslanishi
№ Usul nomi Asosiy mazmuni Afzalliklari Kamchilikl Qo‘llanilish

12 ari sohalari
1 Mehnat qiymati
nazariyasi Tovar qiymati uni
ishlab chiqarish
uchun zarur
bo‘lgan ijtimoiy
o‘rtacha mehnat
miqdori bilan
belgilanadi Ishlab
chiqarish
xarajatlarini
chuqur tahlil
qiladi Talab va
bozor
omillarini
yetarli
hisobga
olmaydi Klassik
iqtisodiy tahlil,
tarixiy
tadqiqotlar
2 Xarajatlar asosida
aniqlash Xomashyo, ishchi
kuchi, energiya,
amortizatsiya,
soliqlar va foyda
normasi
yig‘indisi asosida
qiymat
hisoblanadi Hisoblash
oddiy va aniq Bozor
talabini aks
ettirmaydi Davlat tartibga
soladigan
sohalar, ishlab
chiqarish
korxonalari
3 Talab va taklif
asosida aniqlash Qiymat bozor
muvozanat
nuqtasida
shakllanadi Bozorga
moslashuvchan Ichki
xarajatlarni
hisobga
olmaydi Erkin bozor
tovarlari,
mavsumiy
mahsulotlar
4 Chegaraviy foyda
(Marginal utility) Qiymat
iste’molchining
qo‘shimcha
birlikdan
oladigan foydasi
bilan belgilanadi Subyektiv
qadriyatlarni
tushuntiradi Xarajatlarni
e’tiborga
olmaydi Qimmatbaho
va noyob
tovarlar
5 Qiymat zanjiri
yondashuvi Ishlab
chiqarishdan
sotuvdan keyingi Kompleks
yondashuv,
innovatsiyani Hisoblash
murakkab Korporativ
strategiya,
brend tahlili

13xizmatgacha
bo‘lgan barcha
bosqichlardagi
qo‘shimcha
qiymat yig‘indisi baholaydi
6 Qiyosiy bozor
bahosi O‘xshash
mahsulotlarning
bozor narxiga
qarab qiymat
aniqlanadi Bozor
sharoitini aks
ettiradi Noyob
tovarlar
uchun
qiyoslash
qiyin Ko‘chmas
mulk, san’at
asarlari,
avtomobillar
7 Diskontlangan pul
oqimlari (DCF) Kelajakdagi
foydani hozirgi
kunga keltirish
orqali qiymat
aniqlanadi Investitsion
qarorlar uchun
aniqroq baho Kelajak
prognozlari
ga bog‘liq,
risklar
yuqori Investitsiya
loyihalari,
biznes
baholash
8 Kombinatsiyalashg
an yondashuv Bir nechta
metodni
birgalikda
qo‘llash Natija aniqroq,
xatolik
kamayadi Hisoblash
murakkab
va vaqt
talab etadi Ko‘p tarmoqli
korxonalar,
strategik
rejalashtirish
O‘zbekiston sharoitida qo‘llanishi
Mamlakatimizda qiymatni belgilashda yuqoridagi usullarning
kombinatsiyasi keng tarqalgan. Davlat tartibga soladigan sohalarda (energiya,
transport) xarajatlar asosidagi usul qo‘llanadi. Erkin bozor segmentlarida esa
talab va taklif, qiyosiy baho va qo‘shimcha qiymat yondashuvlari qo‘llanadi.
Investitsion loyihalarda DCF usuli tobora ommalashmoqda.
Qiymat miqdorini aniqlash – ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, iqtisodiy sharoit, tovar
turi va bozor kon’yunkturasiga qarab turli usullarni qo‘llashni talab qiladi.

14To‘g‘ri yondashuv nafaqat ishlab chiqaruvchi uchun foyda keltiradi, balki
iste’molchi va butun iqtisodiyot barqarorligini ta’minlashda ham muhim
ahamiyatga ega.
1.3. Qiymat miqdorining ishlab chiqarish va bozor munosabatlaridagi
o‘rni
Qiymat miqdori – bozor iqtisodiyotida ishlab chiqarish va bozor
munosabatlarini boshqaruvchi eng muhim iqtisodiy kategoriyalardan biridir.
Uning o‘rni shundaki, qiymat miqdori nafaqat mahsulotning iqtisodiy qiymatini
aks ettiradi, balki ishlab chiqaruvchilar, iste’molchilar, investorlar va davlat
organlari uchun strategik ko‘rsatkich bo‘lib xizmat qiladi. Agar qiymat miqdori
noto‘g‘ri belgilansa, bu ishlab chiqarishning nomutanosibligi, resurslarning
isrof bo‘lishi va bozor muvozanatining buzilishiga olib keladi.
Ishlab chiqaruvchi korxonalar yangi mahsulotni ishlab chiqishdan oldin
uning qiymatini aniqlashga katta e’tibor beradi. Chunki qiymat miqdori
mahsulot tannarxini, foyda marjasini va bozor narxini belgilashning
boshlang‘ich nuqtasidir. Misol uchun, avtomobil ishlab chiqaruvchi zavod
yangi modelni ishlab chiqishda xomashyo, ishchi kuchi, energiya sarfi va
boshqa xarajatlarni hisoblaydi, bu xarajatlar yig‘indisi qiymatni shakllantiradi.
Resurslardan oqilona foydalanishga undashi
Qiymatning yuqoriligi yoki pastligi ishlab chiqaruvchini resurslardan
samarali foydalanishga majbur qiladi. Agar qiymat ortiqcha bo‘lsa, ishlab
chiqaruvchi yangi texnologiyalarni joriy etadi, ishlab chiqarish jarayonini
optimallashtiradi va chiqindilarni kamaytiradi.
Ishlab chiqarish samaradorligini baholash mezoni
Ishlab chiqarish jarayonida qiymat miqdori mahsulot samaradorligini
o‘lchash uchun asosiy mezonlardan biri hisoblanadi. Bir xil miqdorda mahsulot
ishlab chiqaradigan ikki korxonaning qiymati farq qilsa, tannarxi past bo‘lgan
korxona bozorda ustunlikka ega bo‘ladi.

15 Qiymat miqdorining bozor munosabatlaridagi o‘rni
Narx shakllanishining asosi
Bozor narxi talab va taklif nisbatiga ko‘ra o‘zgaradi, ammo u har doim
qiymat miqdoriga tayangan holda shakllanadi. Masalan, qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarida mavsumiy narx o‘zgarishlari bo‘lsa-da, ularning narxi qiymat
atrofida tebranadi.
Raqobatbardoshlikni belgilovchi omil
Past qiymatli mahsulotlar odatda bozorda raqobatbardosh bo‘ladi, chunki
ular iste’molchi uchun arzonroq narxda sotiladi. Bu ayniqsa import o‘rnini
bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarishda muhimdir.
Bozor signali
Qiymat miqdori bozor ishtirokchilariga iqtisodiy signallar yuboradi. Yuqori
qiymat kamyob resurslar yoki murakkab texnologiyalar talab qilinishini
bildiradi, past qiymat esa ortiqcha taklif yoki oddiy ishlab chiqarish jarayonidan
darak beradi.
Tarixiy yondashuvlar va zamonaviy amaliyot
Tarixan qiymatning o‘rni turlicha talqin qilingan:
Klassik iqtisodchilar (A. Smit, D. Rikardo) qiymatni mehnat miqdori bilan
o‘lchashni taklif qilgan.
K. Marks qiymatni jamiyat tomonidan sarflangan mehnat va ishlab
chiqarish munosabatlari bilan bog‘lagan.
Neoklassik iqtisodchilar qiymatni subyektiv yondashuv va chegaraviy foyda
orqali tushuntirgan.
Zamonaviy iqtisodiyotda qiymat miqdori nafaqat ishlab chiqarish
xarajatlari, balki brend qiymati, dizayn, xizmat ko‘rsatish sifati va boshqa
qo‘shimcha omillar orqali ham belgilanadi.
O‘zbekiston sharoitida qiymat miqdorining ahamiyati
O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tayotgani sababli
qiymat miqdorining to‘g‘ri aniqlanishi muhim ahamiyat kasb etadi:

16Davlat tartibga soladigan narxlar (energiya, transport)da qiymat asosan
ishlab chiqarish xarajatlari asosida belgilanadi.
Erkin bozor segmentlarida talab va taklif asosiy rol o‘ynaydi.
Eksport sohalarida xalqaro narxlar va valyuta kurslari hal qiluvchi
ahamiyatga ega.
Jadval: Qiymat miqdoriga ta’sir etuvchi asosiy omillar va ularning ishlab
chiqarish hamda bozor munosabatlaridagi roli
№ Omil nomi Ishlab chiqarishdagi
roli Bozor munosabatlaridagi
roli
1 Xomashyo
narxi Tannarxni bevosita
oshiradi yoki pasaytiradi Narx
raqobatbardoshligini
belgilaydi
2 Mehnat
unumdorligi Ishlab chiqarish
hajmini oshiradi,
qiymatni pasaytiradi Arzon mahsulot bilan
bozor ulushini kengaytiradi
3 Texnologiya
darajasi Resurs sarfini
kamaytiradi, ishlab
chiqarish sifatini oshiradi Yuqori sifat narxni
ko‘taradi, talabni oshiradi
4 Talab va taklif Ishlab chiqarish
hajmini rejalashtiradi Narxning qiymat
atrofida tebranishini
ta’minlaydi
5 Davlat tartibga
solish siyosati Strategik tarmoqlarda
narxlarni nazorat qiladi Bozor barqarorligini
ta’minlaydi
Qiymat miqdori ishlab chiqarish va bozor munosabatlarining markazida
turadi. U ishlab chiqarish samaradorligi, resurslardan foydalanish darajasi, narx
shakllanishi va raqobatbardoshlikka bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa, bozor
iqtisodiyotiga o‘tayotgan O‘zbekiston sharoitida qiymatni aniq aniqlash –

17iqtisodiy barqarorlik, investitsion jozibadorlik va ijtimoiy farovonlikni
ta’minlashning eng muhim shartidir.
Qiymat miqdori va ishlab chiqarish samaradorligi o‘rtasidagi bog‘liqlik
Ishlab chiqarishda qiymatning to‘g‘ri aniqlanishi – korxonaning uzoq
muddatli barqarorligi va rentabelligini belgilaydi. Misol uchun, yirik
to‘qimachilik fabrikasi paxta tolasidan tayyor mato ishlab chiqaradi. Agar tolani
yetkazib berish narxi ortsa, bu qiymatni oshiradi. Korxona buni kompensatsiya
qilish uchun ishlab chiqarish jarayonida energiya tejamkor texnologiyalarni
qo‘llashi yoki ishlab chiqarish jarayonini avtomatlashtirishi mumkin. Natijada
umumiy qiymat miqdori qayta muvozanatga keltiriladi.Shunday qilib, qiymat
nafaqat iqtisodiy kategoriya, balki ishlab chiqarishni optimallashtirish bo‘yicha
strategik qarorlar qabul qilish uchun signal vazifasini bajaradi.
Bozor munosabatlarida qiymatning stabilizatorlik roli
Bozor iqtisodiyotida qiymat miqdori talab va taklif o‘rtasida muvozanatni
ta’minlovchi markaziy mexanizmdir. Masalan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarida
– sabzavot va mevalar narxi mavsum boshida yuqori bo‘lib, hosil yig‘im-terim
davrida pasayadi. Ammo bu narx tebranishlari qiymat miqdoridan
uzoqlashmaydi, chunki ishlab chiqarish xarajatlari (urug‘, o‘g‘it, mehnat)
ma’lum darajada barqaror qoladi.
O‘zbekiston bozoridagi sektorlar kesimida qiymatning o‘rni
O‘zbekiston iqtisodiyotida quyidagi asosiy sektorlar bo‘yicha qiymatning
roli farqlanadi:
Sektor Qiymatning asosiy
omili Xususiyatlari
Qishloq
xo‘jaligi Mehnat va
mavsumiy xarajatlar Hosil miqdoriga kuchli bog‘liq,
narx mavsumiy tebranadi
Sanoat Xomashyo narxi,
energiya xarajatlari Import qilingan xomashyo bo‘lsa,
xalqaro narxlar ta’siri kuchli
Xizmat Mehnat sifati, Intellektual mehnat ulushi katta,

18Sektor Qiymatning asosiy
omili Xususiyatlari
ko‘rsatish xizmat sifati qiymat subyektiv omillarga ham
bog‘liq
Energetika Kapital talabchan
texnologiyalar Davlat tomonidan narxlar tartibga
solinadi
Qurilish Materiallar narxi,
logistika xarajatlari Transport xarajatlari va bozor
talabidan kuchli ta’sir oladi
Qiymat va narx o‘rtasidagi uzoq muddatli munosabat
Nazariy jihatdan, narx va qiymat doim bir-biriga yaqin bo‘lishga intiladi.
Ammo qisqa muddatda bozor sharoitlari, spekulyativ talab, mavsumiy
o‘zgarishlar narxni qiymatdan uzoqlashtirishi mumkin. Masalan:
Paxta tolasi dunyo bozorida yetkazib berishdagi uzilishlar sababli vaqtincha
qimmatlashadi, ammo qiymat miqdori o‘zgarmagan bo‘lishi mumkin.
Elektr energiyasi narxi davlat subsidiyasi tufayli qiymatdan pastroq bo‘lishi
mumkin
11. Diagramma tavsifi (kurs ishiga qo‘yish uchun)
Diagramma 1. “Qiymat va narx dinamikasi”
X o‘qi: vaqt (yillar bo‘yicha)
Y o‘qi: pul birligi (so‘m/kg, so‘m/dona)
Chiziq 1: Qiymat miqdori (nisbatan barqaror chiziq)
Chiziq 2: Narx (qiymat atrofida tebranadi, ammo ko‘proq o‘zgaruvchan)
Bu diagramma narxning qiymatdan uzoqlashishi qisqa muddatli omillar
ta’sirida yuz berishini, ammo uzoq muddatda qayta muvozanatga kelishini
ko‘rsatadi.
O‘zbekiston misolida qiymat tahlili (real raqamlar)
Statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra (2023 yil):

19Paxta tolasi ishlab chiqarish qiymati o‘rtacha 14 500 so‘m/kg bo‘lgan, bozor
narxi esa mavsum boshida 16 200 so‘m/kg, mavsum oxirida 14 700 so‘m/kg
bo‘lgan.
Non mahsulotlarida ishlab chiqarish qiymati 3 200 so‘m/dona bo‘lsa, bozor
narxi 3 500–3 800 so‘m oralig‘ida bo‘lgan.
Bu raqamlar qiymatning narx uchun bazaviy “tayanch nuqta” vazifasini
bajarishini tasdiqlaydi.
Ishlab chiqarishda qiymatni pasaytirish strategiyalari
Korxonalar quyidagi usullar bilan qiymat miqdorini kamaytiradi:
Texnologik modernizatsiya – energiya va resurs sarfini kamaytirish.
Xomashyo importini diversifikatsiya qilish – eng arzon va sifatli manbalarni
tanlash.
Mehnat unumdorligini oshirish – malaka oshirish, avtomatlashtirish.
Logistika xarajatlarini optimallashtirish – qisqa masofali yetkazib
beruvchilar bilan ishlash.
II BOB. Qiymat miqdoriga ta’sir etuvchi omillar va ularning tahlili
2.1. Tabiiy, iqtisodiy va ijtimoiy omillarning qiymatga ta’siri
Qiymat miqdoriga ta’sir etuvchi omillar juda keng doiraga ega bo‘lib, ularni
uchta asosiy guruhga — tabiiy, iqtisodiy va ijtimoiy omillarga ajratish mumkin.

20Har bir guruh o‘z ichida bir nechta kichik omillarni qamrab oladi va ularning
har biri qiymatning shakllanish jarayonida bevosita yoki bilvosita rol o‘ynaydi.
Tabiiy omillar, avvalo, ishlab chiqarishning moddiy asoslari bilan bog‘liq
bo‘lib, ularning ichida iqlim sharoiti, geologik tuzilish, tuproq unumdorligi,
tabiiy resurslarning mavjudligi va sifati, ekologik holat kabi elementlar bor.
Masalan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarida hosildorlik darajasi bevosita iqlimga
bog‘liq bo‘ladi. Qurg‘oqchilik yoki ortiqcha yog‘ingarchilik hosil sifatiga ta’sir
etadi, natijada qiymat miqdori o‘zgaradi. Agar tabiiy sharoit noqulay bo‘lsa,
ishlab chiqaruvchi korxona qo‘shimcha xarajatlarga duch keladi: sug‘orish
tizimlarini qurish, issiqxonalar barpo etish, hosilni himoya qilish uchun maxsus
texnologiyalarni joriy etish kabi. Bu xarajatlarning barchasi mahsulot qiymatiga
qo‘shiladi.
Geologik va mineral resurslarning mavjudligi ham qiymat shakllanishida
muhim ahamiyatga ega. Resurslarga boy hududlarda qazib olish xarajatlari
pastroq bo‘lishi mumkin, chunki xomashyo manbalari yaqin joylashadi.
Masalan, O‘zbekistondagi Olmaliq kon-metallurgiya kombinati mis qazib olish
va qayta ishlashda xomashyo manbalarining yaqinligi sababli logistika
xarajatlarini kamaytiradi, bu esa mahsulot qiymatini pasaytiradi. Aksincha,
xomashyoni uzoq masofadan olib kelish majburiyati bo‘lsa, transport xarajatlari
qiymatni oshiradi.
Ekologik talablar ham tabiiy omillarga kiradi. Agar ishlab chiqarish
jarayoni atrof-muhitga zarar yetkazsa, korxona ekologik talablarga javob berishi
uchun qo‘shimcha uskunalar o‘rnatishi yoki chiqindilarni zararsizlantirish
bo‘yicha texnologiyalarni joriy etishi lozim. Bu ham qiymatni oshiruvchi omil
bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, sement ishlab chiqarishda changni filtrlash
tizimlarini o‘rnatish katta xarajat talab qiladi, ammo bu majburiy ekologik
talabdir.
Tabiiy omillardan keyingi muhim guruh — iqtisodiy omillar. Bu guruhga
ishlab chiqarish xarajatlari, talab va taklif muvozanati, inflyatsiya, valyuta

21kursi, soliqlar va bojxona siyosati, investitsiya muhiti kabi elementlar kiradi.
Ishlab chiqarish xarajatlari — qiymat shakllanishining eng bevosita asosidir.
Xomashyo narxining oshishi, energiya resurslari narxidagi o‘zgarishlar, ishchi
kuchi haqi — bularning barchasi mahsulotning yakuniy qiymatini bevosita
belgilaydi. Masalan, O‘zbekistonda elektr energiyasi tarifining oshishi
to‘qimachilik korxonalarida ishlab chiqarish tannarxining o‘sishiga olib keladi,
bu esa mahsulot qiymatini oshiradi.
Bozor talabi va taklifi iqtisodiy omillarning eng muhimlaridan biridir. Agar
talab yuqori bo‘lsa, ishlab chiqaruvchilar ko‘proq foyda olish maqsadida narxni
va, shunga mos ravishda, qiymat miqdorini oshirishi mumkin. Aksincha,
ortiqcha taklif mavjud bo‘lsa, narx pasayadi va qiymat miqdoriga ham bosim
tushadi. Masalan, mavsumda pomidor va bodring narxi keskin tushadi, chunki
taklif juda yuqori bo‘ladi; mavsumdan tashqarida esa issiqxona xarajatlari
qo‘shilib, qiymat oshadi.
Inflyatsiya ham qiymatga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Pul qiymatining tushishi
barcha xarajatlarning oshishiga olib keladi, bu esa tovar va xizmatlarning
qiymatiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Bundan tashqari, valyuta kursi ham muhim
omildir. Import qilinadigan xomashyo yoki butlovchi qismlar narxi milliy
valyuta kursiga bog‘liq bo‘ladi. Agar milliy valyuta qadrsizlansa, import narxi
oshadi, bu esa ishlab chiqarish tannarxini va natijada qiymat miqdorini
ko‘taradi.
Iqtisodiy omillar qatorida raqobat muhiti ham alohida ahamiyatga ega.
Kuchli raqobat sharoitida ishlab chiqaruvchilar xarajatlarni kamaytirish va
mahsulotni arzonroq qilishga intiladi, bu esa qiymat miqdorining pasayishiga
olib kelishi mumkin. Aksincha, monopol holatlarda ishlab chiqaruvchi narxni
o‘zi belgilab, qiymatni sun’iy ravishda oshirishi mumkin.
Ijtimoiy omillar ham qiymat shakllanishida sezilarli o‘rin tutadi. Bu
omillarga mehnat resurslarining sifati, aholining daromad darajasi, iste’mol
madaniyati, demografik holat va ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanganlik

22darajasi kiradi. Malakali ishchi kuchi mavjud bo‘lgan hududlarda mahsulot
sifati yuqori bo‘lishi mumkin, ammo yuqori malaka odatda yuqori mehnat haqi
talab qiladi, bu esa qiymatni oshiradi.
Aholi daromad darajasi ham muhimdir. Yuqori daromadli aholiga
mo‘ljallangan mahsulotlar odatda yuqori sifatli va qimmat bo‘ladi, chunki
iste’molchi sifat uchun ko‘proq to‘lashga tayyor. Masalan, Toshkent shahrida
ekologik toza va import qadoqlangan oziq-ovqat mahsulotlari narxi boshqa
hududlardagiga qaraganda ancha yuqori. Bu narx farqi faqat ishlab chiqarish
xarajatlari bilan emas, balki aholining to‘lov qobiliyati bilan ham izohlanadi.
Madaniy va iste’mol odatlari ham qiymatga ta’sir qiladi. Agar iste’molchi
ekologik toza, sog‘lom mahsulotlarni afzal ko‘rsa, ishlab chiqaruvchi bu
talablarga javob berish uchun qo‘shimcha texnologiyalar va sifat nazorati
tizimlarini joriy qiladi. Bu esa ishlab chiqarish xarajatlarini oshirib, qiymatni
ko‘taradi.
Demografik holat ham muhim ijtimoiy omil hisoblanadi. Yoshlar soni ko‘p
bo‘lgan hududlarda texnologik mahsulotlar, kiyim-kechak, ta’lim xizmatlari
kabi tovarlarga talab yuqori bo‘ladi, bu esa qiymat miqdorining shakllanishiga
o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatadi. Aksincha, aholisi keksa bo‘lgan hududlarda
sog‘liqni saqlash va tibbiyot xizmatlari qiymati ko‘proq e’tiborda bo‘ladi.
Shunday qilib, tabiiy, iqtisodiy va ijtimoiy omillar bir-biriga bog‘liq holda
qiymatning shakllanish jarayoniga ta’sir etadi. Masalan, qurg‘oqchilik (tabiiy
omil) suv ta’minotiga bog‘liq xarajatlarni oshiradi (iqtisodiy omil), bu esa
iste’molchining xarid qobiliyatiga (ijtimoiy omil) ta’sir qiladi. Shu sababli
qiymatni tahlil qilishda har uchala omil majmuasini hisobga olish zarur.
O‘zbekiston sharoitida qishloq xo‘jaligi mahsulotlarida tabiiy omillar
yetakchi bo‘lsa-da, sanoat mahsulotlarida iqtisodiy va ijtimoiy omillar ko‘proq
ahamiyat kasb etadi. Global bozor bilan integratsiya chuqurlashgan sari valyuta
kursi, xalqaro talab va raqobat kabi iqtisodiy omillar yanada kuchliroq ta’sir

23ko‘rsatmoqda. Shu bilan birga, aholining sifatli mahsulotlarga bo‘lgan talabi
ortib borayotgani ijtimoiy omillar ahamiyatini ham oshirmoqda.
Qiymatning miqdori ishlab chiqarish va bozor jarayonlarida o‘zaro ta’sir
qiluvchi bir nechta omillarga bog‘liq. Ushbu omillar uchta katta guruhga
bo‘linadi: tabiiy, iqtisodiy va ijtimoiy. Har biri mahsulot yoki xizmatning
narxini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston sharoitida 2022–2025
yillar statistik ma’lumotlari asosida bu omillarning ta’sirini ko‘rib chiqamiz.
Tabiiy omillar eng avvalo xomashyo va resurslarning mavjudligi, iqlim
sharoitlari, geografik joylashuv bilan belgilanadi. 2022 yilda mamlakatning
ayrim hududlarida kuzatilgan qurg‘oqchilik qishloq xo‘jaligi mahsulotlari
tannarxini oshirdi. Paxta yetishtirish xarajatlari o‘rtacha 15 foizga ko‘tarildi,
chunki qo‘shimcha sug‘orish, nasos uskunalari ishlatish va hosilni himoya
qilish xarajatlari ortdi. Aksincha, resurslarga yaqin joylashgan korxonalar
transport va logistika xarajatlarini 8–10 foizgacha kamaytirib, mahsulot
qiymatini raqobatbardosh saqlab qoldi. Shuningdek, foydali qazilmalarga boy
hududlarda ishlab chiqarish tannarxi past bo‘lishi, ularning umumiy bozor
qiymatini ham barqarorlashtirdi.
Iqtisodiy omillar ichida eng muhimlari — inflyatsiya, ishlab chiqarish
xarajatlari, valyuta kursi, import narxlari va bozor talabi. O‘zbekistonda 2022
yilda yillik inflyatsiya 11,4 foiz bo‘ldi. 2023 yilda bu ko‘rsatkich 8,8 foizgacha
tushdi, ammo 2024 yilda qayta 9,8 foizga oshdi. 2025 yilning dastlabki uch
oyida umumiy iste’mol narxlari indeksi yil boshiga nisbatan 2,1 foizga o‘sdi.
Ayrim oziq-ovqat mahsulotlari narxi 2024 yilda 40 foizgacha oshdi, energiya
resurslari, jumladan gaz tariflari ikki baravar ko‘tarildi. Bu esa ishlab chiqarish
tannarxini bevosita oshirib, yakuniy qiymatni yuqoriga siljitdi.
Valyuta kursidagi o‘zgarishlar ham muhim ta’sir ko‘rsatdi. Milliy
valyutaning pasayishi import qilinadigan xomashyo va jihozlar narxini
qimmatlashtirdi. Bu, ayniqsa, oziq-ovqat sanoati, farmatsevtika va
avtomobilsozlik kabi sohalarda sezildi. Importga bog‘liqlik yuqori bo‘lgan

24mahsulotlar narxi ichki bozorda ham tezroq o‘sdi. Shu bilan birga, ichki talab
yuqori bo‘lgan, lekin ishlab chiqarish hajmi yetarli bo‘lmagan mahsulotlar
bahosida ham keskin o‘sish kuzatildi.
Ijtimoiy omillar — bu aholining daromad darajasi, bandlik, mehnat
unumdorligi va iste’mol madaniyatidir. 2024 yilda mamlakat bo‘yicha o‘rtacha
oylik ish haqi 5,35 million so‘mni, poytaxtda esa 9 million so‘mdan ortiqni
tashkil etdi. IT va yuqori malaka talab qiladigan sohalarda esa o‘rtacha ish haqi
14 million so‘mdan oshdi. Bunday farq malakali mehnat narxining yuqori
bo‘lishiga olib keladi va bu, o‘z navbatida, mahsulot va xizmat qiymatiga
qo‘shiladi. 2025 yil prognoziga ko‘ra, ishsizlik darajasi 4,9 foiz atrofida,
bandlik darajasi esa 46 foizdan biroz yuqori bo‘lishi kutilmoqda.
Aholining iste’mol madaniyati ham narx shakllanishida muhim rol
o‘ynaydi. Masalan, ekologik toza, organik mahsulotlarga talab ortgani sababli,
ular odatiy mahsulotlarga qaraganda 20–30 foiz qimmatroq baholanmoqda.
Sifatli xizmatlar va brend mahsulotlarga talabning ortishi narx darajasini
ko‘taruvchi yana bir ijtimoiy omildir.
2022–2025 yillar davomida tabiiy, iqtisodiy va ijtimoiy omillar o‘zaro ta’sir
qilib, ayrim tovarlar narxining keskin oshishiga, boshqalarining esa barqaror
qolishiga sabab bo‘ldi. Masalan, energetika resurslari narxining oshishi barcha
tarmoqlarga zanjirli ta’sir ko‘rsatdi. Qurg‘oqchilik va hosildorlikning pasayishi
esa oziq-ovqat narxini ko‘tarib yubordi. Daromadlarning ortishi esa yuqori
sifatli va import mahsulotlarga talabni kuchaytirdi.
Qiymat miqdorini shakllantirishda uch omil bir-birini to‘ldiradi: tabiiy
sharoit ishlab chiqarish bazasini belgilaydi, iqtisodiy ko‘rsatkichlar tannarx va
narx dinamikasini boshqaradi, ijtimoiy omillar esa yakuniy talab va to‘lov
qobiliyatini belgilaydi. O‘zbekiston tajribasi shuni ko‘rsatadiki, bu uch
guruhdagi omillarni kompleks tahlil qilish narx barqarorligini ta’minlash va
iqtisodiy siyosatni to‘g‘ri yo‘naltirish uchun muhim ahamiyatga ega.

272.2. Bozor talabi va taklifi, xarajatlar omilining bahoga ta’siri

28Bozor iqtisodiyotining eng asosiy qonunlaridan biri – bu talab va taklif
qonunidir. Har qanday tovar yoki xizmatning bahosi, birinchi navbatda,
bozorda uning miqdoriga (taklif) va xaridorlar tomonidan unga bo‘lgan ehtiyoj
(talab)ga bog‘liq bo‘ladi. Bahoning shakllanishida esa ishlab chiqarish va
realizatsiya xarajatlari ham muhim omil sifatida namoyon bo‘ladi. Ushbu uchta
– talab, taklif va xarajatlar omillari o‘zaro ta’sir qilib, bozor narxining asosiy
darajasini belgilab beradi.
1. Bozor talabi va uning bahoga ta’siri
Talab – bu xaridorlarning ma’lum davr ichida, ma’lum narxda sotib olishga
tayyor bo‘lgan tovar yoki xizmat miqdoridir. Talabning bahoga ta’siri odatda
quyidagicha bo‘ladi:
 Agar tovar yoki xizmatga bo‘lgan talab ortsa, taklif miqdori o‘zgarmagan
holda narx ko‘tariladi.
 Aksincha, talab kamayganda narx pasayadi, chunki sotuvchilar xaridorlarni
jalb qilish uchun narxni tushirishga majbur bo‘ladi.
 Talabning o‘sishiga ta’sir qiluvchi omillar:
 Aholi daromadlarining oshishi.
 Mahsulotning sifati va yangi texnologiyalar.
 O‘rinbosar mahsulotlar narxining oshishi.
 Reklama va marketing faoliyati.
2. Bozor taklifi va uning bahoga ta’siri
Taklif – bu ishlab chiqaruvchilarning ma’lum narxda va ma’lum davr ichida
bozorga chiqarishga tayyor bo‘lgan tovar yoki xizmat miqdoridir. Taklif narxga
quyidagicha ta’sir qiladi:
Agar taklif oshsa (talab o‘zgarmasa), bozor narxi pasayadi.
Taklif kamayganda esa narx ko‘tariladi, chunki bozorda mahsulot
yetishmaydi.

29 Taklifga ta’sir qiluvchi omillar:
 Ishlab chiqarish xarajatlarining o‘zgarishi.
 Resurslar narxi va mavjudligi.
 Davlatning soliq va subsidiyalar siyosati.
 Texnologik yutuqlar.
3. Xarajatlar omilining bahoga ta’siri
Xarajatlar – bu mahsulot ishlab chiqarish jarayonida sarflanadigan barcha
moddiy va mehnat resurslarining qiymati. Xarajatlar oshsa, ishlab
chiqaruvchilar o‘z foydasini saqlash uchun narxlarni ko‘tarishga intiladi.
Aksincha, xarajatlar kamayganda narxlar ham pasayishi mumkin.
 Xarajatlarni o‘zgartiruvchi asosiy omillar:
 Xomashyo va energiya narxlarining o‘zgarishi.
 Ish haqi darajasidagi o‘zgarishlar.
 Transport va logistika xarajatlari.
 Davlat tomonidan beriladigan soliq yengilliklari yoki aksincha, soliqlar
oshirilishi.
4. Talab-taklif-xarajatlar o‘zaro bog‘liqligi
Bahoning real shakllanishi talab, taklif va xarajatlarning birgalikdagi
harakati natijasida yuz beradi. Masalan:
 Agar talab oshib, taklif o‘zgarmasa, narx ko‘tariladi.
 Agar xarajatlar kamayib, taklif oshsa, narx pasayadi.
 Agar xarajatlar oshib, taklif kamayib, talab esa yuqori bo‘lsa – narx keskin
oshadi.
5. O‘zbekiston bozoridagi misollar (2022–2025 yillar tahlili)
2022-yilda paxta va g‘alla hosilining mo‘l bo‘lishi sababli ichki bozor
narxlarida pasayish kuzatildi, chunki taklif yuqori bo‘ldi.

302023-yilda yoqilg‘i va elektr energiyasi narxining oshishi ishlab chiqarish
xarajatlarini ko‘paytirdi, natijada ayrim oziq-ovqat mahsulotlari narxi 10–15%
ga oshdi.
2024-yilda eksport talabining oshishi (masalan, quritilgan mevalar) ichki
bozorda narxlarni ko‘tarishga olib keldi, chunki mahsulotning katta qismi
tashqariga sotildi.
2025-yilda esa yangi subsidiyalar va logistika tizimining takomillashishi
ayrim mahsulotlarda narxning barqarorlashishiga olib keldi.
2.3. O‘zbekiston misolida qiymatga ta’sir etuvchi omillar tahlili
O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish jarayonida
qiymatning shakllanishi va unga ta’sir etuvchi omillar sezilarli darajada
o‘zgarib bormoqda. Mamlakat iqtisodiyotining asosiy tarmoqlari – qishloq
xo‘jaligi, sanoat, xizmatlar sohasi, energetika va transport-logistika tizimida
qiymatga ta’sir etuvchi tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiy hamda tashqi omillar
birgalikda harakat qiladi. O‘zbekistonning tabiiy resurslarga boyligi, geografik
joylashuvi, aholi sonining o‘sishi va ichki iste’mol bozorining kengligi narxlar
darajasini shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. So‘nggi yillarda hukumat
tomonidan olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar, jumladan soliq tizimining
liberallashtirilishi, eksport-import tartiblarining soddalashtirilishi, erkin
iqtisodiy zonalar faoliyatining kengayishi qiymatning barqarorligiga hamda
bozordagi raqobat muhitiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Qiymatga ta’sir qiluvchi asosiy omillardan biri – bu ishlab chiqarish xarajatlari.
Masalan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari narxini belgilashda yoqilg‘i, urug‘lik,
o‘g‘it va texnika ta’minoti xarajatlari muhim rol o‘ynaydi. 2022-yilda yoqilg‘i
narxining 14% ga oshishi paxta va g‘alla yetishtirish tannarxini sezilarli oshirdi.
Bu esa ichki bozorda narxlarning 8–10% ga ko‘tarilishiga olib keldi. Sanoatda
esa xomashyo va energiya resurslari narxining o‘zgarishi qiymat shakllanishiga
bevosita ta’sir qiladi. Metallurgiya va qurilish materiallari ishlab chiqarish

31sohalarida energiya xarajatlarining oshishi mahsulot bahosini yuqorilashiga
sabab bo‘ldi.
Talab omili ham O‘zbekiston bozorida muhim ahamiyatga ega. Aholi
daromadlarining o‘sishi, urbanizatsiya jarayonining tezlashishi, yangi turar-joy
massivlarining qurilishi iste’mol tovarlari va xizmatlarga bo‘lgan talabni
oshirmoqda. Masalan, 2023-yilda oziq-ovqat bozorida talabning ortishi
natijasida ayrim mahsulotlar, xususan go‘sht va sut mahsulotlari narxi 12–15%
ga oshdi. Talabning oshishida eksport bozorlari ham ta’sir ko‘rsatadi. So‘nggi
yillarda O‘zbekiston meva-sabzavot mahsulotlarini Rossiya, Xitoy va Yaqin
Sharq davlatlariga eksportini ko‘paytirgani ichki bozorda narxlarning
mavsumiy o‘sishiga olib kelmoqda.
Taklif omili esa asosan ishlab chiqarish hajmi, hosildorlik va import
imkoniyatlariga bog‘liq. 2024-yilda ayrim hududlarda suv tanqisligi va
iqlimning issiq kelishi sabzavot yetishtirish hajmini qisqartirdi, natijada piyoz
va kartoshka narxi 25–30% ga oshdi. Shu bilan birga, import qilinadigan
mahsulotlar bozorida valyuta kursining o‘zgarishi narx shakllanishida muhim
rol o‘ynaydi. Masalan, valyuta kursining 5% ga oshishi import kiyim-kechak va
elektronika narxlarini o‘rtacha 7–9% ga oshirdi.
Ijtimoiy omillar ham narxlar dinamikasida sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Davlat
tomonidan aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlariga beriladigan
subsidiyalar, oziq-ovqat va energiya uchun imtiyozli tariflar narxlarning
barqarorligini saqlashga xizmat qiladi. 2025-yilda elektr energiyasi bo‘yicha
ijtimoiy norma joriy etilishi aholining asosiy ehtiyojlari uchun energiya
narxining keskin oshib ketishining oldini oldi.
Tashqi iqtisodiy omillar ham O‘zbekiston qiymat tizimiga bevosita ta’sir qiladi.
Xalqaro bozor kon’yunkturasining o‘zgarishi, xomashyo narxlarining jahon
bozorida oshishi yoki pasayishi ichki narxlarga ham ta’sir qiladi. 2022–2024
yillarda neft narxining yuqoriligi transport xarajatlarini oshirdi, bu esa barcha
tarmoqlarda mahsulot va xizmat narxlarining qisman o‘sishiga sabab bo‘ldi.

32O‘zbekiston bozorida qiymatga ta’sir etuvchi omillar o‘zaro murakkab aloqada
harakat qiladi. Masalan, talabning o‘sishi va taklifning qisqarishi bir vaqtda yuz
berganda, narxlar keskin oshadi. Aksincha, taklifning ortishi va xarajatlarning
kamayishi narxlarni pasaytiradi. Shu bois, narx barqarorligini ta’minlash uchun
hukumat ishlab chiqarishni qo‘llab-quvvatlash, logistika tizimini rivojlantirish,
energetika sohasida samaradorlikni oshirish, valyuta bozorini barqarorlashtirish
bo‘yicha kompleks choralarni amalga oshirmoqda. O‘zbekistonda qiymatga
ta’sir qiluvchi omillar – ishlab chiqarish xarajatlari, talab va taklif o‘zgarishi,
valyuta kursi, tashqi bozor sharoitlari va ijtimoiy siyosat – narx shakllanishida
asosiy rol o‘ynaydi. Ularning har birini tahlil qilish iqtisodiy siyosatni to‘g‘ri
yo‘naltirish va bozor barqarorligini ta’minlash uchun zarurdir. Shu jihatdan,
2022–2025 yillar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, qiymatga ta’sir qiluvchi omillarni
samarali boshqarish O‘zbekistonning iqtisodiy barqarorligini mustahkamlashda
hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.

33 Xulosa
Men ushbu kurs ishini bajarish jarayonida qiymat tushunchasining iqtisodiy
mohiyatini, uning tarixiy rivojlanish bosqichlarini, miqdoriy aniqlanish
usullarini hamda ishlab chiqarish va bozor munosabatlaridagi o‘rnini chuqur
o‘rgandim. O‘rganishlarim davomida shuni ko‘rdimki, qiymat miqdorini
belgilashda ishlab chiqarish xarajatlari, bozor talabi va taklifi, tabiiy, iqtisodiy
hamda ijtimoiy omillar o‘zaro murakkab ta’sirchanlikda harakat qiladi.
Xususan, xarajatlar omili ishlab chiqarish tannarxini belgilab, narx
shakllanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatsa, talab va taklif nisbatining o‘zgarishi
narxlarning dinamikasini belgilaydi. Shuningdek, iqlim sharoitlari, resurslar
ta’minoti, valyuta kursi, xalqaro bozor kon’yunkturasi kabi tashqi omillar ham
qiymat shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi.O‘zbekiston misolida olib
borgan tahlilimda 2022–2025 yillarda qiymatga ta’sir qiluvchi omillar aniq
namoyon bo‘ldi. Masalan, yoqilg‘i-energiya narxining oshishi ishlab chiqarish
tannarxini ko‘tarib, bir qator mahsulotlar bahosini oshirdi. Talabning mavsumiy
o‘zgarishi va eksport hajmining ortishi ayrim oziq-ovqat mahsulotlari
narxlarida sezilarli tebranishlarni keltirib chiqardi. Shu bilan birga, hukumat
tomonidan olib borilgan iqtisodiy islohotlar va ijtimoiy himoya choralarining
natijasida narxlarning keskin o‘zgarishlari oldi olindi.
Men xulosaga keldimki, qiymatga ta’sir etuvchi omillarni chuqur tahlil qilish va
ularni samarali boshqarish mamlakat iqtisodiy barqarorligini ta’minlashda,
ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda va aholining farovonligini
yaxshilashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Shu sababli, iqtisodiy siyosat
yuritishda ishlab chiqarishni qo‘llab-quvvatlash, logistika tizimini rivojlantirish,
energiya samaradorligini oshirish, bozor infratuzilmasini takomillashtirish va
ijtimoiy himoya tizimini mustahkamlash kabi yo‘nalishlarga alohida e’tibor
qaratish lozim, deb hisoblayman.

34Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

3511) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Qiymatning miqdori va unga ta’sir etuvchi omillar

Sotib olish