Qizilqum neolit davri madaniyati - История - Рефераты

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	141.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	05 Декабрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Рефераты
Предмет	История

Qizilqum neolit davri madaniyati

Купить

Qizilqum neolit davri madaniyati
Reja:
1. Neolit davri umumiy tavsifi va bu davr xususiyatlari.
2. Qizilqum neolit davri madaniyatining o’rganilishi.
3. Xulosa.

Tayanch so’zlar: Neolit tushunchasi, neolit kashfiyotlari, tosh quollarning
xususiyatlari, maishiy munosabatlar, Kaltaminor madaniyati, S.P.Tolstov ,
Chinkeldi yodgorligi, Darvoza qir makoni, Uchtut shaxtasi, dastlabki shaxtalar.
Neolit davri uzoq davom etgan tosh asrining so’nggi va yakunlovchi
bosqichi hisoblanadi. Neolit yunoncha, <<neos >> -yangi, <<litos>> -tosh
degan so’zlardan tarkib topgan bo’lib, u <<yangi tosh>> degan ma’noni
anglatadi. Arxeologiya faniga neolit tushunchasini 1865-yilda ingliz arxeologi
Lebbok olib kirgan. Neolit davri miloddan avvalgi 6-4 ming yilliklarni o’z
ichiga oladi. Arxeologlar neolit davrining boshlanishini sopol idishlar yasashni
kashf etilishi bilan belgilaydi. Neolit davrining ob-havosi hozirgidek
bo’lib,iqlim kishilarning keng hududlarga tarqalishi va joylashishi uchun imkon
bergan. Natijada keng hududlarga o’rnashgan odamlar guruhi turli tabiiy
sharoitga moslashgan va alohida madaniyat yaratgan. Turli geografik muhit va
sharoitdan kelib chiqib,ularning mehnat qurollari, uy-ro’zg’or buyumlari turar
joylari va ho’jaliklari ham har xil shaklga ega bo’lgan. Bu esa ho’jalikning
notekis rivojlanishiga sabab bo’ladi. Janubiy o’lkalarning serhosil yerlarida
yashagan kishilar ho’jalikning dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik
shakllarini rivojlantirgan. Bu davr ho’jaligi ishlab chiqaruvchi ho’jalik deb
atalib, unda nafaqat tabiatdan tayyor mahsulotlar o’zlashtirilgan, balki
chorvachilik va ziroatchilik orqali ehtiyoj uchun qo’shimcha oziq-ovqatlar
yaratilgan. Masalan , hayvonlarni qo’lga o’rgatish orqali chorva mollariga ega
bo’linishi; yovvoyi o’simliklarni madaniylash-tirish va boshoqli don ekinlari
ekishga o’tish va hakozo. Neolit davrida qabilalarning ko’pchiligi o’troq hayot
tarziga o’tadi, doimiy yashash uchun manzillar qura boshlaydi. Manzil va
makonlar guvaladan qurilgan turar joylar shaklida bo’lib, deyarli barcha
xalqlarda bu xususiyat ko’zga tashlanadi. Avvalgidek daydib yurish, yangi-
yangi ov makonlari qidirib ko’chib yurishga barham beriladi. Endi doimiy
erto’lalar ,kulbalar yasash, loydan, zuvaladan uy qurish, neolit davri

jamoasining asosiy odatiga, turmush tarziga aylanib boradi. Shunday qilib,
doimiy o’troqlik xo’jaligi paydo bo’ladi.Jamiyatda urug’ning ahamiyati ortib, u
o’ziga xos munosabatda namoyon bo’ladi. Neolit davrida urug’ jamoalarining
qarorgohlari ham shakllanadi . O’troq hayot tarzi mehnat qurollarining
takomillashuvini tezlashtiradi.
Neolit davri kishilari qayerda, qaysi sharoitda yashamasin, ularning
qurollari mezolit davri qurollariga nisbatan rivojlangan. Kishilik tarixining
neolit davri qurollarni ishlash silliqlash, pardozlash, arralash, parmalash
usullarining ixtiro etilishi, ibtidoiy ishlab chiqaruvchi kuchlarning oldingi
davrlarga nisbatan tezroq rivojlanishiga olib keldi. Neolit davrida tosh xom
ashyosining xususiyatlari yaxshi o’zlashtirilishi natijasida shakl va vazifa
doirasi xar xil bo’lgan yangidan yangi mehnat qurollari yaratiladi. Tosh qurollar
orasida tosh boltalar, ponalar, tosh teshalar, iskanalar paydo bo’ladi.
Neolit davrida tosh boltalar keng tarqalgan. Pardozlangan tosh boltalar
o’rmon kesishda, uy qurilish ishlarida, ovchilikda o’zining tengi yo’q jangovor
qurol ekanligini ko’rsatdi. Neolit davrida barcha og’ir yumushlar ana shu tosh
boltalar orqali bajarilar edi. Neolitda parrakchalar, qadamalar, nayza va kamon
o’qlarining uchlari, pichoq, teshgich, parmalar, yorma toshlar, o’roq-randalar va
boshqa qurollar takomillashgan.
Neolit davri so’nggi urug’chilik jamiyatiga xos bo’lib, bu davrda
erkaklarning o’rni tobora orta boshlaydi. Chunki xo’jalikning rivojlanishi
erkaklar mehnati bilan bog’liq bo’lgan, ya’ni kengayib borayotgan xo’jalik
yumushlarini bajarishga ayollar ulgura olmay qoladi; xo’jalikning unumdor
shakllari (chorvachilik va dehqonchilik) tobora ko’proq e’tibor va ish kuchini
talab qilgan. Natijada urug’ ichida, xususan oilada o’ziga xos mehnat taqsimoti
shakllanadi. Demak, barcha yumushlar – moddiy ehtiyojni qondirish, ortib
borayotgan zarurat uchun oziq-ovqat zahiralari tayyorlash ayollardan erkaklar
qo’liga o’tadi. Ijtimoiy hayotda erkaklarning roli ortib borishi oilada erkakning
hukmronligiga olib keladi. Urug’ ichida ayollarning hukmron mavqeiga barham

beriladi. Endi matriatxat (ona urug’i) o’rnini patriarxat (ota urug’i) egallay
boshlaydi.
Neolit davrida o’troq turmush tarzi, o’troq ho’jalik janubiy subtropik
rayonlarda dehqonchilikning kelib chiqishiga, cho’lli mintaqalarda, azim daryo
va ko’l bo’ylarida o’troq ovchilik ho’jaligining qaror topishiga olib keldi.
O’troq ho’jalik yuritishning qaror topishi o’z navbatida chorvachilikning ham
paydo bo’lishiga olib keldi.
Neolit davri turli joylarda turlicha kechgan, ya‘ni yer yuzida neolit davri
har xil vaqtda paydo bo’lgan va tugagan.
Misr va Mesopotamiyani olib qqraydigan bo’lsak rivojlangan bronza davri
boshlangan bo’lib, quldorlik davlatlari tarkib topa boshlagan, Shimoliy
Yevropada qadimgi odamlar endigina neolit davriga o’ta boshlaganlar, chekka
Shimol v shimoli-sharqiy Osiyoda esa paleolit davri davom etayotgan edi.
Umumiy hisobda olib qaraydigan bo’lsak, neolitning davriy chegarasi
Yevropa, Osiyo va Afrikada taxminan mil. Avv. VI ming yillikdan boshlanib II
ming yilliklarni o’z ichiga oladi.
Neolit davrini ikki bosqichga: ilk va so’nggi neolit davri bosqichlariga
bo’lish mumkin.
Yevropa hududidagi neolit davri yodgorliklariga tavsif berib o’tamiz.
G’arbiy Yevropadagi eng qqdimgi manzilgohlardan biri Kampinidir. Kampini
manzilgohi Fransiyaning shimolidagi Quyi Sena departamentiga qarashli Bleni-
syur-Brel qishlog’i yaqinidan topilgan. Bu manzilgohdagi qazuv ishlari 1897
yildan P.Salmon va G.d’O-dyu-Menil tomonidan boshlangan. Izlanishlar
jarayonida yarim yerto’la ko’rinishidani uy qoldig’i ochilgan, unda o’choq
qoldiqlari, minglab chaqmoqtoshdan qilingan tosh qurollari, ko’mir, kul, bug’u,
ot va ho’kizning suyak qoldiqlari topilgan. Topilmlar orasida eng diqqatga
sazovori sopol parchasida saqlanib qolgan arpa donidir. Olimlar izlanishlar
natijasini xulosasi sifatida bu yerda yashagan qadimgi odamlar dehqonchilik
bilan ham shug’ullana boshlaganliklarini ko’rsatib berishgan.

Ma‘lumki, arpaning ilk vatani Old Osiyo va Shimoli-Sharqiy Afrika
hisoblanadi. Yevropaga u Falastin orqali tabiiy yo’l bilan madaniylashtirilgan
va maxsus ekib yetishtirish uchun o’stirilgan.
Yevropaning boshqa joylarida olib borilgan qazuv ishlari jarayonida
yuqorida sanab o’tilgan topilmalar bilan birga yorg’uchoq va uning siniqlari
topilgan. Izlanishlar vaqtida neolit davrining Yevropadagi eng yirik
chaqmoqtosh koni (shaxtasi) topilgan (Belgiya yaqinidagi Spenna shaxtasi).
Uning chuqurligi 15 m. Ni tashkil etgan.
Rossiya hududidagi neolit davri manzilgohlari XX asrning 20-yillaridan
o’rganila boshlangan. Moskvadan 40 km shimolda, Klyazma daryosi qirg’og’i
bo’yida joylashgan Lyalovo qishlog’idan topilgan manzilgoh 1922-1923
yillarda rus arxeologlari B.S. Jukovva B.A. Kuftinlar tomonidan o’rganilgan.
Bu yerdan topilgan sopol buyumlar o’sha vaqtda sobiq Ittifoq hududidagi eng
qadimiy va ilk topilma hisoblangan.
Neolit davrida qabilalarning ko’pchiligi o’troq hayot tarziga o’tadi,
doimiy yashash uchun manzillar qura boshlaydi. Manzil va makonlar guvaladan
qurilgan turar joylar shaklida bo’lib,deyarli barcha xalqlarda bu xususiyat
ko’zga tashlanadi. Avvalgidek daydib yurish,yangi-yangi ov makonlari qidirib
ko’chib yurishga barham beriladi. Endi doimiy erto’lalar,kulbalar
yasash,loydan,zuvaladan uy qurish, neolit davri jamoasining asosiy
odatiga,turmush tarziga aylanib boradi. Shunday qilib,doimiy o’troqlik
xo’jaligi paydo bo’ladi.
To’qimachilikning kashf etilishi ham neolitning katta yutug’i hisoblanadi.
Endi ibtidoiy jamoa a’zolari faqat hayvon terilaridan yasalgan kiyim-kechak
emas,balki, uning yungidan hamda,o’simliklar tolasidan to’qilgan matolardan
ham kiyimlar to’qib kiyadigan bo’ladilar. Zig’ir poyalari va jun iplardan
to’qilgan mahsulotlarning neolit makonlarida keng tarqalishi yuqoridagi
fikrlarning isbotidir. Neolitda ip yigirish kashf etiladi. Ip yigirishning kashf
etilishi o’z navbatida boshqa xil ho’jalik mashg’ulotlarining rivojlanishiga turtki

beradi. Masalan,to’rlarning paydo bo’lishi baliqchilikni keskin darajada
rivojlanishiga,o’z navbatida moddiy ehtiyojlarni yanada kengroq qondirish
imkoniyatiga olib keldi.
2. Neolit davri yer kurrasining barcha mintaqalarida har xil vaqtda sodir
bo’ldi. Masalan, bir qit’a aholisi jamiyat taraqqiyotining quldorlik davriga
to’g’ri kelgan bo’lsa, ikkinchi mintaqada endigina dehqonchilik va chorvachilik
xo’jaliklari kashf etilib, ibtidoiy jamoalar tabiatning tayyor mahsulotlari
hisobiga yashash qulligidan ozod edilar. Boshqa bir mintaqalarda esa hali neolit
jamoalari ovchilik va terimchilik bilan shug’ullanar edilar. O’rta Osiyoda ham
ibtidoiy jamoa rivojining keyingi ikki ko’rinishi mavjud. Masalan, uning janubi-
g’arbiy rayonlarida, hozirgi Turkmaniston Respublikasining Kopetdog’ tog’i
oldi hududlarida neolit davri odamlari miloddan avvalgi VI ming yillikning
oxirlari va V ming yillikkning boshlaridayoq ilk dehqonchilik madaniyati bilan
band bo’lgan bo’lsalar, markaziy va shimoliy viloyatlarda bu vaqtda odamlar
ovchilik va baliqchilik bilan shug’ullanar edilar. Neolit davri jamoasining
bunday mintaqalararo rivojlanishi har bir viloyatning mavjud tabiiy-iqlim
sharoitlaridan kelib chiqar edi.
O’rta Osiyoda Kaltaminor madaniyati nomi bilan mashhur bo’lgan
yodgorliklar asosan o’lkaning g’arbiy va shimoli-g’arbiy tomonlarida keng
tarqalgan. Shu bilan birga uning chegarasi Ural daryosi va Kaspiy dengizi bilan
ham tutashgan. Janubda Qoraqum va Shimoliy Qizilqum etaklarida, sharqda esa
Orol dengizi shimoliy-sharqiy va janubiy tomonlarida quyi Sirdaryoga borib
taqaladi. (1-rasm).

1-rasm. Kaltaminor madaniyati tarqalgan hududlar .
Kaltaminor madaniyatiga asos solgan kishilar qadimda ko’l va daryolar
bo’ylarida, qamishzorlar yonida yashagan. Joylarning tabiiy sharoitiga ko’ra,
Kaltaminor madaniyatini yaratgan kishilar asosan yovvoyi hayvonlarni ov qilib,
ovchilik va baliqchilik bilan kun kechirgan. Mevali daraxtlar ko’p bo’lgani
uchun ham ularning ho’jalik hayotlarida termachilik ham katta o’rin egallagan.
Kaltaminor qabilalari ho’jaligida qisman chorvachilik ho’jaligi ham bo’lgan.
Kaltaminor madaniyatini arxeolog S.P.Tolstov o’rgangan.
Kaltaminor madaniyati jamoalarining makonlari ilk bor Amudaryo-ning
Oqchadaryo o’zanidan chiqqan qadimgi Kaltaminor kanali etaklaridan topilgani
uchun ularga shu nom berilgan. Oqchadaryo havzasidagi bir necha manzilda
madaniy qatlamlar saqlangan bo’lib, ulardan biri Jonbos – 4 makonida
chaqmoqtoshdan yasalgan minglab mehnat qurollari, sopol parchalari, hayvon
suyaklari va baliqlarning suyaklari topilgan.Arxeologlar Jonbos-4 manzilgohini
o’rganish jarayonida yarim yerto’la shaklidagi kulba (chaylaga) duch keladilar.

Kulbaning markaziy qismida katta o’choq qoldig’i topiladi. Bu o’choq atrofida
yuzga yaqin mayda o’choq qoldiqlari joylashgan.
Arxeolog S.P. Tolstov katta o’choqni muqaqqas olov saqlanadigan
otashqada, uning atrofidagi o’choqlar esa oilalarning o’choqlari bo’lgan degan
fikrni aytadi. Jonbos-4 makonida topilgan kulbaning maydoni 300 m² bo’lib, bu
yerda 120-125 kishi istiqomat qilgan. U katta urug’ jamoasining makoni
bo’lgan.
Kaltaminor madaniyati jamoalari sopol ishlab chiqarishga usta bo’lgan.
Sopol yasashda ham kulolchilik charxidan foydalanish o’zlashtirilmagan bo’lsa-
da, qurollar sopol buyumlar yasashning ibtidoiy usullarini ko’nikma sifatida
egallaganlar. Kaltaminorliklar idishlar yasash uchun tayyorlangan loyga yantoq
va qamishning toza kulidan qo’shishgan. Sopol qozon loylariga esa
maydalangan tosh qo’shishgan. Bu qo’shilmalar sopol idishlarning mustahkam
chiqishini, olovga tushganda o’zida issiqlikni uzoq vaqt saqlab qolishini
ta’minlagan. Sopol buyumlarning sirtiga odatda naqsh berilgan. Naqshlar
chizma uslubda ishlangan. Ular turli geometrik shakllarda o’z aksini topgan.
Asosan naqshlar uchi uchli yog’och yoki suyak pichoq yordamida ilon izi,
romb, uchbuchak, egri chiziq va boshqa shakllar chizilgan. Kaltaminor
madaniyatining so’nggi bosqichiga kelganda ba’zi sopollarning gardishiga
rangli gul-naqshlar chizilgan.
Kaltaminor madaniyatining dastlabki bosqichida sopol buyumlar
aksariyat hollarda tuxumsimon shaklda bo’lgan. Ammo so’nggi bosqich
(O’zboy) da tuxumsimon, tosh dumaloq idishlar o’rnini tuvaksimon, osti tekis
idishlar egallaydi. Agar dastlab idishlar mato xalta qoliplarida tayyorlangan
bo’lsa, endi loy lentalarda qo’lda yasalgan. Idishlarda jo’mraklar paydo bo’lgan.
Ular bir qavatli humdonlarda pishirilgan.
Kaltaminor madaniyati urug’ jamoalari tabiat kuchlari oldida ojiz edi. Ular
suv orqasidan, ov orqasidan ergashib yurganlar. Ularning kulbalari qurib
borayotgan daryo yoqalarida, ko’l bo’ylarida qumlar ustida qad ko’targan.

Daryo va ko’l suvlarining o’zgarishi bilan Kaltaminorliklar jamoasi ham o’z
manzilgohlarini o’zgartirganlar.
Kaltaminor madaniyati taraqqyotida 3 bosqich kuzatiladi. Ilk (daryo-soy)
bosqichi miloddan avvalgi VI-V ming yilliklarga to’g’ri keladi. Uning o’rta
bosqichi (Jonbos – 4) miloddan avvalgi V-VI ming yilliklarga mansub. Nihoyat,
so’nggi bosqich (O’zboy) miloddan avvalgi V-III ming yilliklarni qamrab oladi.
Bu bosqichlarning madaniy qiyofasi ularga xos ishlab chiqarish, mehnat
qurollari hamda sopol buyumlarda o’z aksini topgan.(2-rasm.)
2-rasm.

Chinkeldi. Chinkeldi neolit davriga oid yodgorlik hisoblanadi. Bu
yodgorlik Qizilqumdan topilgan neolit davri manzilgohlaridan biridir. Bu joy
Qadimgi Zarafshon daryosining eng qadimiy irmoqlaridan biri bo lganʻ
Chiykeldida, Daryoning qurib qolgan qirg oqlaridan g arbda joylashgan.
ʻ ʻ
Arxeologlar Chinkeldi va uning atrofidan yadro, uchriidi, jun, tosh bolta va

boshqa tosh buyumlarni topdilar. Mutaxassislar tosh qurollarni sinchiklab
o‘rganib, ularni neolit davrida O‘rta Osiyoning boshqa hududlarida topilgan
qurollar bilan solishtirgan. Chinkeldi hududidan topilgan tosh buyumlar va
qurollar ancha eski va jo‘natilganga o‘xshaydi. Chunki Xorazm,
Qoraqalpog‘iston va Buxorodagi neolit davri yodgorliklari miloddan avvalgi 4-
3 ming yilliklarga to‘g‘ri keladi. Shunday ekan, Chinkeldi o‘rni miloddan
avvalgi VI-V ming yilliklarga emas, miloddan avvalgi V-IV ming yilliklarga
tegishli desak haqiqatga yaqinroq bo‘ladi. So nggi o rganishlar natijasida Daryoʻ ʻ
sohillarida tosh davriga oid plitalar, bo laklar, qirg ichlar, qirg ichchalar, mayda
ʻ ʻ ʻ
plastinkalar, trapeziyalar topilgan. Qizig’i shundaki, bu yerda noyob shoxli
trapezoidlar topilgan.
Qizilqumdagi Echkiliksoy, Xo‘ja Gumbaz, Aznek qudug‘i yaqinidagi
Qoraqatdan neolit davriga oid tosh buyumlar va qurollar ham topilgan. Shu
bilan 1birga, bu makakalardan turli shakldagi oddiy sopol idishlar parchalari
topilgan. Daryodan topilgan tosh qurollar va sopol buyumlar bilan Echkilik,
Xo‘ja Gumbaz, Qoraqatdan topilgan buyumlar o‘rtasida juda ko‘p
o‘xshashliklar bor. Bular ham daryo tipidagi neolit yodgorliklaridir.
Arxeologlarning fikricha, Qizilqumning janubi-g‘arbiy chekkasida joylashgan
daryo tipidagi bu joylar ilk neolit davriga tegishli bo‘lib, eramizdan avvalgi VI-
IV ming yilliklarga oid bo‘lishi mumkin.
Daryo va unga tutash hududlardan neolit davri manzilgohlari. Bu
kashfiyot tasodifiy emas, albatta. Qadimgi Zarafshon daryosining irmoqlaridan
biri bo lgan Daryasoydog da eramizdan avvalgi VI-IV ming yilliklarda va
ʻ ʻ
undan keyingi davrda suv ko p bo lgan. Neolit
ʻ ʻ davridagi odamlar daryo bo’ylab
o’rnashib, baliqchilik, ovchilik va ehtimol chorvachilik bilan shug’ullangan..
Neolit davri jamoalarining izlari Zarafshon daryosi etaklarida ham topib
o’rganilgan. Neolit davrida Zarafshon daryosi o’zining 5 ta tarmog’i orqali
Amudaryoga qo’shilgan. Uning eng yirik tarmog’i Mohandaryo bo’lib, u
o’zining to’lib toshib oqqan suvlari bilan ko’plab ko’llar hosil qilgan. Bu ko’llar

atrofida esa neolit davrida yuzlab jamoalar makonlari tashkil topgan. 1950
yillarda arxeolog Ya. G’ulomov Moxandaryo bo’ylarida ko’plab tosh qurollar
va sopol parchalarini topib o’rganadi. 1960 yilda arxeloglar A.Asqarov va
O’.Islomovlar Mohandaryo suvlaridan hosil bo’lgan Katta va Kichik
Tuzkon sohillaridan 100 dan ortiq neolit makonlarini o’rganadi. Bu makonlarda
madaniy qatlamlar saqlanmagan, bo’lsa-da, ammo ko’plab tosh qurollar,
hayvon va baliq suyaklari ochiq havoda qumlar ustida hozirgacha saqlanib
qolgan. Faqat bir makon “Darvoza Qir” makonida madaniy qatlam qisman
buzilmay saqlangan bo’lib, qazish ishlari davomida undan chayla ustunining
izlari topilgan. Shuning-dek, tosh qurollari – o’q-yoy paykonlari, randalash,
teshish asbob-uskunalari, tosh pichoq va pardoz berilgan toshbolta va boshqa
qurollar ham mavjud bo’lib, bu topilmalar neolit davri odamlari ho’jaligi haqida
tasavvurimizni kengayishiga xizmat qiladi.
Darvoza Qir makonida yashagan jamoa ho’jaligida asosiy mashg’ulot
baliqchilik bo’lgan. Ovchilik ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Chunki
makondan jayron, soyg’oh, yovvoyi cho’chqa, qulon, ot suyaklari topilgan.
Neolit davri odamlari toshning xususiyatlarini o’rganishga e’tibor bergan. Ular
ma’lum darajada nam tortgan (chaqmoqtosh qancha ko’p nam tortsa, undan
istalgan shaklda yuqori sifatli qurol yasash oson bo’lgan) chaqmoqtosh topish
ustida harakat qilgan. Chaqmoqtosh sirlarini yaxshi bilgan neolit davri ustalari
ana shu chaqmoqtoshni izlash natijasida yangi kashfiyotlar qildilar. Ya’ni ular
shaxta yo’li bilan xom-ashyo olish usulini ixtiro qiladilar.
Uchtut ustaxonasi.Uchtut yodgorligi Uchtut qishlog’i yaqinida joylashgan.
Yodgorlik 1958 yili arxeolog X.Muhammedov tomonidan topilgan.Keyingi
yillarda uni T.Mirsoatov keng ko’lamda o’rgandi. Bu yodgorlik tosh davrining
turli davrlariga oid bo’lib, asosan neolit davri topilmalari yig’ib olingan. Neolit
davri bu yerda shaxta usubida tosh qazib olganlar.
Tosh ustaxonalari Zarafshonning qadimgi irmoqlari, Oxargaron daryosi
bo’ylarida ham mavjudligi qayd qilingan. Ular arxeolog T.Mirsoatov tomonidan

o’rganilgan. CHaqmoqtosh konlari va ustaxonalarini keng tadqiq qilish ibtidoiy
madaniyati tarixni o’rganshda muxim manba sanaladi.
1960 yilda arxeolog Ya.G’ulomov Navoiy viloyatining Uchtut degan
joyida mehnat qurollari yasash uchun juda boy xom-ashyo markazini ochdi.
Arxeologlar M.Qosimov va T.Mirsoatov Uchtut yodgorligini tadqiq qildilar.
Uchtutda Chaqmoqtosh xom-ashyosi olish uchun 4,5 va 5 metrli o’ralar
kovlangan. Kerakli xom ashyoni olish uchun esa o’raning har tomoniga
qo’shimcha yo’laklar ochilgan. Uchtutda 100 dan ortiq shaxtaning o’rni ochib
o’rganilgan.
Uchtut ustaxonasi Nurota tog‘ining bir tizmasi bo‘lgan Qoratovning
janubiy yon bag‘rida Vaush, Kalavash-Qizil etaklarida Uchtut, Vaush va Ijont
kabi tosh davriga oid chaqmoqtosh ustaxonalari va shaxtalari yodgorliklari
joylashgan. Shulardan, nisbatan kattorog‘i va ko‘p material bergani Uchtut
yodgorligi hisoblanadi. Uchtut ustaxonasi va shaxtalarida uchirindilar va ishlab
chiqarish chiqitlari ko‘pchilikni tashkil qilishiga qaramasdan, tosh qurollarining
yasalish texnikasi va ularga ishlov berilishi usullariga, patinizatsiyasi va
qurollarning shakllariga ko‘ra M.Qosimov, T.Mirsoatovlar bu erda uchta davrga
oid komplekslarni: ashel-muste, so‘nggi paleolit va neolit davri komplekslarini
ajratishgan. Jumladan, ular o‘zlarining monografiyalarida so‘nggi paleolit davri
tosh to‘plamlarini ham aniqlanishib, ilmiy tahlili natijalari haqida ma’lumotlarni
keltirishgan (M.R. Qosimov — Кремнеобрабатывающие мастерские и
шахты каменного века Средней Азии. – Ташкент:Fan, 1972; Mirsaatov T.
Древние шахты Учтута. – Ташкент: Fan, 1973; Горные разработки в
эпоксидном камне. – Ташкент: Fan, 1977.).
Uchtut ustaxonasining materiallari keyingi yillarda B.Q.Sayfullaev,
O.T.Ergashevlar tomonidan qayta tahlil etilgan. Bu mutaxassislarning
ko‘rsatishicha, M.Qosimov tomonidan aniqlangan tosh buyumlarning hammasi
ham so‘nggi paleolit davriga oid emas.Masalan, Uchtut chaqmoqtosh
ustaxonasining M.R. Qosimov tomonidan ta’rifi keltirilgan so‘ngi paleolitga oid

deb topilgan kompleks nukleuslari orasida bironta ham so‘nggi paleolit davri
elementlari uchramaydi. Kolleksiyadagi prizmatik deb ta’riflangan
nukleuslarning aksariyati bir yoki ikki zarb maydonli va protoprizmatik
nukleuslardan olingan plastinasimon buyumlardir.Shu bois qayta tahlildan
so‘ng,Uchtut ustaxonasining so‘ngi paleolit davri kompleksida gardishsimon
nukleuslar bilan protoprizmatik o‘zaklar nisbati bir xilda ekanligi aniqlandi.
To‘plamda qirg‘ichlar va qirg‘ichchalar soni ko‘p emasligi (13 ta) ham ma’lum
bo‘lib, ularning o‘lchamlari 2,8 9,5x2,2 -2,5x0,5 3,2 sm oralig‘ini tashkil etgan.
Ularni tayyorlashda kremniy va kremniylashgan oxaktosh qo‘llanilgan. Tosh
buyumlar to‘plamida 7 dona qirg‘ichlar, 1 dona randa bilan
kombinatsiyalashgan qirg‘ich, 6 dona qirg‘ichchalar hamda randasimon
qurollari ham mavjud. Shuningdek, to‘plamda 57 dona plastinalar va ularnin
siniqlari bo‘lib, ularning ko‘pchiligida yuza qismi kulrang patina bilan
qoplangan va ba’zan patinizatsiyaga uchramagan yuzalilari ham bor.
Mutaxassislar ko‘rsatishicha, tosh qurollari ichida qirralari yoki uchlari
retushlangan yirik plastinalar seriyalarining deyarli uchramasligi so‘nggi
paleolit davri plastinalarining o‘ziga xos xarakterli xususiyati hisoblanadi.
Nisbatan karoq bo‘lsada, uzunchoq pichoqsimon plastinalar ushbu so‘nggi
paleolit davri kompleksining asosini tashkil qiladi va ular prizmatik
nukleuslardan gir aylanasiga chaqmoqlab olingan. Umuman olganda, bu tosh
buyumlarning 2,7 % tugallangan qurollar, 97,3 % i ishlab chiqarish chiqitlari
hisoblanadi. Tosh qurollarining barchasiga birlamchi ishlov berishning shu
joyda amalga oshirilgan.Tosh qurolarini chaqmoqlash usullari va toshga ishlov
berish texnikasi paleolit tosh industriyasi xususiyatiga mos. Shu bois, ustaxona
so‘nggi paleolit davri jamoalari tomonidan ishlatilganligi haqida xulosaga kelish
mumkin.Uchtutning chaqmoqtosh konlari
Uchtutning chaqmoqtosh konlari Navoiy shahridan 20 kilometr shimolda
joylashgan. Flint konlari Navoiy viloyatining paleolit davridan boshlab
o’zlashtirila boshlaganligidan dalolat beradi. Chaqmoqtosh konlari hududidan

paleolit davrining ko’plab mayda qurollari topilgan.Chaqmoqtosh konlari
Navoiy viloyati Navbohor tumani Qoratov tog larida joylashgan insoniyatʻ
hayotining eng qadimiy yodgorligi hisoblanadi. Arxeologlarning fikriga ko’ra,
200-100 ming yil oldin neandertal (paleantrop) kremniyni qazib
olgan. Ma’lumki, temir asrining oxiriga kelib, qadimgi odamlar Qoratov
tog’larining janubiy qismida bu tosh qoldiqni ovlagan.
Bu maydon kremniy maydoni ostida joylashgan kichik qishloq tufayli
nomlangan. Dastlab, bu qazilmani ishlab chiqarish uchun odamlar katta daryo
toshlaridan foydalanganlar, ular bo’rtiq sifatida ishlatilgan. Shunday qilib
olingan kremniy past sifatli, quruq va qazib olish jarayonida tez yorilib
ketgan. Paleolitning oxirlarida ibtidoiy odamlar ma’lum turdagi yog’och
tayoqlarni qazishni boshladilar, keyin esa kremniyni namlash uchun
ketmonlardan foydalandilar. Qashqonlar qattiq yog och va Buxoro bug u
ʻ ʻ
shoxlaridan yasalgan.Neolit davridagi keksa odam kremniy ishlab chiqarish
uchun konlarni qazishni boshlaydi. Shaxtaning bir nechta shoxlari bor edi va
turli yo’nalishlarda tarvaqaylab ketgan, ko’pincha bitta konda koridorlar bilan
bog’langan.
Uchtut konlari hududidan Kaltaminar madaniyatiga (miloddan avvalgi 7-4
ming yilliklarda tarqalgan ovchilar va baliqchilarning neolit davri madaniyati)
o xshash tosh qurollar majmuasi topilgan.Hozirgi vaqtda olimlar 48 ta konni
ʻ
ko’rib chiqadigan qadimiy konlarni o’rganishdi. Barcha konlarda kremniy
(kremniy tugunlari) tomonidan qazilgan 8000 ga yaqin teshiklar
topilgan. Ibtidoiy odamlar tomonidan olinadigan tugunlarning o’rtacha vazni
35-45 kilogrammni tashkil qiladi.Shunday qilib, kon o’zining konlari bilan
butun O’rta Osiyoda bo’lmagan yagona ibtidoiy sanoat markazi bo’lganini
hisobga oladi.
Neolit davrida dastlabki shaxtalar Angliya, Frantsiya, Daniya, Shimoliy
Germaniya hududlarida ham ko’plab mavjud edi. Bu davrda xom ashyoni
ixtisoslashgan tarzda qazib olish keng ko’lamda bo’lib, u san’at darajasiga

ko’tarilgan. Ibtidoiy san’atning rivojlanish bosqichi ham neolit davriga to’g’ri
keladi. Yuqorida keltirib o’tganimiz madaniyat yodgorliklaridan topilgan
idishlarga, kulolchilik buyumlariga har xil rangdagi bo’yoqlardan naqshlar,
odam va hayvon suratlari chizilgan. Shu bilan birga loydan yasalib pishirilgan
ayol haykalchalari ham neolit davri moddiy topilmalari hisoblanadi.

3.XULOSA
Neolit davri uzoq davom etgan tosh asrining so’nggi bosqichi bo’lib,
odamlar bu davrda ho’jalikning ilg’or, unumdor shakli – deh-qonchilik va
chorvachilikni kashf etgan. Bu jarayon arxeologiyada neolitning inqilobi deb
yuritiladi. (ingliz olimi G.Chayl fikri) kishilarda yaratuvchanlik faoliyatini
aktivlashuvi mehnat qurollarida yangi shakl va xususiyatlarni, ishlab
chiqarishda esa yangi ko’nik-malarni paydo etdi. Natijada, to’qimachilik, ip
yigirish, qayiqsozlik, uysozlik, suvda suzish, o’rganildi va o’zlashtirildi.
Bu davrda hunarmandchilikka asos solindi. Maishiy munosabatlar
ma’lum ma’noda tartibga kela boshladi. Odamlarda fiziologik o’zgarishlar
yasashga xissa qo’shgan xususiyat-pazandalik sohasida go’shtni pishirib eyish
va ovqatlar tayyorlash imkoniyatiga ega bo’lindi. Xususan, neolitda odamzod
rivojlanish sari katta qadam tashladi.

Foydalangan adabiyotlar:
1.N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. Toshkent. 2011-yil.
2.A.Sagdullayev Qadimgi O’rta Osiyo tarixi . Toshkent 2004-y
3.J.Kabirov, A.Sagdullayev . O’rta Osiyo Arxeologiyasi. Toshkent.
1990-yil .
4.D.A.Avdusin . Arxeologiya asoslari. Moskva. 1989-y.
5.G.F.Korobkova O rta Osiyo neolit ʻ qabilalarining mehnat qurollari
va xo jaligi. – L., 1969 yil.
ʻ

Qizilqum neolit davri madaniyati

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi