Qo’ng’irot inoqlari hukumronligi davrida Xiva xonligining ichki va tashqi siyosati - История - Дипломные работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	724.1KB
Покупки	1
Дата загрузки	23 Июнь 2023
Расширение	docx
Раздел	Дипломные работы
Предмет	История

Продавец

Behruz Temirov

Дата регистрации 11 Май 2023

51 Продаж

Qo’ng’irot inoqlari hukumronligi davrida Xiva xonligining ichki va tashqi siyosati

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
T ARIX KAFEDRASI
5120300 - Tarix (m amlakatlar va mintaqalar bo’yicha ) ta’lim
yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun
“ Qo’ng’irot inoqlari hukumronligi davrida Xiva xonligining ichki
va tashqi siyosati ” mavzusida yozgan
Ilmiy rahbar:
“ Himoyaga tavsiya etildi ”
Tarix va ijtimoiy fanlar
fakulteti dekani _______ _
“_____”____________ 201 7 yil
Qarshi
1 Bitiruv malakaviy Bitiruv malakaviy ishiishi

MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………………………………………...3
I. BOB. XIVA XONLIGINING TASHKIL TOPISHI, XIVA XONLIGI
QO’NG’IROTLAR SULOLASINING HUKMRONLIGI DAVRIDA.
1.1. Xiva xonligining vujudga kelishi. ……………………………………….…...5
1.2. Xiva xonligida qo’ng’irotlar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi ……....14
II BOB. QO’NG’IROTLAR HUKMRONLIGI DAVRIDA XIVA
XONLIGINING ICHKI VA TASHQI SIYOSATI.
2.1. XVIII-XX asrlarda Xiva xonligining ichki siyosati … ………….…... .……...18
2.2. Xiva xonligining tashqi siyosati……………………………..……..….……..44
XULOSA ................................................................................................................65
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.........................................6 8
ILOVALAR
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. XX asr o’zbek xalqi tarixida ro’y bergan eng
muhim voqelik, shubhasiz, davlat mustaqilligiga erishish bo’ldi. Istiqlol sharofati
bilan xalqning asriy orzusi ushalib, mustaqillik tufayli o’z e’tiqodi, urf-odatlari,
qadriyatlari o’z o’rniga qaytdi. Respublika taraqqiyotining o’zbek xalqiga xos
bo’lgan xususiyat va an’analarini hisobga olgan holda o’z rivojlanish yo’lini
tanlashi, boy madaniyati va ma’naviyatini e’zozlash, xalq istiqboliga qaratilgan
milliy istiqlol mafkurasini targ’ib etish, Vatan tarixini xolisona o’rganish va tadqiq
etishni hayotiy zaruriyat darajasiga ko’tardi. O’z oldiga huquqiy demokratik
davlat qurishni maqsad qilib olgan O’zbekistonning XXI asrdagi istiqbol siyosati -
bu jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh
etishdir. O`zbekistonning Birinchi PrezidentiIslom Karimov ta`kidlaganlaridek
“Kechangi tarix biz uchun hayot maktabi, bamisoli tiniq bir ko`zgu. O`nga qarab
saboq olamiz, xulosa chiqaramiz, kelajak yulini belgilaymiz” 1
Zero mazkur
jamiyatni barpo etishda, davlat boshqaruvini to’g’ri, izchil yo’lga qo’yishda
davlatchiligimizni tarixiy nuqtai-nazardan boshqaruvini o’rganish va boy tarixiy
tajribadan foydalanish amaliyotga tadbiq etish muhim ahamiyatga ega.
Uch ming yillik davlatchilik an’analariga ega bo’lgan o’zbek xalqi tarixida
Xorazm davlatchiligi, uning boshqaruv tizimi alohida o’rin tutadi. O`zbekiston
Respublikasi Birinchi Prezident I.A.Karimov Jaloliddin Manguberdi tavalludining
800 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimda so’zlagan nutqida “Tarixi qariyb
uch ming yilga boradigan, buyuk fan va madaniyat o’lkasi bo’lgan, jahon
sivilazatsiyasiga bebaho hissa qo’shgan ulug’ zotlar vatani,”Avesto”dek o’lmas
asar yaratilgan tabarruk tuproq - Xorazm zamini butun dunyoga ma’lum va
mashhur. Bu yurt tengsiz allomalar, aziz avliyolar, podshohu sarkardalar, botir va
pahlovonlarni ko’p ko’rgan”, 2
deb Xorazm tarixiga bo’lgan bugungi kundagi
munosabatni yaqqol ko’rsatib bergan. Shu munosabat bilan Xorazm
davlatchiligining muhim bo’lagi qo’ng’irotlar davri davlat boshqaruvini tadqiq
1
Karimov I A Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo`lida xizmat qilish-eng oliy saodatdir
T.:O`zbekiston,2015
2 2
Karimov I.A. Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz.-T.: O’zbekiston, 2000. -B.75.
3

etish, ichki va tashqi siyosatni o’rganish dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Mavzuning davriy chegarasini XVIII asrdan XX asr boshlarigacha
bo’lgan davr tashkil etib, Xiva xonligining davlat boshqaruvi hamda ichki va
tashqi siyosatga oid tadqiqotlar tashkil qiladi.
Mavzuning o`rganilish darajasi . Ushbu mavzu mustaqillik davrida bir
qator o’zbek olimlari tomonidan o’rganilgan. Xususan, bu borada N.Polvonov va
O.Qo’shjonov 3
, S.Hasanov 4
, A.Abdurasulov 5
, D.Bobojonov va M.Abdurasulov 6
,
Q.Munirov , X.Ziyoev , Icxoqxon Junaydullaxo’ja o’g’li Ibrat, Davlatyor Raxim
va Shohnazar Matrasul 7
, Mulla Olim Maxdum Hoji 8
, Majid Hasaniy 9
,
MirzaolimMushrif , Gulyamov H.G ning asarlari alohida ahamiyatga ega.
O.Qo’shjonovava N.Polvonovning “Xorazmdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar
va harakatlar” asarida, asosan, Xiva xonligidagi jadid harakatiga, uning asosida
tashkil topgan ta’lim tizimiga qaratiladi.
S.Hasanovning “Xorazm ma’naviyati darg’alari” nomli asarida esa
Xorazmda etishib chiqqan allomalar va ularning fan sohasiga qanday yangiliklar
qo’shganligi keltirib o’tiladi.
A.Abdurasulovning “Xiva” asarida Xiva xonligidagi ichki siyosat
masalalari, jumladan, madrasalar qatori, ulardagi ta’lim tizimi, adabiy muhit
yoritib berilgan. Xususan, ta’lim tizimiga oid quyidagi ma’lumotni uchratishimiz
mumkin: “Xivadagi rus-tuzem maktabiniig asosiy maqsadi mahalliy millat
bolalariga rus tilini o’rgatib, mahalliy tarjimonlar tayyorlashdan iborat edi. Chunki
hali honlikda rus tilida ish yuritish, kelgan maktublarni o’qish va tarjima qilish,
nomalar bitish sohasida qiyinchiliklar tug’ilayotgan edi. Holbuki, Petro
Aleksandrovsk (hozirgi To’rtko’l) shahrida ochilgan rus-tuzem maktabini bu
davrda bir qancha xivalik yoshlar, jumladan, Asfandiyor to’ra,
MuhammadAminaddin Muhammad hoji Aminaddin o’g’li 1892-1897 yillarda
3
Qo’shjonov О ., Polvonov N. Xorazmdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va harakatlar. -T.: 2007.
4
Hasanov S. Xorazm ma'naviyati darg’alari. -T.: 2001.
5
Abdurasulov А . Xiva.-T.: 1997.
6
Bobojonov D., Abdurasulov M. Firdavsmonand shahar.- Xiva, 2008.
7
Davlatyor Raxim, SHohnazar Matrasul, Feruz - shoh va shoir qismati. T. «G. G’ulom», 1991 y.
8
Mulla Olim Maxdum Hoji. Tarixi Turkiston, Qarshi «Nasaf» 1992 yil.
9
Mulla Olim Maxdum Hoji. Tarixi Turkiston, Qarshi «Nasaf» 1992 yil.
4

Fransiyaning Tuluza shahridan suvxo’jaligi kollejida ta’lim olgan zamonaviy
ma’lumotli birinchi o’zbek irrigatori edi”.
Yana shu kitobda quyidagi xabar keladi: “Feruz farmoniga muvofiq 1904
yilning 10 noyabrida Urganchda birinchi yangi usul maktabi ochildi. Unda
Husayin Qo’shaev degan Turkiyadan kelgan o’qituvchi yoshlarga ta’lim-tarbiya
bera boshladi. Mahalliy xalq vakillarining mazkur maktabga qiziqishi ortib,
dekabr oyiga kelib, bu maktab o’quvchilarinish 45 tasi mahalliy millat farzandlari
edilar. Husayin Qo’shaev 1906-1907 o’quv yilida xonlikdagi ilg’or ma’rifatparvar
kishilarning, eng avvalo, ota-onalarning orzu istaklarini hisobga olib, Urganchda
qizlar maktabi tashkil etdi. Bu muhim voqeadan xursand bo’lgan Feruz
Urganchga borib, mazkur maktab ishi bilan tanishdi va Husayin Qo’shaevning
boshlagan foydali tadbiri uchun uni qo’llab-quvvatlab, boshoyoq sarpo kiygizdi va
xazina hisobidan maktabga yordam berib turishga qaror qildi”.
Q. Munirovning “Xorazmda tarixnavislik” asarida Xiva xonligidagi faqat
tarixiy asarlarga e’tiborini qaratadi. Muallif xonlikda tarix maktabiga xon
Abulg’ozi asos solganini ham eslatib o’tadi.
BMIning maqsad va vazifalari. Ushbu bitiruv malakaviy ish XVIII
asrdan to XX asrgacha bo’lgan davrda Xiva xonligida qo’ng’irotlar sulolasining
olib borgan ichki va tashqi siyosati, shuningdek, tashqi siyosatda davlatlar bilan
o’rnatgan aloqalari tadqiq qilinadi. Mavzuni yoritishda quyidagi vazifalar
belgilangan:
1. Xiva xonligining vujudga kelishining tarixiy shart-sharoitlarini tadqiqqilish.
2. Xiva xonligida qo’ng’irotlar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishini tahlil
qilish.
3. XVIII-XX asrlarda Xiva xonligining ichki siyosatini yoritish.
4. Xiva xonligining tashqi siyosatini tadqiq qilish.
Ilmiy yangiligi va ahamiyati. Xiva xonligida qo’ng’irotlar sulolasi
hukmronligi davrida mamlakatning ichki va tashqi siyosatini o’rganish ishning
asosiy ob’ekti hisoblanib, Xiva xonligida qo’ng’irotlar sulolasining xokimiyat
tepasiga kelishi va olib borgan siyosatini kasb-hunar kollejlari va o’rta maxsus
5

ta’lim tizimida, shuningdek oliy ta’lim muassasalarida o’rgatish mavzuning
predmetini tashkil etadi.
Ishning aprabatsiyasi. Ushbu mavzuni yoritishda Prezidentimiz I.Karimov
tomonidan yaratilgan «Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q» kitobida, bugungi kunda
tarixchi olimlar oldiga qo’ygan talablar asosida kelib chiqib, mavzuni haqqoniy,
ob’ektiv yoritishga harakat qilindi. Shuningdek, davrlashtirish va retrospektiv,
qiyosiy tahlil, taqqoslash kabi usullardan foydalanib ushbu mavzu mohiyatini
ob’ektiv va haqqoniy ochib berishga harakat qilindi.
Ishning hajmi va strukturasi kirish, uchta bob, beshta paragraf,xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati tashkil qiladi.
6

I-BOB. XIVA XONLIGINING TASHKIL TOPISHI, XIVA XONLIGI
QO’NG’IROTLAR SULOLASINING HUKMRONLIGI DAVRIDA
1.1. Xiva xonligining vujudga kelishi.
Markaziy Osiyo ayniqsa o’zbek xalqi tarixida -xonliklar davri alohida o’rin
tutadi. Ko’p ming yillik o’zbek xalqi tarixida bu davr o’zining muddati bilangina
emas, balki, shu davrda xalqimizning ijtimoiy-siyosiy hayotida yuz bergan juda
katta voqealar bilan ham ajralib turadi.
Temur vafotidan so’ng Temuriy shahzodalar o’rtasida boshlanib ketgan
to’xtovsiz urushlar sohibqiron ne mashaqqatlar bilan bunyod etgan qudratli
davlatni parchalanib ketishiga sabab bo’ldi. Asta-sekin bu qudratli davlat
tarkibidan qator davlatlar va mulklar ajralib chiqib ketdi. Xorazmdan
Astrobodgacha keng hududda joylashgan turkmanlar birinchilardan bo’lib
temuriylar davlatidan ajralib chiqdilar. Xuddi shu vaqtda Farg’ona vodiysi ham
ajralib mustaqil bo’lib oldi. Shuningdek, Hisor va Badaxshon ham mustaqil
davlatga aylandi. Natijada O’rta Osiyodagina emas balki, Xuroson va Eron
hududlarida ham temuriylar davlati yiqilgan edi.
Temuriylar davrida buyuk Temur davlatining bunday parchalanib ketishi
G’arbda Qora dengiz qirg’oqlaridan boshlanib, Sharqda Irtish daryosi va Balxash
ko’liga qadar, janubda esa Sirdaryoning quyi oqimlarigacha cho’zilgan. Qipchoq
dashtlarida yashovchi O’zbeklar deb atalmish turkiy tilda so’zlashuvchi
ko’chmanchilarni Movaraunnahr erlariga hujum qilib uni zabt etishlari uchun
qulay sharoit yaratib berdi 10
.
O’z vaqtida mug’ullar istilosi ostida qolgan hududi zabt etilib, Jo’ji ulusiga
kiritilgan Dashti Qipchoq aholisi Jo’ji o’limidan keyin uning o’g’illaridan biri
SHaybonquli ostida o’zining mustaqil ulusini tashkil etish uchun kurash olib
boradi. Natijada Yoyiq daryosining Sharqidan Sirdaryo buylarigacha bo’lgan
erlarda bunday ulus bapro etiladi. XV asrda ana shu Shaybon boshchiligidagi
ulusda yashagan ko’chmanchilar o’zbek nomi bilan atalganlar.
XVI asr Xiva tarixchisi Abdulg’oziyning yozishicha (1603-1664) asosan
10
O’zbekiston tarixi T., «Yangi asr avlodi» 2003 y. 299-334 betlar.
7

chorvachilik va ko’chmanchilik bilan shug’ullanuvchi o’zbeklarning ko’pchiligi
yozni Yoyiq daryosining yuqori oqimida, qishni esa Sirdaryoning quyi oqimida
o’tkazadilar. Bu erda o’zbeklardan tashqari qipchoqlar qo’ng’irotlar uyshun,
nayman va boshqa qabilalar ham yashagan bo’lib, ular o’sha o’zbeklar tarkibiga
kirar edi.
XV asrning 20 yillariga kelib Dashti Qipchoq urug’lari ichida Shayboniylar
urug’i (o’zbeklar) oldinga chiqdi. Bu urug’ning eng ko’ga ko’ringan vakili,
ko’chmanchi o’zbeklar davlatining asoschisi Abdulxayrxon bo’lib, u o’zidan oldin
bu erda hukmronlik qilgan Baroqxondan farqli o’laroq, taxtni o’zgalar yordamida
emas, balki bir qator o’zbek qabilalari, chunonchi Nayman, Qo’ng’irot, Qiyot,
Durman, Uyg’ur, Uyshun va boshqa qabilalarning yordamida egalladi. U juda
qisqa vaqt ichida yirik davlatni vujudga keltirdi va bu davlatni uning o’zi 1428
yildan 1468 yilgacha boshqardi 11
.
Biz yuqorida ta’kidlaganimizdek, Abdulhayrhon boshliq o’zbeklar asosan
ko’chmanchi xalq bo’lib chorvachilik bilan shug’ullanganlar. Shu bois ularga
chorvachilik mahsulotlarini hunarmandchilik va qishloq xo’jaligi mahsulotlariga
almashadigan xalqlar va hududlar kerak edi.
Bundang tashqari bu davrga kelganda ko’chmanchi o’zbeklarning katta
qismi feodal munosabatlarining rivojlanishi natijasida o’z o’tloq va podalaridan
ajragan bo’lib, ularning o’troq hayot kechirishi uchun Movaraunnahr erlari kerak
edi.
Shu va boshqa bir qator sabablarga ko’ra hali Abdulxayrxon davridanoq
o’zbeklar Sirdaryoning quyi oqimidagi Sig’noq, Oqqo’rg’on, Suzoq, Uzgan va
boshqa erlarga hujum qilib, u erlarni bosib oldi.
Ko’chmanchi o’zbeklar tomonidan Movaraunnahr hududlarini egallash
uchun kurash Abdulxayrxonning nabirasi Muhammad Shohbaht Shayboniy
davrida (1451-1510) kuchaydi.
XV asrning ikkinchi yarmida Movaraunnahrdagi o’zaro kurashlar bilan
band bo’lgan temuriylarning asosiy raqibi shimoldagi mo’g’ullar edi. Ularning
11
O’sha manba. 320-332-betlar.
8

Movaraunnahr erlariga to’xtovsiz talonchilik hujumlaridan bezor bo’lgan temuriy
shahzodalar mo’g’ullarga qarshi kurashda Shayboniyxondan foydalanish
maqsadida u bilan ittifoq tuzdilar. Biroq Shayboniyxon bu ittifoqqa tez-tez xiyonat
qilib, goh temuriylar, goh mo’g’ullar tomonida turib harakat qilar edi.
Shayboniyxon bobosi Abdulxayrxon Dashti Qipchoqda tashkil etgan
davlatni bir tomonlama kuchaytirib, o’z oldiga hali o’sha bobosi rejalashtirgan
Movaraunnahr erlarini bosib olish ishini hal etishni maqsad qilib qo’ydi va uni
amalga oshirishga kirishdi. Bu ishga kirishar ekan, Shayboniyxon eng avvalo 1480
yilda Qozoq xoni Burunduqxonga katta zarba berdi. Shundan so’ng Shayboniyxon
1488-1500 yillar ichida O’tror, Yassi, Sig’anoq, Shaxrisabz. Turkiston shaharlarini
egallaydi. SHundan so’ng Temuriylar poytaxti Samarqandni egallashni o’z oldiga
maqsad qilib qo’ydi.
Shayboniyxon 1499 yilda dastlab Samarqandni qamal qilganda bu erda
Sulton Ahmad Mirzoning o’g’illaridan biri, Sulton Ali Mirzo hukmronlik qilardi.
Uning qobiliyatsiz, har tomonlama ojizligidan xabar topgan Shayboniyxon
Samarqand shahriga kirmay Shahrisabz va Qarshi shaharlarini talab Qipchoq
dashtiga qaytib ketadi. Ozroq vaqt o’tgach Shayboniyxon Toshkent hokimi
Mahmudxondan ozroq yordam olib, Samarqandga yangidan hujum boshlaydi.
Xuddi shu payt Buxoro hokimi Muhammad-Boqi tarxon qo’shinlari Samarqand
hukmdori Sulton Ali Mirzoga yordamga kelayotganligini haqida SHayboniyxon
xabar topadi. Shundan so’ng u Samarqand qamalini to’xtatib, asosiy kuchlarini
Buxoro qo’shinlariga qarshi qaratadi natijada Dabusiya qal’asida (hozigi
Ziyovuddin stansiyasi yaqinida) bo’lgan jangda (1500) Shayboniyxon qo’shinlari
g’alaba qozonadilar. Shundan so’ng Shayboniyxon Buxoroga tomon shiddat bilan
harakat qiladi va shaharni uch kun qamaldan so’ng qo’lga kiritadi. Shayboniyxon
tomonidan Buxoroni qo’lga kiritilgani haqidagi xabar Samarqandning hukmron
doiralari orasida sarosima keltirib chiqaradi Samarqand hukmdori Sulton Ali
Mirzodan norozi bo’lgan amirlarning bir guruhi Andijonda hukmronlik qilayotgan
temuriy Bobur ixtiyoriga, ikkinchi guruhi, Sulton Ali Mirzoning Toshkentda
9

hukmronlik qilayotgan akasi Uvays Mirzo yoniga ravona bo’ldilar 12
.
Voqealar rivojini sinchiklab kuzatib turgan Samarqand hokimi Sulton Ali
Mirzo bu vaziyatda SHayboniyxon bilan muzokaralar olib borishni lozim topib, bir
guruh o’ziga yaqin kishilar bilan uning huzuriga tashrif buyuradi.
Shu tariqa Shayboniyxon 1500 yilda jangsiz Samarqandni birinchi marta
egallaydi. Sulton Ali Mirzoni qatl etib, shaharni ayovsiz tarzda talaydi.
Biroq, Samarqand ruhoniylarining ko’zga ko’ringan namoyondalaridan biri
xo’ja Abdulmakarim yordamida Bobur tez orada Samarqandni egallab,
shayboniylarning shaharda qoldirilgan qo’shinlarini va ularni tarafdorlarini qirib
tashlaydi. Shundan so’ng Bobur Shayboniyxon qo’shinlarini ta’qib etishga
kirishadi. Lekin 1501 yil aprelida Zarafshon daryosi bo’yida Sariko’l degan
dashtdagi jangda talofat ko’rib Samarqandga chekinadi. Bu erda 4 oy qamalda
bo’lib, oxiri 1501 yilning ikkinchi yarmida Samarqandni tashlab chiqadi va
Toshkent hokimi Mahmudxon huzuriga ketadi. Shayboniyxon ikkinchi marta
Samarqandni qo’lga kiritib, uni ayovsiz taladi.
Shayboniyxon Samarqandni qo’lga kiritgach, 1503 yilda Sirdaryoning
yuqori qismiga qarab yurish qildi. Bu erda (Toshkent hokimi) Mahmudxon, Bobir
boshliq birlashgan kuchlarga duch keldi. Arxiyon yonidagi shiddatli jangda ular
ustidan g’alabaga erishib. Toshkent, Shoxruhiya, Farg’ona shaharlarini qo’lga
kiritdi(1504).
Shayboniyxon 1505 yilda Xorazmni, Movaraunnahrning asosiy shaharlarini
egallagach, Xurosonni va unga qarashli erlarni bosib olishni maqsad qildi.
Xuroson sultoni Husayn Boyqaro (Sulton Husayn) (1489-1506) o’zining
to’ng’ich o’g’li Balx hokimi Badiuzzamon bilan birga Shayboniyxonga qarshi
kurashmoqchi bo’ladi. Lekin bu ko’zlangan natijani bermaydi. Muhammad
SHayboniyxon Hirotga qarshi yurish arafasida Husayn Boyqaroning ikki o’g’li
Badiuzzamon bilan Muzaffar Mirzo o’rtasida taxt kurashi boshlanadi. Natijada
Hirot taxtiga ular bir vaqtda podsho bo’lib ko’tariladilar. Bu Shayboniyxonga qo’l
keladi. SHayboniyxon qo’shinlari 1504 yilda Xisravshoh hukmronlik qilgan
12
Istoriya Uzbekistana. T. Universitet, 2004 g. s. 74-87.
10

Qunduz shahrini egalladi. 1507 yilda esa Shayboniyxon Xuroson poytaxti Hirotni
egalladi, so’ngra Astrabodni egalladi. Taxt talashgan aka-uka temuriylar esa biri
G’arbga, biri Sharqqa qochdi. Qisqa vaqt ichida Shayboniyxon Temuriylar erlari
bo’lgan Buxoro, Samarqand, Balh Mahshad, Nishopur, Kaba shaharlarini egalladi.
U Sirdaryodan Afg’onistongacha bo’lgan erlarning hukmdori bo’lib oldi.
Faqatgina Sirdaryo bo’yidagi erlar Toshkent hukmronligida bo’lsada, bular ham
SHayboniyxonga yarim qaram edi. Xullas Shayboniyxon 8 yil ichida Timuriylar
davlati hududlarini butunlay istilo qildi. Shayboniyxonning birin-ketin bergan
harbiy zarbalari tufayli Temuriylar davlatining qulashiga olib kelgan asosiy
sabablar haqida ham alohida to’xtalib o’tish zarur bo’ladi.
Bu haqda gapirar ekanmiz, avvalo Shayboniyxon hujumi arafasida o’lkadagi
ijtimoiy-iqtisodiy ahvolni yomonligi, mehnatkash xalq ommasining qashshoq
hayoti ko’chmanchi o’zbeklar-g’alabasining asosiy omillarida biri bo’lganligini
ko’rsatib o’tish zarurdir.
Ahvol shunga borib etgan ediki, Farg’onadek eri serunum, dehqoni
mirishkor yurtda o’zbeklar hujumi kunlarida 3-4 ming askarni boqish uchun
mablag’ yo’q edi.
Temuriylar o’sha davrdagi og’ir iqtisodiy ahvolini ular saroyida xizmat
qilgan o’z davrining zabardast shoirlaridan biri Binoiy shunday hikoya bilan
ifodalaydi: “Na egulik g’allam bor va ne kiyimga g’amlangan baxmalim bor.
Eyadigani, kiyadigani bo’lmagan kishi ilm va hunarga qanday urina olsin.”
Ana shunday og’ir iqtisodiy ahvol sabab mamlakatda ko’p ruhoniylar va
ziyolilar SHayboniyxon tarafiga o’tib ketgan edilar.
Tinib-tinchimagan Shayboniyxon 1508-1509 yillarda qozoq erlari ustiga
yurish qildi va erlarni egalladi. Natijada Shayboniyxon bir tomondan Kaspiy
dengizi qirg’oqlaridan Xitoygacha, ikkinchi tomondan Sirdaryo qirg’oqlaridan
Markaziy Afg’onistongacha cho’zilgan erga ega bo’lgan yirik feodal davlatga ega
bo’ldi.
Bu bilan ham kifoyalanmagan Shayboniyxon 1510 yildan boshlab qolgan
Xuroson erlarini bosib olishga kirishdi. Xuddi shu vaqtda. Ya’ni XV asrning
11

oxirlarida Erondagi o’zaro feodal urushlar natijasida xokimiyat tepasiga safafiylar
sulolasining ko’zga ko’ringan vakili Ismoil Safaviy kelgan edi. Ismoil Safaviy
Xurosonni Shayboniyxondan tortib olmoqchi bo’ldi. SHayboniyxon bunga
ko’nmadi. Natijada Ismoil Safaviy Shayboniyxonga qarshi qo’shin tortdi va 1510
y. dekabrda Marv yonidagi jangda Shayboniyxonning 17 minglik armiyasi qirib
tashlandi. Shayboniy asirga olinib kallasi kesildi va uni kallasidan shox Ismoil
sharob ichadigan idish yasatdi.
Ismoil Safaviy butun Xurosonga ega bo’lib chegaralari Ozarbayjondan
Bog’dodgacha cho’zilgan Eron davlati xududlarini yanada kengaytirdi.
SHayboniyxon o’ldirilgach, Xorazm xam Eron shoxi Ismoil qo’li ostiga
o’tadi va Xorazmda Eronlik “qizilboshlar” xukmronligi boshlandi.
Xorazmda 1511 yilda Eronlik “qizilboshlarga” qarshi fitna uyushtirildi. O’z
vaqtida Abdulxayrxonga qarshi chiqqan Xorazmdagi o’zbek urug’lari o’sha
Qipchoq Dashtida Shayboniylar bilan yonma-yon yashagan va ular bilan
nodo’stona munosabatda bo’lgan Berka sultonning ikki o’g’li Elbarsxon bilan
Bilbarsxonni Xiva taxtiga yashirincha taklif qiladilar. Aka-ukalar bu takliflarga
ko’ra Xivaga keladilar. Xiva xalqi “qizilboshlarni” g’darib Elbarsxonni xon etib
ko’tardilar. Bu voqea 1511 yilda sodir bo’ladi. Xonlik tasarrufiga Xorazm-
Amudaryo etaklaridagi qadimiy dehqonchilik vohasi, Mang’itqishloqning
Abulxon tog’lari Mashhadi Mirsiyon va O’zboy atrofidagi hududlar kirgan.
Elbarsxon tez orada Xorazm erlarini shimoliy Xurosonning kattagina erlari,
Amudaryoning o’ng sohilidagi erlar va Turkistonning janubiy erlarigacha bo’lgan
erlar hisobiga kengaytirildi. Va ana shu hududda Xiva xonligiga asos soldi.
Xonlikning poytaxti dastlab Vazir shahri, keyin Ko’hna Urganch va Xiva bo’lgan.
Biroq, 1511 yilda Elbarsni Xiva xonligiga asos solgan bo’lsada, uning
o’zining davridayoq xonlik bir necha feodal egaliklarga bo’lingan bo’lib, ularni
boshqarayotgan shahzodalar o’rtasida uzluksiz feodal urushlar bo’lib turdi.
Ayniqsa, bu urushlar 1538 yilda Elbarsxon o’lgach (Elbarsxon 1511-1538 yilda
hukmronlik qilgan) uning vorislari davrida kuchayib ketadi. Buning ustiga Xiva
xonligiga qarshi Shayboniylardan Ubaydullaxon (1538) yurish qildi va Xiva xoni
12

Avaneshni o’ldirib, o’rniga o’z o’g’li Abdulazizni o’tkazadi. Uning davrida yana
feodal urushlar ko’payadi. Buni ayniqsa Xiva taxtida Arab Muhammad (1602 -
1643) o’tirgan davrda yaqqol ko’rish mumkin edi. Qisqasi XVI asr 40-yillaridan
boshlab Xiva xonligida o’zaro kurashlar, ayniqsa xonlikdagi o’zbeklar bilan
turkman urug’lari o’rtasidagi ziddiyatlar, qolaversa atrofdagi qozoq va qalmiqlarni
hujumlari xonlikni zaiflashtirdi. Xonlikdagi bunday og’ir ahvoldan foydalangan
Buxoro xonlari Subhonqulixon (1680-1702) va Eron shohi Nodirshohlar (1740)
Xiva taxtini o’z qo’llariga kiritadilar. Biroq Xiva xonligida bundan keyin ham
tinchlik bo’lmadi. Bu erda Eron hukmdorlariga qarshi tez-tez g’alayonlar
ko’tarilib turdi. Bundan foydalangan o’zbek qabilalaridan biri-Qo’ng’irot
urug’ining boshlig’i Muhammad Amin Inoq xonlik taxtini egallab, xonlikda
yangi-qo’ng’irot sulolasiga asos soldi.
1804 yilda Qo’ng’irot inoqlari yirik vakillaridan biri Muhammad Rahimxon
Xiva taxtini egallab, 1806-1825 yillar davomida xonlik qiladi. Uning davrida
xonlik har taraflama kuchayadi va markaziy hukumat mustahkamlanadi. Lekin
uning vorislari Muhammad Eminxon, Qutlimurod, Olaqullilar davrida Xiva
xonligidagi ahvol yana murakkablashdi. Xiva xonligi 1920 yil fevralida
bolshevoylar tomonidan ag’darildi.
13

1.2. Xiva xonligida qo’ng’irotlar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi
Muhammad Amin mahalliy beklarni ham bo’ysundirishga muvaffaq bo’ldi.
U xon avlodidan bo’lmagani sababli taxtga Abulfayzxonning o’g’li Bo’lakayxonni
nomiga, qo’g’irchoq xon sifatida o’tqazadi. Hokimiyatni esa o’zi boshqaradi.
1782- yilda Buxoro amirligi qo’shinlarining hujumini qaytarib, Xiva xonligi
mustaqilligini saqlab qoladi. Xiva xonligini boshqargan Muhammad Amin 1
inoq
20 yil davomida 13 marta soxta xonlarni almashtirgan.
Hukmronligining so’nggi yillarida o’z qabilasining faol qatlamiga,
savdogarlar va ruhoniylar madadiga tayangan hamda turli turkman qabilalari
o’rtasidagi o’zaro nizolardan oqilona foydalana olgan Muhammad Amin
mamlakatda nisbatan siyosiy osoyishtalik vaziyatini yaratishga erishdi. Bularning
barchasi mamlakat iqtisodining ko’tarilishini ta’minlaydi. Jon saqlash uchun o’zga
yurtlarga qochib ketgan fuqarolar yana qaytib kela boshladilar. Avaz Muhammad
inoq davrida Xiva xonligi iqtisodiy jihatdan ancha mustahkamlandi.
Muhammad Amin ham, uning o’g’li Avaz (1790-1804) ham davlat
hokimiyatini inoq unvonida boshqarganlar. Qozoqchingiz biylaridan soxta xonlar
chaqirilib turilgan. Hokimiyat amalda inoq va maxsus kengash tomonidan
boshqarilgan. Kengash tarkibiga qo’shbegi, mehnat, vazir va otaliqlar kirgan. Inoq
va kengash soxta xon nomidan ish yuritgan.
Faqat Avazning o’g’li Eltuzar (1804-1806) hukmronligi davrida chetdan
soxta xon chaqirish to’xtatildi. Nafaqat to’xtatildi, ayni paytda 1804- yildayoq
chetdan chaqirilgan soxta xon Abulg’ozini taxtdan tushirib, o’zini xon deb e’lon
qildi. Shu tariqa, qo’ng’irotlar sulolasi Xiva xonligi taxtini rasman egalladi. Bu
sulola 1920- yilga qadar Xiva xonligini idora qildi.
Eltuzarxon xonlikda markazlashgan davlat siyosati yuritish uchun harakat
qiladi. 1804- yilda Eltuzarxon Buxoroga yurish qildi. 1806-yilda Amudaryo
bo’yida bo’lgan hal qiluvchi jangda Xiva qo’shinlari tor-mor etildi, Eltuzarxon
ham halok bo’ldi.
Eltuzarxon vafot etgach taxtga uning ukasi Muhammad Rahim I o’tirdi.
Muhammad Rahim I Xiva xonligini siyosiy jihatdan birlashtirishga kirishdi.
14

Ayni paytda turkmanlarni bo’ysundirish masalasi yetakchi o’ringa chiqdi.
Turkmanlarning turli qabilalari qanchalik qattiq qarshilik ko’rsatmasinlar, birin-
ketin bo’ysundirilib borildi.
Bo’ysunishni istamagan yovmut qabilasi Xurosonga ko’chib ketdi. Biroq,
Eron hukumatining tazyiqi ostida, shuningdek, yaylov maydoni topilmaganligi
uchun yana Xiva xonligi hududiga qaytib keldi. Endi ular Xiva xoni tomonidan
ajratib berilgan hududga joylashishga majbur bo’ldilar. Shu davrdan boshlab
yovmut qabilasining taqdiri Xiva xonligi bilan uzil-kesil bog’landi va ular xonlik
fuqarolari tarkibiga olindi. Ularga ham soliq to’lash belgilandi. Shuningdek, xon
qo’shiniga belgilangan miqdorda navkar yuborish majburiyati ham yuklandi.
Uzoq davom etgan urushlar va yillab sarson-sargardonlikda yurish
yovmutlarni qishloq xo’jaligidan ancha uzoqlashtirib qo’ygan edi. Shu tufayli ular
xon qo’shinida sidqidildan xizmat qildilar. Ulardan o’z zamonasining eng
jangovar otliq harbiy qism tuzilganligi ham bejiz bo’lmagan.
Muhammad Rahimxon I o’zbeklar va turkmanlardan tuzilgan qo’shinga
tayanib yirik zodagonlar qarshiligini sindirish uchun shiddatli kurash olib bordi.
Bu kurashda o’z raqiblarini birin-ketin bo’ysundira bordi.
Muhammad Rahim I ga dushmanlik ruhidagi Orolbo’yi zodagonlari guruhi
qattiq qarshilik ko’rsatdi. 1811 - yilda uning ham qarshiligi sindirildi. Qo’ng’irot
shahri yakson qilindi. Xiva xoni mustaqil bo’lib ajralib chiqqan qoraqalpoqlarni
bo’ysundirishga kirishdi. Qoraqalpoqlar Buxoro amiri Haydardan yordam olishga
harakat qildilar. Biroq, bunga erisha olmagach, Xiva xonligiga bo’ysunishga
majbur bo’ldilar 13
.
1812- 1820- yillar oralig’ida qozoqlarning Kichik juz xonligi
hududiga 2 marta hujum uyushtirildi. Buning oqibatida, xonlik hududlarining
yanada kengayishiga erishildi.
1813- yilda Shimoliy Xurosonda joylashgan turkmanlarning takya qabilasi
Xiva xonligiga qaramligini tan olishga va belgilangan hajmda soliq to’lab turishga
majbur etildi.
13
Azamat Ziyo «O’zbek davlatchiligi tarixi T. «SHarq» 2000 y. -B.122.
15

1822- yilda esa Marv shahri xonlikka qo’shib olindi. 1824yilda Yangi Marv
shahri bunyod etildi.
Muhammad Rahimxon I bo’ysundirilgan qabilalar zodagonlarining qabila
orasidagj mavqeyi nihoyatda qudratli bo’lganligini hisobga olib, Ularga u yer-
mulk va turli imtiyozlar in’om etgan. Bu omil xonlikda siyosiy barqarorlikni
ta’minlashga xizmat qilishi kerak edi.
Muhammad Rahimxon I davrida xonlik siyosiy jihatdan birlashtirildi. Ayni
paytda mamlakatda nisbiy barqarorlik ta’minlandi. Uning hududlari yanada
kengaydi.
Xiva xonlari Olloqulixon (1825-1842) va Muhammad Amirxon (1846 -
1853) davrida ham o’zaro urushlar to’xtamadi. Olloqulixon Buxoroga 7 marta,
Xurosonga 5 marta yurish qilgan bo’lsa, Muhammad Aminxon Marvga 10 marta
yurish qiladi. o’nlab shahar va qishloqlar talanadi. Zulm, talonchilik davom etdi.
Xalq turmushi og’irlashib bordi.
Xiva xonligida boshqaruv tizimi juda murakkab bo’lib, urug’chilikka
asoslangan byurokratik tizim mavjud edi. Xivada boshqa xonliklardan farqli
o’laroq inoq degan lavozim bo’lib, bu lavozimni egallagan odam xondan keyingi
odam hisoblanib, amir-ul-umaro, ya’ni hukmdorlar hukmdori deb atalardi.
Xonlikda devonbegi ham bo’lib, u xonning o’zidan keyingi amaldor hisoblanardi.
Yana qo’shbegi degan lavozim bo’lib, unga xonlikning janubiy qismidagi o’troq
aholi buysunardi. Bu erda xon, vazir va qushbegidan tashqari yana 5 kishidan
iborat xon maslahatchilari (ular urug’ boshliqlaridan tuzilardi) bo’lgan har urug’
boshliqlaridan (inoqlar va otaliqlar) 2 kishi davlat boshqaruviga kirgan.
Xiva xonlik boshqaruvida yasovullar shtati bo’lgan. Yana yuzboshi,
mingboshi kabi amaldorlar bo’lgan. Yana joylardagi amaldorlar o’zlarining quyi
boshqaruv tizmlariga ega bo’lib, o’z erlarini mustaqil boshqarishgan. Xonlik o’z
navbatida okruglarga bo’lingan bo’lib, ularni hokimlar va qozilar boshqargan.
Xonlikda yashovchi turkman, qozoq va qoraqalpoqlar hokimlarga buyso’nmay,
faqat o’zlarining urug’ boshliqlariga itoat qilganlar. Turkmanlarda ular bek hamda
vakillar deyilsa, qoraqalpoq va qozoqlarda biy deb atalganlar. Xonlikda din
16

ahllari: so’filar, shayxlar katta hurmat e’tiborga ega bo’lganlar.
Xonlikda XIX asr 1 yarmida ham feodal munosabatlarning rivojlanib
borishiga qaramay, o’tmish patriarxal hayot qoldiqlari saqlanib qolayotgan edi. Er
hamda suv xon, yirik feodallar qo’lida edi. Ayrim feodallar qo’li ostidagi erlar 15
ming tanobni tashkil qilganda, oddiy jamoa a’zosi bo’lgan dehqonning eri 1-2
tanobdan oshmas edi.
Rus elchisi (Moskva) Ivan Xoxlov ma’lumotiga ko’ra XVII asrda xon
qo’shinlari soni 15 mingdan 30 minggacha bo’lgan.
Xiva xonligi iqtisodini bu davrda og’ir soliqlardan tushgan pullar tashkil
qilgan. Iqtisodiy hayot xonlikda juda og’ir bo’lgan. Xiva xonligida erning bir
qismi hukmronlik qildayotgan sulola a’zolariga (to’ralarga), shuningdek harbiy
boshliqlarga (sarkardalarga) hamda vaqf erlari sifatida masjid-madrasalarga
berilgan. Bu erlarda ishlovchi ijarachilar “bevatanlar”, “yarimchilar” deb
atalganlar. Oddiy mehnatkash xonga “salgut” deb atalgan og’ir er solig’ini
to’lagan. Yana “begar”deb atalgan majburiyat bo’lib, bunga asosan har bir
xonadondan bir kishi 12 kun davomida xonga ishlab bergan. Aholining
dehqonchilik bilan shug’ullanadigan qismi suvni etishmasligidan azob chekkan.
Boylarning erlarida qullar ishlab zilgan. Shahardagi hayot bu davrda og’ir bo’lgan.
Shahar aholisi hunarmandchilik, ayrimlari dehqonchilik bilan shug’ullangan.
Bug’doy, arpa ekkan, qurt boqishgan. Savdo kam rivojlangan. Chunki
qaroqchilarhujum qilib turgan. Savdoni og’ir ahvolga tushishi shahar aholisi
hayotini yomonahvolga tushirib qo’yganini 1558 yilda xivani kuzatgan Jenkinson
yozadi .
1573-1575 yilda Amudaryo o’z izini o’zgartiradi natijada eski izi atrofidagi
joylashgan qishloq va shaharlarda hayot to’xtaydi. Odamlar eski Urganchdan,
yangi Urganch janubroqqa o’tib yashaydigan bo’ladi.
17

II-BOB. QO’NG’IROTLAR HUKMRONLIGI DAVRIDA XIVA
XONLIGINING ICHKI VA TASHQI SIYOSATI.
2.1. XVIII-XX asrlarda Xiva xonligining ichki siyosati.
Temuriylar o’rtasida kelib chiqqan o’zaro qonli urushlar bois, XVasrning
oxirlari -XVI asrning boshlariga kelib, ularning davlati har taraflama o’zining
kuch-qudratini yo’qotadi. Movaraunnahrda Shayboniylar hukmronligi o’rnatildi.
Muhammad Shayboniy vafotidan keyin esa o’lka hayotida yana alg’ov-dalg’ov
yillar boshlandi. Shu sababli bu erda mustaqil uch xonlik vujudga keldi. Xonliklar
davrida ham o’lkada birlik, tinchlik bo’lmadi. Bu o’z navbatida xonliklarni Chor
Rossiyasi va Sho’rolar hukumati tomonidan yo’qotilishiga sabab bo’ldi.
Amudaryo eski o’zanini qurishi xonlik markazini Xivaga ko’chishiga sabab
bo’ladi.
Amudaryo o’zanini o’zgarishi mamlakat iqtisodiy hayotiga katta ta’sir qildi.
Xonlik xazinasi bo’shab, hatto amaldorlarga ham yillab oylik to’lanmay qoldi.
Qishloq xo’jaligida asosan qo’l mehnatidan foydalanilgan. Mehnat qurollari
qoloq bo’lgan. Bu o’z navbatida xonlikda iqtisodiy ahvolni yomonligiga sabab
bo’lgan Har uch xonlikda, jumladan Xiva xonligida ham o’z puli bo’lgan. Bu
pullar oltin, kumush tangalar va mis puldan iborat bo’lgan.
XVIII asr boshlariga kelganda iqtisodiy tushkunlik vujudga keldi. Bunga
sabab shu davrda o’zbeklar bilan turkmanlar o’rtasidagi to’xtovsiz urushlar,
Buxoro xonlarining Xiva xonlari ichki ishlariga aralashuvi, Qozoq qolmiqlarini
to’xtovsiz hujumlari, Eron shohi Nodirshohni Xorazmni 1740 yilda bosib olishi
(Elbarsxon davrida) bo’ldi.
Bundan foydalangan Petr 1 1714-1717 Xorazmga Bekovich-Cherkasskiy
ekspeditsiyasini yubordi. Bu vaqtda Xiva taxtida Sherg’ozi xon o’tirgan edi.
(1715-1718 yillar)
Xiva xonligida aholi XIX asr I yarmida 350000-500000 ni tashkil qilgan.
Asosiy qismi o’troq aholi edi. Bir qismi chorvachilik bilan shug’ullangan.
Xiva xonligining ijtimoiy-siyosiy tuzumi XIX asr oxiri — XX asr
18

boshlarida deyarli o'zgarmadi. Rossiya imperiyasi hukumati Xivani doimiy
nazoratda tutar vaichki siyosatdagi, shuningdek, tashqi siyosatdagi arzimas
o'zgarishlarni Xiva hukumati Turkiston general-gubernatori bilan kelishib olishi
lozim edi. Xon ustidan nazorat qilish maqsadida 7 kishidan iborat Kengash
(devon) ta’sis etilgan bo'lib, ulardan to'rt nafari podsho hukumati ma’muriyati
vakillari edi.
Amudaryoning bir zamonlar Xiva xonligi tasarrufida bo'lgan va
Gandimiyon shartnomasiga ko'ra Rossiya ixtiyoriga o'tgan o'ng qirg'og'i hududida
Turkiston general-gubernatorligining Amudaryo bo'limi tashkil etilgan bo'lib,
uning boshlig'i ayni mahalda Rossiyaning Xiva xonligidagi vakili sifatida
mamlakatni boshqarishda xonning hamma harakatlari ustidan nazoratni amalga
oshirar edi.
Xonlik qo'ng'irot urug'i avlo-diga mansub xon boshida tu-ravchi feodal
monarxiya edi.Qo'ng'irotlar siyosiy, ijtimoiyhayotda va harbiy ishlarda
uningsuyangan tog'i edi. Qo'ng'irotlarming yillik tarixga ega va o'zbekxalqining
madaniy rivojlanishi-da muhim rol o'ynagan turkiyurug'dir. Xon cheklanmagan
mustabidma’muriy-sudlov va harbiy ho-kimiyatga ega edi. U mamlakatniqo'ng'irot
urug'i zodagonlari,saroy a’yonlari va oliy ruhoniylar guruhi madadiga tayanib
boshqarardi. Demak, siyosatni, davlat faoliyatini belgilashda xon hokimiyati Xiva
xalqining manfaatlari bilan hech bir mushtarak jihatlari bo'lmagan, tor xudbinona
manfaatlardan kelib chiqib, ish olib borar edi.
Lashkar Xiva davlatida xalq qarshiligini bostirish va davlat yaxlitligi uchun
kurash vositasi edi. U uyushmagan, tartibsiz va nochor qurollangandi. Lashkar
xonning yasovul qo'shinlarini (uni yasovulboshi boshqarar edi) ifoda etuvchi 1,5
ming kishidan iborat muntazam qo'shin, harbiy harakatlar davrida yig'ilib keluvchi
xalq lashkari va turkman otliq sipohiylaridan iborat bo'lgan.
Xiva xonligi ma’muriy jihatdan 20 ta beklik yoki viloyatlarga bo'lingan edi.
Ulardan eng yiriklari Hazorasp, Urganch, Qiyot, Ko'hna Urganch, Xo'jayli,
Qo'ng'irot edi. Ulardan har biriga xon tomonidan tayinlangan bek yoki hokim
rahbarlik qilar edi. Xiva shahri va uning tevaragi xonning tasarrufida bo'lgan. Ana
19

shu mansabdor shaxslarning barchasi xorazmlik oddiy dehqonlarni ekspluatatsiya
qilish va ulardan olinadigan soliqlar hisobidan kun kechirar edi.
Sudlov hokimiyatida ham beboshlik hukm surar, hokimiyatga qarshi
arzimas jinoyat uchun o'lim jazosi qo'llanar edi.
Devonbegi (devonxona mutasaddisi) xonning oliy amaldorlari va yaqin
maslahatchisi bo'lgan.
Din arboblari mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotiga ulkan ta’sir ko'rsatar edi.
Xiva Buxorodan keyingi islom dini markazi sanalardi. Bu yerda dindorlar
qadamjosiga aylangan 60 dan ortiq avliyo dahmalari mavjud edi. Mamlakatda
qariyb 45 ming o'quvchi ta’lim oladigan 15 mingga yaqin maktablar
bo’lgan.O’quvchilardan ayrimlari maktabni bitirib, oliy o'quv yurtiga o'qishga
kirar va bu yerda 10 yilgacha ta’lim olishardi. Bunda asosiy fanlar:
ilohiyotshunoslik, arab grammatikasi, islom falsafasi va huquqi, shuningdek,
elementar arifmetika va geometriyadan ta’lim berilar edi. Madrasa talabalari
imtihon topshirganlaridan keyin bo'sh turgan qozi, imom va boshqa nufuzli,
serdaromad lavozimlarni egallashlari mumkin edi.
Aholi orasida so'fiylik tariqatiga ixlos qo'ygan kishilar ko'pchilikni tashkil
etar edi.Xorazmda XII asrdayoq asos solingan kubraviya tariqati ayniqsa keng
tarqalgan va katta ta’sir kuchiga ega edi. Ju tariqatga eigashgan kishi alohida
so'fiylar jamoasiga rahbarlik qiluvchi o’z ma’naviy piri — eshonning muridiga
aylanib qolar va o'z xohish-irodasidan butkul voz kechar edi.Ma’naviy pirlaiga
bo'ysungan muridlar o'z daromadlarining bir qismatni eshonga berishardi. Xivada
so'fiylik ayollar orasida ham keng tarqalgan edi.
Xiva xonligida darveshlik ham keng yoyilgan bo'lib, qashshoq darveshlar —
qalandarlar jamoasiga birlashgan, uning a’zolari meros tariqasida darbadarlik va
qashshoqlikda kun kechirardilar. Qalandarlar islom va hokimiyatga mutelikni
targ'ib etgan holda aholining barcha qatlamlariga katta ta’sir o'tkazar edi.
Yer egaligi Shakllari . G'alla yetishtirish qishloq xo'jaligining asosiy
tarmog'i bo'lib qolaverdi. Bundan tashqari, butun o'rta Osiyoda sevib iste’mol
qilinadigan sholi, jo'xori va suli yetishtirilar edi. XIX asrning 90-yillaridan
20

boshlab, Rossiya bilan savdo-sotiq rivojlanib borgani sayin paxta yetishtirishga
ixtisoslashuv ham jadal kechdi.
Xonlikdagi yerlarning asosiy qismi xon va uning amaldorlariga tegishli edi.
Amaldor va a’yonlarga haq to'lash uchun puli bo'lmagan Xiva xonlari ularga
davlat yerlarini ehson qilishardi. Xonlikdagi hamma yerlar ikki qismga:
sug'oriladigan yerlar — ahya va sug'orilmaydigan yerlar — adraga bo'linar edi.
Shuningdek, yer egaligining amlok (davlat yerlari), mulk (xususiy yerlar) va vaqf
(masjid va madrasa yerlari) shakllari ham mavjud edi. Xon, amaldorlari va
ularning qarindoshlari soliqdan ozod edilar.
Yirik yer maydonlari diniy muassasalar tasarrufida bo'lgan. Xonlikda jami
sug'orma yerlarning 40 foizi masjidlar mulkiga berilgan. Masalan, 64 ta masjid va
madrasa XIX asrning so'nggi choragida 205 ming tanobdan ziyod yerga egalik
qilgan. Xonlar dindorlarga nisbatan hurmat-izzatda bo'lishgan. Ularning
ko'pchiligi soliqlardan ozod etilgan. XIX asrning oxirida qariyb 4 ming ruhoniylar
oilasi barcha soliqlardan ozod etilgandi.
Soliq va majburiyatlar .Yerning katta qismi Rossiya imperiyasi tasarrufiga
o'tishi sababli, xonlik ma’muriyati zararni yangi soliqlar joriy etish yoki ilgari
mavjud bo'lganlarini oshirish yo'li bilan qopladi. Xiva xonligida turli
majburiyatlar, (doimiy yoki favqulodda) soliqlarning qariyb 25 turi bo'lgan. Bu
yig'imlar miqdori xonlar va amaldorlar zo'ravonligiga bog'liq bo'lgan. Dehqonlar
yer solig'i — solg'ut, chorva solig'i — zakot, o'tloqlardan foydalanganlik uchun
cho'ppuli, turarjoylari uchun o'tov solig'i to'lashgan.
Bunday soliqlardan tashqari dehqonlar turli-tuman majburiyatlar — begorni
bajarishga ham majbur edilar. Sug'orish tizimi bilan bog'liq bo'lgan ishlar — kachi
ular orasida eng og'iri bo'lgan. Xiva dehqonlari har yili kanallarni tozalashga,
ko'tarmalarni qurish va qayta tiklashga, to'g'onlar va ko'priklarni ta’mirlashga
chiqishlari lozim edi. Dehqonlar o'z ish qurollari va ovqati bilan kelishgan. Ishga
chiqmaganlar esa muayyan mablag'ni xazinaga to'lashi shart bo'lgan. Jarchi o'z
foydasiga "afanakpuli" yig'gan, ishlar nazoratchisi va mutasaddisi ham o'z
ulushini olgan. Sug'orish tizimidagi ishlar dehqonlarni ezib ishlatishning eng og'ir
21

shakllaridan biri edi..
Aholining 90 foizini tashkil etgan dehqonlar sug'orma yerlarning atigi 5
foiziga egalik qilishardi. Yersiz va kam yerli dehqonlar esa yirik zamindorlar
yerlariga va vaqf yerlarida ishlab berishardi. Dehqonlar ulushbay yoki hosilning
teng yarmi tizimi bo'yicha mehnat qilishgan. Ishlar yakunlanganidan keyin odatda
yer egasiga hosilning 40—50 foizini berishgan. Ulushchilar chorakorlar, teng
yarmiga ishlovchilar esa yarimchilar deb atalgan. Yeri ham, asbob-uskunalari
ham, ishchi qoramoli ham bo'lmagan dehqonlar esa zamindorlar qo'lida har qanday
shart asosida ishlashga majbur edilar. Ularni xizmatkor (batrak) deb atashib,
ovqatlanishlariga zo’rg'a yetadigan arzimas haq berib ishlatishardi. Ularning
yelkasiga zo'raki shartnomalar yuki osilgan edi. Qarzdor dehqonlar o'z qarzlarini
uzish uchun ma’lum vaqt davomida ishlab berishlari lozim edi. Qarzini
to'lamasdan turib ular xo'jayini xizmatidan keta olmasdilar.
Shu zaylda, yersiz dehqonlar , soni yildan-yilga o'sib bordi. Ular tobora
xonlar, beklar va ularning amaldorlariga qaram bo'lib boraverishdi. Bularning bari
Xiva xonligining umumiy iqtisodiy va ijtimoiy ahvoliga salbiy ta’sir otkazdi.
XVIII-XIX asrlarda xonlikda muntazam qo’shin mavjud bo’lib, uning
tuzilishi ham Buxoronikiga o’xshash bo’lgan. U asosan, otliqlardan tashkil topib,
qo’mondonilikni lashkarboshi, yuzboshilar boshqarishgan. Askarlar tinchlik
paytida dehqonchilik va boshqa kasblar bilan shug’ulanishgan. XIX asr 30-y.larida
qo’shin soni qariyb 40 ming kishi edi. Askar xizmatidagilar soliq va jamoa
ishlaridan ozod qilinib, har bir harbiy yurishda qatnashganligi uchun 5 oltin tanga,
jangda rag’bat ko’rsatganlar 10-100 tanga olgan. Xon saroyida esa muntazam
yaxshi qurollangan askar xizmat qilgan (1000 kishi). Qo’shinning asosiy qismi
qilich, o’q-yoy, nayza bilan qurollangan; ba’zi qismlar miltiq bilan qurollangan.
Erga egalik turlari . O’rtta Osiyoning barcha davlatlari singari, Xiva
xonligida ham er asosiy boylik hisoblangan. Buxoro amirligidagi kabi ular egalik
shakliga ko’ra uch guruhga bo’lingan: davlat erlari (amlok), shaxsiy mulk (xususiy
erlar), vaqf erlari. Biroq, er egaligi Buxoro xonligidagi bir qancha farq qilardi: xon
va uning qarindoshlari barcha erlarning deyarli yarmiga egalik qilishgan. Qolgan
22

erlar davlat ixtiyoriga olingan (vaqf erlaridan tashqari). Davlat va xususiy erlar
dehqonlarga ijaraga berilgan. Dehqonlar olgan hosilning yarmini ijaraga
to’laganlar va shu sababdan ularni “yarimchilar” deb ham atashgan. Mayda er
egalari xonavayron bo’lib borganlar va oxir-oqibatda erlaridan mahrum
bo’lganlar.
Qishloq xo’ialigi va sug’orish ishlari. Xiva xonligida o’troq aholi
dehqonchilik, ipakchilik, ko’chmanchilar esa asosan chorvachilik bilan
shug’ullangan. Xonlikning iqtisodiy hayotida sug’orishga asoslangan
dehqonchilik muhim o’rin egallagan. XVI asr o’rtalarida Yangiariq va Toshli
Yormish, 1602 y. Arab Muhammad, 60-80 y.larda Shohobod va Yormish, XIX asr
boshlarida Amudaryodan Lavzan arig’i chiqarildi va keyinchalik katta kanalga
aylantirildi, 1815 y.da Qilichniyozboy kanali qazildi. Dehqonchilikda bug’doy,
paxta, makkajo’xori, arpa, shuningdek bog’dorchilik, polizchilik, sabzavot ekinlari
etishtirilgan. Chorvachilikda quy, echki, tuya, qoramol, otlar boqilgan. Ayniqsa
qorako’lchilik yaxshi rivojlangan.
Hunarmandchilik. Hunarmandchilik shaharlarda rivojlangan bo’lib, ip, ipak
va jundan gazlamalar to’qish keng tarqalgan, shuningdek, kosibchilik, kulolchilik,
temirchilik, zargarlik, qurolsozlik va b. turlar ham rivojlangan.
Savdo-sotiq._Ichki va tashqi savdo mamlakat uchn muhim sanalgan.
Xususan Buxoro xonligi, Eron, Afg’oniston, Hindiston, Rossiya hamda
ko’chmanchi xalqlar bilan savdo aloqalari o’rnatilgan. Xiva, Urganch, Hazorasp,
Xonqa, Toshhovuz, Xo’jayli, Gurlan, Chimboy kabi shaharlar hunarmandchilik va
savdoning markazlari sanalgan. Rossiyaga turli gazlama, paxta, ipak va b. mollar
olib borilgan. U erdan temir, cho’yan, po’lat, charm, tunuka, movut, to’tiyo, qand
va b.mollar keltirilgan. Xonlikning eng yirik shaharlari - Xiva, Ko’hna-YAngi
Urganch sanalgan. Xiva shahri XVII asr boshlaridan 1920 yilgacha xonlik poytaxti
bo’lgan, u qadimda Xeyvad deb atalgan. XIX asr o’rtalarida shahar atrofi 6 km.
Uzunlikdagi devor bilan o’ralgan; XVIII-XIX asrlarda shaharda ko’plab me’moriy
inshootlar qad ko’targan. Ularning turkumiga ko’ra Xiva O’rta Osiyoda yagona
shu uslubda qurilgan shahar sanaladi. U Ichan qal’a (devor uzunligi 2200 m.) va
23

Dishan qal’a (devon uzunligi 6250 m.)lardan iborat. Xivadagi Sayid Alovuddin
maqbarasi, ko’hna ark, jome’ masjidi, Oq majid, Uch avliyo maqbarasi,
Sherg’ozixon maqbarasi, Olloqulixon karvonsaroyi va boshqalar muhim
tarixiyme’morchilik yodgorliklari sanaldi.
Muhammad Rahimxon II (1864-1910) xonlik qilgan davrida oldingi xonlar
kabi xonlikni ma’muriy boshqarish ishini takomillashtirishga harakat qildi.
Xivadagi Ko’hna Ark va Toshhovli saroyida ishlab turgan qonun chiqaruvchi,
ma’muriy va sud organi vazifasini bajargan Oliy Kengashda ichki va tashqi
siyosatning muhim masalalari muhokama etilib turgan. Kengashda nufuzli
a’yonlar -qushbegi, mehtar, devonbegi, naqib, shayhislom, qozikalon, otaliq, biy,
xonning yaqin qarindoshlari qatnashardilar. Xonlikda mavjud 26 beklikni
boshqargan bek va hokimlar xon tomonidan tayinlangan. O’zbeklar yashaydigan
bekliklar noiblik va machit-qavmlarga bo’linib, ularni noiblar va oqsoqollar
boshqarishgan. Qozoq- qoraqalpoqlar yashaydigan hududlar 66 biy va otaliqlar
tomonidan idora etilardi.
Turkmanlar urug’larini esa sardorlar va oqsoqol muhrdorlar boshqarishgan.
Qozilar shariat va odat qonunlariga asosan hukm chiqarganlar.
Muhammad Rahimxon davrida mavjud otliq navkarlar va sarbozlardan
iborat piyoda askarlardan muntazam harbiy qo’shin bo’lib, u vaqti vaqti bilan 40 -
70 mingga etgan. Xon qo’shini asosan qilich, qalqon, nayza bilan qurollangan.
Keyinchalik rus to’plari, ingliz miltiqlari ham olib kelina boshladi. Turkman va
jamshidlar xon qo’shinning asosiy tashkil qilgan navkarlar 13 mingga yaqin
bo’lib, ularga er-suv ajratilgan va soliqlar kam solingan. Xivada xonning shaxsiy
soqchilari, darvozabonlar, mirshablar, tungi nazoratchilar ham bo’lgan.
1870 yilda Xiva shahrida taxminan 700 dan ortiq mayda hunarmand
kosiblarning ustaxonasi bo’lgan. SHu jumladan, shahardagi 54 bo’yoqchilik, 37 ta
etikdo’zlik, 33 maxsi-kavushdo’zlik, 16 ta ko’nchilik ustaxonalari xon buyurtmasi
va aholining kundalik zaruratini qondirish uchun ishlardi. Shaharda do’konlari bor
200 dan ortiq savdogarlarning 56 nafari baqqollik, 38 tasi bazzozlik, 32 tasi choy
Л 1
va tammakifurushlik, 15 tasi choponfurushlik qilardi . Degrezlik ustaxonalari,
24

metall buyumlar ishlab chiqaradigan ustalar, asosan, Hazoraspda to’plangan edi.
1873 yilda Rossiya bosqinchilarining Xiva xonligini istilo qilishlari uchun
azaliy mustaqil davlatda barcha shart-sharoitlar pishib etilgandi. Avvalo uzoq
yillar yonma-yon bir tom ostida yashab kelayotgan turkiy millatlarning boshlari
qovishmadi, ular orasida milliy va diniy nizolar muntazam ro’y berib turdi.
Markaziy Osiyodagi xonliklarning tarqoqligi, etuk va adolatli podshoh yo’qligi
ohir oqibatda uch xonlikning rus xukumatining tobe quliga aylanishga, xalqning
esa ikki tamonlama ezilishiga olib keldi. Peterburgdagi oq podshohning
qo’g’irchoq xokimlariga aylangan xonlar turli-tuman temir tersaklar, orden-
medallar evaziga o’z xalqini ezib, xo’rladilar, yurt boshiga misilsiz soliqlar
yukladilar. Yurtning asil boyliklari shimolga tashib ketila boshladi. XIX asrning 2-
chi yarmi va XX asr boshlariga kelib, Xivada oddiy fuqoroning tirikchiligi xavas
qiladigan darajada emasdi. Bosqinga qadar xonlikning fuqorolaridan oladigan
soliqlari turi yigirma to’rttaga borardi. 1873 yilgi Gandimiyon shartnomasiga
ko’ra esa Xiva xoni Rossiyaga 2-million 200 ming rubl tovon puli to’lashi shart
edi. Ma’lumki bu yirik qiymatni xon va amaldorlari emas oddiy xalq to’lashi
kerak bo’lardi. Xon xazinasini to’ldirib turish uning amaldorlari, hokimlarini
boqish uchun fuqorolar yigirma to’rt hil soliq to’lashga maxkum edi. Bular -
Solg’it:- Er uchun pul solig’i, Zakot:-sotiladigan mol xisobidan, Daxyak:-
xosilning beshdan yoki o’ndan bir qismi uchun. Cho’p puli- o’tloqlardan
foydalangani uchun. Otliq puli:- er va suv uchun tukmanlardan olinadigan soliqlar
shular jumlasiga kirardi. Bu soliqlarni undirish jarayonida bir necha marta shaxsan
ishtirok qilgan Amudaryo bo’limi vakili guvoxligicha noxolol va noto’g’ri
taqsimlangan soliqlarni to’lash paytida xon amaldorlari muomilaga emas (tayoq va
qamchilarga ko’proq suyanardilar deb yozgan ) S.GIAL. SSSR F 183 op
1.d .16.2. 14
Xonlikdagi dehqonlarning boshiga tushgan soliq va majburiyatlar ularning
tirikchiligi bir tekisda o’tishga ta’sir qilar, qashshoqning o’rta xol, o’rtaxolning
boy bo’lishiga to’sqinlik qilardi. Yil 12 oy dalada ter to’kkan dehqon yil oxiri-
14
А . Abdurasulov “XIVA” Toshkent “O’zbekiston”nashryoti 1997 yil 106,107 betlar
25

xosil xirmonida etishtirgan maxsulotning yarmini turli xil soliqlarga berib o’z
oilasini bahorga qadar boqishga etar etmas don bilan qolardi. Ko’pincha qish
oylarida doni tugab boylardan kelajak xosil xisobidan qarz ko’tarishga majbur
bo’lardi.
Shaharda yashovchi ishchilarning ahvoli ham o’rta xol bo’lgan. Ular ruslar
tamonidan qurib ishga tushirilgan zavodlarda 13-15 soatlab ishlardi. Shu paytda
shahardagi zavodlar hayoti bilan tanishib chiqqan graf Palen shunday deb yozadi:-
-Bu erdagi ko’plab zavodlar rus fuqorolariga tegishli bo’lib, xech qanday
xafsizlik texnikasiga rioya qilinmasdi, uskinalar palaportish o’rnatilgan, bug’
qozonlari avariya ahvolida, meditsina xizmati yo’q, zavod ma’muriyati bilan
ishchilar o’rtasida munosabat yaxshi emas” (Palen. K.K. Otchet po revizii
turkistanskogo kraya. ch 1. otd.2. 1910. 332 bet. 15
Ishchilar faqat diniy bayramlardagina dam olardilar. Zavod xo’jayini ularni
istagan paytda bo’shatishi kasallansa mehnat xaqi bermasligi qonunlashtirilgandi.
Faqat baxtsiz xodisa tufayli mehnat qobiliyatini yo’qotgan jabrdiyda ozroq xaq
olishi mumkin bo’lardi.
Xonlikning Xiva, Yangi Urganch, Toshxovuz, Xonqa, Hazorasp va boshqa
shaxarlarida kapitalistik sanoat ishlab chiqarish korxonalari qurila boshlandi. 1885
yilda rus ishbilarmoni K.M.Chernikov mahalliy boy Avazboy qozi Madiyorov
bilan sherikchilik asosida paxtaga ishlov beruvchi zavod qurdi. 1890 yilda
Xonqada rus ishbilarmoni Manuylov yana bir paxta tozalash zavodi qurdirdi.
Bundan biroz oldin, 1888 yilda “Bolshaya Yaroslavskaya manufaktura” savdo-
sanoat shirkati vakili I.D.Kuzin xon qabulida bo’lib, paxta tozalash zavodi qurish
uchun ruxsat olgandi. Shu maqsadda Yangi Urganchlik Yoqub Ibrohimboydan 2,5
tanob er sotib olinib, paxta tozalash va moy zavodi qurila boshlandi. Bug’ bilan
ishlaydigan va AQSHdan keltirilgan 5 ta jin, 2 ta yarim avtomat tarzda ishlovchi
press bilan jihozlangan korxona 25 ming pud paxtani tozalash quvvatiga
egabo’lgandi . 1891 yilda Xivada hususiy paxta tozalash zavodi qurildi. 1893 yilda
Hazorasplik mahalliy Madrahimboy ham hususiy paxta tozalash zavodi qurdi.
15
A.Abdurasulov “Xiva tarixiy-etnografik ocherklar” Toshkent 1997 yil. 35-bet.
26

Zavodga 3 ta jin uskunasi, 1 ta preslovchi dasgoh, 2 ta elektr energiyasi
yetkazibberuvchi dizel o’rnatilgan edi .
Xiva xonligidagi ekin maydonlarining aksariyatini don ekinlari, birinchi
navbatda jo’hori egallagan. Paxta etishtirishga esa e’tibor ruslar istilosidan keyin
sezirlarli darajada qaratila boshlandi. Ammo xonlikda azaldan ekilib kelinayotgan
paxtaning “g’o’za” deb nomlangan Misr navidan olingan hom-ashyo Rossiya
to’qimachilik korxonalari dastgohlariga to’g’ri kelmadi. SHu davrda Turkiston
o’lkasida Janubiy Amerikadan keltirilgan paxtaning “Siaylend” navini tajriba
tariqasida ekish boshlangandi. Yangi navning hosil to’plash davri uzun bo’lib,
1880 yilda u Meksikadan keltirilgan tezpishar “Upland” paxta navi bilan
almashtirildi. 1885 yilda Dyukov firmasi Xiva xoni devonbegisi ajratgan erga 10
pud amerika paxtasi urug’ini ekdi va undan 150 pud sof paxta tolasi oldi. Xiva
xonligi erlariga 1901 yildan boshlab “Upland” paxta navi keng ko’lamda
ekilaboshlandi 16
.
XIX asr oxirlarida Xiva xonligidagi sug’oriladigan er maydoni 1 mln.
tanobdan ziyod bo’lgan. Xonlikda davlat (podsholik) erlari, hususiy kishilarga
qarashli mulk (atoyi va yorliqli) hamda diniy muassasalarga berilgan vaqf yer
egaligi mavjud edi. Eng unumdor va sug’orilishi qulay erlar xon va uning
yaqinlari, boylar, amaldorlar, dindorlarga tegishli edi. Xonning erlari “atoyi mulk”
va “yorliqli mulk” deb atalgan hamda avloddan-avlodga meros bo’lib yoki yorliq
bilan berilgan. Xon o’z erlarini mulkdorlarga va ijarachi dehqonlar (batrak,
mardikor, koranda, bevatan,) ga foydalanish uchun ma’lum muddatga berardi.
Xonlikda diniy muassasalar, masjid, madrasa, qabriston va muqaddas joylarga
xon, amaldorlarga ajratilgan vaqf erlar mavjud edi. Ulardan soliq deyarlik olinmas
va ersiz, ot-ulovsiz dehqonlar ishlatilib, daromad qilinardi.
Yer maydonlari hajmiga qarab qishloqda yashayotgan mulkdorlar a’lo, avsat
va adno degan guruhlarga ajratilgan. Soliq solishda 10 tanobdan ortiq erga ega
bo’lgan “a’lo ” mulk egalari yiliga 3 tilla, 10 tanobgacha eri bo’lgan “avsat” mulki
eagalariga 2 tilla va 5 tanobgacha eri bo’lgan “adno ” mulki egalariga 1 tilla
16
Xudoyberganov M. Xorazm paxta tozalash sanoati tarixi. — T.: SHarq, 2004.9, 14-bet.
27

to’lash majburiyati yuklangan. Ijarachilar 15 tanob erdan 34 tanga, 10 tanob uchun
— 22,6 va nihoyat 5 tanobgacha er uchun — 11,3 tanga miqdorida soliq
to’laganlar 17
. O’troq va chorvador aholisi xiroj (er solig’i) va zakot (chorva-mol)
solig’i to’lashga majbur edilar. Bundan tashqari, juzya (jon boshiga), savdo solig’i
(tamg’a), bog’ solig’i (tanabana) kabi soliqlar bo’lgan. Aholi qazuv, begar,
qochuv, otlanuv, boj puli, tarozi haqi, mirobona, darbozabon, mir tuman haqi kabi
qo’shimcha soliq va majburiyatlarni ham bajarardi. Xon oilasi va uning
qarindoshlari, oqsoqollar, beklar, dindorlar, sipohilar, amaldorlar, sarbozlar,
navkarlar, yuzboshilar, 13 yoshga etmagan va vasiylari bo’lmagan etimlar
soliqlardan ozod etilganlar.
Xiva xonligida Ovro’pa ishlab chiqarish usuli va madaniyatini tarqatishda
juda ko’p xalqlar hizmat qilgan. Ular orasida menonit nemislari alohida o’rinda
turadi. Bir vaqtlar Prussiyadan Quyi Volga bo’ylariga ko’chib kelgan
nemislarning harbiy hizmatga safarbar etilishiga norozi bo’lgan bir qismi
Turkiston general- gubernasiga ketishga ruxsat so’ragandi. Natijada fon-Kaufman
roziligi bilan Samara gubernasidan ko’chib kelgan 10 ta nemis oilasi Toshkent
yaqinidagi Qoplonbek hovlisiga joylashtiriladi. Yangi kelayotgan nemislarning bir
guruhi Buxoro amirligidagi chegara qishloq bo’lgan Zirabuloqqa, yana biri esa
Petro- Aleksandrovskka joylashtiriladi. Amudaryo bo’limiga kelgan nemislarni
kutib olgan general Grotten Xelm ularni Xiva xonligining Lavzon kanali yaqiniga
o’rnashtirishni Muhammad Rahimxonga taklif qiladi.
1883 yil bahorida Lavzon yaqinida yashay boshlagan nemislar o’zlariga
zarur boshpana qurish, tirikchilik uchun zarur bo’lgan ekinlar ekish va chorva
mollarini boqish ishlariga kirishib ketadilar. Ammo ularning turmushi notinch
bo’lib, yovmut turkmanlarining bosqinchilik tajovuzlari ko’p bo’lib turardi.
Qo’lga qurol olmaslik va qon to’kmaslikni urf-odat qilgan nemislar esa o’zlarini
himoya qilaolmasdilar.
Murakkab sharoit haqida Petro-Aleksandrovskdagi rus ma’murlari habar
topgach, xondan biron chora-tadbir qo’llashni iltimos qiladilar. Xon nemislar
17
Yo’ldoshev M. Xiva xonligida feodal er egaligi va davlat tuzilishi, 76, 98-bet.
28

oldiga Qosim devon ismli amaldor boshchiligida askarlarni yuboradi. Biroz vaqt
ahvol bilan tanishgan va nemislarning hunarmandligidan voqif bo’lgan Qosim
devon ularni Xiva yaqiniga ko’chirish haqida xonga taklif kiritadi. Natijada 40 ga
yaqin nemislar oilasiga xonning Yangiariqdagi Sho’rko’l yaqinidagi eridan
qishloq qurish uchun joy ajratiladi. Yangi qishloqqa berilgan nom nemislarning
Sirdaryo bo’yiga dastlab kelib o’rnashgan Oqmachit qal’asi bilan bog’liq edi.
Tez orada qishloqda uy-joy, cherkov, maktab qurish ishlari boshlab
yuboriladi. Tartib bilan evropacha qurilayotgan yangi imoratlar mahalliy aholining
xavasini keltiradi. Nemis duradgorlari xon saroyida yog’ochdan parket pollarni
to’shab berdilar. Xiva shahri ko’chalarida brichka shaklidagi to’rt g’ildirakli yuk
aravalari va yumshoq faytonlar yura boshladi. Vilgelm Panner ismli nemis
fotografiya suratchiligiga asos soldi. Xon va badavlat amaldorlarning uylaridagi
katta xonalarda tunukadan golland pechlari va kamin shaklidagi isitish qurilmalari
paydo bo’ldi. Ularning eng go’zallari Asfandiyorxonning Nurullaboydagi
xashamatli saroyini bezagan.
Nemislarning Xiva xonligi turmushidan besovita habardor bo’lgan German
Yantsen “Xavf-hatarli Turkistonda: musulmonlar orasidagi hayot” nomli
kitobyozgan va u 1988 yilda Germaniya va Shveysariyada nashr qilingan . Unda
nemislarning o’lka halqari bilan birodarlashish, bir biriga yordam berish,
hamdardlik sahifalari haqida iliq gaplar aytilgan. Yarim asr davom etgan
birgalikdagi hayot mahalliy aholi kabi nemislarni ham juda ko’p vojealarni
boshidan kechirishga majbur qildi. Qatag’onlar chig’iriqiga tushgan ushbu
jafokash xalq o’z o’y-joyi, mol-mulkining ko’p qismini va qadrdon do’st-
birodalarini tashlab Sharqiy Qozog’istonga badarga bo’lib ketdi.
XIX asr o’rtalari va oxirgi choragida ko’zga ko’ringan adabiy muhitining
yirik namoyandalaridan biri — Komil Xorazmiy (1825-1897) edi. U o’z davrining
iste’dodli shoiri, tarjimoni, bastakori, ko’zga ko’ringan davlat arbobi va hattoti
bo’lgan va mirzaboshi, devonbegi lavozimlarida faoliyat ko’rsatgan. Bastakorlik
sohasida u maqomi “Rost”ning chertim va aytim yo’llarini qog’ozga tushirgan.
Komil Xorazmiyning maqomlarni ilk bor notaga tushurish usuli “Tambur chizig’i”
29

deb atalgan. Yangi usul asosida Xorazmning 6,5 maqomi to’ldirilib, tambur
chizig’iga joylab notalashtirildi. Shoir va shoh Feruz davri musiqa madaniyatini
yuksak cho’qqiga ko’targan Komil Xorazmiyning ishini o’g’li Muhammad Rasul
Mirzo va shogirdlari davom ettirib, yanada yuqori pog’onaga ko’tarishga
erishganlar.
Muhammad Rahimxon davrida xonlikda maorif va sog’liqni saqlash
ishlariga e’tibor qaratildi. 1880 yilda Xivada birinchi ambulatoriya ishlay
boshladi.
1884 yilda xon saroyida birinchi rus-tuzem maktabi tashkil qilindi. XX asr
boshlarida Xiva xonligida 1500 ta eski uslubdagi maktablar, 130 ta madrasa
bo’lib, ularda 50 mingdan ortiq talaba bilim olgandi. Aholining savodxonlik
darajasi ham ancha ko’tarildi.
Ruslar istilosidan keyin Xiva xonligida tabiblar bilan bir qatorda aholiga
vrach va felsherlar tomonidan tibbiy xizmat ko’rsatila boshlandi. 1882 yilda
Muhammad Rahimxonni davolash uchun Qazalidan harbiy vrach N.Norvillo
yuborildi. 1884 yilda Xivaga rus vrachlari Kolpakov va Kolossovskiylar keldilar.
1887 yildan Xivada ochilgan felsherlik ambulatoriyasida vrach Kreshkov ishladi.
1891 yilda Xivadagi felsherlik punkti ishini tekshirish uchun Petro-
Aleksandrovskdan vrach I.M.Avdakushin va akusher-ginekolog
Navostruevskaya,1897 yilda esa — vrach Kimberg kelishgan.
1897 yilda Xiva xonligida keng tarqalgan chechak kasalligi epidemiyasi
tarqalishidan cho’chigan Amudaryo bo’limi boshlig’i polkovnik A.S.Galkin
Muhammad Rahimxonga yozgan maktubida hech bo’lmaganda xonlik shahar va
qishloqlaridagi aholi orasida emlash ishlarini bajaradigan odam ajratish va unga 15
so’m miqdorida maosh belgilashni taklif qilgan . 1897 yilda Xiva felsherlik
punktida vrach Popov va feldsher N.Kostenko ishladi.
Xiva davlat hujjatlari orasida Petro-Aleksandrovsk va Shabboz
kasalxonalarida davolangan xonlik fuqarolarining xizmat haqqini to’lamasdan
qochib ketganlari va qarzlarini undirishda yordam so’rab yozilgan rus
-5 1
ma’muriyatining ko’plab xatlari saqlanadi .
30

1874 yilda Sayyid Muhammad Rahimxon buyrug’i kitob chop etish uchun
Shveysariyaning Jeneva shahrida ishlab chiqarilgan dastgohlar olib kelindi.
Shartnoma asosida ishga taklif qilingan Ibrohim Sulton ismli eronlik matbaachi
O’rta Osiyoda birinchi toshbosmani (litografiya) ishga tushirdi. U shogirdi Otajon
Abdol o’g’li bilan birga 1874 yilda “Devoni Munis”ni bosmadan chiqardi. Ibrohim
Sulton bir yildan keyin yurtiga qaytib ketdi. O.Abdolov esa kitob bosishni davom
ettirdi. Xiva litografiyasida 1876 yilda Abu Nasr Farohiyning “Nisobus-sibiyon”
(“Bolalar nasibasi”), 1879 yilda Shermuhammad Munisning “Munis ul-ushshoq”,
1880 yilda Alisher Navoiyning “Hamsa”sidan “Hayratul abror” va 1882 yilda
“Hazoyin ul-maoniy” va Muhammad Rizo Ogahiyning “Ta’viz ul-oshiqin”, 1897
yilda Muhammad Rahim Feruzning “Devoni Feruz”, 1909 yilda Tabibiyning
“Majmuot ush-shuaro” kitoblari bosildi .
Sayyid Muhammad Rahimxonning 1898 yil 12 apreldagi farmoniga
muvofiq, qadimiy yodgorliklar, muzeybop buyumlar to’plana boshlandi. Yig’ilgan
noyb buyumlar va kitoblar 1890 yilda Toshkentda, 1895 yilda Nijniy Novgorodda,
1900 yilda Parijda, 1904 yilda Amerikaning Missuri shtatida bo’lib o’tgan xalqaro
ko’rgazmalarda namoyish qilindi.
O’rta Osiyodagi siyosiy inqiroz va mavjud davlatlarning bir-biri bilan
kelishmasligi oqibatida ular birin-ketin chor Rossiyasi tomonidan bo’ysunirilishi
natijasida Xiva xonligi ham yarim qaram mamlakatlar qatoridan o’rin oldi.
Iqtisodiy jihatdan ojiz va siyosiy jihatdan huquqlari cheklangan davlatning kelugsi
taraqqiyoti deyarlik butunlay chor ma’murlarining nazorati ostiga olindi. Xiva
xoni Muhammad Rahimxon o’z davlatida o’zi hukmron bo’lmagan bir sharoitda
Gandimiyon sulh shartnomasi barcha bandlarini o’z vaqtida bajarishga harakat
qildi. Hattoki 2 mln. 200 ming so’mlik o’lpon ham muddatidan ilgari to’lab,
tugatildi.
1882 yilda Muhammad Rahimxon ilk bor Russiyaga safar qildi va iperator
Aleksandr III dan xonlikning iqtisodiyoti uchun zarur zavod va farikalarni qurish,
savdo-sotiq aloqalarini mustahkamlash, bir vaqtlar siyosiy mahbus sifatida hibsga
olingan amaldorlarni ozod qilishni so’radi. Vaziyatning o’zgarganligi va xonning
31

itoatgo’yligi bois yuqoridagi iltimoslarning ayrimlari qondlirildi. Xiva va Rossiya
o’rasidagi sal kam chorak asrlik iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalar XX asrda
amalga oshiriladigan tadbirlar uchun keng yo’l ochib, yangi imkoniyatlarni
yaratdi.
XIX asrning 70-80 yillaridayoq xonlikda yuritilayotgan siyosatga qarshi bir
qancha g’alayonlar bo’lib o’tdi. Unda tukmanlar, qozoqlar va o’zbeklar
qatnashgan, o’sha davr xujjatlarida yozilishicha isyon rahbarlariga murivat
ko’rsatilmagan. Biybozorda 4-nafar o’zbek, Toshhovuzda ikki o’zbek va ikki
turkman osib o’ldirilgan, Ilollida esa 20-kishi xibsga olinib ularning ikkisi qatl
qilingan. Qo’zg’olon ko’targan Uroz qozi, onasi, akasi o’ldirilgan 1898 yilda
qo’zg’olon ko’targan kuli yovmutlar sordori Oqsapak Saxarxon o’g’li bilan birga,
1902-yilda Mahmud Otal boshidan judo qilingan.
Bu keskin choralar ezilgan xalqni qo’rquvga sololmadi. G’alayonlar
kuchayishining oldini ololmadi. 1900-1902 yillarda xonlikning janubiy-g’arbiy
qismida xalq g’alayonlari yashin tarzida avj olib ketdi.
Chor xukumati ham xon maxkamasi ham faqat qurol kuchi qo’rqitish bilan
endilikda ommani qo’l ostida saqlab turish mushkulligini anglab etdilar va 1903
yilda xon yovmut turkmanlarining g’alabalariga yon berishga majbur bo’ldi.
Matmurod devonbegi turkmanlar ustidan nazorat qiluvchilar vazifasidan ozod
qilinib o’rniga Xudoyor qushbegi mutasaddi qilib tayinlangan, uy solig’i esa 20 -
tangaga kamaytirilgan.
Rossiyada XX asr boshida ro’y bergan inqilobiy xarakatlar ta’siri Xivaga
ham etib kelishi natijasida soliqlardan ruslarni va mahalliy boylarni zulmidan
bezgan el sinfiy tabaqalanishning mohiyatini anglab etdi. Bu o’z navbatida
g’alayonlarning mazmuniga siyosiy talablarni ham qo’shib yubordi. G’alayonlar
avvalgidek betartib norozilik va ko’tarilishdan, uyushgan boshqaradigan kuchga
aylandi.Ularda aniq maqsad ko’rina boshladi. 1902 yilda Safar Ali ismli
yovmutning soliq to’lamaganligi ta’sirida yovmutlar yo’lto’sarlik harakatlarini
boshlab yubordilar. Natijada xon Sayyyid Abdulla to’raga taxtni boshqarishni
topshirib, o’zi o’zbek va chovdir turkmanlardan to’plangan lashkarlarga bosh
32

bo’lib, Toshhovuzga borib 14 kun turdi. Xonning topshirig’i bilan oldinroq Taxta
tumanidagi yovmutlar ustiga yuborilgan Nurjon Botir isyonchi Safar Alining
kallasini kesib keldi. SHundan so’ng, Taxtaga yuborilgan shahzoda Asfandiyorxon
va Naqibxo’ja ismli amaldor yovmutlardan soliq yig’ib oldi va ularning arzlarini
tingladi.
Xon esa Hiloliy va Oqupada biroz to’xtagach. Ko’hna Urganchdagi
avliyolar qabrlari va maqbaralarini ziyorat qildi. Keyin besh kun davomida Xivaga
qaytayotgan vaqtida oldiga chiqqan din arboblari va oddiy xalqning duoyi-
fotihasini olib, poytaxtga omon-eson qaytib keldi. “Faqirga kitobi “tarixi
Tabariy”ni forsiy tilidan turk tilga tarjima etmak xizmatini buyurib erdilar, bu
sababdan rikobi humoyunda keta olmay amri oliylari bila qolib erdim. Man ham
istiqbollariga chiqib duo qildim” 18
,— deb yozgandi muarrih Bayoniy.
1903 yilda shahzoda Asfandiyorxon Mahmud Vafo karvonboshi va
Islomxo’ja hamrohligida Peterburgga safar qildi. SHu yili xonning inisi Otajon
to’ra dunyodan o’tdi. U Kamron tahallusi bilan she’rlar yozib turardi. Otajon
to’radan Muhammad Amin, Sayyid G’oziy to’ra va Sayyid Asad to’ra ismli
o’g’illar yodgor bo’lib qoldi. 1907 yilda xonning kichik ukalari Ollayor to’ra 47
yoshida, 1909 yilda To’ramurod to’ra 54 yoshida vafot qildilar.
1905 yilda Xonqa, Xazarasp, Bog’otda Matyokub pishik qo’zg’olon ko’tardi
shu yilning bahorida Qo’ng’irotda, kuzida Ko’hna Urganchda o’zbeklar va
qozoqlar uyushgan xolda xarakat qilib boy va amaldorlarning ekin maydonlarini
mol-mulklarini vayron qildilar. Xon bu xarakatlarni chor qo’shinlari va navkarlar
yordamida bostirdi lekin soliqlarni undirishdan cho’chib qoldi. Amudaryo bo’limi
boshlig’ining Turkiston General- gubernatoriga 1905 yil 18-aprelda yozgan xatida
kuli yovmut qabilalarining soliq to’lashdan bosh tortganlari mana ikki yilki xon bu
soliqlarni to’plashga yurak yutib xarakat qilolmayotganini aytadi.
1905 yil ohiriga kelib ahvol shu daraja yomonlashdiki Xon va uning
amaldorlari ham uylarida tinch yashay olmay qoldilar. Qashshoqlashgan va norozi
xalq avval boshda maxalliy boylarning tanobini tortib qo’yishi, ularning mol-
18
Bayoniy M.YU. SHajarayi Xorazmshohiy // “Meros” to’plamida, 246-bet.
33

mulkini tolon-taroj etib, o’zlarini jazolashi oddiy xaqiqat edi. Xon ham isyonlar
tufayli toboro bo’shab qolayotgan g’azna taqdirini va o’z taxtini tinchini o’yladi.
1908 yilda Muhammad Rahimxon payg’ambar yoshiga to’lgani sababli, o’g’li
Asfandiyor to’ra va Bosh vazir Islomxo’jani bosh qilib, elga katta to’y berdi.
1910-yilga kelib rus ma’murlari Turkistonda ba’zi bir isloxiy xarakatlarni
o’tkazishga majbur bo’ldilar. Shu asosda Xiva xoni xam 1910-yilda besh bandli
maxsus qarorni imzoladi, ularda quyidagi chekinishlar o’z aksini topgandi.
1. Begor mavsumida qazuvchilardan yig’iladigan 50- tiyinlik (salkam 3-
tanga) soliqni bekor qilish.
2. Qazuv davrida qatnashgan kishilarga xon xazinasidan har odamga ikki
tanga (40-tiyin) xizmat xaqi to’lash.
3. Begor davrida dehqonlar va ishchilarning qazuvdan boshqa ishlarga,
boy boyonlarning shaxsiy xo’jaliklariga majburiy ishga jalb qilish ham bekor
qilindi.
4. Mansabdor shaxslarga ma’lum miqtor moyana tayinlandi, pora olish
qat’iy taqiqlandi. Xukumat odamlari, hokimlar o’z oldiga ish yuzasidan kelgan
kishilardan xizmat xaqi olishi sha’riat qoidalariga zid, deb e’lon qilindi.
5. Er solig’ini aniq belgilash maqsadida erlarni va vaqf erlarni qayta
xisobga olish va qayta o’lchab chiqish belgilab qo’yildi.
Lekin bu tadbirlar 1910 yil 16- avgustda Muhammad Rahimxon II o’limi
tufayli amalga oshmay qog’ozda qolib ketdi. Muhammad Rahimxon II vafot
qilganda 66 yoshda bo’lib, uning jasadi Sayyid Muhammad Mohiro’yi
maqbarasiga dafn qilindi. Taxtda 47 yil 15 kun o’tirgan Muhammad Rahim
Bahodirxon shubhasiz Xiva xonligi tarixida o’chmas iz qoldirgan davlat
arboblaridan biri edi 19
.
Muhammad Rahimxon o’zining uzoq yillar davomidagi xonlik davrida juda
ko’p voqealarning guvohi bo’ldi. “Ma’lum bo’lsinkim, xon hazratlari bag’oyat
19
Muhammad Rahimxonning yurak zotiljami oqibatida vafot qilganligi haqida xabar bergan “Niva” gazetasi o’zining 1910
yildagi 45-sonida xonga Orenburg kazak qo’shinlari general-leytenat va 1902 yildan hazrat unvoni berilganligi haqida yozadi. U
20 yoshida voris sifatida taxtga ko’tarilgan bo’lsa, endilikda uning 37 yashar o’g’li Sayyid Asfandiyor to’ra podsho hazrati
oliylari ruxsati bilangina otasi taxtiga o’tirishi mumkinligini qayd qiladi. Unga ham Orenburg kazak qo’shinlari general-mayori
unvoni berilgan. Ushbu manbani tasdiqlovchi xujjat xozirda “Ichan-qal'a” davlat muzey qo’riqxonasining, “Xiva xonligi tarixi”
bo’limi ekspozitsiyasida saqlanmoqda.
34

mushfiq-fuqaro va bag’oyat xayrdo’st kishi erdilar” 20
,— deb yozgandi Bayoniy.
Uning davrida Xiva xonligi chor Rossiyasiga qaram davlatga aylandi. Xonlikning
katta hududi tortib olindi va fuqarolari zimmasiga og’ir majburiyatlar yuklandi.
Xonning qobiliyati va amalga oshirgan siyosati natijasida iqtisodiy, ijtimoiy va
madaniy hayotda sezilarli darajada ijobiy siljishlar bo’ldi.
1903 yilda aka-uka Kraftlar Yangi Urganchda bank idorasini ochdilar.
Keyinchalik ushbu bankning filiallari Xonqa, Mang’it va Gurlanda tashkil etildi.
1910 yilda Kraftlar oilasi Urganchdagi yog’ zavodini sotib olib, uni AQSH,
Germaniya, Angliyadan keltirilgan asbob-uskunlar bilan qayta jihozladilar 21
.
1905 yilda viloyatdagi paxta zavodlarida 103 ta uskuna ishlab turadi.
Keyingi 2 yil oralig’ida “Poznanskiy va sheriklar” manufaktura agentlari Yangi
Urganch, Toshhovuz, Mang’it, Xiva, Xonqa, Gurlanda paxta tozalash zavodlari
qurdilar. Xorazmda Shlossberg va og’a-inilar” degan ishbilarmonlarning zavodi
ishlay boshladi. Yusufboy Hayitboev, aka-uka Matvafo va Matsapo Baqqolovlar,
Rizaev, Madiyorov, Boboniyozboy, Matniyozboy kabi mahalliy puldorlar ham
paxta tozalash zavodlari qurdilar. 1904 yilda Pitnak qal’asi yaqinida
Boboniyozboy, Egamberdi noib va Mergan hojilar sherikchiligida ikki jiqli payta
tozalash zavodi ishga tushirildi. Zavod yonida bug’ bilan ishlaydigan un tortish
tegirmoni ham qurildi. Oradan biroz vaqt o’tgach, Mulla Matyozboy ismli
pitnaklik boy uch jiqli yana bir paxta tozalash zavodini ishga tushirdi. Zavoddagi
15 ot kuchiga teng dvigatel yordamida kuniga 100-120 kg. paxta tozalanib, 45-50
kg. tola olinardi. 1912-1918 yillarda Matyozboyning zavodidagi ishlarga Andrey
ismli rus ishchisi boshchilik qilgan .
1911 yilda Petro-Aleksandrovsklik ishbilarmon Pavel Aleksandrovich
Gurlanda paxta tozalash zavodi qurdi. Uni boshqargan injener Qaymachnikov
nazorati ostidagi ishchilar 6 ta g’o’zani maydalash uskunalari va 3 ta paxtani
chigitdan tozalash jin mashinalari yordamida kuniga 20-30 ta, har birining og’irligi
100-110 kg. keladigan payta toylarini tayyorlashardi .
Xiva xonligida 36 ta paxta tozalash zavodlaridan tashqari, 11 ta g’isht, 8 ta
20
Bayoniy M.YU. SHajarayi Xorazmshohiy // “Meros” to’plamida. 252-bet.
21
Xudoyberganov M. Xorazm paxta tozalash sanoati tarixi, 12-bet.
35

beda urug’i tozalash, 4 ta charm ishlash, 4 ta yog’-sovun zavodlari ham bo’lgan.
Paxta tozalash zavodlarida kerosin yoqilg’isi yordamida harakatlanuvchi
dvigatellar o’rnatilgan bo’lib, ularning quvvati 15-45 ot kuchidan oshmasdi. Faqat
bir necha yirik paxta tozalash zavodlarni elektr yordamida yoritish maqsadida
kichkina dinamli stansiyalar o’rnatilgan edi. Zavod va fabrikalarda yollanib
ishlayotgan mehnatkashlarning ahvoli ham ayanchli edi. Ular kuniga 10-12 soat
ishlar va juda oz miqdorda xaq olardilar. Bunday ahvol mehnatkashlarning
mustamlakachilar zulmiga qarshi noroziligini tobora kuchaytirib bordi. Ba’zi
zavod fabrikalarda ishchilarning zulmga qarshi namoyish va norozilik harakatlari
bo’lib turardi.
Qishloq xo’jaligi sohalarini rivojlantirish ishlariga ham e’tibor ortdi.
Dehqonlarning mehnati sanoat ishchilariniki kabi juda og’ir bo’lib, asosiy ishlarni
qo’l kuchi, ho’kiz, ot, eshak va tuyalar yordamida bajarardilar. 1909 yilgi
ma’lumotlarga qaraganda xonlikdagi jami ekin maydonlari — 226983 desyatinani
tashkil qilgan bo’lib, shundan bug’doy ekiladigan maydonlar — 53579 desyatina
(24,3 %), tariq — 8470 desyatina (10,6%), jo’xori — 31884 desyatina (14,3%),
mosh — 5526 desyatina (2,8%), qovun — 13099 desyatina (5,9%), arpa — 5959
desyatina (2,7%), beda — 35277 desyatina (15,9%), paxta — 34775 desyatina
- 5 Q
(15,8%) va boshqa ekinlar 9081 desyatina maydonlarni (3,9%) egallagan . Xorazm
dehqonlari azaldan don ekinlari qatorida bug’doy, arpa, ayniqsa oq jo’hori ekishga
ko’proq e’tibor beradilar. Shu bilan bir qatorda sabzavot va poliz ekinlari, chorva
uchun uchun o’t, em-hashaklarni ko’proq etishtirishga harakat qilardilar.
Paxta xom-ashyosining bahosi bug’doy va boshqa turdagi don
mahsulotlariga qaraganda deyarlik 2 marta yuqori bo’lsada, xonlikdagi barcha
sug’oriladigan er maydonlarining faqat 16,3 foizini paxta egallab turardi, xolos.
Ayrim tadqiqotchilarning arxiv hujjatlariga tayangan holda ko’rsatishicha, 1900 -
1916 yillar orasida Xiva xonligida paxta etishtirish 21 marta o’sgan. 1916 yilda
xonlikda 60 ming tanob erga paxta ekilgan bo’lib, undan 86400 pud paxta xom-
ashyosi olingan va hosildorlik 11 sentnerni tashkil qilgan 22
.
22
Xudoyberganov M. Xorazm paxta tozalash sanoati tarixi. — 14-bet.
36

Xiva xonligida etishtirilgan va dastlabki ishlov berilgan paxta tolasining
ko’p qismi Rossiyaga jo’natilgan hamda uning hajmi tinimsiz ortib borgan. Agar
1883 yilda Xiva xonligidan Rossiyaga 300 ming pud paxta olib ketilgan bo’lsa,
1909 yilda 600 ming pud, 1910 yilda 700 ming pud va 1913 yilda 735 ming pud
“amirkoni” navli .va 100 ming pud mahalliy “g’o’za” navli paxta tolasi olib
ketilgan 23
.
1887-1896 yillarda har yili xonlikdan 178 ming pud paxta chiqarilganbo’lsa,
1906-1916 yillarda o’rtacha 767 ming pudga etgan . Paxta hom-ashyosi bilan
savdo qilish natijasida ayrim xivaliklar juda katta boylik orttirishga muvaffaq
bo’lishgan. Natijada ular ham zavod-fabrikalar qurishga, sudho’rlik bilan oldi-
sotdi muomalasini kengaytirishga harakat qilganlar. Xususan, 1904 yilda
Rossiyaga sotilgan paxtadan xivaliklar 4 mln. so’m daromad qilgandilar 24
.
Mahalliy boylar orasida Yu.Salimjonov, D.J.Nurov, J.Ibrohimov, A.Allaberganov,
E.Do’schanov, V.Botirov, K.Yusupov, X.Avazjanov, Matvafo va Matsafo
Baqqolovlar, Atabaev, Madiyorov, Rizaev kabilar bo’lgandi. Ular Rossiyaga paxta
hom-ashyosidan tashqari beda urug’i, qorako’l teri, chit, ipak, ko’rpalar, paxtadan
va ipakdan bo’lgan choponlar, qovun va qoq mevalar va ko’plab boshqa mollarni
ham chiqarib turganlar.
XX asr boshlarida Rossiyaning Ivanovo-Voznesensk gubernasidagi
fabrikalarning arzon matolari, Moskvalik Sapojnikovlar firmasining ipak mollari,
Germaniyaning “Zinger” firmasi ishlab chiqarayotgan tikish mashinalarini
keltirish ko’paydi. Shuningdek, xonlikka neft mahsulotlari, emal va temir idish
tovoqlar, mehnat qurollari, miltiq va o’k-dorilar, ayollarning taqinchoqlari, Tula
samovarlari va grammafonlar va dori-darmonlar ko’plab olib kelindi.
Xiva xonligiga rus kapitali kirib kelishi natijasida ko’pgina savdo-tijorat
firmalari va banklar xonlikda idoralar va omborxonalar ocha boshladilar.
Urganchda “Katta Yaroslavl manufakturasi”, “Og’a-ini Nobellar”, “Moskva
savdo- sanoat jamiyati”, “Sindal”, “Poznanskiy”, “Kavkaz va Merkuriy”,
“Nadejda”, “Vostochnaya obщestva”, “Rossiyskoe transportnoe obщestvo” kabi
23
To’xtametov T.G. Rossiya i Xiva v kontse XIX — nachale XX veka.-M., 1969 — 104-bet.
24
Sadikov A. Ekonomicheskie svyazi Xivi s Rossiey. — S. 28.
37

monopolistik birlashmalarning idoralari ishlay boshladi. Ularning xodimlari
mahalliy savdogarlari bilan hamkorlikda chet elga jo’natiladigan mahsulotlar va
xonlikka keltirilayotgan tovarlarni joylashtirish ishlarini yo’lga ko’yardilar. Oldi-
sotdi muomalalarida operatsiyalarida paxta olib sotuvchi tarozibonlar, paxta
zavodi egalari, sudxo’rlar bog’lik orttirardilar.
Xonlikdagi savdo, tovar-pul munosabatlari kengayishida bank-kredit
tarmoqlarining o’rni mustahkamalan boshladi. 1909 yilda Yangi Urganchda “Rus-
xitoy banki” bo’limi, 1910 yilda “Rus-Osiyo banki” filiali, 1915 yilda Sibir va
Moskva savdo banklari agentlari ishlay boshladilar. Banklar paxta xom-ashyosi va
boshqa tayyor mahsulotlar sotib olish uchun mablag’larini ayamasdan sarflardilar.
Ba’zida banklar paxta va boshqa xom-ashyoni olish uchun kredit pullarni to’lab
qo’yar, raqobatchilarni sindirishning usullarini tinmay joriy etardilar. Xonlikdagi
yirik banklarning xizmatidan Asfandiyorxon va yirik amaldorlari, moliyaviy
jihatdan kuchli zavod egalari va savdogarlar keng foydalanib turishardi.
Xonning o’g’li Isfandiyor to’ra otasidan keyin qayin otasi bosh vazir Islom
Xo’jani yordami bilan xonlik taxtiga o’tirdi, aksiga olib 1910-11 yillarda
qurg’oqchilik bo’lib, xalq qashshoqlashdi, paxatchilik shu darajada kuchaydiki,
Xon va uning amaldorlari soliqlarda belgilangan miqtordagi don-dunni talab qilib,
tortib olishga o’tdilar. Xonning soliq to’lamagan kishilarni jazolarga tortish
haqidagi farmoni xonlikning barcha xududlarida xalq g’alayonlarini avj olishiga
turtki bo’ldi.
Qo’zg’olonlar ommoviy tus olishini oldini olish uchun Vaziri Akbar Islom
Xo’ja xonning yangi farmonini e’lon qildirdi. “Bozordagi soliqlar tartibga
solinsin, ko’priklar qurilsin, yo’llar obod bo’lsin, vaqf erlari qayta xisoblansin,
fuqoralarimizning bundan keyingi osoyishta, farovon turmush kechirishi bilan
bog’lik masalalar o’rganib, tez fursatda hal qilinsin. Biz tamonimizdan amalga
oshirilishi lozim bo’lgan bu ishlarga hech kim to’sqinlik qilmasligi shart. Ushbu
ishlarni amalga oshirishni xurmatli Islom xo’ja Ibrohim xo’ja o’g’liga topshirdik»
deyiladi farmonda.
Xo’sh Isfandiyorxon shaxs sifatida kim edi. U Muhammad Rahimxon II
38

o’g’li, otasi singari shoir, ya’ni “Farruh” taxallusida she’rlar bitgan, soatsoz va
qilichsoz usta, el kezgan savdogar rus-tuzem maktabida o’qigan, o’rta bo’yli,
sarg’ish saqolli, qozoq yuzli kishi bo’lgan.
Hukmdordan iltifot ko’rgan Muhammad Yusuf Bayoniy ham
Asfandiyorxon haqida “Ul hazrat ulamoni ko’p do’st tutar erdilar va she’riyati
g’arroning irtivojiga sa’y etar erdilar va bag’oyat raiyatparvar va shavqatgustar va
odilu-bozil kishi erdilar” 25
,— degan ulug’ so’zlarni yozgandi.
Islom xo’ja kuyovi Isfandiyorxonni otasi singari saltanatni odilona
boshqarishga ishonardi. Isfandiyorxon farmoni kuchga kirib, soliqlar bir muncha
kamaytirilgan, obodonchilik ishlari olib borilgan o’sha yilning o’zida Islom xo’ja
xonlikda olib borilishi zarur bo’lgan isloxot rejasini ishlab chikdi. Isloxat dasturi
10-banddan iborat bo’lib, o’sha vaqt uchun taraqqiyparvarlik mezonlari asosida
ishlab chiqarilgandi. Isfandiyorxon dasturni ko’zdan kechirib, 10- bandni ham
tasdiqlagan.
1. Xonlikdagi barcha mansabdor shaxslar davlat tomonidan maosh
oladilar. Oldingi qoida bo’yicha soliqlardan tushgan daromadning bir qismini
maosh tariqasida xarajat qilish bekor qilinadi.
2. Dehqonlardan olinadigan er solig’i, qazuv puli bekor kilinadi. Soliq
to’lovchilarning toifasi qat’iy belgilab qo’yiladi.
3. Zakot (Qaromol solig’i), boj va xiroj soliqlari qayta ko’rib chiqiladi,
savdo-sotiq soliqlari muvofiklashtiriladi.
4. Shariat qoidalari... (qo’lyozmada bo’lgan keyingi so’zlarni o’qib
bo’lmadi).
5. Erlarni sug’orish yaxshilanadi.
6. Yo’l qurilishi va ariqlardagi ko’priklarni yaxshilashga kirishiladi.
7. Barcha shahar va noyibliklarda bemorlarni dovolash uchun
zamonaviy kasalxonalar quriladi, aloxida tibbiy xizmat ko’rsatish yaxshilanadi.
8. Barcha turdagi vaqf erlar qayta xisob kitob qilinadi va ulardan
tushgan daromadlar madaniyat maorifni rivojlantirishga sarflanadi.
25
Bayoniy M.YU. SHajarayi Xorazmshohiy // “Meros” to’plamida, 259-bet.
39

9. Barcha maktablarda o’qitish dasturiga ko’ra, shuningdek, Yangi usul
maktablarida rus tili, jo’grofiya, tarix darslik sifatida o’qitiladi.
10. Xon xazinasidagi xisob-kitob qattiq nazorat qilinib, alohida kirim-
chikim daftarlari yuritiladi.
Ushbu isloxatlarni o’tkazilishi xonlikda qat’iy tartib intizom o’rnatish,
davlat mulkini talon taroj qilmaslik, soliq to’lovchilarning uni o’zlashtirishi,
avvallari soliq tufayli kelib chiqadigan isyonlarning oldini olishga sabab bo’lardi.
Shu kabi bu isloxatlar Xorazmga jadidlar orzusidagi taraqqiy etgan davlatlarning
ilm-fan, texnika yutuqlarini olib kirishga xizmat qilardi.
Isloxat xon tomonidan tasdiqlangach, hayotga joriy qilina boshlandi.
Avvallari soliq undiruvchilarning xalqdan yig’ib olgan soliqning ma’lum bir
qismini o’ziga olib qolishi kabi talon-tarojlikka chek qo’yildi. Soliq to’lashning
qattiq nazorat ostiga olinishi turkman va qoroqolpoqlarning doimiy ravishda bo’lib
turadigan isyonlarining oldini oldi. Davlat er egaligi, mulk er egaligi, vaqf er
egaligining aniq xisob kitobini qilishga kirishildi. Rossiyadan quruvchi
muxandislar, er tuzuvchilar Xorazmga olib kelinib, ishga jalb qilindi. Ular bilan
birgalikda xonlikdagi kanallarga temir ko’prik o’rnatish loyixasi tuzildi, mavjud
barcha maydonlarni o’lchab chiqishga kirishildi. Xiva shahrining Yangi loixasi
tuzilib, unga ko’ra, shahar eniga 3-barobar kengayishi kerak edi.
Asfandiyorxon dastlabki ishlaridan biri — Xiva qal’asining orqa tarafidagi
erlarni obodonlashtirish bo’ldi. Yangi Xiva deb nom olgan bu erdagi Urganch
darvozasi buzilib, o’rniga kirish-chiqish uchun qulay 2 yo’lakli yangi darvoza
qurish ishi Otajon devonga buyurildi. Darvozaga yaqin joyda Otajon devon
pochta-telegraf binosi uchun yangi imorat qurish ishlarini ham boshlab yubordi.
1911 yilda Asfandiyorxon Peterburgga safarga otlandi. Xonga hamroh
bo’lganlar orasida Islomxo’ja, Husayn Muhammad devonbegi, Muhammad Vafo
karvonboshi, Tolibxo’ja ismli amaldor bor edi. Xivaliklar 18 kun deganda Rossiya
poytaxtiga etib bordilar. Imperator qabulida bo’lgan vaqtida Asfandiyorxon
Xivada shahzoda Aleksey nomiga kasalxona qurishga ruxsat so’radi 26
. Ushbu
26
O’zR. MDA, f. I-2, op. 1, d. 305, l. 233.
40

taklif ma’qullangandan keyin, Islomxo’ja Peterburg harbiy meditsina akademiyasi
professori V.N.Sirotinindan qurilishi rejalashtirilayotgan kasalxonada ishlashga
loyiq tajribali vrachni tanlashda yordam berishni iltimos qildi.
Asfandiyorxon o’z hamrohlari bilan 11 kun davomida Peterburg atrofidagi
go’zal joylarni tamosha qilgach, Moskva orqali yurtiga qaytdilar. Moskvada
Islomxo’ja Soldatenkov nomidagi shahar kasalxonasi bosh vrachi F.A.Gete bilan
uchrashdi va uning tavsiyasi bilan arxitektor A.P.Roopdan Xivada quriladigan
kasalxona binosi loyihasini tayyorlab berishni so’radi. Kasalxonadagi teri-tanosil,
ko’z va yuqumli kasalliklari, jarrohlik va davolash bo’limlarida 50 o’rin
rejalashtirilgan bo’lib, ularni qurishga 250 ming so’m ajratildi 27
. Xivadagi pochta
binosi qarshisida barpo etila boshlagan kasalxona qurilishi Rahimbergan devonga
topshirildi va u 1912 yilda qad rostladi.
1913 yil 10 fevralda Asfandiyorxon o’z amaldorlari bilan Romanovlar
sulolasining Rossiyada 300 yillik hukmronligiga bag’ishlangan tantanalarda
qatnashish uchun Chorjo’ydan poezdga o’tirdi. 16 feralda Peterburga etib borgan
xivaliklar ikki oy davomida poytaxtda ushlanib qoldilar. Shu vaqtda o’tkazilgan
bir qator muzokaralar natijasi va bosh vazir Islomxo’janing sa’y-harakatlari bilan
Xivada qurilayotgan kasalxonada ishlash uchun vrachlarni taklif qilish
masalasinihoyasiga yetkazildi 28
.
Asfandiyorxon va uning hamrohlari Rossiyadan 1913 yil 12 martda qaytib
keldilar . Shu yil may oyida professor Sirotinin Xiva kasalxonasi vrachi
lavozimiga Saratov guberniyasida ishlayotgan qobiliyatli jarroh va ko’z
kasalliklarini yaxshi biladigan shifokor Aleksey Fedorovich Ansimov nomzodini
taklif qildi 29
. 1913 yil 4 iyulda Xivaga kelgan A.F.Ansimovga ishonch bildirildi va
u zarur jihozlarni olib kelish uchun Moskvaga jo’natildi. Yo’l-yo’lakay, 1913 yil
15 iyulda A.F.Ansimov Toshkentda Turkiston general-gubernatori vazifasini
bajaruvchi Flug qabulida bo’ldi va Xiva kasalxonasida 1 sentyabrdan ishga
tushishga ruxsat oldi 30
.
27
O’zR. MDA, f. I-2, op. 1, d. 305, l. 252.
28
Maxmudov M. Pervaya bolnitsa v Xorezme // “Sov-e zdr-e”, 1984, № 1. — S. 67-69.
29
O’sha manba. — ll. 5-7, 233.
30
O’sha manba. — l. 259.
41

Kasalxonadagi ikkinchi vrach lavozimiga Namangan viloyatidagi Pop
qishloq vrachlik punktida ishlayotgan Gulsum Jaffarovna Asfandiyorova taklif
etildi 31
. 1908 yilda Peterburg ayollar meditsina institutini tugatgan
G.J.Asfandiyorovaning otasi — polkovnik Sultan Jafar Asfandiyorov Turkiston
general-gubernatori devonxonasi tarjimoni sifatida ko’p marta Xivada bo’lgan,
ГЛ
ayrim vaqtlarda xonning Rossiyaga qilgan safarlarida hamrohlik ham etgandi .
1913 yil 23 sentyabrda Xivadagi kasalxona ishga tushirildi. SHu munosabat
bilan Asfandiyorxon Turkiston general-gubernatori nomiga quyidagi
telegrammani jo’natdi: “Siz hazrati oliylariga shuni ma’lum qilamanki, men
tomondan Xivada martabasi oliy taxt vorisi, buyuk knyaz Aleksey Nikolaevich
nomiga qurilgan kasalxona shu yilning 23 sentyabrida, general-mayor S.Seyl,
ulamolar va amaldorlar ishtirokida, meditsina hizmati ko’rsatish uchun ochildi” 32
.
General-gubernator A.V.Samsonov o’zining javob telegrammasida xonga
minnatdorchilik bildirish 33
bilan cheklanib qolmasdan, unga xat ham yozdi. Unda
shunday so’zlar bor: “Xalqingiz tomonidan sizning nomingiz hamma vaqt duo
qilinadi. Holbuki, o’z xalqi baxti uchun yashash har bir hukmdorga saodat
keltiruvchi omil hisoblanadi. O’ylaymanki, Xiva xalqi g’amho’rlik va kelajakdagi
himmatli ishlaringiz uchun sizdek oliy zotdan yana ko’p mehribonliklar ko’radi” 34
.
Xivadagi kasalxonaning ochilishi marosimida qatnashgan Bayoniy
yozgandi: “Ushbu yil zulqa’da oyida dorushshifo, ya’ni duxturxonaning binosi
itmomga etdi. Xon hazratlari onda yaxshi to’y berib, tamomi ulamo va tamomi
to’ralar, beklar va tamomu amaldoru oqsoqollar va tamomi elni da’vat etdilar va
Rusiya duxturlaridan ikki duxturni talab etib kelturmish erdilar. Biri muzakkar
(erkak) va biri muannas (ayol) erdi. Ul ikkovi viloyatning tamomi zukuru anosdin
(erkagu-ayol) bemor bo’lg’onlarga mudovo (shifo) etmakka mutakaffil (kafil)
bo’lib, ul duxturxonada qaror toptilar. Olarga vofir vazifalar ta’yin etdilar.
Tamomi xaloyiq xushhol bo’lib, zukur va anosdinkim, bemor bo’lsa kelib shifo
31
Mahmudov M. Sayyid Islomxo’ja nomi berilsa // “Xorazm haqiqati”, 1993, 30 iyun; Mahmudov M. Xorazm: tarix, odamlar,
voqealar. — Urganch, 2004. — 139-bet.
32
O’zR. MDA, f. I-2, op. 1, d. 305, l. 233.
33
O’sha manba. — L. 237.
34
O’sha manba. — L. 226-orqasi.
42

topib ketar edilar” 35
.
Xiva kasalxonasining dovrug’i tez orada butun Quyi Amudaryo havzasida
yashayotgan xalqar orasiga keng tarqaldi. “Xiva kabi xonlikning shahar-
qishloqlari aholisi ham kasalxonaga tibbiy xizmat so’rab, o’z istagi bilan murojaat
qiladilar” 36
,— deb yozgandi bosh vrach A.F.Ansimov o’zining 1914 yil 22
fevralda Amudaryo bo’limi boshlig’i nomiga yozgan maktubida. 1913 yilning
oktyabrida kasalxona va uning qoshidagi ambulatoriya 1577 erkak va 1162 ayolni,
noyabrda — 2222 erkak va 1976 ayolni, dekabrda — 2358 erkak va 1609 ayolni
qabul qildi . Qisman pullik xizmat joriy etilgach, 1914 yil yanvarida 1596 erkak va
1128 ayol qabul qilindi, ya’ni murojaat etuvchilar soni oldingi oyga nisbatan 1238
nafarga kamayib ketdi 37
. Bunday holatning sabablari qatorida A.F.Anisimov
kasalxona dorixonasidagi zarur dori-darmonlarning etishmasligi va ularning narxi
qimmat ekanligini ko’rsatgan. Vaziyatni yaxshilash uchun Urganch va Xivada
dorixonalar ochish taklif etilgandi.
Ammo A.F.Ansimov keyinchalik o’zining ushbu tashabbusidan aziyat
chekkanligi tarixiy hujjatlarda ko’rinib turibdi 38
. Chunki Petro-Aleksandrovskdagi
farmatsevt Matvey Bersudskiy aptekasining Yangi Urganchda ochilgan filialida
tibbiy dori-darmonlar o’rniga ko’proq aroq-vino mahsulotlari sotilishi mahalliy
aholi bu erda ishlayotgan ruslarning salomatligiga zararli ta’sir ko’rsata
boshlagandi.
1916-1917 yilldarda Xiva xonligida ro’y bergan noxush siyosiy voqealar
kasalxona ahvoliga ham o’ta qattiq zarar etkazdi. Ajratilayotgan mablag’larning
kamligi, tibbiy xodimlar hayotining doimiy xavf-hatar ostida qolishi ularning
Toshkent va Moskvaga ketib qolishlarini tezlashtirdi. Xonlik aholisi xotirasida
yorqin iz qoldirgan Xiva kasalxonasi faqat 1920 yil yozidan boshlab yana o’z
faoliyatini rus vrachlari yordamida tiklay oldi, xolos.
35
Bayoniy M.YU. SHajarayi Xorazmshohiy // “Meros” to’plamida, 264-bet.
36
O’zR. MDA, f. I-2, op. 1, d. 309, l. 15.
37
O’zR. MDA, f. I-2, op. 1, d. 309, l. 15-orqasi.
38
O’sha joyda. — l. 46-47.
43

2.2. Xiva xonligining tashqi siyosati.
XVI asrdan boshlab tarix sahnasida muhim iz qoldirgan O’rta Osiyo
xonliklaridan biri Xiva xonligidir. Xiva xonligi Buxoro amirligi kabi o’zining
geografik jihatdan qulay joyda joylashganligi va suv yo’li bilan taminlanganligi
sababli O’rta Osiyodagi eng rivojlangan davlatlardan bo’lgan. Xiva xonligi karvon
yo’llari ustida joylashgan. Ayniqsa, u Rossiyaning Buxoro bilan savdo aloqalarida
muhim o’rin egallagan. Xiva xonligi G’arb bilan Sharq o’rtasidagi savdoda faol
qatnashgan. Xonlikning tashqi savdo aloqalaridagi keng ishtiroki uning
hunarmandchilik taraqqiyoti bilan bog’liq. Xonlik poytaxti bo’lgan Xiva shahri
44

hunarmandchiligi uzoq tarixiy ananalarga ega. O’rta asrlarda shahar
hunarmandchiligi ixtisoslashtirilgan edi. Jumladan, Xivada gilam to’qish, yog’och
o’ymakorligi, to’quvchilik va boshqa hunarmandchilik tarmoqlari mavjud bo’lgan.
1753 yil Xiva va Buxoroda bo’lgan rus savdogari D.Rukavkin paxta
ekinining mo’lligi va hunarmandchilik korxonalari ochish uchun davlatning
ma’lum tartib qoidalarining yo’qligini yozadi. Uning xabariga ko’ra, bu erda hech
qanday ruxsat olmasdan, xoxlagancha zavodlar, yani korxonalar ochish mumkin
bo’lgan. Bu o’rinda albatta xivaliklarning xususiy korxonalarni ochishga davlat
tomonidan to’siqning bo’lmaganligi etirof etiladi.
XIX asrning 30-40-yillarida Xivada hunarmandchilik sohalarining eng
muhimlaridan biri zargarlik hisoblangan. Zargarlar tilla buyumlar, taqinchoklar
yasashda feruza, koral, marvarid, lal, zumrad, rangli shisha, sapfir kabi toshlardan
ko’p foydalangan.
XIX asrning ikkinchi yarmida saqlanib qolgan hunarmandlar va savdogarlar
nomlari, Xiva bozorlarida tovarlar xilma-xilligi haqida tasavvur qilishga imkon
beradi. Jumladan, pazachier haydash asboblari yasovchilar, xarrak-temirchilar,
kuchanchi-buyincha yasovchi ustalar, misgar, zargar, pichoqchi, qinchi,
bo’yoqchi, choponfurush, telpakdo’z, konchi, kovushdo’z, tavoqchi, qulfgar,
kiyizfurush, juvozchi, sholikor-sholitegirmonida ishlovchi, qassob, tuzchi,
kallapoz-qo’y kallasi sotuvchilar, baliqchi, nonvoy, choy va tamaki sotuvchilar,
baqqollar, yog’och furushlar, ko’mirchi, shamchi, sovunchi, sarrof, jarchi va
boshqalar.
Bozorlarda bazi hunarmandlarning do’konlari ham bo’lib, mahsulotni shu
erda ham tayyorlagan va ham sotgan. Demak, do’kon ham korxona, ham rasta
vazifasini o’tagan. Masalan: temirchi, misgar, tunkachi, sandiqchi va boshqalar.
Po’stindo’zlar, ipak mato to’quvchilar, etikchilar va boshqalar uylarida
ishlaganlar, va bozor kunlari mahsulotni bozorga olib chiqib sotganlar 39
. Xiva
ananaviy metall buyumlar ishlab chikarish markazi bo’lib, XIX asrning o’rtalarida
u erda 38 misgar bo’lgan.
39
Fayziev A.F. Remeslo Xivi v pervoy polovine XIX veka.//Pozdnefederalniy gorod Sredniy Azii. Toshkent.
1990 g. Str. 170
45

Shunday qilib, Xorazmning hunarmandchiligi iqtisodiy hayotda muhim rol
o’ynagan. Eng muhim badiiy buyumlar yasash ananalari Xorazm ustalaridan
meros bo’lib kelgan.
Mamlakatda hunarmandchilikning rivojlanishi bevosita iqtisodiy
taraqqiyotga, ichki va tashqi savdo aloqalarining rivojlanishiga zamin yaratgan.
Demak, serqirra hunarmandchilik tarmoqlarining mavjudligi Xivaning
azaldan moddiy va ma’naviy madaniyat markazi bo’lib kelganligini, xivaliklarning
boshqa davlatlar bilan iqtisodiy-savdo aloqalarini davom ettirib kelganligini XVI
asrda ham kuzatish mumkin, degan xulosa qilishga imkoniyat beradi.
Xiva xonligi XVI asrda Rossiya, Hindiston, Eron, Buxoro xonligi bilan
savdo aloqalarida bo’lgan. Xivaning tashqi iqtisodiy aloqalarini Xivaga kelgan
rossiyalik va chet ellik elchilarning, hamda Rossiyaga borgan xivalik elchilarning
keltirgan ma’lumotlarini tahlil qilish asnosida yoritishga harakat qilamiz.
Jumladan, 1585 yil 11 noyabrda xivalik elchi Xo’ja Muhammadning
Rossiya podshosi Fedor Ivanovichga keltirgan tortiqlari orasida tillo zari yuritilgan
har xil ranglar bilan bo’yalgan, qimmatboho mashhad kamoni ham bo’lgan 40
. Bu
esa Xivaning Eron bilan savdo qilganligining bir isboti hisobanadi
A.Chuloshnikov XVI asr o’rtalarida Moskva davlatining O’rta Osiyo
xonliklari bilan savdo-iqtisodiy aloqalarini yoritish jarayonida rus hukumatining
Hindistonni bilishga intilishini ham e’tibordan chetda qoldirmagan. Ko’rib
o’tilganidek, XVI asr ikkinchi yarmidan e’tiboran Rossiya Hindistonga boradigan
karvon yo’llarini qidirib O’rta Osiyo va Eronga maxsus elchiliklar jo’natgan edi.
Bu vaqtlarda Roosiya bilan Hindiston o’rtasida bevosita iqtisodiy munosabatlar
yo’lga qo’yilmagan bo’lsa ham, hind tovarlari o’rtaosiyolik savdogarlar orqali Rus
erlariga kirib kelgan. A.Chuloshnikov o’rta asrlarda O’rta Osiyo bilan Rossiya
o’rtasida savdo aloqalarining quyidagi usullari mavjud bo’lganligini e’tirof qiladi.
Birinchidan, shox va xonlar o’rtasidagi savdo bo’lib, ular ishonchli vakillari -
shaxslar, mehmonlar va savdogarlar orqali amalga oshirilgan. Ikkinchidan, xususiy
savdogarlarning erkin tovar ayirboshlashi, va nihoyat, uchinchidan, hadya
40
Materiali po istorii Uzbekskoy, Tadjikskoy i Turkmenskoy SSR. CH. 1. M., 1932. s. 99.
46

tariqasida xon va elchilarning nodir buyumlarni ayirboshlashi 41
.
XVII asrda ham Xiva xonligi bilan Rossiya o’rtasida elchilik va savdo
aloqalari davom etgan. Elchilar Xiva xoni nomidan rus podshosiga tortiqlar olib
borgan. Hadyalar tarkibida hind tovarlari ham bo’lgan. Masalan, 1641 yil
noyabrda
Xiva elchisi Muhammad Amin Bahodir tomonidan 100 ta hind viboykasi olib
kelinganligi, elchining o’zida boshqa tovarlar qatorida 100 bo’lak hind chiti, 4
idishda nil bo’yog’i bo’lganligi ma’lum 42
.
1646 yil 1 sentyabrda xivalik elchi Nazar Nodirqulov Astrobodda yo’lda
kelayotgan vaqtida o’g’irlangan tovarlari ro’yxatida boshqalar qatori 6 ta hind
dokasi, 5 ta hind tillo izufrey, 9 ta hind viboykasi, qo’y terisidan ishlangan 10 ta
hind bosh kiyimi bo’lgan 43
. 1645 yilda Xiva xoni Abulg’ozixon hind podshosiga
xat yozib, unda ilgarilari urganch xonlari hind shoxlari bilan tinchlikda
yashashgan va savdogarlar bir-birlarining tomonlariga qatnab turganligini aytib,
endilikda ikki mamlakat o’rtasidagi o’sha do’stlik va savdo aloqalarini davom
ettirishni taklif qilgan. Hozirda esa Urganch xoni Hindiston shoxi bilan do’stlik
aloqalari o’rnatgan bo’lib, savdogarlar bir-birlarining mamlakatiga qatnab turadi,
deb bu haqda 1646 yil 7 noyabrda Astraxanga borgan Xiva elchisi Shayxbobo
ma’lumot bergan 44
. Shu kabi xabarlar asosida XVI-XVII asrlarda Xiva bilan
Hindiston o’rtasida do’stona siyosiy va iqtisodiy savdo munosabatlari o’rnatilgan,
deyish mumkin.
1667 yil 19 dekabrda Xiva elchisi Po’lat-Muhammad mahkamada Xiva
xoni Hindiston shoxi bilan bordi-keldi qiladi va savdogarar har ikki tomonga borib
erkin savdo kiladilar deb javob bergan. Urganchdan Hindistonga quruqlik yo’li
bilan bir yarim oyda boradi, degan. Ularning tovarlari hind, doka,
qalampirmunchoq, dolchin, buyoq va boshqa tovarlar 45
.
Rus elchisi Ivan Fedotov 1669 yil 13 iyunda Xiva xoni Anusha xon
41
CHuloshnikov A. Torgovlya Moskovskogo gosudarstva s narodami Sredney Azii XVI-XVII vv. V kn.: Materiali po istorii
Uzbekskoy, Tadjikskoy i Turkmenskoy SSR. CH. 1. L-1932. s. 68
42
Materiali po istorii Uzbekskoy, Tadjikskoy i Turkmenskoy SSR. CH. 1. L-1932. s. 168
43
O’sha asar. 198 b.
44
O’sha asar. 317 b.
45
Russko-indiyskie otnosheniya v XVII veke. Sbornik dokumentov. M., IVL., 1958. s. 162.
47

huzurida bo’lgan va Rossiyaga qaytib kelgach, o’z axborotida buxoroliklar va
xivaliklar bir- birlari bilan o’zaro savdo qilishi, bozorlarda uchratgan tovarlari,
ularning narx- navosi haqida ma’lum qilgan. U Urganchlik savdogarlar Buxorodan
viboyka, ip gazlama va rang-barang ipak matolari keltirishini, lekin, buxorolik
savdogarlarning Xiva va Urganchga kam kelishini e’tirof etgan. SHu bilan
birgaFedotov hindlar va balxliklar Xivaga kelishmaydi hamda Xivada hind
omborlari ham yo’q, deb xabar beradi. Qizig’i shundaki, elchi Xiva bozorlarida
sotilayotgan tovarlar narxini Astraxanda sotilish narxi bilan taqqoslab, bu
tovarlarni Rossiyada sotishdan foyda chiqmaydi, deb hisoblagan 46
.Fedotov
ko’rsatmalaridagi hindlar va balxliklarning Xiva bilan savdo qilishmasligi
haqidagi xabari ikki yil avval, ya’ni 1667 yildagi Xiva elchisi Po’lat
Muhammadning bergan ma’lumotlariga zid keladi. Aftidan, I.Fedotov sharq
davlatlarda savdoning o’ziga xos tamonlaridan bexabar bo’lgan. Ko’p holatlarda
O’rta Osiyo xonlari bilan Hindiston shoxlari o’rtasidagi savdo A.Chuloshnikov
eslatib o’tgan savdo usullari orqali amalga oshirilgan..
Mahmud ibn Vali “Bahr-ul asror” asarida Balx viloyati, uning jug’rofik
o’rni, odamlari, poliz va sabzavot ekinlari haqidagi bo’limda u erda
etishtiriladigan va chetdan olib kelinadigan mahsulotlar haqida xabar berib,
Xorazmdan ko’ktarnay qovuni, Buxorodan qora qovun, mulla payandagi va
daroyi, Samarqandning zagare qovuni va gilosi, shimoliy Xitoyning shaftolilari,
Xorazmning tut daraxtlari, Marg’ilonning charxi deb atalgan o’riklari,
Samarqandning sangak olmasi va boshqalarning Balxga keltirilganligi va hattoki u
erda etishtirila boshlanganligini ta’kidlaydi 47
.
Demak, Xorazm qovunlari Balxda ham mashhur bo’lgan. Ma’lumki, qovun
suvsiz o’smaydi, ko’p sug’orilsa unchalik shirin ham bo’lmaydi. Mahmud ibn Vali
Xorazmda sug’ormasdan qovun etishtirish siri haqida ma’lumot beradi. Uning
yozishicha, yantoqning uzun tomiri uzunasiga kesilib, unga qovun urig’i
joylashtiriladi, ya’ni ekiladi. Qovun o’sib chiqib, pishgunga qadar yantoq ildizi
46
Xanikov YA.V. Poyasnitelnaya zapiska k karte Aralskago Morya i Xivinskago xanstva, s ix okrestnostyami. SPb.,
1851. s.39-40.
47
Maxmud ibn Vali. More tayn otnositelno doblestey blagorodnix (geografiya). Vvedenie, perevod, primechaniya,
ukazateli B.A.Axmedova. T.: 1977. s.24-25.
48

suvi bilan oziqlanadi. Bunday qovun katta va shirin bo’lgan . Bu kabi qovun
etishtirish usuli hozirgi kunda ham Buxoro viloyatining ba’zi cho’l xududlarida
qo’llaniladi. Mahmud ibn Vali Xorazmning rus erlari bilan savdodan katta foyda
olishini ta’kidlab o’tgan edi.
Xulosa shuki, XVI-XVII asrlarda Xiva xonligi doimo rus davlatining diqqat
markazida bo’lgan. Elchilarning va o’rta asr mualliflarining bergan
ma’lumotlariga ko’ra, xonlik Hindiston bilan yaqin savdo aloqalarida bo’lgan.
XVIII asrda Rossiya O’rta Osiyo xonliklari bilan yakin savdo aloqalari
o’rnatishga jadal kirisha boshlaydi. Bu davrda dengiz savdosining ahamiyati ortib
bora boshlaydi. Savdogarlar Astraxandan Kaspiy dengizi orqali Mangishloqqa, u
erdan quruqlik bilan Urganch, Xiva va Buxoroga borishgan.
O’rta Osiyodagi agrar masalalar bilan shug’ullangan E. Zelkina o’rta asrlar
boshlarida Evropa bilan Hindiston o’rtasidagi savdo aloqalarida O’rta Osiyoning
alohida o’rni bo’lganligi, bu davrda savdo-sotiq juda ham gullab yashnaganligi,
ammo, XVI-XVII asrlarda bu savdo bir oz sekinlashgan bo’lsa, XVIII asrda yana
jonlanish sezilganligini ta’kilaydi. Muallif o’rta asr bozorlaridagi qul savdosiga
ham e’tiborini qaratgan. Qulchilik bozori ko’proq Xivada bo’lganligi extimol.
Zelkina ma’limotiga ko’ra, Xivaning katta bozorlarida 200 tagacha qullar bo’lgan,
O’rta Osiyoda qullar mehnati samarasiz bo’lib, ular asosan uy ishlarida va
dalalarda ishlatilgan. U Xiva va Buxoroning Eron bilan chit, movut va qullar
orqaliqizg’in savdo qilganligini ta’kidlaydi .
XVIII asrning 40-yillari oxirlaridan Erondagi ichki vaziyatning og’irligi va
g’alayonlar hind savdosiga o’zining salbiy ta’sirini ko’rsatgan. Eronda xonavayron
bo’lgan hind savdogarlari endilikda e’tiborlarini O’rta Osiyo savdosiga qaratishga
majbur bo’lgan. Avvallari unchalik rivojlanmagan hind savdosi, XVIII asrning
ikkinchi yarimida muntazam davom etadigan va keng miqyosda olib boriladigan
bo’ldi.
Demak, birinchidan, Xiva xonligi Eron bilan savdo aloqalari o’rnatgan
bo’lgan, ikkinchidan xiva tovarlari hind savdogarlari qo’li bilan Rossiyaga olib
borilgan, uchinchidan hindlar Eron orqali Xiva-Rossiya savdosida vositachi rolini
49

bajargan.
XVIII-XIX asrlarda Xiva xonligi muayyan dinamik taraqqiyot bosqichiga
erishgan edi. Qo’shni Buxoro amirligi, Qozoq juzlari va bebosh turkman
urug’larining murakkab o’rovi sharoitida bo’lishiga qaramay, xonlikda ba’zi stabil
holatlar kuzatiladi. SHu davrda Xiva o’zining tashqi savdo munosabatlariga ham
katta ahamiyat bergan. Lekin to’plangan materiallar shuni ko’rsatadiki, Xivaning
tashqi iqtisodiy munosabatlari ko’proq Rossiya va u orqali g’arb mamlakatlari
tomon intilgan. Xuddi shuningdek, G’arb mamlakatlarining, xususan, Angliyaning
Xivaga qiziqishi va u orqali Eronga chiqish tendensiyasi paydo bo’lgan. Aslida bu
intilish XVI asrdan boshlab kuzatiladi. Masalan, Angliyaning Moskvada tashkil
etilgan savdo kompaniyasi Ioan Grozniy yorlig’i bilan A.Jenkinson rahbarligidagi
savdo ekspeditsiyasiga sabab bo’lgan.
Bu o’rinda Xivaning sharq mamlakatlari bilan savdo munosabatlari qanday
kechgani masalasi etarli darajada ma’lumotlar bilan ta’minlangan emas. Bu haqda
XVI-XIX asrlar orasida Xivaga kelgan ko’plab savdo karvon ekspeditsiyalari
tomonidan berilgan hisobotlardagi ma’lumotlargagina tayanilishi mumkin. Shu
bilan birga Xivaga jo’natilgan G’arb mamlakatlarining, xususan, Rossiya va
Angliyaning XVIII-XIX asrlar davomidagi savdo ekspeditsiyalari ma’lumotlariga
ham alohida to’xtalishni maqsadga muvofiq deb topdik. Jumladan, 1726 yilda
Xivadan Subxonqulibek boshliq elchilik missiyasi Peterburgga kelib Ekaterina 1
saroyida qabul qilingan. Elchilikning maqsadi Petr 1 davrida Bekovich-
Cherkasskiy ekspeditsiyasining halokati tufayli uzilib qolgan savdo-iqtisodiy
munosabatlarni tiklash edi. Holbuki, Xiva tomonidan Petr 1 ga qadar Rossiya bilan
aloqalar o’rnatish maqsadida 1585 yilda Xo’ja Muhammad boshchiligidagi, 1641
yilda Muhammad Amin Bahodir, 1646 yilda Nazar Nodirqulov, shu yilning o’zida
Shohbobo rahbarligidagi bir qancha elchilik missiyalari va nihoyat Petr 1 ning o’zi
davrida Shoxniyozxon elchiligi amalga oshirilganligi yuqorida ta’kidlab o’tildi.
XVIII asrning 20 - 40 -yillari Rossiyaning O’rta Osiyo xonliklari bilan
aloqalarida biroz sustkashlik seziladi. Bu holat Bekovich - Cherkasskiy
ekspeditsiyasining halokati tufayli 1716- yildagi Rossiya bilan Xiva o’rtasidagi
50

savdo iqtisodiy aloqalarining to’xtatilishi bilan bog’liq edi..
1726 yilda Peterburgga xivalik elchi Subxonkulibek keladi. U rus hukumati
oldiga Rossiya bilan Xiva o’rtasida savdo munosabatlarini qaytadan yurgizish
masalasini qo’yadi. 1726 yil 17 sentyabrda Oliy maxfiy kengash Rossiyadan
Xivaga savdogarlarni jo’natish xivaliklar uchun ham, Xivadagi rossiyaliklar uchun
ham foyda keltiradi, axir savdoning taqiqlanishidan ham xazina va ham
savdogarlar zarar ko’rmoqda, degan xulosaga kelgan edi.
Subxonqulibek elchilik missiyasiga javoban Rossiya Oliy maxfiy kengashi
Xiva bilan savdo munosabatlari o’rnatish to’g’risida maxsus qaror chiqargan va
Astraxandagi tayanch punktidan foydalanib, o’sha paytlarda Rossiya bilan savdo
aloqalarida mashhur bo’lgan Samarqandlik Yodgor Alimov rahbarligida Xivaga
rus savdo karvoni jo’natiladi.
1728 yilda Xivaga jo’natilgan ushbu karvon boshlig’i Yodgor Alimovga
Rossiya savdo aloqalari uchun nafaqat Xiva haqida, balki Buxoro, Samarqand,
Balx, Badaxshon, Koshg’ar, Toshkent, hatto Boburiylar Hindistonining Kobul va
Laxor shaharlarigacha - qanday imkoniyatlar borligini o’rganish vazifasi
topshirildi. Ushbu savdo karvonini himoya qilish uchun Yoyiq kazaklaridan
tuzilgan otliq askarlar ajratildi. Yuqoridagi Oliy maxfiy kengash qarorida
Astraxanda va Rossiyaning boshqa shaharlarida Xiva va Buxorodan keltirilgan
mollar bilan savdo qilishga ruxsat berilgan edi.
1729 yilda Yodgor Samarqandiy Rossiyaga Buxoro va Xiva xonlari
nomidan elchilik yorliqlari bilan keladi. Xususan, unda Xiva xoni Rossiya
savdogarlarining xavfsizligini ta’minlash majburiyatini olgan edi. Ikki yildan
so’ng, ya’ni 1731 yilda Xiva xoni Ilbarsxon Astraxan gubernatori Izmaylovga
maktub jo’natib, karvonlarning xavfsizligini ta’minlash haqida majburiyat olgan.
Xon karvonlarni Astraxandan kemalarda Mang’ishloqqacha, va u erdan quruqlik
yo’li bilan Xivagacha keladi. Xon Mang’ishloqda savdogarlar uchun tuyalar
vahimoya qilish uchun otliq askarlar hozirlab qo’yishni o’z zimmasiga olgan.
Savdo karvonlari Xivadan Rossiyaga qaytishda yana Mang’ishloq orqali qaytishi
va uning himoyasini tashkil qilishi va agarda favqulodda baxtsiz hodisa sodir
51

bo’lsa, xon hamma aybni o’z zimmasiga olishi va ko’rilgan zararni to’lashi
eslatilgan. Agarda karvon bilan baxtsiz hodisa dengizda sodir bo’lsa, u holda xon
javob bermasligi ham ta’kidlangan. Xon savdo karvonlarining talanishini iloji
boricha kamaytirish va avvalgi savdo ishlarini qaytadan kengaytirishga umid
bog’laganligini bildirgan edi.
Xuddi shunday mazmundagi majburiyatlar Xiva xoni tamonidan 1734 va
1736 yillarda takrorlangan edi. Va nihoyat, 1731 yil Rossiya hukumati polkovnik
I.I.Garber rahbarligida Xiva va Buxoroga qo’riqchilar bilan savdo karvoni
jo’natadi. Unga savdo yo’llari xaritasini tuzish, Xiva va Buxorodagi iqtisodiy
ahvol haqida ma’lumotlar to’plash, Xiva va Buxoroning savdo aloqalari, ularga bir
yilda qanday tovarlar va qancha miqdorda kerakligi haqida ma’lumotlar to’plash
topshirilgan edi. Bundan tashqari, Garberga Hindistonga borish yo’lini aniqlash,
oltin va qimmatbaho toshlar bor joylar haqida ma’lumotlar yig’ish vazifasi ham
yuklangan edi. Lekin 1732 yili yuqoridagi ko’rsatmalar asosida jo’natilgan karvon
yo’lda qozoq sultoni Botirxon tomonidan talangani sababli maqsadga
erishaolmagan.
Shuni alohida ta’kidlamoq kerakki, Rossiyaga O’rta Osiyodan
keltirilayotgan tovarlar orasida Eron tangalari ham bo’lgan. Masalan, 1749 yil
Orenburg orqali Astraxanga 14 savdogar 17896 rub.lik 17 partiya tovarlar, shu
jumladan, 10532 rub.lik 15 pud 10 funt og’irlikdagi kumushdan iborat bo’lgan 3
partiya tovarlar keltirilgan. 3 partiya kumush bu “abbosiy” deb ataluvchi eronning
kumush tangalari hisoblangan. O’rtasoiyolik savdogarlar kumushni Orenburgda
tovarlarga ayirbosh qilishgan. Kumushlar Moskvadagi pul zarbxonalarida har
zolotnigi (rus o’lchov birligi), ya’ni misqoli (4.25 grammga teng og’irlik o’lchovi)
18 kop.dan yoki bir pudi 691 r. 20 k.dan qabul qilingan . Rossiyaga kumush
tangalar Xiva va Buxorodan o’rtaosiyolik savdogarlar orqali keltirilgan. Demak,
XVIII asr o’rtalarida Xiva bilan Eron o’rtasida savdo aloqalari qalinroq bo’lgan,
degan xulosa qilish mumkin.
Xiva va Buxorodan Astraxanga tovarlarni o’rtaosiyolik savdogarlar, ya’ni
xivaliklar, buxoroliklar va turkmanlar olib kelgan. 30-yillarda Astraxanga
52

keltirilgan jami tovarlarning taxminan 51% o’rtaosiyoliklar zimmasiga tushgan.
Ular orsida xivaliklar etakchi mavqeni egallagan. 1734-1735 yillarda o’rtaosiyolik
savdogarlar Astraxanga 17 ming rub.lik tovar olib kelgan bo’lib, shundan 13
minggi xivaliklar zimmasiga tushgan.
Xulosa qilib aytish mumkinki, Astraxan orqali Rossiya bilan Xiva va
Buxoro xonliklari o’rtasidagi savdoda xivalik savdogarlar muhim o’rinni
egallaganlar. Astraxan bojxonasiga keltirilgan tovarlarni ro’yxatga olish
kitoblarida O’rta Osiyodan Rossiyaga keltirilgan tovarlar ro’yxati, tovarlarning
o’lchov miqdori va narxlari haqidagi ma’lumotlarga asoslanib Rossiyaning O’rta
Osiyo bilan savdosida xivalik savdogarlar etakchi o’rinni egallaganliklariga umid
qilish mumkin. Xivaliklar o’zlari bilan mahalliy tovarlar qatori Eron va Hindiston
tovarlarini ham Astraxanga olib borganliklarini ko’rishimiz mumkin.
Xiva xonligi tarixi va uning qo’shni davlatlar bilan iqtisodiy aloqalari
to’g’risida anchagina ma’lumotlar mavjud. Ma’lumotlarning aksariyati Rossiya
tomonidan O’rta Osiyo xonliklarini, Eron va Hindistonni o’rganish maqsadida
'J'i
jo’natilgan elchilar va diplomatlar tomonidan yig’ilgan dalillardan iboratdir . 1734
yili Angliya bilan Rossiya o’rtasida Rossiya orqali sharq mamlakatlari bilan
tranzit savdo yo’llaridan foydalanish haqidagi bitim tuziladi. Bitim imzolangach,
darhol, Rossiya kompaniyasining ingliz vakillari Rossiya orqali Eronga boradigan
qulay savdo yo’llarini qidira boshlaydilar va shu maqsadda O’rta Osiyo,
Ozarbayjon va Eronga bir necha xufiya ekspeditsiyalari tashkil qildilar.
Shu maqsadda, 1739 yili «Rus kompaniyasi»ning vakillari Djon Elton va
Mungo Gremlar Xiva va Buxoroga jo’natilgan edi. Lekin Nodirshoxning O’rta
Osiyoga hujumi xavfi haqidagi xabarni eshitgach, ular Astraxandan to’g’ri Eronga
ketishni afzal ko’rishgan. Bu boshlangan ishni yakuniga etkazish maqsadida 1740
yil fevralda «Rus kompaniyasi» Xiva va Buxoroga yangi ekspeditsiya uyushtiradi.
Uning tarkibida Georg Tompson va Regnald Xogg kabi josuslar bor edilar. Ular
Xiva va Buxoroda savdo-sotiq sharoitlarini o’rganishlari kerak edi. Mazkur
ekspeditsiya Rossiyaning janubi-sharqiy chegaralari va Qozog’iston cho’llari
orqali yo’lga tushadi. G.Tompson va R.Xogglarning kundaliklari Eronda bo’lgan
53

«Rus kompaniyasi» savdogari Jonas Xonvey kitobida nashr qilingan. Bu kitobdan,
muallifning va XVIII asrning birinchi yarmida Eronga kelgan boshqa
evropaliklarning yo’l kundaliklari o’rin olgan. Ushbu kitobdagi ma’lumotlar
XVIII asrning 30-40-yillarida O’rta Osiyo shaharlari, Ozarbayjon va Erondagi
ichki va tashqi savdoning ahvoli, shaharlar hunarmandchiligi to’g’risidagi
xabarlardan iborat. G. Tompson va R.Xogg 1740 yili 9 sentyabrda Yoyiq shahri
orqali Qozog’iston cho’llari, Orol dengizining shimoliy-g’arbiy qirg’oqlari orqali
o’tib Xivaga kirib kelishgan. Ingliz josuslari Xivadagi ichki savdoning holatini
tahlil qilib, ular faqat Buxoro va Eron bilan savdo qiladilar, hayvon, mo’yna va
terilarni qirg’iz (qozoq-A.R) va turkmanlardan oladilar deb, xabar qiladi.
Qirg’izlar va turkmanlar xivaliklar uchun xavfli qo’shni hisoblanishgan ekan.
Xivada uncha ko’p bo’lmagan paxta ekilgan, o’rtacha sifatli qo’y terisi (qorako’l
bo’lishi mumkin), uncha ko’p bo’lmagan xom ipak etishtirgan va ipakdan
mahsulot ishlab chiqarilan.
Shunday qilib, ular Xivada ingliz sanoatini qiziqtiradigan xom ashyo
manbai kam deb qayd etishadi. Hind tovarlariga kelsak, G.Tompson va R.Xogglar
bu erda bo’lganlarida hind tovarlarini ko’rishmagan. Ular Xivaning Buxoro va
Eron,hamda qo’shni ko’chmanchilar bilan savdo qilganliklarini e’tirof etishgan .
Inglizlar Xivada o’zlarining tovarlari uchun bozor ham qidirgan, lekin
izlanishlar natijasida ular Evropa tovarlariga xivaliklarning ehtiyoji kamligini
sezishgan. SHuning uchun bu erda foydali savdo qilishga ko’zi etmay, foydadan
ko’ra sarf-xarajat miqdori oshib ketadi, deb hisoblashgan. Boj masalasida,
musulmon bo’lmaganlarning tovarlaridan 5%, musulmonlarnikidan esa 2,5% boj
solig’i olingan. Demak, ingliz tovarlari uchun imkoniyatlar ancha cheklangan
bo’lgan. «Rus kompaniyasi» josuslari Xivada, Nodirshox qo’shinlari Xivani
egallashganigacha, ya’ni, 1740 yili 15 dekabrgacha qolishgan. Ular o’z tovarlarini
eronliklarga sotib bo’lishgan, ammo pullarini hali olishmagan ekan.
R.Xogg eronliklarga nasiyaga bergan mollarining pullarini olish maqsadida
Xivada qolgan, so’ng Rossiyaga qaytmoqchi bo’lgan. G. Tompson esa Buxoroga
jo’nagan. R.Xogg faqat 1741 yili aprel oyida Xivadan jo’nab ketishga muvaffaq
54

bo’lgan. Yo’lda o’g’rilar tomonidan talangan R.Xogg Orenburg orqali 1742 yil
bahorda Peterburgga etib borgan.
Buxoroga kelgan G.Tompson savdo aloqalarining ilgarigi davrga nisbatan
yomonlashganligini ko’radi. U Buxoroda etishtiriladigan va ishlab chiqiladigan
mahalliy mahsulot turlari bilan, Buxoro bozorlari va uning tashqi savdo aloqalari
bilan qiziqadi. G.Tompson buxoroliklarning evropa tovarlariga ehtiyojini
o’rganib, buxoroliklarning evropa tovarlariga talabi kamligini, movut kabi
tovarlardan faqatgina bosh kiyim tikishda foydalanishini aniqlagan. U evropa
tovarlarini Buxoro bozorlariga olib kelib, tavakkal qilishdan foyda yo’q, degan
xulosaga keladi.
G.Tompson Buxoroda boj solig’i olinishiga o’z e’tiborini qaratgan.
Buxoroda hamma keltiriladigan mollardan 1%, olib chiqiladigan mollardan esa
10% soliq olingan. Tinchlik davrlarida boj solig’idan keladigan foyda yiliga 1000
dukatni tashkil qilgan. Xuddi shunday, Xiva xoni xazinasiga tushadigan boj solig’i
foydasi yiliga 100 dukatgacha etgan. Shundan ko’rinib turibdiki, Xivada Buxoroga
nisbatan savdo aylanishi ancha past bo’lgan.
Bu kabi xolatni biz XVI asr o’rtalarida Xiva va Buxoroga kelgan A.
Jenkinson ma’lomotlarida ham uchratgan edik. Bir asr muqaddam Jenkinsonning
bergan fikrini G.Tomson va R.Xogglar ham tasdiklab turibdi. Har ikkalasi Buxoro
bozorlarida o’zlari olib kelgan movutga xaridor topa olishmagan va bu erda
Evropa tovarlari narxi hu darajada pastki tavakkal qilib, xatarli yo’llar bilan
tovarlarni olib kelib sotishdan foyda yo’q, degan xulosaga kelishgan.
Aftidan, G.Tompson va R.Xogglar ushbu ma’lumotlarning Rossiya orqali
o’tishini hisobga olib, rus hukumatining va rus sanoat doiralarining diqqatini
ataylab chalg’itishga uringan ko’rinadi. Mazkur ekspeditsiyadan keyin
G.Tompson Buxoroga, R.Xogg esa Peterburga qaytib ketadi.
Xuddi shu davrda Ozarbayjon, Eron va Kaspiybuyi viloyatlarining
o’rganilishi natijasida inglizlar bu xududda savdo qilish foydali deb bilishgan. Ular
bu xududlardan nafaqat ingliz tovarlari uchun bozor, balki xom ashe manbai
sifatida foydalanishni afzal ko’rishgan.
55

Yuqorida zikr etilgan D.Elton va M.Gremlarning ekspeditsiyasi o’z
yo’nalishi bo’ylab vaziyatni o’rganib, ular Mashhadda savdo kontorasini ochib, u
orqali ingliz mollarini Eron, Afg’oniston, Hindiston va O’rta Osiyoga tarqatish
mumkin degan xulosaga keladilar. Buning uchun tovarlarni Londondan
Peterburgga, so’ng Astraxan, u erdan Kaspiy dengizi orqali Astrobod va so’ng
Mashhadga olib kelishi kerak edi.
Shunday kilib, ekspeditsiyalar natijasida ingliz savdogarlari orzulariga
erishgan. D.Elton va M.Gremlar Kaspiy dengizi bo’ylarida ingliz savdosini
kengaytirishdan katta foyda olish mumkin deb hisoblashgan. Hatto Eron shoxi
Nodirshoxning o’g’li Rizoqulidan «Rus kompaniyasi»ga savdo qilish uchun
imtiyozlar berish haqida farmon ham olgan edi.
YUqoridagi ikkita kompaniya vakillarining bergan ma’lumotlarini tahlil
qilish natijasida ularning bir biriga qarama-qarshi xulosaga kelishgani ma’lum
bo’ldi. D.Elton bilan M.Grem Volga-Kaspiy savdo yo’li Eronga borish uchun juda
qulay va bexavotir, hamda bu erda, Eron va Ozarbayjon viloyatlarida ingliz
savdosini kengaytirish Angliya uchun katta foyda keltiradi, deb hisoblashgan.
Shunisi e’tiborga molikki, XVIII asrda hind savdogarlari Astraxanda ham
savdo qilishgan ekan. Ma’lumotlarda hind savdogarlarining turli mamlakatlardan,
xususan, Xiva va Buxorodan Astraxanga tovarlar olib kelganligi qayd etiladi.
Jumladan, 1733-1734 yillarda hind savdogarlari Rossiyaga, xususan, Astraxanga
Bokudan 126 to’p, Gilyandan 56 to’p, Darbanddan 12 to’p, Xivadan 3 to’p va
Buxorodan 1 to’p tovarlar; 1744-1745 yillarda Gilyandan 50, Bokudan 24,
Darbanddan 23, Shemaxadan 1 to’p tovar Lar keltirgan. Lekin 1744-1745 yillarda
O’rta Osiyodan hind savdogarlarining mol olib kelganligi daftarlarda qayd
qilinmagan ekan. XVIII asrning birinchi yarmida hindlarning O’rta Osiyo bilan
savdo aloqalari biroz kamroq bo’lgan. Jumladan, 1737 yil hind savdogarlari
Xivadan 1187 rub.lik, 1739 yil 1740 rub.lik va 1742 yil 1181 rub.lik tovar
keltirgan. Ma’lumotlarga ko’ra, xiva va buxoro ip gazlamalari, paxtasi, oshlangan
qo’y terisi va qo’zi terisini Eronda sotib olishgan. Demak Xivadan hind
savdogarlarining Xiva tovarlarini kam olib kelishining sababi, bu tovarlarni
56

hindlar Erondan sotib olib, so’ng Astraxanga keltirilganligi ekan.
Xulosa shulkim, mavjud manbalar, elchi va savdogarlarning ko’rsatmalari,
elchilarning kundaliklarida e’lon qilingan xabarlar bizga Xiva xonligining tashqi
iqtisodiy aloqalari to’g’risida muhim ma’lumotlarni berishi bilan hozirgi kunda
ham o’zining qimmatini saqlab qolmoqda. Keltirilgan dalilalarga asoslanib, Xiva
xonligi XVI-XVIII asrlarda Buxoro, Eron, Hindiston va Rossiya davlatlari bilan
qizg’in savdo va diplomatik munosabatlarni yo’lga qo’ygan deyish mumkin.
Xiva xonligining qo’shni sharq davlatlari bilan savdo aloqalarini o’rganish
uning Rossiya bilan iqtisodiy aloqalari majmuida ko’rib chiqsak maqsadga
muvofiq bo’ladi. Sababi, O’rta Osiyo xonliklarining Rossiya bilan tashqi iqtisodiy
aloqalari so’nggi o’rta asrlarda yildan - yilga tobora jadallashib borganligi va
Rossiya tovarlari O’rta Osiyo xonliklari orqali Xitoy, Hindiston , Eron va boshqa
mamlakatlarga kirib borganligi kuzatiladi.
Demak, Xiva Rossiya bilan na faqat siyosiy va iqtisodiy munosabatlar
o’rnatgan, hattoki u Rossiyaning sharq davlatlari bilan aloqasida vositachi davlat
ham bo’lgan. Rossiyaning Xiva va Buxoroga va ular orqali sharq davlatlariga
jo’natgan savdogarlari va missiyalarining yozma bildirishnomalari, hisobotlari biz
uchun manba vazifasini o’taydi, chunki ularda Xiva xonligining siyosiy va
iqtisodiy hayoti haqida batafsilroq malumotlar talayginadir. Masalan: N.A.Xalfin
Rossiyaning O’rta Osiyo xonliklari bilan savdo munosabatlarida xivaliklarning
muhum rol o’ynashini ta’kidlagan. Xivaliklar tuyalarda tovarlar bilan Buxoroga
borishgan, u erda buxoro tovarlari va chet elmollarini olib Orengburg, qirgiz
cho’llari orqali, yoki Mang’ishloq va Kaspiydengizi orqali Astraxanga borishgan.
O’rta Osiyo bilan Hindiston va Afg’oniston o’rtasidagi iqtisodiy-savdo
aloqalari to’g’risida XIX asrning 30-yillari boshlarida maxfiy topshiriq bilan
Buxoroga safar qilgan ingliz agenti Aleksandr Borns ko’p xarakterli ma’lumotlar
beradi. A.Borns Astrobod bilan Xiva savdo aloqalari yo’lning notinchligi
vadoimiy hujum xavfi tufayli unchalik taraqqiy etmaganligini bayon qiladi.
Astrobodga bir yilda bitta yoki ikkita Xiva karvoni kelgan bo’lib, ularning har
birida 80 yoki 100 tuya yuk keltirilgan. Borns xabariga ko’ra, Xiva bilan Astrobod
57

oralig’i karvon uchun xatarli bo’lganligi sababli savdo karvonlari Kaspiy
dengizining sharqiy qirg’oqlari bo’ylab yurgan 48
.
XIX asrning 30-yillari boshlarida O’rta Osiyo bozorlarida ingliz va rus
tovarlari o’rtasidagi raqobat tobora kuchaya boradi. Shu davrlarda ingliz tovarlari
Afg’oniston orqali O’rta Osiyo xonliklariga, rus tovarlari esa O’rta Osiyo
xonliklari orqali Afg’onistonga ko’proq kirib kela boshlaydi. Natijada afg’on
savdogarlari xalqaro savdo munosabatlariga tobora keng jalb qilina boshlangan.
A.Borns xabariga ko’ra, afg’on savdogarlari rus yarmarkalariga ham tashrif
buyurishgan. Buxoro savdogarlari afg’on savdogarlarining ingliz tovarlarini O’rta
Osiyo bozorlariga olib kelayotganligidan narozi bo’lishgan .
1838 yilda Qandahor, G’azna, Kobul, Qunduz, Balx, Buxoro kabi Xiva
karvonsaroylari ham nil bo’yog’iga to’lib ketgan. Ma’lumotlarga ko’ra 1838 yil
Buxoro bozorlarida nilning pudi ikki tillo-yu to’rt yoki besh tangadan sotilgan.
Lekin o’sha yillardagi bo’yoqlar sifati avvalgilardan ancha past bo’lgan ekan.
Shuning uchun nilning narxi tushib ketgani rost emish. Bundan avg’on
savdogarlari sezilarli zarar ko’rishgan. 1838 yili har bir tuya yukdan (16 pud)
birtillodan zarar ko’rilgan ekan .
Orenburg general-gubernatori Perovskiy ham afg’on savdogarlarining
Buxoro va Xivaga ko’plab ingliz tovarlarini olib kelayotganligini e’tirof qilib,
ularni rus tovarlariga nisbatan ancha past narxlarda sotayotganligidan mamnun
bo’lgan. Biroq, shunga qaramasdan ingliz tovarlarining xaridorlari kam. Buning
sababi afg’onlar ingliz tovarlarini Buxoro va Xiva tovarlariga ayirbosh qilmasdan,
faqat naqd pulga sotishadi, deb ta’kidlagan edi .
Afg’onistonning ichki va tashqi tranzit savdo aloqalarida mamlakatda
yashovchi afg’on savdogarlari kabi tojiklar, hindlar va eronlik savdogarlar katta
rol o’ynagan. Ko’chmanchi afg’on qabilalari hisoblangan povinda vositachi rolini
bajargan. Elfinston ma’lumotiga ko’ra, povinda orasida XIX asr boshlarida 3000
f.sterl. boylikka ega bo’lgan bir nechta savdogarlar bo’lgan. Ular O’rta Osiyo bilan
Hindiston o’rtasida hamkorlik qilgan.
48
Borns A. Puteshestvie v Buxaru. CH. III. M., 1949. c. 172.
58

XIX asrning 40-yillarida Rossiyada Xiva xonligi haqida bir qator maqolalar
e’lon qilina boshlaydi. Jumladan, 1840 yilda e’lon qilingan G.Gilmersenning
“Xiva, v nineshnem svoem sostoyanii” maqolasida Xivaning Afg’oniston bilan
savdo qilishi, hattoki, Xivada 15 afg’on oilasi yashaganligi, ular asosan savdo
qilish uchun Xivaga kelishganligi, ba’zilari tabiblik bilan ham shug’ullanganligi
ta’kidlangan 49
.
U makolada karvonlardan boj solig’i pul bilan olinishi va aniq soliq miqdori
belgilanmaganligi, soliq avval Urganchda, keyinchalik Xivada olinganligini xabar
kiladi. U xonlikning qovun, tarvuz, qovoq, sariq va oq sholg’om, tump, sabzi,
qand, no’xot, piyoz, turk loviyasi, bodring, kartoshka kabi ekin turlari haqida
ma’lum kilib, Xivaning ho’l mevalarga boy emasligi sababli juda qimmat
bo’lganligini va uni faqat badavlat kishilar sotib olishganligini ta’kidlagan. Mayiz
va jidda Mashhaddan keltirilgan va u aroq tayyorlashda ishlatilgan. Bir pud Eron
mayizi 16 tanga (8 rub.) turgan. Mahalliy uzumdan kuchsiz aroq tayyorlangan va
uning bir shtofi (chelakning o’ndan bir qismiga barobar keladigan vino, aroq
o’lchovi va shu miqdordagi aroq, vino) 5 tanga turgan. Bir funt olma Xozaraspda
taxminan 10 kop. bo’lgan, tarvuz va qovunlar arzon bo’lib, katta qovun 3 kop.dan
5 kop.gacha sotilgan. Gilmersen Xiva qo’shinlari qilich, nayza, miltiq bilan
qurollanganligi, sardorlari sovut kiyganligi, sovut Erondan
keltirilganliginita’kidlagan .
1840 yilda bosilib chiqqan iikinchi maqolada Xivanig ichki va tashqi savdo
aloqalari to’g’risida ma’lumot berilgan. Mamlakat ichki savdosi unchalik muhim
bo’lmay, unda asosan g’alla va mayda narsalar, qullar sotilganligi xabar qilingan.
Mazkur maqolada Xiva butun Osiyoning savdo yo’llari kesishgan joyda
joylashgan, undan Hindiston, Xitoy, Eron, umuman Sharqiy va Janubiy Osiyo
mamlakatlariga boradigan yo’llar boshlanadi, deb uning geografik jihatdan qulay
ekanligini e’tirof qila turib, yana Xivaning cho’l zunasida joylashganligi uchun
o’zining mahsulotari bilan keng savdo qilolmaydi, deb qo’shib qo’yilgan. Xiva
Rossiyaga boradigan hamma qisqa savdo yo’llari kesishgan joyda joylashgani
49
Gilmersen G. Xiva v nineshnem svoem sostoyanii. Vir. «Otechestvennie zapiski». 1840. s. 105.
59

uchun Osiyo tovarlari uchun ombor vazifasini o’taydigan joy bo’lib qolgan.
Sartlar Osiyoning turli joylaridan tovarlar sotib olib, ularni Orenburg va
Astraxanga etkazib bergan va u erda o’z tovarlarini yupqa movut, barxat, kumush,
tillo, qand, igna, ustara, pichoq, yupqa bo’z, ko’zgu, qog’oz, mis, qo’rg’oshin va
cho’yanidishlar, hamda boshqa Evropa tovarlariga ayirbosh qilgan.
1840 yillarda Buxoroda bo’lgan Xanikov Buxoroning Xiva bilan savdo
munosabatlari haqida ma’lumotlar qoldirgan. Amudaryodan yozda o’tish qiyinligi
sababli Buxoro Xivaga kuzning oxirlari va qishda savdo karvonlari jo’natgan.
Xivadan Buxoroga asosan olma va oshlanmagan teri keltirilgan. Muallifning
yozishicha, faqat shu ikki tovar bilan Buxoroda savdoni davom ettirish qiyin,
shuning uchun xivaliklar Orenburgdan cho’yan va teri buyumlarini ko’proq sotib
olib Xivaga keltirishgan. Rus metal buyumlarining bir qismi Buxoroga ham olib
borilgan 50
.
Xiva xonligi haqidagi ma’lumotlardan biri 1843 yili «Manufaktur i
torgovlya» jurnalida nashr qilingan maqola hisoblanadi. Unda yozilishicha,
Rossiya, Eron, Qo’qon va Buxorodan metal buyumlar: qo’rg’oshin, mis, temir,
cho’yan oladi. Xiva tovarlari tuya va kemalarda suv yo’li orqali Rossiya, Eron va
Buxoroga olib borilgan.
Maqolada 1837 -1838 yillardagi tillo va kumush tangalar kursining
muntazam o’zgarib turishi haqida ma’lumot beriladi. Xabardan Xivada
muomalada bo’lgan pullar kursi haqidagi ma’lumot ham o’rin olgan. Unda
yozilishicha Xivada tillo pul zarb qilingan. 1 tillo 26-35 tanga yoki 15 rub.ga teng
kelgan, 2 tanga (kumush pul) 1 abbosiy chaqaga teng kelgan, 1 abbosiy 1 rub.ga
tenglashtirilgan. Demak, 1 tillo qiymat jihatidan 15 rub.ga mos kelsa, u holda 1
tanga 50 rus kop.ga to’g’ri kelgan. O’sha paytda tillo va mis narxi oshib ketgan,
ammo Erondan olinadigan kumush narxi pasayib ketgan ekan, tillo 15 rub.ga
ko’tarilgan.
Mazkur makolada Xiva orqali Rossiya Eron va Buxoro bilan savdo qilishi
va Xivadan ketadigan tuyadan bir zolotnikdan, Xivaga kirib keladigan tovarlardan
50
Xanikov N. Opisanie Buxarskogo xanstva. SPb., 1843.
60

esa 1/40 miqdorda soliq olinishi xabar qilingan. Bozorlarda va savdo bo’ladigan
joylarda boj solig’i olingan. Sotilgan tuya uchun xazinaga 3 rub., ot, ho’kiz va
qoramol uchun 1 r,, qo’ydan 50 kop. soliq olingan .
G.I.Danilevskiyning «Opisanie Xivinskogo xanstva” asaridagi ma’lumotlar
orasida Xivaning Qo’qon kabi Hirot va Mashhad bilan to’g’ridan-to’g’ri savdo
aloqalariga ega emasligi, vaholanki, savdo karvonlari Erondan to’g’ri Marv orqali
o’tib, Xiva xonligining hech qaerida to’xtamay to’g’ri Buxoroga o’tib ketishi qayd
etilgan. U Xiva xonligi haqidagi barcha ma’lumotlarni tahlil qilib, Xiva uchun
yagona va mumkin bo’lgan savdo Rossiya bilan savdodir, degan xulosaga kelgan.
Xivaliklar o’zining karvonlirini rus tovarlari bilan to’ldirib Xivaga olib ketishi
mumkin, deb hisoblagan. Boshqa mualliflar kabi, G.I.Danilevskiy Xivada
musulmon savdogarlardan 2%, rus savdogarlaridan 5% boj solig’i olinganligini
ta’kidlaydi. Masalan deydi u, 1842 yil Rossiyaga keltirilgan va olib
ketilgantovarlar 700000 rub.gacha etgan bo’lib, boj solig’i 35000 rub.ni tashkil
qilgan .
1850-54 yilarda Rossiyaga Buxorodan Orenburg va Troitsk orqali 1193 r. 43
k.lik jami 60 p. 51 f., Toshkentdan Troitsk orqali 21300 r.27 k.lik 1,317p. 34 f.
choy keltirilgan. Demak, choy asosan Xitoydan Toshkent orqali Rossiyaga
ko’proq keltirilgan ekan. 1853 yilda Xivadan Rossiyaga 160 r.s.ga 4 pud indigo
keltirilgan 51
.
P.Nebolsin ma’lumotlariga ko’ra, XIX asr o’rtalarida Xiva Eron va Buxoro
bilan savdo qilgan bo’lib, Erondan, deyarli birgina Mashhaddan Xivaga uzunligi
36 arshin (0,711 metrga teng uzunlik o’lchovi), ya’ni 25 metr) va eni 11-12
vershok (4,4 sm ga barobar uzunlik o’lchovi) ya’ni 48,4-52,8 sm lik) mayda gullik
va qirg’oqlari yashil yirik guldastali chit o’ramlari keltirilgan. Bunday chitlarning
bir bo’lagi 1,5 tillodan 2 tillagacha sotiladi. Bu tovarlar evaziga Xiva Eronga tanga
pul, rus va mahalliy charm, rus movuti, xiva ipagi, kunjut va boshqa
buyumlarnichiqaradi. Xivaga Koshg’ardan Qo’qon orqali ko’k choy keltirilgan .
XIX asr 70-yillarida nashr qilingan maqolada Xivaning Astrobod bilan
51
Grigorev V.V. Razbor sochineniya P.I.Nebolsina: “Ocherki torgovli Rossii s Sredneyu Azieyu”.1856. s. 175.
61

savdo aloqalarida yovmud turkman qabilasi faol ishtirok etgan bo’lsa, cho’l orqali
Mashhad Buxoro savdosida esa tekya turkman qabilalari qatnashganligi hikoya
qilinadi. Cho’l xududlaridan Xivaga va u erdan Buxoroga asosan qullar, otlar,
tuyalar, qo’ylar, gilamlar, kiygiz va mayda qaqir-ququrlar olib borilgan. Qullar
fakat pulga sotilgan, kolganlari esa ayirbosh qilingan. Xiva va Buxorodan g’alla,
qo’zi terisi, rus metal buyumlari va ip gazlamalar turkman
qabilalariga chiqarilgan 52
.
Xiva va cho’l xududlari orqali savdo aytaylik asrlar davomida davom etib
kelmaganda edi, XIX asrning 70-yillarida bu darajadagi savdo haqida gap bo’lishi
ehtimol edi. Xulosa shulkim, Xiva va Turkmanlar yurti o’rtasidagi savdo o’ziga
xos xususiyatga ega bo’lganki, buni sotiladigan tovarlar ro’yxati ham tasdiklaydi.
Xivaning
Astrobod bilan savdosi esa yovmud qabilalari orqali amalga oshirilgan
bo’lib, yovmud turkmanlari 100-150 tuyada taroq uchun ishlatiladiga qoraqayin
daraxti va unchalik ko’p bo’lmagan neft keltirishgan. Eronga chegaradosh
turkmanlar ot, tuya, qo’y, gilam, to’z, neft chiqargan, uning o’rniga Erondan
qurol,yog’och, porox, tamaki, bo’yok va mevalar keltirilgan .
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki mavjud manbalar, elchi va
savdogarlarning ko’rsatmalari, fundamental asarlar, hamda rus axborotida e’lon
qilingan maqolalar bizga Xiva xonligi haqida, qolaversa xonlikning tashqi
iqtisodiy aloqalari to’g’risida muhim ma’lumotlarni berishi bilan hanuzgacha o’z
qadrini saqlab qolmoqda. Ko’rib o’tganimizdek, Xiva xonligi XIX asrda Rossiya
bilan juda yaqin savdo-iqtisodiy munosabatlariga kirishgan. Xonlik an’anaviy
savdo aloqalarini davom ettirgan holda Buxoro, Eron va Hindiston bilan ham
munosabatlarni jadallashtirgan. Hattoki, xonlik Rossiya bilan sharq davlatlari
o’rtasidagi savdo munosabatlarida vositachi davlat vazifasini ham bajargan.
Biroq Rossiya O’rta Osiyoni bosib olish maqsadlarida Angliya manfaatlari
bilan to’qnash kelib qoldi.
1764 yili Hindistondan Fransiyani siqib chiqarilib, uning mustamlakasiga
52
Nashi slsedi v Sredney Azii. Xiva i Turkmeniya s bolshoyu kartoyu. SPb., 1873. s. 34.
62

aylantirilishi natijasida Buyuk Britaniya «nigohini» O’rta Osiyoga qaratilishi
Rossiyani tashvishga solib qo’ydi va bu ikki imperiya o’rtasida o’zaro raqobat
ko’chaydi. Inglizlar josuslik maqsadlarida 1824 yili Markfordni, 1831 yili A.
Byornsni Buxoroga, 1843 yili kapitan Ebbortni Xivaga, Volerni Buxoroga
yuborib, O’rta Osiyo to’g’risida ma’lumotlar to’play boshladilar. 1838-1842
yillarda ingliz- afton urushlari natijasida mag’lubiyatga uchrasada O’rta Osiyo
bozorini qo’lga kiritish maqsadidan voz kechmagan edi. Angliya hukumati 1841-
1842 yillarda o’z maqsadlarini ko’zlab Rossiyaning O’rta Osiyoni istilo qilishining
oldini olish maqsadlarida Stoddart va Kannolini xonliklariga maxsus missiya bilan
yubordi. Xonliklarning harbiy kuchlarini birlashtirishga Qo’qon va Xiva xonlari
(Sheralixon va Olloqulixon) rozi bo’lishdi. Buxoro amiri Nasrullaxon esa ingliz
elchilarini qatl qildirdi. Chor Rossiyasi va xonliklar o’rtasida nifoq urug’ini sochib,
undan ustakorona foydalandi. Podsho Rossiyasining O’rta Osiyoni tezroq
eg’allashidan asosiy maqsadlari nimalardan iborat edi?
1. Bu davrda Rossiya - G’arbiy Evropa mamlakatlari va AQSHdan iqtisodiy
jihatdan orkada qolayotgan edi: 1860 yil Rossiya Fransiyadan 7,2 barobar,
Gyormaniyadan 9 barobar, Anliyadan 18 barobar kam sanoat mahsuloti ishlab
chiqargan edi. Ishlab chiqarilgan mahsulotining sifati past, tannarxi esa yuqori edi.
SHu sababli rus tovarlari Evropa bozorida raqobatga bardosh beraolmas edi.
Rossiya uchun yangi bozor tekin xom-ashyo manbai kerak edi.
2. 1855-1857 yillardagi Qrim urushida Rossiyaning mag’lubiyatga uchrashi
natijasida Bolqondagi «orzusini» amalga olmaganligi O’rta Osiyoning ahamiyatini
yanada oshirdi. Ikkinchi tomondan urushda Angliyani Turkiya tomonidan turib
Rossiyaga qarshi urushganligi uchun «otni qamchilab O’rta Osiyoni bosib olish
unga dimlomatiya tarsakisini» bermoqchi bo’ldi.
XULOSA
O’rta Osiyoda shakllangan uchta mustaqil - Buxoro, Xiva va Qo’qon
63

xonliklari tarixiga bag’ishlab alohida-alohida asarlar yaratilgan edi.
Bu tarixiy asarlar mazkur xonliklarning tarixini o’rganishda asosiy manba
bo’lib xizmat qiladilar. Xiva xoni va tarixnavisi Abulg’oziy tomonidan tarixiy
asarlar yozish an’anasi, keyinchalik atoqli tarixnavislar va ajoyib shoirlar
SHermuhammad Munis, Muhammad Rizo Ogahiy va Muhammad YUsuf Bayoniy
tomonidan davom ettirilgan edi. Xorazm tarixi bo’yicha yozilgan hamma tarixiy
asarlarni o’zbek tilida ijod etgan mazkur tarixnavislar bir-birlarining ishini davom
ettirib, uzoq davrni o’z ichiga qamrab olgan Xiva xonligi tarixini o’rganishda
ajoyib ma’lumotlarga boy qator qimmatli tarixiy asarlar yaratildi.
Bitiruv malakaviy ishda ushbu asarlarning tahlili asosida Qo’ng’irotlarning
hukmronligi davrida davlatning tashqi va ichki siyosatiga doir qator yangi fikrlar
o’rganildi .
Qo’ng’irot urug’idan bo’lgan Eltuzar (1804 — 1806) o’zini xon deb e’lon
qiladi. Shundan so’ng Xorazmda shu suloladan Muhammad Rahimxon I (1806 —
1825), Olloqulixon (1825-1843), Rahimqulixon (1843—1846), Muhammad
Aminxon (1846 — 1855), Abdullaxon (5 oy), Qutluqmurodxon (7 oy), Sayid
Muhammadxon (1856 — 1865), Muhammad Rahimxon II — Feruz (1865 —
1910), Asfandiyorxon (1910 — 1918)lar hokimlik qilgan. Xivalik tarixchi olimlar
tomonidan XVII — XIX asr va XX asr boshlarida Xiva xonligi tarixi bilan bog’liq
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotini o’rganishda mufassal ma’lumot
beruvchi «Shajarayi turk», «Shajarayi tarokima», «Firdavs ul-iqbol», «Riyoz ud-
davla», «Zubdat ut-tavorix», «Jomi’ ul-voqeoti sultoniy», «Gulshani davlat»,
«Shohid ul-iqbol», «Shajarayi Xorazmshohiy» va «Xorazm tarixi» nomli qator
qimmatli tarixiy asarlar yaratildi.
Shuni ta’kidlab o’tish zarurki, bu qo’lyozma tarixiy asarlar o’z davrining
ilg’or fikrli kishilari tomonidan yozilgan bo’lsada, o’sha davrdagi hukmdorlar
ra’yidan o’tolmasdan, ularning manfaatlariga mos qilib yozilgan edi. Chunki
mualliflar shu tarzda yozishga majbur edilar. Bu asarlarda qo’shni xalqlar sha’niga
aytilgan «tug’yonkor», «isyonkor», «mufsid» kabi noloyiq iboralarni ham
uchratamiz.
64

O’z davri va muhitining ta’siri tufayli mavjud kamchiliklarga qaramay,
Xorazmda tasnif etilgan mazkur tarixiy asarlar, Xiva xonligining XVII — XIX va
XX asr boshlaridagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotini o’rganishda
aniq ma’lumot beruvchi asosiy manba bo’lib xizmat qiladilar.
Xiva xonligining siyosiy hayotida ro’y bergan katta voqealardan biri Xiva
xonligini podsho Rossiyasi tomonidan bosib olinishi edi. Muhammad Yusuf
Bayoniy o’zining «Shajarayi Xorazmshohiy» asarida bu masalaga juda mufassal
to’xtalib o’tgan va bu borada juda qimmatli ma’lumotlarni keltirgan.
Ayniqsa, shaharlarni mudofaa qilishda olib borilgan ishlar, ko’rsatilgan
qarshiliklarga qaramay, Xiva xonligiga qarashli shaharlarning podsho Rossiyasi
armiyasi tomonidan birin-ketin bosib olinishi va chor generallarining bu erda olib
borgan shafqatsiz siyosati aniq ko’rsatib berilgan. Bayoniy shu davrda ana shu
voqealar ichida yashagan, ularni o’z ko’zi bilan ko’rgan va u voqealarning tirik
shohidi edi. Bu masalani aniq ma’lumotlar asosida o’rganishda va yoritishda Xiva
tarixnavisi Bayoniy tomonidan yozilgan bu tarixiy asar katta ahamiyat kasb etadi.
Xiva xonligining Buxoro, Qo’qon xonliklari, Rossiya va Eron bilan olib
borgan diplomatik va savdo munosabatlarini o’rganishda ham bu asarlarda
anchagina ma’lumotlarni uchratamiz. Biz Abulg’oziy, Munis, Ogahiy va Bayoniy
asarlarini o’qir ekanmiz, Xiva xonligiga Buxoro, Kuqon xonliklaridan, Rossiya va
Erondan ko’plab elchilar kelganligi va ularga javoban u mamlakatlarga ham
elchilar yuborilganini ko’ramiz. Xonlikning iqtisodiy hayotida feodal er egaligi,
sug’orish ishlari va yangi erlarni o’zlashtirish va soliq masalasi asosiy
masalalardan edi. Bu masalalar bo’yicha ham mazkur tarixnavislarning asarlarida
ancha ma’lumotlar keltirilgan.
Xonlikning iqtisodiy hayotida asosiy masalalardan biri bo’lgan soliq
masalasiga kelsak, xivalik tarixchilar o’z asarlarida voqealarni bayon etar ekanlar,
xonlik hududida bo’lgan shaharlar va qishloqlarga kimlarning soliq yig’ish uchun
borganligi, qaysi davrlarda qaysi xalqlarning Xiva xonligiga soliq to’laganliklari
haqida ham ma’lumotlar keltirib o’tganlar. Savdogarlardan, shuningdek, Xiva
xonligi hududidan o’tgan Buxoro xonligiga tegishli savdogarlardan ham olingan
65

soliqlar haqida ham ba’zi ma’lumotlarni uchratamiz.
XVII— XIX asrlarda va XX asr boshlarida Xiva xonligida qurilish ishlari
bo’yicha ham ma’lum ishlar amalga oshirilgan. Madrasalar, masjidlar,
qal’alar,bog’lar, ko’priklar va boshqa shu kabi inshootlar qurilgan.
Qo’ng’irotlar hukmronligi XX asr boshlarida mustabid sovet davlati
xokimiyatining o’rantilishi bilan inqirozga uchradi. Lekin ikki asrdan ortiq davrda
hukmronlik qilgan bu sulola davrida Xiva xonligi ijtimoiy, iqtisodiy, madaniyat va
fan sohalarida etakchi davlat darajasiga ko’tarildi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR RO`YXATI
1. I. Karimov “Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo`lida xizmat
66

qilish-eng oliy saodatdur” T. O`zbekiston. 2015y
2. I. Karimov Yangilanish va barqaror taraqqiyot yo’lidan yanada izchil
harakat qilish xalqimiz uchun farovon tkrmush sharoiti yaratish- asosiy
vazifamizdir. T. ”O’zbekiston” 2007 y.
3. I. Karimov «Biz tanlagan yo’l demokratik taraqqiyot va ma’rifiy dunyo
bilan hamkorlik yo’li» T., t. 11, «O’zbekiston», 2003 y. 266-267 betlar.
4. Bizning bosh maqsadimiz jamiyatni demokralashtirish va yangilash,
mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T., «O’zbekiston», 2005 y.
5. Karimov I.A. O’zbek xalqi hech qachon hech kimga qaram bo’lmaydi.
T., «O’zbekiston», 2005 y.
6. I. Karimov - «O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida...» T., O’zbekiston.
1997 yil. 14-bet.
7. I. Karimov - «Tarixiy xotirasiz - kelajak yo’q» T. SHarq 1998 yil.
8. Azamat Ziyo «O’zbek davlatchiligi tarixi» T. «Sharq» 2000 y.
9. X. Ziyoev. Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi
kurash. T. « Sharq» . 1998 y.
10. A.Abdurasulov “Xiva tarixiy-etnografik ocherklar” Toshkent 1997 yil.
35- bet.
11. Davlatyor Raxim, SHohnazar Matrasul, Feruz - shoh va shoir qismati. T.
«G. G’ulom», 1991 y.
12. Davlatyor Raxim, SHohnazar Matrasul, Feruz - shoh va shoir qismati. T.
«G. G’ulom», 1991 y.
13. Icxoqxon Junaydullaxo’ja o’g’li Ibrat. Farg’ona tarixi. T. «Kamalak».
1991 y.
14. Qo’shjonov O., Polvonov N. Xorazmdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar
va harakatlar. -T.: 2007.
15. Lobachevskiy V. Xivinskiy rayon. — T., 1912.
16. Majid Hasaniy. Turkiston bosqini. T. «Nur»,1992y
17. Matniyozov M. Xiva xoonligida yashagan xalqlar va ularning xonlik
ijtimoiy-siyosiy hayotida tutgan o’rni va roli.
67

18. Matrasulov SH. Pervaya tipografiya v Xorezme // “Xorezmskaya
pravda”, 1994, 22 sent.
19. Maxmudov M. Pervaya bolnitsa v Xorezme // “Sov-e zdr-e”, 1984
20. Mirzaolim Mushrif. Qo’qon xonligi tarixi. T. «G. G’ulom».1995 y
21. Mulla Olim Maxdum Hoji. Tarixi Turkiston, Qarshi «Nasaf» 1992 yil.
22. Munirov Q. Xorazmda tarixnavislik.-T.: 2002.
Internet saytlari:
www. TSUE.uz.
www. Fan.uz.
www. Akademi uz.
68

UMID BEKMUHAMMAD
GENERAL BO`LGAN XONLAR
70

76Kaspiy
Dencizi
Turkmanlar

Qo’ng’irot inoqlari hukumronligi davrida Xiva xonligining ichki va tashqi siyosati

Купить