Qo‘qon xonligi tarixi tarixnavisligini shakllanishi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	68.0KB
Покупки	3
Дата загрузки	11 Май 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Samandar Dehqonov

Дата регистрации 02 Апрель 2024

60 Продаж

Qo‘qon xonligi tarixi tarixnavisligini shakllanishi

Купить

QO‘QON XONLIGI TARIXI TARIXNAVISLIGINI SHAKLLANISHI
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………….….3-8
I BOB. QO‘QON XONLIGI TARIXIGA OID YOZMA MANBALAR. QO‘QON
TARIXNAVISLARI ASARLARI TASNIFI.
1.1. Qo‘q on xonligi tarixiga oid yozma manbalarning asosiy guruhlari. Qo‘qon
tarixnavislari asarlarining manbalari.………….………………….9-17
1.2. Qo‘qon tarixnavislik maktabi shakllanishi..……………………….…18-26
II BOB. QO‘QON XONLIGI TARIXIGA OID RUS VA YEVROPA
MANBALARI. ARXIV HUJJATLARINING O‘RGANILISHI.
2.1. Qo‘qon xonligi tarixiga oid rus va yevropa tillaridagi yozma manbalarning
umumiy tavsifi..……………………………………………27-30
2.2. Qo‘qon xonlari arxivi hujjatlarining o‘rganilishi. Rus arxividagi hujjatlar.
………………………………..………………………………..….30-33
XULOSA……………………………………………………………….…..37-38
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI……………………39-41

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Tarix va tarixiy jarayonlar, siyosiy-tarixiy vaziyat ularning
ro‘y berishidagi asosiy sabab va xususiyatlarini ilmiy jihatdan tadqiq etishda har
tomonlama tahlil qilish tarixiy haqiqatning yuzaga chiqishida katta omil sanaladi.
Bugungi kungacha tadqiqotchilar tomonidan o‘zbek xonliklari tarixini o‘rganishga
ko‘plab marotaba murojaat qilingan va xonlik tarixining turli muammolari
yuzasidan ilmiy tadqiqotlar olib borilgan bo‘lsada, bugungi kungacha xonliklar
davri tarixining barcha masalalari to‘lig‘icha tadqiq qilib bo‘lingan deb bo‘lmaydi.
O‘zbekiston mustaqillikka erishishgandan so‘ng Vatan tarixining barcha davrlari,
xususan o‘zbek davlatchiligi an’analarini chuqur idrok etish , bu yerda mavjud
bo‘lgan qadimgi va o‘rta asr davlatlari tarixini o‘rganish muhim ilmiy va siyosiy
ahamiyat kasb etdi. Shunday ekan mana shu imkoniyatlardan unumli foydalangan
holda Qo qon tarixnavisligini yoritishga tarixiy asarlarni qaysi tilda yozilganigaʻ
qarab arab, fors-tojik va turkiy guruhlarga bo‘lish mumkin. Ularning har biri o‘z
navbatida umumiy tarixga bag‘ishlangan yoki alohida mamlakatlar tarixiga
taalluqli asarlarga bo‘linadi.
Qo‘qon tarixshunoslik maktabining vujudga kelishida oldingi zamon
tarixchilarining asarlari, shuningdek, Sharq mutaffakirlarining tarixnavislik
an’analari muhim rol o‘ynaydi. Qo‘qon tarixchilari uchun manba bo‘lib xizmat
qilgan yana bir manba – bu folklor , xalq og’zaki ijodidir. Bu rivoyatlar, ertaklar,
dostonlar, asotirlar , matallar va maqollar hind-eron va turkiy xalqlar, sulolalar va
ayrim tarixiy shaxslarning kelib chiqishi, shajarasi to‘g’risidagi fantastik
syujetlardir. Misol tariqasida, ming sulolasini afsonaviy asoschisi Oltin beshik
haqidagi , O‘g’izxon haqidagi hikoyalarni ko‘rsatib o‘tish mumkin. Ma’lumki,
musulmon Sharqida tarixiy asar faqat sof xronikal mavzudagi asar bo‘lmasdan,
balki ayni vaqtda badiiy-tarixiy janrga mansub adabiy asar ham edi. An’anaga
ko‘ra, Sharq tarixchisi, ma’lum bir dunyoqarash, estetik did va qadriyatlar sohibi
sifatida tarixiy voqealarni badiiy tasvirning boy vositalarini qo‘llagan holda bayon
etadi.
O zbekiston Respublikasi Prezident Shavkat Mirziyoyev ta kidlaganidek:
ʻ ʼ

“.....tashqi siyosatimizning ustuvor yo nalishi bo lgan Markaziy Osiyo davlatlariʻ ʻ
bilan ko p asrlik do stlik va yaxshi qo shnichilik, strategik sheriklik va o zaro
ʻ ʻ ʻ ʻ
ishonch ruhidagi aloqalarimizni yanada mustahkamlashga alohida e tibor
ʼ
qaratamiz”1. Markaziy Osiyo davlatlari bilan madaniy aloqalar tarixida
O zbekiston turli davrlarda sivilizatsiyalar tutashgan manzil,
ʻ tinchlik , do stlik va ʻ
madaniyat markazi vazifasini bajarib kelgan va mustaqillikning dastlabki
yillaridanoq, mamlakatimizning milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda, xalqaro
hamjamiyat subyektlari bilan, shu jumladan , mintaqa davlatlari bilan madaniy
aloqalarni o rnatishga kirishilganligi, bu borada dunyo davlatlari bilan madaniy-
ʻ
gumanitar sohalardagi hamkorligini yanada rivojlantirish borasida bir qator
hujjatlarni qabul qilinishi hamda globallashuv jarayonida madaniy aloqalar
ahamiyati tadqiqotni dolzarbligini oshiradi2.
O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 15-fevraldagi “O zbekiston
ʻ ʻ
Respublikasi Madaniyat vazirligining faoliyatini tashkil etish to g risida”gi PQ-
ʻ ʻ
2778-son, 2017-yil 31-maydagi “Madaniyat va san at sohasini yanada
ʼ
rivojlantirish va takomillashtirishga doir chora-tadbirlar to g risida”gi PQ-3022-
ʻ ʻ
son, 2017-yil 16-avgustdagi “O zbekiston badiiy akademiyasi faoliyatini
ʻ
rivojlantirish va yanada takomillashtirishga doir qo shimcha chora-tadbirlar
ʻ
to g risida”gi PQ-3219-sonli, 2019-yil 15-noyabrdagi “Millatlararo munosabatlar
ʻ ʻ
sohasida O zbekiston Respublikasi Davlat siyosati konsepsiyasini tasdiqlash
ʻ
to g risida”gi PF-5876 Farmoni hamda 2020-yil 26-maydagi “Madaniyat va san at
ʻ ʻ ʼ
sohasining jamiyat hayotidagi o rni va ta sirini yanada oshirish chora-tadbirlari
ʻ ʼ
to g risida”gi PF-6000-son Farmoni va O zbekistonning xalqaro madaniy
ʻ ʻ ʻ
aloqalariga doir boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda qo yilgan vazifalarini amalga
ʻ
oshirishda mazkur tadqiqot ishi muayyan darajada xizmat qiladi.
Jamiyat taraqqiyotining real xususiyatlarini chuqur o‘rganish zarurligi, milliy
tarixdagi yuksalish va tanglik davrlarini yangicha metodologik nuqtai-
nazardan turib tahlil qilish , Sovet mustamlakachilarining ko`rsatgan buzg‘unchilik
ta’siriga doir omillarni aniqlash, avvalgi mafkuraviy andozalar va eskicha tafakkur

ko‘rinishlarining takrorlanishiga barham berish yo‘llarini belgilash, jamiyatning
ma’naviy-ahloqiy takomilga erishuvida tarix fanining ta’sirini kuchaytirish lozim.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Xonliklar davri tarixi o‘zbek davlatchiligi
tarixida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan davrlardan biri hisoblansa-da , Xiva,
Buxoro va Qo‘qon xonliklari tarixini o‘rganish va o‘qitishga yetarli darajada
e'tibor berilmagan. Aksincha, xonlarning “qonxo‘rligi”, “axmoqligi”, mingboshi,
qozilarning “axloqsizligi” haqida ertaklar to‘qilgan ediki, xalqning tasavvurida
ularga nisbatan nafrat hissi tarbiyalandi.
Vatan tarixini o‘rganishda tarixiy o‘lkashunoslik ma'lumotlaridan foydalanish
muhimdir. Farg‘ona vodiysida vujudga kelib , o‘z sarhadlarini qisqa muddat ichida
g‘arbda O‘ratepa, Jizzaxgacha, sharqda esa Issiqko‘l hududlarigacha kengaytira
olgan, Xitoy imperiyasi bilan Sharqiy Turkistonda urush olib borib , o‘zi uchun
foydali shartnoma tuzishga majbur qilgan Qo‘qon xonligi tarixini o‘rganish ruslar
davrida ahamiyatli emasdi. A. Hasanov, A. Nabiyev, A. Qayumov, E. Hojiyev, A.
Troitskaya, H. Ziyoyev, H. Bobobekov, F. G‘afforov, V. Akramov, S. Ishanxanov,
V. Ploskix, T. Beysembiyev, E. Xurshut, A. Mahkamov , Sh. Vohidov kabi
tarixchilarning bir necha asarlari e'lon qilingan. Lekin, bu 167 yillik xonlik tarixi
uchun yetarli emas edi3.
Mustaqillik yillarida Qo ‘ qon xonligi tarixini o ‘ rganish uchun keng imkoniyatlar
ochildi . Ilmiy jumallarda va ilmiy-nazariy konferensiyalarda xonlik tarixiga oid
yuzlab ilmiy maqolalar e'lon qilindi. H. Bobobekov, Sh. Vohidov, Y. Qosimov
kabi tarixchilaming asarlari nashr etilib , keng kitobxonlar ommasiga taqdim etildi.
Ustoz tarixchilaming izidan borgan bir necha yosh tarixchilar esa Qo‘qon xonligi
tarixi bo‘yicha tadqiqod ishlarini olib bordilar. Tez orada bu yosh
tadqiqodchilaming izlanishlari o‘z natijasini berdi. Tarix fanlari nomzodi ilmiy
darajasini olish uchun 2004-yilda Z. A. Ilhomov “Aliquli amirlashkar va uning
Qo‘qon xonligi siyosiy hayotida tutgan o‘rni” mavzusida , 2006-yilda B. Ya.
Tursunov “Qo‘qon xonligida harbiy ish va qo‘shin holati, boshqaruvi, an'analari”
mavzusida, Sh. Yu. Mahmudov 2007-yilda “Qo‘qon xonligining ma'muriy-

boshqaruv tizimi (1709-1876-y.y.)” mavzusida, Z. Sh. Madrahimov 2009-yilda
“Qo‘qon xonligida savdo munosabatlari” mavzusida, Sh. T. Qo‘ldoshev 2009-
yilda “Qo‘qon xonligi va Sharqiy Turkiston o‘rtasidagi siyosiy, iqtisodiy madaniy
aloqalar (XVIII-XIX asrning birinchi yarmi) mavzusida dissertatsiyalarini
muvaffaqiyatli himoya qildilar.
2004-yili o‘lka tarixini chuqurroq o‘rganish maqsadida Namangan davlat
universiteti tarix fakuPtetida “Qo‘qon xonligi tarixi” nomli maxsus kurs tashkil
etildi va tez orada fakultet talabalarining eng sevimli fanlaridan biriga aylandi.
Ushbu o‘quv-uslubiy qo‘llanmaning yozilishiga ham tarix yo‘nalishi talabalarining
fanga bo‘lgan qiziqishlari sabab bo‘lgan. O‘quv-uslubiy qo‘llanmada Qo‘qon
xonligi tarixi haqida ma'lumot beruvchi manbalar , adabiyotlar, xonlikning vujudga
kelishi, shart-sharoitlari , minglar sulolasi, ularning xonlikni rivojlantirishdagi o‘rni
haqida ma'lumot berish bilan birga xonlikda ijtimoiy-iqtisodiy ahvol, xonlikning
tashqi siyosati , xalq harakatlari va madaniyatiga doir ayrim ma'lumotlar o‘z aksini
topgan.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Ushbu kurs ishining maqsadi Markaziy
osiyoda qaror topgan Qo‘qon xonligi tarixining tarixshunosligini turli davrlarda
borishini tarix fanining eng samarali va so‘nggi usullari yordamida ochib berish ,
bu davr ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy hayotiga turli davrlarda yas
hab ijod qilgan tarixchilar ya‘ni, XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlaridagi
tarixchilar-olimlar tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlar , XX asr 20-yillaridan
shu asrning 80-yillari oxirlarigacha qilingan tadqiqotlar, mustaqillik
yillarida amalga oshirilgan ishlar , shuningdek, XIX asr oxirlaridan xorij
mamlakatlarida amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar ular tomonidan bildirilgan fikr
va mulohazalarini tadqiq etish va tahlil qilish , shu orqali mavzuning dolzarb
qirralarini yanada ochib berishdan iboratdir.
Yuqorida bayon etilgan maqsadlardan kelib chiqqan holda , mazkur kurs o‘z oldiga
qator muhim vazifalarni qo‘yadi.

Kurs ishining birinchi vazifasi Qo‘q о n хо nligi tari х ini o‘zida aks ettirgan yozma
manbalar d о irasi bilan tanishishdan ib о ratdir. Хо nlik tari х iga о id
mahalliy tari х navislarning asarlari , h о rijiy elchi va sayyohlarning safarn о ma va
esdaliklari, ar х iv hujjatlari al о hida guruhlarni tashkil etib , ularning har biri o‘ziga
хо s va b е takr о r ahamiyatga egadir. Shu bilan birga tari х iy manbalardagi hamma
ma’lum о tlar ham d о im о to‘g‘ri bo‘lav е rmaydi. Shuning uchun ma х sus mavzuni
o‘rganish jarayonida yozma tari х iy manbalar bilan yaqindan tanishib, ularda
k е ltirilgan ma’lum о tlarning to‘g‘riligi darajasini aniqlash uslublarini qo‘llash
zarur.
Bu ma х sus kurs ishining o‘z о ldiga qo‘ygan ikkinchi vazifasidir. Shu as о sda har
bir yozma yodg о rlikning manbaviy ahamiyatini aniqlash usullari o‘rganiladi.
Tari х iy manbalar as о sida ilmiy tadqiq о tlar о lib b о riladi. Ilmiy tadqiq о tlar u yoki
bu tari х iy muamm о ning tari х shun о sligini tashkil etadi. Ana shu tadqiqotlar tarix
fanining rivojlanishini ta’minlaydi. Qo‘qon xonligi tarixini o‘rganish bu xonlik
mavjud bo‘lgan davrdayoq boshlanib , shu kungacha davom etib kelmoqda. Ammo
xonlik tarixiga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlar o‘z mazmuni va ahamiyati jihatidan
bir hil emasdilar. Ularning mazmuni va saviyasi ular yozilgan davr muhiti bilan,
yozma manbalarning qay darajada ilmiy tadqiqotlarga jalb qilinishi bilan ,
qolaversa, tarixchi olimlarning dunyoqarashi va metodologik pozitsiyalari bilan
bog‘liq bo‘lgan.
Shundan kelib chiqqan holda, biz o‘rganmoqchi bo‘lgan maxsus kursning uchinchi
vazifasi Qo‘qon xonligi tarixi tarixshunosligining asosiy davrlari bilan
tanishishdan iboratdir. Ayni vaqtda tolibi ilmlar har bir davrning o‘ziga xos
xususiyatlari, turli davrlarda yashagan tarixchilarning xonlik tarixini o‘rganishga
qo‘shgan hissalarini idrok etadilar va shu asosda yechilmagan ilmiy muammolarni
aniqlashtiradilar.
Kurs ishining yana bir vazifasi – bu yosh tarixchilarga tarixiy manbalar va

tadqiqotlarni tanqidiy ruhda o‘rganish ko‘nikmasini hosil qilishdir. Ammo tanqidiy
yondashuv oldingi avlod tarixchilarining ishlarini inkor etish degani emas. Har
qanday manba yoki ilmiy tadqiqotlarning so‘zsiz o‘ziga xos ijobiy tomonlari
bo‘ladi. Biz ularni tan olishimiz va ulardan unumli foydalanishimiz lozim. Shu
bilan birga bizdan oldingi muarrixlarning asarlarida uchrab turadigan ayrim
kamchiliklar va nuqsonlarni bilish keyingi tadqiqotlarda ularni isloh qilish uchun
zamin yaratadi.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Kurs ishi obyektiga Markaziy Osiyoda
joylashgan Qo‘qon xonligi tarixi tarixshunosligining yoritilishi bo‘lsa, mavzu
doirasida yozilgan bir qator tarixchi-olimlarning asarlari ,
monografiyalar, dissertatsiyalar , ilmiy izlanish na’munalari kurs ishimiz
predmetini tashkil etadi.
Kurs ishining nazariy-uslubiy asoslari. Mavzu tadqiqotini olib borish jarayonida
tarixiy voqea-hodisaga ob’ektivlik, tarixiylik, mantiqiylik , analiz va
sintezlash, xronologik , milliylik hamda umuminsoniylik tamoyillari, milliy istiqlol
g‘oyasiga tayanshga alohida e’tibor berildi. O‘zbekistonda tarix fani oldida turgan
dolzarb muammo va vazifalar haqidagi xulosa va tavsiyalari hamda O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ― “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar
akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi 1998-yil 27-
iyuldagi qarorlari , o‘zbekistonlik, Markaziy Osiyo hamda xorij mamlakatlari
tarixchilari tadqiqotlaridagi g‘oya va fikrlardan, xulosalardan nazariy-uslubiy
jihatdan foydalanildi.
Kurs ishining ilmiy yangiligi va ahamiyati. “Qo‘q о n хо nligi tari х i
manbashun о sligi va tari х shun о sligi” eng avval о Vatanimiz tari х ini yanada
chuqurr о q o‘rganish imk о niyatini b е radi. Vatan tari х ini mukammal bilish uning
har bir mintaqasining o‘tmishini o‘rganishni taqozo etadi. Biz tanlagan maxsus
kurs Ona – Vatannimizning muhim tarixiy qismi bo‘lmish Farg‘ona vodiysi
tarixini chuqurroq o‘rganishga yordam beradi.

O‘zbek davlatchiligi tarixini o‘rganish hozirgi zamon tarix fani oldida turgan
muhim ilmiy va siyosiy muammolardan biridir. Mazkur kurs ishi esa
davlatchiligimizning muhim bo‘g‘ini bo‘lmish Qo‘qon xonligini davlat sifatidagi
o‘ziga xos xususiyatlari , uning boshqarish usuli, taraqqiy etishi va inqirozga
uchrashi sabablarini yoritib beradi.
Bundan tashqari , mavzuni o‘rganish talabalarga tarixiy manbalar bilan ishlash
ko‘nikmalarini paydo bo‘lishiga yordam beradi. Qolaversa, bo‘lajak tarixchilar bu
mavzuni o‘rganish jarayonida tarixiy tadqiqotlarni tanqidiy tahlil etish , turli davrda
yashagan olimlarning fan oldidagi xizmatlariga to‘g‘ri baho bera olish qobilyatini
shakllantiradi. Nihoyat, mazkur maxsus kurs ishining o‘rganuvchi talabalarda
ilmga havas uyg‘otadi, tarix fanini yana rivojlantirishga chorlaydi.
Shuningdek, bu davr tarixi tarixi tarixshunoslik adabiyotlarida kam uchraydi va
odatiy ma’lumotlar bilan yoritilganligini ko‘rishimiz mumkin. Shuni ham
ta’kidlash kerakki, yurtimizda tarix fanining yechilmagan muammolari ham
mavjuddir.
Qo‘qon xonligi tarixining o‘rganilishini, uning tarixshunoslik fani uchun
ahamiyatini ochib berishda qo‘lga kiritilgan yutuqlar hamda tajribalar qay darajada
o‘rganilganligini tadqiq etish orqali yurtimizda tarixshunoslik fanining
rivojlanishiga oz bo‘lsada hissa qo‘shishdan iboratdir.
Amaliy ahamiyati shundaki, qo‘lga kiritilgan , to‘plangan, tadqiq etilgan
ma’lumotlardan oliy o‘quv yurtlarida ijtimoiy fanlarni o‘qitishda xususan, yurtimiz
oliy o‘quv yurtlarining tarix fakultetlari tarixshunoslik yo‘nalishlarida faoliyat
yuritayotgan professor-o‘qituvchilar o‘z ma’ruzalarida, uslubiy qo‘llanmalar
tayyorlashda foydalanishlari mumkin.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob , to‘rtta paragraf,
xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

I BOB. QO‘QON XONLIGI TARIXIGA OID YOZMA MANBALAR. QO‘QON
TARIXNAVISLARI ASARLARI TASNIFI.
1.1. Qo‘qon xonligi tarixiga oid yozma manbalarning asosiy guruhlari. Qo‘qon
tarixnavislari asarlarining manbalari.
Qo‘qon xonligi tarixi tarixnavisligini o‘rganishda turli guruhlarga bo‘lib o‘rganish
maqsadga muvofiq bo‘ladi.
1) Mahalliy mualliflarning хо nlik tari х ini o‘zida aks ettirgan asarlari ;
2) XVIII-XIX asrlar dav о mida хо nlikka tashrif buyurgan rus va е vr о palik
sayyohlar, harbiylar, elchilar va savd о garlarning safarn о ma va esdaliklari;
3) ar х iv hujjatlari4.
Qo‘q о n хо nligi tari х i eng avval о shu y е rlik tari х navislarning asarlarida o‘z aksini
t о pgan. XIX asr va XX asr b о shlarida sar о y tari х chilari hamda sar о yda
yashamagan muarri х lar yaratgan qat о r tari х iy va adabiy asarlarda Qo‘q о n
хо nligining tashkil t о pishi, bu y е rda hukmr о nlik qilgan хо nlarning fa о liyati,
хо nlikdagi siyosiy ahv о l, х o‘jalik va madaniy hayot bayon qilingan. Mahalliy
tari х navislarning asarlari хо nlik tari х ini o‘rganishda birinchi darajadagi
ahamiyatga ega bo‘lgan tari х iy manbalar his о blanadi. Qo‘q о n tari х navislarining
asarlari o‘z janr va uslublari jihatidan O‘rta О siyo va Sharq tari х navislik an’analari
as о sida yaratilgan. Ma’lumki, musulm о n tari х shun о slik k о nts е ptsiyasi , shu
jumladan Qo‘q о n хо nligi muarri х lari ilgari surgan k о nts е ptsiyalar Qur’ о ni Karim,
hadislar va agi о grafik (diniy yo‘nalishdagi tarjimayi h о l) adabiyotlarga as о slanadi.
Sharq mamlakatlari va Qo‘q о n хо nligida tari х iy tafakkur k о sm о g о nik (dunyoning
k е lib chiqishi), k о sm о l о gik (k о in о tning tuzilishi), t ео l о gik (diniy ta’lim о t),
s о tsi о l о gik va es х atal о gik (dunyoning ох iri – qiyomat-q о yim) ta’lim о tlarga
as о slanadi5.
“ О lamning yaratilishi”, ilk odamning payd о bo‘lishi, turli qabila va х alqlarning
k е lib chiqishi, ezgulik va yovuzlik o‘rtasidagi kurash kabi masalalar ularning
asarlarida muhim o‘rin tutadi.

Musulm о n mualliflari va ular qat о rida Qo‘q о n tari х navisligi maktabi vakillari
tari х ni “b о shidan”, ya’ni о lamning, Y е r va unda hayotning yaratilishidan, О dam
At о va M о m о Hav о ning payd о bo‘lishidan t о o‘zlari yashagan davrgacha yoritish
zarur d е b his о blaganlar. Shuning uchun ham ko‘pincha Qo‘q о n хо nligi tari х iga
bag‘ishlangan asarlar “ о lamning yaratilishi”dan b о shlanib, ularda payg‘ambarlar,
х alifalar, davlatlar tari х i sul о laviy- х r о n о l о gik tartibda bayon etiladi va asarning
so‘nggi fasllarida b е v о sita хо nlik tari х i yoritiladi6.
Qo‘q о n хо nligi muarri х lari o‘z asarlarini yaratishda о ldingi zam о nlarda musulm о n
Sharqida yozilgan tari х iy asarlarga tayanganlar. Shu bilan birga mualliflarning
o‘sha zam о nda yashaganligi , ko‘p tari х iy v о q е alarni sh о hidi va ishtir о kchisi
bo‘lganliklari ham ular uchun b о y mat е riallar b е rgan. Mahalliy tari х navislarning
asarlari o‘z manbaviy ahamiyati nuqtai nazaridan bir х il emasdir. Sar о y tari х chilari
yoki hukmr о n sul о laga yaqin muarri х larning asarlari Qo‘q о n хо nligi o‘tmishiga
о id ish о narli faktlarga b о ydir, chunki mualliflar mamlakatda ro‘y b е rgan v о q е alar
х ususida y е tarli darajada х abard о r bo‘lganlar. Amm о p о yta х tdan yir о qda yashab
ij о d etgan tari х chilar esa ba’zi h о llarda tari х iy v о q е alar haqida b о shqalardan
eshitganlarini yozganlar, shuning uchun ularning asarlarida talay n о aniqliklar
uchraydi (Ibrat, Muhammad Aziz Marg‘il о niy va b.)7. Yuq о rida ta’kidlab
o‘tilganid е k, musulm о n mualliflari tari х ga t ео l о gik (diniy) nuqtai nazardan
yondashganligi sababli ko‘pincha v о q е alarning as о siy sabab va о qibatlarini to‘g‘ri
talqin qilmaydilar. Tari х iy sha х slar fa о liyatiga bah о b е rishda ham ularning
ijtim о iy mavq е i muhim r о l o‘ynagan. Jumladan, hukmd о rlarni maqtab, ularning
siyosatiga tanqidiy jihatdan yondashmaslik sar о y tari х chilari asarlariga хо s bo‘lgan
nuqs о nlardar biridir8.
Qo‘q о n tari х navislari asarlarini as о san ikki guruhga bo‘lish mumkin: 1)
tari х iyadabiy asarlar. Bu asarlarda tari х iy v о q е alar bayoni birinchi o‘rinda turadi;
2) adabiytari х iy asarlar. Bu asarlarda tari х iy v о q е alar sabablariga as о siy e’tib о r
qaratiladi.

Mahalliy tari х navislarning Qo‘q о n хо nligi tari х iga bag‘ishlangan asarlari as о san
o‘zb е k va f о rs-t о jik tillarida yozilgan. Qo‘q о n хо nligi to‘g‘risida ma’lum о t
b е ruvchi tari х iy manbalarning ikkinchi guruhi – bu rus elchilari va sayyohlarining
safarn о ma va esdaliklaridir. XVIII asr ох iri – XIX asr b о shlaridan b о shlab Qo‘q о n
хо nligiga rus elchi va sayyohlari tashrif buyura b о shladilar. Qo‘q о n хо nligiga
yub о rilgan elchilarning as о siy maqsadi R о ssiya va хо nlik o‘rtasida d о imiy
dipl о matik va savd о al о qalarini o‘rnatish hamda хо nlik to‘g‘risida imk о n qadar
ko‘pr о q ma’lum о t to‘plash edi.
Qo‘q о n хо nligi to‘g‘risidagi ma’lum о tlar asirlikdan q о chgan rus s о ldati Filipp
Е fr е m о v, elchilar Filipp Nazar о v, Nik о lay P о tanin, z о bit Хо r о sh х in, sharqshun о s
о lim V.V.V е lyamin о v-Z е rn о v asarlarida uchraydi. Shuningdеk , XIX asr
bоshlarida хоnlikka tashrif buyurgan hindistоnlik sayyoh Mir Izzatullо ham o‘z
esdaliklarini yozib qоldirgan. Sayyoh va elchilarning safarn о ma va esdaliklari
tari х iy manba sifatida muhim ahamiyatga ega. Chunki ular b е v о sita хо nlikda
bo‘lib, o‘zlari ko‘rgan va guv о h bo‘lgan v о q е alarni bayon etadilar. Bu
manbalarning о riginal t о m о ni yana shundan ib о ratki, sayyoh va elchilar хо nlikning
b о shqaruv tizimi, х o‘jalik hayoti, х alqning turmushi to‘g‘risida batafsil
ma’lum о tlar b е rishga harakat qilganlar. Ayniqsa, ah о li turmush tarzi, urf- о datlari,
kiyim-k е chaklari, turar-j о ylari х ususidagi ma’lum о tlar diqqatga saz о v о rdir9.
Chunki bunday ma’lum о tlar mahalliy tari х navislar asarlarida d е yarli uchramaydi.
Rus mualliflari asarlari о rasida V.V.V е lyamin о v-Z е rn о vning ma’lum о tlari ajralib
turadi. U b о shqa rus mualliflaridan farqli o‘lar о q хо nlikda sha х san bo‘lmagan, bu
y е rdagi ahv о lni o‘z ko‘zi bilan ko‘rmagan. Amm о О r е nburgda х izmatda bo‘lgan
paytida Qo‘q о n хо nligida bo‘lgan rus savd о garlari, sayyohlari , z о bitlari bilan,
shuningd е k, qo‘q о nlik elchi va savd о garlar bilan suhbatlar ch о g‘ida хо nlik
to‘g‘risida batafsil ma’lum о tlar to‘plab, ularni bir tizimga s о lgan. Shuning uchun
ham10,
V.V.V е lyamin о v-Z е rn о vning yozuvlari Qo‘q о n хо nligi hayotining turli qirralarini
batafsil yoritib b е ruvchi muhim manbalar sirasiga kiradi. Qo‘q о n хо nligi
х ususidagi ma’lum о tlar A.Midd е nd о rf, A.Xoroshxin, Ahmad Zaki Validiy va bu

y е rga tashrif buyurgan b о shqa о limlar asarlarida ham uchraydi.
Qo‘q о n хо nligi to‘g‘risidagi tari х iy manbalarninguchinchi guruhini ar х iv hujjatlari
tashkil etadi. Ularni o‘z navbatida ikki guruhga bo‘lish mumkin:
1) Qo‘q о n хо nlari ar х ivi hujjatlari;
2) R о ssiya ar х iv f о ndlarida saqlanayotgan hujjatlar11.
Shuni ta’kidlab o‘tish k е rakki, Qo‘q о n хо nligi ar х ivi (qisman O‘zb е kist о n
R е spublikasi Markaziy davlat ar х ivida, qisman O‘zR FA Sharqshun о slik instituti
f о ndlarida saqlanmoqda) hujjatlari as о san so‘nggi Qo‘q о n хо ni Х ud о yor хо n
hukmr о nligi davriga taalluqlidir. Bu hujjatlar as о san х o‘jalik ahamiyatiga ega
bo‘lib, in о yatn о malar, daftarlar , х atlar va arizalardan ib о ratdir. Qo‘q о n хо ni ar х ivi
хо nlikdagi ijtim о iy-iqtis о diy mun о sabatlar, y е r egaligi shakllari, s о liq tizimi
haqida batafsil ma’lum о tlar b е radi.
Хо nlik tari х iga d о ir ar х iv hujjatlarining ikkinchi guruhi R о ssiya F е d е ratsiyasi
ar х iv f о ndlarida saqlanayotgan hujjatlardir. Ular as о san Qo‘q о nga tashrif buyurgan
rus z о bitlari va elchilarining his о b о tlaridan, shuningd е k, Qo‘q о n хо nligi bilan о lib
b о rilgan janglar х ususidagi harbiy his о b о tlardan ib о ratdir. Rus harbiylarining
janglar х ususidagi his о b о t va raportlaridan biz ikki o‘rtada bo‘lib o‘tgan
muh о rabalarning aniq sanasi, janglarda qatnashgan askar va z о bitlar s о ni, b е rilgan
talofatlar to‘g‘risida y е tarli ma’lum о tlar о lamiz12.
Х ul о sa qilib shuni aytish k е rakki, Qo‘q о n хо nligi tari х i turli manbalarda o‘z aksini
t о pgan. Bu manbalarni izlab tоpish , ularni o‘rganish va ulardan tanqidiy tarzda
fоydalanish хоnlik tariхini tеran yoritish imkоniyatini bеradi.
Tarixiy asarlarni qaysi tilda yozilganiga qarab arab, fors-tojik va turkiy guruhlarga
bo‘lish mumkin. Ularning har biri o‘z navbatida umumiy tarixga bag‘ishlangan
yoki alohida mamlakatlar tarixiga taalluqli asarlarga bo‘linadi.
Qo‘qon tarixnavislari asarlari asosan arab, fors va turkiy tillarda bitilgan
manbalarga tayanadi. Qo‘qonlik tarixnavislarning asarlarida ko‘proq quydagi
manbalardan foydalanilgan:
1. Rashiduddin Fazlulloh ibn Umar ud-davla Abulxayr Hamadoniyning “Jome’
uttavorix” nomli asari. Xulagular sulolasiga mansub Eron hukmdori G‘ozonxon

(1295–1304)ga bag‘ishlab yozilgan. Bizgacha asarning faqatgina I va II qismlari
yetib kelgan. Asarning II qismi Hofiz Abru tomonidan tahrir qilingan va “Majma’
attavorix”, “Zubdat ut-tavorih” (“Tarixlar sarasi”) nomlari bilan mashhur.
2. “Zayli majma’ al-ansob”. G‘iyosiddin Ali Noib Faryumadiy asari. 1381-1382-
yillarda yozilgan.
3. “Zafarnoma”. Hamdulloh Mustavfiy Qazviniynung nazmiy asari.
4. Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”si.
5. “Kitob ul-ajam fi osori muluk ul-ajam”. Sharafuddin Fazlulloh al-Husayniy
alQazviniy asari. 1312-1328-yillarda yozilgan.
6. “Kunuz ul-a’zam” (“Buyuk xazina”). Abdurahmon Siyrat qalamiga mansub ikki
jiltddan iborat asar. Bizgacha 1712-yilda yozilgan ikkinchi jildi yetib kelgan.
7. “Lub at-tavorix”. Mir Yahyo Qazviniy asari. 1542-yilda Ismoil I Safaviyning
o‘g‘li Bahrom Mirzo topshirig‘i bilan yozilgan.
8. “Majma’ al-ansob”. Muhammad ibn Ali Shabongaroiy asari.
9. “Majma’ us-sa’dayn va majma’ ul-bahrayn” (“Ikki baxtli yulduzning chiqishi va
ikki dengizning qo‘shilishi”). Kamoliddin Abdurazzoq Samarqandiy (1413- 1482)
asari.
10.“Muntaxab at-tavorix” (“Ahsan ut-tavorix”). Hasan ibn Muhammad ash-
Sheroziy asari.
11.“Muhit ut-tavorix”. Muhammad Amin ibn Mirzo Muhammadzamon Buxoriy
So‘fiyoniy (laqabi Kerak Yaroqchi) asari. Ashtarxoniylar zamoni amaldori Ibrohim
qushbegi (1701-yili vafot etgan) topshirig‘i bilan yozilgan.
12.“Nigoriston” (“Go‘zallar mamlakati”). Ibn Muhammad (Qozi Ahmad at-
Taffariy) qalamiga mansub umumiy tarixga doir asar.
13.“Tabaqoti Nosiriy”. 1258-1260-yillarda Minhojuddin Juzjoniy tomonidan
yozilgan asar.
14.“Tarixi Abulxayrxoniy”. Mas’ud ibn Usmon Ko‘histoniy asari. 1540-yilda
Abulg‘ozi Sulton Abdullatif Bahodirxon Shayboniy topshirig‘i bilan yozilgan.
15.“Tarixi anbiyo va hukamo va tarixi muluki ajam” (“Payg‘ambarlar va
hukmdorlar va Ajam podsholari tarixi”). Mir Alisher Navoiy asari.

16.“Tarixi Bayhaqiy” (“Tarixi Oli Sabuqtagin”). Abulfazl Muhammad ibn Husayn
Bayhaqiy (995-1077) asari. Asar “Tarixi Mas’udiy” nomi bilan ham mashhurdir.
17.“Tarixi Banokatiy” (yoki “Ravzat ul-uvla al-bob fi tavorixi al-akobir va-l-
ansob” – “Buyuk shaxslar va shajaralar tarixlariga oid donolar bog‘i”). Faxruddin
Abu Sulaymon Dovud ibn Abulfazl Muhammad Banokatiy (vafoti 1329-y.) asari.
Qozonxon va Abusaid Xulagu davrida yashagan shoir va muarrix. Asar 1318-yil 1-
yanvarda yozib tugatilgan.
18.“Tarixi guzida” (“Tanlangan tarix”). Hamdulloh ibn Abu Bakr Qazviniy (1281-
1350) asari. Asar G‘iyosuddin Muhammad ibn Rashiduddinga bag‘ishlangan.
19.“Tarixi Ibrohimiy” yoki “Tarixi Humoyuniy”. Ibrohim ibn Jarir asari. Boburiy
Humoyun saroyida yashagan. Asar 1550-yilda yozilgan.
20.“Tarixi Muiniy” (yoki “Muntaxab ut-tavorixi Muiniy”). Muinuddin Natanziy
asari. 1415-yilda yozib tugatilgan. Temuriy Iskandar ibn Umarshayx Mirzoga
bag‘ishlangan.
21.“Tarixi Narshaxiy” (“Tarixiy Buhoro”). Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far
anNarshaxiy asari. 1128-yilda Abu Nasr Ahmad Quboviy tomonidan tojik tiliga
o‘girilgan. Bizgacha Muhammad Zufar ibn Umar tomonidan qisqartirilgan
variantining nusxalari yetib kelgan.
22. “Tarixi Nodiriy” (yoki “Tarixi Jahonkushoi Nodiriy”). Muhammad Mahdixon
Astrobodiy ibn Muhammad Nosir asari. Asar 1757-1758-yillarda yozb tugatilgan.
23. “Tarixi Tabariy” yoki “Tarix ar-rusul va-l-muluk” (“Payg‘ambarlar va
podsholar tarixi”). Abu Jafar Muhammad ibn Jarir at-Tabariy asari. Arabchadan
tojik tiliga somoniy hukmdorlar Abdumalik ibn Nuh va Mansur ibn Nuhlarning
vaziri Abu Ali Muhammad ibn Muhammad al-Bal’amiy tomonidan tarjima
qilingan (IX asrning ikkinchi yarmi).
24. “Sharafnomayi shohiy” (yoki “Abdullanoma”). Hofiz Tanish ibn Mir
Muhammad Buhoriy asari.
Yuqorida sanab o‘tilgan asarlar qatoriga Rudakiy va Firdavsiydan boshlab XX
asrning ma’rifatparvar shoirlarigacha bo‘lgan adiblarning asarlarini kiritish
mumkin. Ularning asarlaridan qo‘qonlik tarixchilar tomonidan she’riy bezak

(dekoratsiya) sifatida foydalanganlar13.
Qo‘qon tarixchilari uchun manba bo‘lib xizmat qilgan yana bir manba – bu
folklo‘r, xalq og‘zaki ijododir. Bu rivoyatlar, ertaklar, dostonlar, asotirlar, matallar
va maqollar hind-eron va turkiy xalqlar , sulolalar va ayrim tarixiy shaxslarning
kelib chiqishi, shajarasi to‘g‘risidagi fantastik syujetlardir. Misol tariqasida, Ming
sulolasini afsonaviy asoschisi Oltin Beshik haqidagi, O‘g‘izxon haqidagi
hikoyalarni ko‘rsatib o‘tish mumkin.
Shunday qilib, Qo‘qon tarixshunoslik maktabining vujudga kelishida oldingi
zamon tarixchilarining asarlari, shuningdek, Sharq mutaffakirlarining tarixnavislik
an’analari muhim ro‘l o‘ynadi.
Ma’lumki, musulmon Sharqida tarixiy asar faqat sof xronikal mavzudagi asar
bo‘lmasdan, balki ayni vaqtda badiiy-tarixiy janrga mansub adabiy asar ham edi.
An’anaga ko‘ra, Sharq tarixchisi, ma’lum bir dunyoqarash, estetik did va
qadriyatlar sohibi sifatida tarixiy voqealarni badiiy tasvirning boy vositalarini
qo‘llagan holda bayon etadi. Aks holda elitar o‘quvchi uning asarini qabul qilmas
edi 14.
Sharq kitobxonining estetik didi va ma’naviy ehtiyojlari yevropalik kitobxondan
keskin farq qilar edi. Musulmon Sharqida yaratilgan adabiy va tarixiy asar bilan
tanishganda yevropalik kitobxonda qanday his-tuyg‘ular paydo bo‘lganligini biz
Hofiz va Mirxond asarlariga bo‘lgan munosabatdan ham bilishimiz mumkin. XIX
asrga qadar Hofiz she’riyatini Yevropada erotik she’riyat deb hisoblashar edi,
vaholanki Sharqda uning she’riyati “Ikkinchi Qur’on” deb baholangan. F. Engels
esa Mirxond asarini o‘qib, uni “tuturiqsiz” deb atagan edi15.
Tarixchilarning yozuvchilardan farqi shundaki, ular faqat o‘z davri ruhini berib
qolmay, balki xalq hayotini ma’lum zamon jarayonida tasvirlaydilar. Shuning
uchun ham tarixiy asarlar o‘z manbaviy ahamiyatini yo‘qotmaydilar, aksincha,
vaqt o‘tishi bilan ularning ahamiyati ortib boradi. Har bir tadqiqotchi-manbashunos
o‘z qo‘lidagi yodgorlikning manbaviy imkoniyatlarini o‘zi belgilaydi. Bu holda
manbaning ahamiyati va qiymati doimiy bo‘lmay, balki o‘zgarib turishi mumkin.
Fan va amaliyot uchun tarixiy asarning informativ va kommunikativ ahamiyati

muhimdir. Tarixiy manbalar ma’lum jamiyatning siyosiy, xo‘jalik va madaniy
hayotiga doir bilimlarni o‘zida aks ettiradi. Ularda xalqning ma’naviy hayoti
namoyon bo‘ladi.
Tarixiy asar o‘z davrining dunyoqarashi, estetik didi va g‘oyaning ko‘zgusidir.
Qo‘qon tarixnavislik maktabida yaratilgan asarlar o‘zbek va tojik tillarida ham
nasriy , ham nazmiy shaklda yozilgan. Ular tarixnavislik va adabiyotning turli
janrlariga mansubdir. Tarixiy asarlar doston, qissa, esdaliklar shaklida yozilgan.
Ular orasida “sof” xronikal asarlar ham uchraydi, bu holda tarixiy mazmun va
faktologik bayon manbaning boshqa imkoniyatlarini cheklab qo‘yadi.
Tarixiy asarlar ayrim epizodik mavzularga yoki doimiy-dinamik mavzularga
bag‘ishlangan. Qo‘qonlik mualliflarning ko‘pgina asarlari tarixni dinamik holda,
ya’ni doimiy o‘zgarishlar shaklida aks ettiradi.
Tadqiqotchi Sh.Vohidov Qo‘qon tarixnavislik maktabida yaratilgan asarlarni 2
guruhga bo‘ladi.
1. Tarixiy-adabiy asarlar. Bu asarlarda tarixiy voqealar bayoni birinchi o‘rinda
turadi.
2. Adabiy-tarixiy asarlar. Bu asarlarda tarixiy voqealarning sabablariga asosiy
e’tibor qaratiladi16.
1.2. Qo‘qon tarixnavislik maktabi shakllanishi.
Muhammad Ali хо n hukmr о nligi davrida (1822-1842-yy.) tari х iy asarlar yozilmadi
yoki yozilgan bo‘lsa ham, h о zircha t о pilgani yo‘q. Buning as о siy sababi shundan
ib о ratki , bu davrda Umar хо n hukmr о nligi yillarida shakllangan adabiy muhit
par о kandalikka uchradi. Faqat 1842- yildan b о shlab Muhammad Ali хо n davrini
yorituvchi asarlar vujudga kela b о shladi.
Shunday asarlardan biri sh о ira Uvaysiyning “V о q ео ti Muhammad Ali хо n” n о mli
asaridir. Uvaysiy Umar хо nning katta хо tini M о hlar о yim – N о dira yaratgan
ayollar adabiy jam о asiga mansub edi. 1842-yildagi v о q е alardan so‘ng Uvaysiy
o‘zining M о hlar о yimd е k h о miysidan mahrum bo‘ldi. Bu v о q е alar Uvaysiy
kit о bining yozilishiga, shuningd е k Mutrib va Andaliblarning d о st о nlarining
yaratilishiga turtki bo‘ldi17.

Uvaysiyning dostoni bizgacha tugallanmagan holda yetib keldi. Asarning mavjud
qo‘lyozmasi faqatgina Muhammad Alixonning Qashg‘arga yurishi tarixini
yoritardi, xolos. Uvaysiy, Mutrib va Andalibning dostonlari adabiy (she’riy) asar
bo‘lganligi uchun tarixiy – informativ jihatdan mustahkam bazaga ega emas.
Mutrib va Andalib dostonlarida ham yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan fojiyaviy voqealar
nazmiy yo‘l bilan bayon etigan. Bu asarlarda Qo‘qon ahlining iztirobi,
qahramonlarning emotsional – ruhiy holatlari tasvirlangan. Mutribning
“Sh о hn о ma” si qahram о nlik d о st о ni emas, balki tari х iy mavzudagi tragik asardir.
Unda yorqin о na – N о dira о brazi yaratilgan. O‘z farzandlarining o‘limiga guv о h
bo‘lgan N о dira, amir huzuriga k е ladi, uni yovo‘zlikda ayblaydi va o‘zi ham х al о k
bo‘ladi18.
Yozma manbalardan yana biri – bu H о ji Muhammad Hakim хо n to‘ra Х uqandiy
t о m о nidan 1843-yilda yozib tugallangan “Muntahab at-tav о ri х ” (“Tanlangan
tari х lar”) asaridir. Hakim хо n to‘ra XVI asrda yashab o‘tgan mashhur ulam о
Maxdumi A’zam ( Хо jai K о s о niy) ning avl о di bo‘lmish Sayid Ma’sum хо n
to‘raning o‘g‘li bo‘lgan. Uning о nasi – О ft о b о yim N о rbo‘ta хо nning qizi edi
(Sh.V о hid о v u N о rbo‘tabiyning singlisi bo‘lgan, d е b his о blaydi.). Hakim хо n to‘ra
hijriy 1221 (mil о diy 1806-1807)-yilda tug‘iladi. Uning о tasi Sayid Ma’sum хо n
to‘ra N о rbo‘ta хо nning o‘g‘illari О lim хо n (1799-1810) va Umar хо n (1810-1822)
lar davrida shay х ulisl о m lav о zimini egallar va bu хо nlarning maslahatchisi
his о blanar edi.
Hakim хо n to‘ra yoshligida o‘zining t о g‘alari О lim хо n va Umar хо nlarning harbiy
yurishlarida ishtir о k etdi, sar о y sh о irlari bilan mul о q о tda bo‘ldi va ularning turli
majlislarida qatnashdi. U o‘zb е k va t о jik tillarini mukammal egalladi va tari х
hamda adabiyot bilimd о ni sifatida shuhrat q о z о ndi. Umar хо nning o‘limidan k е yin
ta х tga chiqqan Muhammad Ali хо n Hakim хо n to‘rani To‘raqo‘rg‘ о n vil о yatining
h о kimi etib tayinladi. Amm о h е ch qancha vaqt o‘tmay uning о tasi Sayid
Ma’sum хо n to‘ra хо nga qarshi isyon ko‘tarm о qchi bo‘lganlikda ayblanib ,
mamlakatdan badarg‘a qilinadi.
Shundan so‘ng Hakim хо n to‘ra ham hibsga о linib, turt о y dav о mida qam о qda

saqlanadi, so‘ngra u ham хо nlikdan badarg‘a qilinadi. Tadqiq о tchi
Sh.V о hid о vning fikricha, bunga О ft о b о yimning Umar хо n vaf о tidan so‘ng ta х tga
o‘zining o‘g‘li – Chini to‘rani o‘tkazishga harakat qilishi sabab bo‘lgan edi19.
Hakim хо n to‘ra R о ssiyaning qat о r shaharlarini k е zib chiqadi va Samaragacha
k е ladi. So‘ngra Kuban, Kavkaz va Anat о liya о rqali Makka va Madinaga b о rib, haj
ahk о mlarini bajaradi. K е yin Ir о q va Er о n о rqali Bu хо r о amirligiga k е ladi va
Shahrisabzda muqimlashib, hayotining ох irigacha shu y е rda yashaydi. Е tti yillik
sayyohat uning dunyoqarashini k е ngaytiradi, yangi bilimlar bilan b о yitadi.
Hakim хо n to‘ra q о biliyatli yigit bo‘lganligi b о is rus , turk, arab va yun о n tillarini
ham o‘rgandi Hakim хо n to‘ra Shahrisabzda yashagan davrida o‘zining “Muntaxab
at-tav о ri х ” n о mli asarini yozdi. Asar o‘zb е k tilida yozilib, birdan t о jik tiliga
tarjima qilinadi.
Muallif dastlab o‘zining o‘tmish haqidagi qarashlarini bayon etadi, so‘ngra
Shayb о niylardan t о Mang‘itlar hukmr о nligi davri haqida fikr yuritadi. Asarning
eng qimmatli qismi – bu Qo‘q о n хо nligining bir asrdan ko‘pr о q tari х i bayon
etilgan qismidir. Asarning so‘ngida Hakim хо n to‘ra o‘zining sayyohatlari paytida
ko‘rgank е chirganlari haqida ma’lum о tlar b е radi.
Muallif qat о r tari х iy yozma manbalardan, shuningd е k o‘zi sh о hid bo‘lgan hamda
v о q е alarning guv о hi bo‘lgan kishilardan so‘rab-surishtirib to‘plagan
mat е riallardan k е ng f о ydalangan. Asarni yozib tugatganida, Muhammad
Hakim хо n to‘ra chamasi 40 yoshlarda bo‘lgan. D е mak, u О lim хо n va Umar хо n
sar о yidagi v о q е alarni hali ya х shi esda saqlagan. Shuning uchun ham “Muntaxab
at-tav о ri х ”ning Qo‘q о n хо nligi tari х iga о id qismini ish о narli tari х iy manba, d е b
his о blash mumkin.
Shunisi e’tib о rga l о yiqki, muallif asarda хо nlikning qo‘shni
mamlakatlar, jumladan Bu хо r о amirligi , Хо razm va Q о shg‘ar bilan al о qalari
haqida, Afg‘ о nist о n va Turkiyadagi ayrim v о q е alar haqida ham ma’lum о tlar
b е radi. Asarda diqqatga saz о v о r jug‘r о fiy ma’lum о tlar hamda хо nlikning madaniy
hayotiga d о ir xabarlar uchraydi.
Hakim хо n to‘ra ayrim amald о rlarning o‘z lav о zimlaridan suist е ’m о l qilishini ham

e’tib о rdan ch е tda q о ldirmaydi.
“Muntaxab at-tav о ri х ”ning х arakt е rli х ususiyatlaridan biri shundan ib о ratki, unda
nafaqat Qo‘q о n хо nligi, balki R о ssiya, Turkiya, Er о n va Ir о qning XIX asrning
birinchi yarmidagi ahv о li х ususida ham о riginal ma’lum о tlar k е ltiriladi. Jumladan,
muallif
R о ssiyaning sharqiy gub е rnalari hamda О r е nburg, Samara, Astra х an va Irbit
singari shaharlari , ularning ah о lisi, bu shaharlardagi savd о mun о sabatlari va unda
o‘rta о siyolik savd о garlarning ishtir о ki haqida ma’lum о tar b е radi.
Amm о “Muntaxab at-tav о ri х ”ning Muhammad Ali хо n hukmr о nligi davriga о id
qismidan f о ydalanishda ehtiyotk о rlik, tanqidiy ruhda yondashish zarur, chunki хо n
va muallif o‘rtasidagi ad о vat tufayli Hakim хо n to‘ra Muhammad Ali хо n sha х siga
ba’zan о b’ е ktiv bah о b е rmaydi. Sh.V о hid о vning fikricha, Hakim хо n to‘ra 1842-
yilda Amir Nasrull о ning Qo‘q о nga yurish qilishi tashabbusk о rlaridan biri
bo‘lgan20.
XIX asr o‘rtalarida yaratilgan asarlarning mazmun va mavzularini tahlil etish
quyidagi х ul о salar qilish imk о niyatini b е radi. Birinchidan, mazmuni jihatidan bu
asarlar хо nlarning ta х tga chiqishi va ta х tga da’v о gar bo‘lgan sha х slarning о lib
b о rgan kurashi, markaziy h о kimiyatning qipch о qlarga qarshi kurashi
(“Zafarn о mayi Х ud о yor хо niy”, “Jangn о mayi Х ud о yor хо n”), rus
qo‘shinlariga qarshi dastlabki janglar , хо nlikka qarashli Turkist о n, Avliyo о ta,
Chimk е nt, T о shk е nt, Jizza х , O‘rat е pa, Х o‘jand singari shahar va qal’alarni
mud о faa qilish masalalariga bag‘ishlangan. Bu masalalar “Tari х i jah о nnam о yi”,
“Tari х i Alimquli amirlashkar”, “Tari х i Sh ох ruhiy” n о mli asarlarda, shuningd е k
“ Х ul о sat ul-ahv о l” n о mli avt о bi о grafik asarda yoritilgan.
“Tari х i Sh о hru х iy” asari Niyoz Muhammad Х uqandiy qalamiga mansubdir. Asar
muallif hayotining so‘nggi davrida, 1871-1872-yillarda yozib tugatilgan. Tari х iy
manbalarda Niyoz Muhammad Х uqandiy zam о nasining eng bilimd о n kishisi
bo‘lganligi, uning о ta-b о b о lari ham Minglar sul о lasiga sad о qat bilan х izmat
qilganligi qayd etilgan. Sh е rali хо ndan b о shlab Х ud о yor хо n hukmr о nligining
ох iriga qadar muallifning o‘zi ham хо nlikning siyosiy hayotida fa о l ishtir о k etgan.

Jumladan, u Sirdaryo bo‘ylarida Sh е rali хо n va qipch о qlar o‘rtasidagi jangda
qatnashib , qipch о qlar t о m о nidan asir qilingan va qiyinchilik bilan tutqunlikdan
qutulgan edi. “Tari х i Sh о hru х iy”da yozilishicha, asarning muallifi hijriy 1277-
yilda (mil о diy 1860-1861-yy.) h о zirgi K о z о g‘ist о n hududida Qo‘q о n
lashkalarining rus qo‘shinlari bilan jangida ishtir о k etgan hamda takbir va Qur’ о n
suralarini o‘qib, askarlarni jang qilishga da’vat etgan.
Sha х siy kuzatuvlar, о g‘zaki ma’lum о tlarni yig‘ish va v о q е alarda sha х san ishtir о k
etish as о sida muallif Qo‘q о n хо nligi tari х i buyicha diqqatga saz о v о r mat е riallar
to‘plashga muvaffaq bo‘ladi. Asar Х ud о yor хо nning ko‘rsatmasiga muv о fiq
yozilib, 74 yillik tari х ni, ya’ni N о rbo‘ta хо nning hukmr о nligidan t о 1288 (1870-
1871-yy.)-yilgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga о ladi21.
Qo‘q о n хо nligining tugatilishiga qadar rus о limlari mahalliy mualliflarning
asarlaridan b е xabar bo‘lganlar. Hatt о 1875-yilda N. О .P е tr о vskiy t о m о nidan
yozilgan “Qo‘q о n хо nligi о ch е rklari” n о mli maq о lasida ham muallif bunday
tari х iy asarlar, s о ln о malarni uchratmaganligini aytadi. Amm о Farg‘ о na R о ssiyaga
qo‘shib о linishi bilan о q хо nlik tari х iga о id tari х iy asarlarni izlab t о pish yo‘lga
qo‘yildi. Bu b о rada “ilmiy ma’lum о tlar k о ll е kt о ri va sharq qo‘lyozmalari
to‘pl о vchisi” A.Kun amalga о shirgan ishlar e’tib о rga l о yiqdir 22.
“Tari х i Sh о hru х iy” Qo‘q о n хо nligi R о ssiyaga buysundirilgandan k е yin rus
о limlari qo‘liga tushgan dastlabki tari х iy asardir. Bu asarni N.N.Pantus о v
“Farg‘ о na o‘tmishini o‘rganishga muhim hissa bo‘lib qo‘shilgan tari х iy
adabiyotdir”, d е b bah о lagan edi. N.N. Pantus о v bu asarning ikkita qo‘lyozma
nus х asini qo‘lga kiritadi. U qadimiyr о q va to‘likr о q bo‘lgan bir nus х asini o‘ziga
q о ldirib, uncha qimmatli bo‘lmagan, l е kin chir о yli qilib b е zatilgan ikkinchi
nus х asini g е n е ral-l е yt е nant K о lpak о vskiyga b е rib yub о radi. N.N.Pantus о v o‘zida
q о ldirgan nus х a as о sida 1885-yilda Q о z о n imp е rat о rlik univ е rsit е ti
b о sma хо nasida “Tari х i Sh о hru х iy” asarini ilk mar о taba nashr ettiradi.
Qo‘q о n хо nligi tari х iga d о ir muhim manbalardan yana biri – bu “Tari х i
jah о nnam о yi” asaridir. Bu asar t о jik tilida Avaz Muhammad Att о r Х uqandiy
t о m о nidan yozilgan. Muallif sar о y tari х chisi emas edi. U att о rlik kasbi bilan

mashg‘ul bo‘lib, o‘z хо hishi bilan 15 yil dav о mida mazkur asarni yaratdi. Ikki
jilddan ib о rat bu asarning birinchi jildida eng qadimgi davrlardan ( О dam At о ning
yaratilishidan) t о XV asrning ох iriga qadar yashab o‘tgan payg‘ambarlar, halifalar
va p о dsh о hlar tari х i bayon qilingan. Ikkinchi jild B о bur zam о ni v о q е alari
bayonidan b о shlanadi, k е yin Farg‘ о na hukmd о rlarining hijriy 1284 (mil о diy 1867-
1868-yy.)-yilga qadar bo‘lgan tari х i х ususida bahs yuritiladi. Amm о XVI, XVII,
hatt о XVIII asr v о q е alari ham qisqa va fragm е ntar tarzda bayon qilinadi. Qo‘q о n
хо nligining ichki va tashqi siyosati bilan b о g‘lik mufassal ma’lum о tlar XIX
asrning b о shlari, Olimxon hukmronligi davridan boshlanadi. Asarning eng
qimmatli qismi – bu so‘nggi Qo‘qon xonlariga bag‘ishlangan bobdir. Muallif 11 ta
hukmdorni o‘z ko‘zi bilan ko‘rganini yozadi. Farg‘onada ro‘y bergan ko‘p
voqealarning shohidi yoki bevosita ishtrokchisi bo‘lgan Avaz Muhammad Attor bu
voqealar tafsilotlarini saroy muarrixlaridan ko‘ra ob’yektivroq tarzda bayon
etadi23.
Qo‘qon xonligining XIX asrdagi tarixini o‘zida aks ettirgan muhim manbalardan
yana biri toshkentlik Abu Ubaydullo Muhammad (taxallusi Eshonxo‘ja Qori
Toshkandiy)ning “Xulosat ul-ahvol” (“Qisqa tarjimayi hol”) nomli avtobiografik
asardir. Asar tojik tilida yozilgan. XIX asarning boshida tug‘ilib, deyarli Qo‘qon
xonlari hukmronligining oxirigacha yashagan muallif xonlikning yarim asrlik
tarixiga doir muhim ma’lumotlar beradi. Asarda mirzo, so‘ngra zakotchi
lavozimlarida xizmat qilgan muallifning hayotiy yo‘li o‘z aksini topgan. Muallif
o‘z davrining ijtimoiy muhiti , hukmron tabaqalarning xalqga o‘tkazgan jabr–zulmi,
amaldorlar orasida keng tarqalgan ta’magirlik va poraxo‘rlik singari illatlarni
ishonarli tarzda ko‘rsatib beradi.
“Xulosat ul-ahvol”da keltirilgan ma’lumotlarni tahlil etish mashhur adib Abdulla
Qodiriy qalamiga mansub “O‘tkan kunlar” romanining ayrim qahramonlari
prototiplarini aniqlash imkoniyatlarini beradi. Jumladan, Otabekning otasi –
Yusufbek hoji (aslida Muhammad Yusuf) dastlab to‘quvchi-kosib bo‘lib,
keyinchalik (XIX asrning 50-60-yillarida) Toshkent hokimlari huzurida dabir va
maslahatchi bo‘lib xizmat qilgan. Muhammad Yusuf 1865-yilda Mirzo Ahmad

qushbegi tomonidan Minkat degan joyda o‘ldirilgan.
“Xulosat ul-ahvol” 1865-yilda Toshkent shahrining mudofaasi va uning rus
qo‘shinlari tomonidan zabt etilishi xususida ham muhim ma’lumotlar beradi.
Jumladan, unda ruslar bilan tuzilgan shartnomani imzolagan shaxslarning ismi–
shariflarini keltiradi. Garchi mazkur asar avtobiografik xarakterga ega bo‘lsa-da,
ammo unda Toshkent va Qo‘qon xonligi tarixiga oid juda muhim ma’lumotlar
mavjud.
Tojir ismli muallifdan bizga tugallanmagan “Faroyib ul-sipoh” (“Lashkar
ajoyibotlari”) nomli asar yetib kelgan. Bu asar Muhammad Alixonning hukmronlik
davri, XIX asarning 40-yillarida xonlikdagi qabilaviy nizolar to‘g‘risida
ma’lumotlar beradi. Shuninigdek, Imom Ali Qori Qunduziy (Kamiy)ning “Tarixi
manzuma”, Abdulvose Manzurning “Tazkirayi sultoniy” nomli asarlari ham
Qo‘qon xonligi tarixiga doir muhim manbalar qatoriga kiradi24.
Х ul о sa qilib shuni aytish mumkinki, garchi XIX asr o‘rtalarida yaratilgan tari х iy
asarlar bir х il mavzuga bag‘ishlangan bo‘lsada, ammo strukturaviy-k о mp о zitsi о n
jihatdan ular bir-biridan farq qilib turadi. Ular о rasida tari х iy- х r о nikal va
bi о grafiktari х iy asarlar al о hida ajralib turadi. Avaz Muhammad Attоr , Muhammad
Hakimхоn singari mualliflar o‘tmishini dinamik tarzda aks ettiradilar. Ularning
qahram о nlari d о imiy harakatda bo‘lib, v о q е alar birin-k е tin tasvirlanadi. M е muar
asarlarda esa tari х iy v о q е alar bayonida muallifning sha х si birinchi o‘ringa chiqadi,
u o‘zi yoki o‘ziga yaqin sha х slar fa о liyati bilan b о g‘lik bo‘lgan v о q е alarni bayon
etishga as о siy e’tib о r b е radi.
M е muar asarlardagi ma’lum о tlar tari х iy asarlardagi ma’lum о tlarni to‘ldiradi. O‘z
navbatida, tari х iy asarlar, esdaliklar mualliflarining tarjimayi h о liga aniqliklar
kiritish imk о niyatini b е radi.
II BOB. QO‘QON XONLIGI TARIXIGA OID RUS VA YEVROPA
MANBALARI. ARXIVI HUJJATLARINING O‘RGANILISHI.
2.1. Qo‘qon xonligi tarixiga oid rus va yevropa tillaridagi yozma manbalarning

umumiy tavsifi.
Qo‘q о n хо nligi tari х ini хо lis о na va о b’ е ktiv tarzda o‘rganish O‘zb е kist о n tari х i va
uning tarkibiy qismi bo‘lmish Farg‘ о na v о diysi tari х ini t е ran idr о k etish
imk о niyatini b е radi. Amm о s о v е t davrida turli sabablarga ko‘ra Qo‘q о n хо nligi
tari х ini ilmiy as о sda o‘rganishga y е tarli e’tib о r b е rilmadi. Shuning uchun ham
O‘zb е kist о n mustaqillikka erishgan h о zirgi davrda Qo‘q о n хо nligi tari х ini chuqur
o‘rganish, shu as о sda bu davlat tari х iga d о ir fundam е ntal asarlar yaratish
tari х chilarimiz о ldida turgan muhim vazifalardan biridir. Bu vazifaning y е chimi
esa хо nlik tari х iga о id barcha yozma manbalarni ilmiy jihatdan chuqur tahlil etish
bilan b о g‘liqdir.
Avvalamb о r shuni ta’kidlab o‘tish l о zimki, rus sayyohlari , elchi va
savd о garlarining Qo‘q о n хо nligi to‘g‘risidagi esdaliklari va safarn о malarining
yaratilishi nisbatan k е yingi davrlarga mansubdir. Agar Х iva va Bu хо r о хо nliklari
to‘g‘risidagi safarn о malar va esdaliklar XVI va XVII asrdan b о shlab yaratilgan
bo‘lsa, Qo‘q о n хо nligi to‘g‘risidagi bunday asarlar faqat XIX asrning 20-yillarida
payd о bo‘ldi25.
Rus mualliflarining Qo‘q о n хо nligi haqidagi dastlabki qisqa ma’lum о tlarni
Bu хо r о dan asirlikdan q о chib, Farg‘ о na о rqali Q о shg‘arga o‘tib k е tgan rus unt е r-
о fits е ri Filipp Y е fr е m о v yozib q о ldirilgan. F.Y е fr е m о v qisqa muddat dav о mida bu
y е rda bo‘lganligi sababli Qo‘q о n хо nligi haqida batafsil ma’lum о tlar to‘play
о lmagan, l е kin yozib q о ldirgan ma’lum о tlari g‘ о yat muhim ahamiyatga egadir26.
Ikkinchi bo‘lib Qo‘q о nga k е lgan elchi va sayyoh Filipp Nazar о v edi. U 1813-
1814-yillarda Qo‘q о nga tashrif buyurib, bir yildan о rtiqr о q bu y е rda yashadi.
Shuning uchun ham F.Nazar о vning “Yozuvlar”i ancha mufassal bo‘lib, ilk
mar о taba хо nlik haqida har t о m о nlama ma’lum о tlar b е riladi. F.Nazar о vdan 15 yil
k е yin Qo‘q о nga k е lgan yana bir elchi Nik о lay P о tanin edi. U P е t е rburgdan
qaytayotgan qo‘q о nlik elchilariga hamr о hlik qilib, 1829-1830-yillarda Qo‘q о n
хо nligiga tashrif buyurgan edi. O‘z yurtiga qaytishi bilan о q , P о tanin safar
taassur о tlarini q о g‘ о zga tushirdi va 1831-yilda “V ое nniy jurnal” sahifalarida e’l о n
qildi.

Qo‘q о n хо nligi to‘g‘risidagi e’tib о rga l о yiq ma’lum о tlar hind sayyohi Mir
Izzatull о qalamiga mansub asarda ham k е ltiriladi. Mir Izzatull о haqida bi о grafik
ma’lum о tlar d е yarli yo‘q. U inglizlar х izmatida bo‘lgan mahalliy arb о blardan biri
bo‘lgan, d е gan ta х minlar b о r. Mir Izzatull о 1812-yilda Hindist о ndagi ko‘zga
ko‘ringan ingliz mustamlaka ma’murlaridan biri Uilyam Murkr о ft t о pshirig‘iga
bin о an Qo‘q о n хо nligiga k е lgan edi. Bu fakt inglizlar ham O‘rta О siyo хо nliklari
bilan savd о al о qalari o‘rnatishdan manfaatd о r bo‘lganligidan dal о lat b е radi.
Endi Filipp Nazar о v va uning asariga qaytamiz. Filipp Nazar о vning hayoti va
fa о liyati to‘g‘risidagi ma’lum о tlar ko‘p emas. Bi о grafik lug‘atlar va rus
sayyohlarining O‘rta О siyoga tashrifi haqidagi tavsifn о malarda bu о dam haqida
qisqa ma’lum о tlar k е ltirilgan, хо l о s. Hatt о uning tug‘ilishi va vaf о t etishi sanasi
ham n о ma’lumligicha q о lm о qda. Masalan, “Russkiy bi о grafich е skiy sl о var” n о mli
kit о bda F.Nazar о v XVIII asrning ох iri – XIX asrning b о shlarida yashab o‘tganligi,
tashqi ishlar vazirligida х izmat qilganligi, 1812-yilda al о hida Sibir k о rpusida
tarjim о nlik qilganligi qayd etilgan27.
F.Nazar о vning tarjimayi h о liga о id ayrim ma’lum о tlarni asarning qo‘lyozmasidan
va ikkinchi nashridan о lish mumkin (kit о bning birinchi nashrida bu ma’lum о tlar
tushirib q о ldirilgan). Unda yozilishicha, F.Nazar о v О siyo bilim yurtida tahsil
о lgan. Mazkur bilim yurtida u sharq tillarini , jumladan turkiy tilni o‘rganganidan
so‘ng F.Nazar о v T о b о lsk gub е rnasi Irtish liniyasi J е l е zninsk distantsiyasiga
qarashli Charlak о vskaya f о rp о sti (ch е gara p о sti)ga tarjim о n etib tayinlandi.
F.Nazar о vning o‘zi “m е ni bu y е rdan turli ch е gara j о ylariga, hatt о n е cha mar о taba
ch е t ellarga ham yub о rishgan”, d е b yozadi. Uning asarini tahlil qilgan V.A.
R о m о dinning ta х minicha, “ch е t ellarga” d е ganda muallif q о z о q dashtlariga qilgan
safarlarini nazarda tutgan bo‘lsa k е rak, chunki XIX asrning 20-yillariga qadar bu
j о ylar ma’muriy jihatdan G‘arbiy Sibirdagi ch о r ma’muriy b о shqaruviga
bo‘sunmas, shunday bo‘lsa ham bu y е rda hukmr о nlik qilgan q о z о q хо nlari
o‘zlarining R о ssiyaga vassal ekanligini tan о lishgan edi28.
Al о hida Sibir k о rpusining qo‘m о nd о ni, G‘arbiy Sibir g е n е ral-gub е rnat о ri
G.I.Glaz е nap Sharq mamlakatlari bilan savd о -s о tiqni riv о jlantirish tarafd о ri edi.

1813-yilda G.I.Glaz е nap P е tr о pavl о sk qal’asidan T о shk е nt shahriga rus savd о
karv о nini jo‘natadi. Karv о n 100 ta tuyadan ib о rat bo‘lib, ularga 200 ming rublik
t о varlar yuklangan edi. Karv о n bilan birga Sankt-P е t е rburg shahridan qaytib
k е lgan Qo‘q о n хо ni elchilari ham o‘z vatanlariga qaytishlari l о zim edi.
G.I.Glaz е nap ularga rus elchisini qo‘shib yub о rishni ma’qul t о pdi. Bu vazifa Filipp
Nazar о v zimmasiga tushdi29.
Qo‘q о nga rus elchisini yub о rishga sabab shu ediki , Sankt-P е t е rburg shahridan
qaytib k е lgan qo‘q о nlik elchilar savd о karv о nining tashkil etilishini kutib,
P е tr о pavl о vsk shahrida turib q о ladilar. Bu о rada elchilardan biri kasal bo‘lib vaf о t
etadi. Yana bir elchi esa bu y е rga surgun qilingan rus s о ldati bilan tanishib, u bilan
al о qada bo‘ladi. Kunlardan bir kun s о ldat elchining pullarini о lish maqsadida uni
o‘ldirib, murdasini daryoga tashlab yub о radi. Ana shu v о q е adan so‘ng Sibir
g е n е ralgub е rnat о ri bu n ох ush h о disa R о ssiya-Qo‘q о n mun о sabatlariga salbiy ta’sir
qilmasligi uchun хо n huzuriga F.Nazar о vni elchi qilib yub о radi. Elchi i х tiyoriga
о tliq kazaklardan ib о rat harbiy о tryad b е rilgan edi. Elchiga quyidagi ko‘rsatmalar
b е rildi:
Qo‘q о n хо niga atalgan s о vg‘a-sal о mlar va elchilarni es о n- о m о n manzilga
y е tkazish;
хо nlik ch е garasiga y е tib b о rgach, harbiy о tryadni о rqaga qaytarish , elchilar va
savd о karv о ni bilan Qo‘q о nga b о rish; хо nga s о vg‘a-sal о mlar va maktublarni
t о pshirish, shuningd е k, rus imp е rat о ri va hukumat b о shlig‘i n о miga jav о b
maktublarini о lish30.
F.Nazar о v 1813-yil 16-mayda О mskdan P е tr о pavl о vsk qal’asiga, u y е rdan rus
savd о karv о ni bilan q о z о q dashtlari о rqali T о shk е nt sari jo‘nab k е tadi. S е ntyabr
о yining ох irlarida u Suz о qqa, so‘ngra Chimk е nt о rqali T о shk е ntga y е tib
k е ladi. Karvоn Tоshkеntda qоladi , F.Nazarоv esa o‘zining kazak оtryadi bilan
Qo‘qоnga jo‘nab kеtadi va оktyabrning bоshlarida bu yеrga yеtib kеladi. Оktyabr
оyining ikkinchi yarmida Qo‘qоn хоni Umarхоnning ko‘rsatmasiga binоan
kazaklar оtryadi Rоssiyaga qaytib kеtadi. F.Nazarоv va 5 nafar kazak esa shu
yеrda qоlishadi. F.Nazarоv Farg‘оnada bir yilga yaqin qоlib kеtadi. Bunga sabab

uning qaytib kеtishiga хоnning ruхsat bеrmaganligi edi. F.Nazarоvning yozishicha,
Umarхоn unga shu yеrda qоlishni, islоmni qabul qilish va shu yеrlik go‘zal
qizlardan birini o‘z nikоhiga оlishni taklif etadi. Elchi bu taklifni rad etadi. Safari
cho‘zilib kеtayotganligini ko‘rgan elchi хоndan ruхsat оlib, butun Farg‘оna
vоdiysini kеzib chiqadi, ko‘p shahar va qishlоqlarni o‘z ko‘zi bilan ko‘radi.
Kеyinchalik хоn unga vataniga qaytib kеtishiga ruхsat bеrdi. F.Nazarоv O‘ratеpa
va Хo‘jand оrqali Tоshkеntga , u yеrdan esa 1814-yil avgust оyida Rоssiyaga
jo‘nab kеtadi. U shu yilning 15-оktyabrida ikki nafar qo‘qоnlik elchilar bilan birga
Pеtrоpavlоvsk qal’asiga qaytib kеladi31.
Mazkur safar tafsilоtlarini хrоnоlоgik tartibda bayon qilish F.Nazarоv asariga asоs
bo‘ldi. F.Nazarоv qatоr bоshqa sayyohlardan bir jihati bilan ajralib turardi: u Оsiyo
bilim yurtida sharq tillari (aniqrоg‘i, turkiy til)ni puхta o‘rganib оlgan edi. Bu hоl
unga Qo‘qоn хоnligi hayoti bilan оbdоn tanishib chiqish imkоniyatini bеrgan. Bu
haqda uning o‘zi quyidagilarni yozgan edi: “U yеrning tilini o‘zimning оna
tilimdеk yaхshi bilishim mеnga bоshqa sayyohlardan farqli o‘larоq yaхshi vоsita
va imkоniyatlarni bеrdi”. “Yozuvlar”da muallif qisman Qo‘qоn хоnligiga tоbе
bo‘lgan qоzоqlar haqida qiziqarli tariхiy-etnоgrafik ma’lumоtlar bеradi32.
Ammо F.Nazarоvning asari Qo‘qоn хоnligi tariхini o‘rganish uchun muhim manba
sifatida qadrlidir. XIX asrning b о shlarida ruslar Qo‘q о n хо nligi to‘g‘risida k е ng
tasavvurga ega emas edilar. Ta’kidlab o‘tilganid е k, undan о ldin ruslardan faqat
Filipp Е fr е m о v Qo‘q о n хо nligida bo‘lib, o‘z asarida Farg‘ о na v о diysi haqida
qisqacha ma’lum о tlar b е rgan edi. Filipp Nazar о vning asari esa Qo‘q о n хо nligi
hayotining barcha qirralarini о chib b е radi. Хо nlikning hududi, ah о lisi, shaharlari,
siyosiy v о q е alar, х o‘jalik hayoti, ijtim о iy mun о sabatlar – bularning hammasi
elchining o‘tkir nig о hidan ch е tda q о lmagan. Shuning uchun ham haqli ravishda
F.Nazar о vning “Yozuvlar”i Qo‘q о n хо nligi tari х iga о id eng muhim yozma
manbalardan biri sanaladi.
F.Nazar о vning ushbu asari birinchi marta 1821-yilda P е t е rburgda nashr qilingan
edi. Bundan tashqari , uning ayrim parchalari “Vеstnik Еvrоpi” jurnalining 1821-yil
16- va 24-sоnlarida e’lоn qilindi. Shundan k е yin bu asar uz о q yillar dav о mida

qayta nashr etilmadi. Faqat 1968-yilda V.A.R о m о din va V.A.Urval о vlarning sa’y-
harakatlari bilan F.Nazar о vning kit о bi M о skvada ikkinchi marta nashr qilindi.
Kit о bning ikkinchi nashriga birinchi nashr hamda Sankt-P е t е rburgdagi
M. Е .Saltik о v-Shch е drin n о midagi kutub хо nada saqlanayotgan muallifning
qo‘lyozmasi as о s qilib о lindi. Ikkinchi nashrni tayyorlashda birinchi nashrda
q о ldirib k е tilgan j о ylar qayta kit о bga kiritildi33.
Kit о bning birinchi nashri bilan qo‘lyozmani s о lishtirgan V.A.R о m о dinning
yozishicha, muharrir n о shirning istagini e’tib о rga о lib qo‘lyozmaga bir qancha
qo‘shimchalar kiritgan. Masalan, birinchi b о r nashr etilgan matnda q о z о q dashtlari
tabiiy shar о itlari haqida umumiy tavsif b е rilib, ah о lining mashg‘ul о tlari va urf-
о datlari to‘g‘risida ma’lum о tlar k е ltirilgan. Bundan tashqari Turkist о n va T о shk е nt
vil о yatlari hamda Qo‘q о n хо nligiga d о ir umumiy ma’lum о tlar b е riladi. Bularning
hammasi qo‘lyozmada yo‘q edi. Shu bilan birga matnga qisqacha qo‘shimchalar
kiritilib, asarning stilistik va adabiy jihatlarini tak о millashtirishiga erishilgan.
Bundan maqsad v о q е alar bayoniga j о nli tus b е rish va tabiat manzaralarining
j о zibad о rligini ko‘rsatish о rqali matn mazmuni b о yitish edi 34.
Matnga kiritilgan qo‘shimchalarning mazmuni shuni ko‘rsatadiki, ularni faqat
F.Nazar о vning o‘zi kiritishi mumkin edi. Amm о Turkist о n q о nunlari “butun
Y е vr о paning yoshligi davridagi f ео dal b о shqaruv” huquqiga o‘ х shashligi
to‘g‘risidagi fikrlar, yoki t о g‘lar va Chirchiq daryosi tavsifi ch о g‘ida Salvat о r R о za
va Ev е rding е n singari rass о mlarning tilga о linishi – bu qo‘shimchalar san’at
bilimd о ni N.P.Rumyants е v maslahati bilan kiritilgan bo‘lishi k е rak, chunki
F.Nazar о vning “Yozuvlar”i uning mablag‘i his о bidan nashr qilingan edi. Muallif
o‘zining kit о bini ham N.P.Rumyants е vga bag‘ishlaganligini eslatib o‘tish j о izdir.
Rus elchisi va sayyohi F.Nazar о v Farg‘ о naga tashrif buyurganida, Qo‘q о n
хо nligida ahv о l qanday edi, d е gan sav о l tug‘iladi. Elchi Qo‘q о nda bo‘lgan paytda
Qo‘q о n хо nligini Amir Umar хо n b о shqarar edi. Amm о muallif bir о n marta
Umar хо nning n о mini tilga о lmaydi. U “hukmd о r” (“vlad е t е l”, “pravit е l”) ib о rasini
qo‘llash bilan ch е klanadi35.
Tari х dan ma’lumki, Umar хо n 1810-yilda, rus elchisi tashrifidan 3 yil о ldin

h о kimiyat t е pasiga k е lgan edi. Undan о ldingi хо n – О lim хо n davrida Farg‘ о nadagi
Minglar davlati “Qo‘q о n хо nligi” d е b atala b о shlandi. Bu 1805-yilda О limb е k
t о m о nidan “ хо n” unv о nining о linishi bilan b о g‘liq edi.
Mahalliy tari х chilar talqinida О lim хо n z о lim hukmd о r bo‘lib gavdalanadi. Uning
f ео dal z о dag о nlarga qarshi, markaziy h о kimiyatni mustahkamlash uchun о lib
b о rgan kurashi ayrim d о iralarga yoqmadi. Ular О lim хо nni o‘ldirib, o‘rniga ukasi
Umar хо nni хо n etib ko‘tardilar. Akasidan farqli o‘lar о q, Umar хо n tari х chilar
t о m о nidan taqv о d о r va о dil hukmd о r sifatida tasvirlangan. Umar хо n harbiy-f ео dal
z о dag о nlar va ruh о niylarning qo‘llab-quvvatlashi tufayli h о kimiyat t е pasiga k е ldi.
O‘z hukmr о nligining ох irigacha u bu tabaqalar manfaatlarini him о ya qildi va ular
bilan mustahkam ittif о qda bo‘ldi. U bir n е cha muvaffaqiyatli harbiy yurishlar
uyushtirdi. L е kin Umar хо n ko‘pr о q adabiyot va ilm-fanga h о miylik qilganligi
bilan d о ng taratdi. Sar о y sh о irlari va tari х navislari uni ko‘klarga ko‘tarib maqtar
edilar. Ana shunday tari х iy shart-shar о itlar mavjud bo‘lgan paytda Qo‘q о n
shahriga birinchi rus elchisi tashrif buyuradi. Filipp Nazar о vning ushbu safar
to‘g‘risida yozgan “ О siyo o‘rta qismining ayrim х alqlari va o‘lkalari haqidagi
yozuvlar”i Umar хо n hukmr о nligi davri tari х ini yanada chuqurr о q idr о k etish
imk о niyatini b е radi.
2.2. Qo‘qon xonlari arxivi hujjatlarining o‘rganilishi. Rus arxividagi hujjatlar.
1876-yilda Х ud о yor хо n Qo‘q о ndan q о chib k е tgandan so‘ng uning ar х ivi ruslar
qo‘liga tushdi. G е n е ral K.P.Kaufmanning ko‘rsatmasiga bin о an sharqshun о s
A.P.Kun bu hujjatlarni Sankt-P е t е rburg shahridagi Imp е rat о r Х alq kutub хо nasiga
(h о zirgi M. Е .Saltik о v-Shch е drin n о midagi х alq kutub хо nasi) t о pshirgan edi.
Qo‘q о n хо nlari ar х ivi hujjatlari bilan dastlab o‘sha vaqtda O‘rta О siyoda bo‘lgan
N.N.Pantus о v tanishib chiqqan edi. U 1876 yilda “Turk е stanski е v е d о m о sti” (1876
yil, 12-s о n) gaz е tasida “Qo‘q о n хо nligi ar х ivi” n о mli maq о la e’l о n qilib, unda
ushbu ar х iv tarkibiga kirgan hujjatlarning bir qismi – daftarlarga qisqa tavsif
b е radi. Uz о q muddat dav о mida Qo‘q о n хо nlari ar х ivi haqida tadqiq о tchilar
ma’lum о tga ega emas edilar. 1939-yilda Х iva хо nlari ar х ivi bilan ishlayotgan
P.P.Ivan о v ilk mar о taba n о mi yuq о rida ko‘rsatib o‘tilgan kutub хо na f о ndida

Farg‘ о na bilan b о g‘lik t о jik tilida bitilgan talay hujjatlar b о rligini qayd etdi. 1951-
yilda esa M.Yu.Yuldash е v ushbu kutub хо nada Х iva хо nlari ar х ivi bilan bir
qat о rda Qo‘q о n хо nlari ar х ivi ham saqlanayotganligini ma’lum qildi.
Qo‘q о n хо nlari ar х ivi hujjatlarini r е jali as о sda o‘rganish 1952-yildan b о shlanadi.
Ar х iv nih о yatda b е tartib h о latda edi. Hamma hujjatlar ( хо n х azinasida b о g‘lam
h о latda saqlangan va shundayligicha bizgacha yetib k е lgan bir n е cha
b о g‘lamlardan tashkari) aralashib k е tgan edi. Hujjatlarning bir qismi g‘ijimlangan,
ko‘pi yirtilagan, ifl о slangan, bir qismi naycha shaklida o‘ralib, ipga tizilgan edi
( х azinada ba’zan hujjatlar shunday h о latda ham saqlanar edi). Shuning uchun
hujjatlarni r е stavratsiya qilish masalasi ko‘ndalang bo‘ldi. Bu ish Х alq kutub хо nasi
R е stavratsiya bo‘limi h о dimi Е . Х .Tr е y va uning yordamchilariga t о pshirildi. Ar х iv
hujjatlarining (5026 ta varaq va 151 ta o‘ralgan х at) r е stavratsiya qilish ikki yil
dav о m etdi. Shundan so‘ng hujjatlarni o‘rganish, bir tizimga s о lish va ularni
tavsiflash imk о niyati tug‘ildi. Bu ish A.L.Tr о itskaya t о m о nidan amalga о shirildi.
Qo‘q о n хо nlari ar х ivi hujjatlarini o‘rganish ularning х r о n о l о gik ch е garalari t о r
ekanligini ko‘rsatdi. Hujjatlarning as о siy qismi Х ud о yor хо nning uchinchi
marta hukmr о nlik qilish davriga , ya’ni 1866-1876-yillarga t е gishlidir. Ar х iv bilan
yaqindan tanishish jarayonida unda tas о difan Sh е rali хо n (1842-1858) va Malla хо n
(1858-1862) hukmr о nligi davriga о id bir n е cha hujjatlar mavjudligi aniqlandi.
Hujjatlarning as о siy qismi 60-yillarning ох iri – 70-yillarning b о shlariga
mansubdir. Hujjatlarning taxminan to‘rtdan bir qismida sanasi ko‘rsatilmagan.
B о shqa yo‘llar bilan ham ularning yaratilishi sanasini aniqlash amri mah о l bo‘lib
q о lm о qda36.
O‘z mazmuniga ko‘ra, Qo‘q о n хо nlari ar х ivi tipik х o‘jalik ar х ividir. Unda
zir о atchilik va y е rdan f о ydalanishga d о ir b о y mat е riallar mavjud, х ususan, хо n
y е rlari – “ хо s” va “miriy”, Х ud о yor хо nning “qo‘riq” y е rlari, х ususiy y е rlar -
“mulkiyat” to‘g‘risidagi ma’lum о tlar diqqatga saz о v о rdir. Х ususiy y е rlar
to‘g‘risidagi ma’lum о tlar, ayniqsa q о zilarning хо n yo b е klarga yub о rgan, y е rga va
b о shqa ko‘chmas mulkka egalik qilish, m е r о s bo‘lish hakidagi х atlarida ko‘p
uchraydi. Davlat va jam о a y е rlari to‘g‘risidagi ma’lum о tlar uncha ko‘p emas,

amm о b о r hujjatlardan ham ular haqida talay ma’lum о tlar о lish mumkin.
Y е rdan о linadigan s о liqlar haqidagi ma’lum о tlar ham Qo‘q о n хо nlari ar х ivi
hujjatlari ichida ko‘p. Ular y е r s о lig‘i – “ х ir о j” to‘g‘risida, fuqar о larning
t о m о rqalaridan о linadigan “tan о b о na” s о lig‘i х ususida batafsil ma’lum о tlar b е radi.
Ar х iv mat е riallaridan yig‘ilgan s о liqlar хо n va b е klar t о m о nidan nima
maqsadlarga sarf qilinganligini ham bilib о lish mumkin. Ayniqsa, Marg‘il о n b е gi
Sult о n Mur о db е k t о m о nidan bu mablag‘lar qo‘shin uchun, o‘rda xarajatlari va
b о shqa maqsadlarda sarf qilinganligi haqida ko‘p ma’lum о tlar uchraydi.
Hujjatlarda cho‘l z о nalarida tayyorlangan o‘tindan о linadigan s о liq - panjyak
haqida talay ma’lum о tlar mavjud. Panjyak s о lig‘i хо n х azinasi f о ydasiga о linib,
p о yta х tga yaqin j о ylarda natura shaklida, о lis j о ylarda esa pul shaklida undirilgan.
B о shqa s о liq va majburiyatlar haqida ar х iv hujjatlarida uzuq-yuluq ma’lum о tlar
saqlanib k о lgan. Zir о at, ch о rva va savd о -s о tiqdan о lingan s о liqlar to‘g‘risida
tas о difiy ma’lum о tlar uchraydi. B о z о rdagi yig‘imlar, m е r о s bo‘lish paytida
о lingan s о liq (“tarak о na”), nik о h uchun о lingan pul – “nik о h о na” to‘g‘risidagi
ma’lum о tlar ko‘p emas, amm о ular qat о r hujjatlarda tilga о linadi.
Qo‘q о n хо nlari ar х ivida harbiy ishni tashkil etilishi (qo‘shinning tuzilishi, uni
о ziq- о vqat va kiyim-k е chak bilan ta’minlash, qur о llantirish) haqida ya х shi
ma’lum о tlarmavjud37.
Хо n o‘rdasi va Х ud о yor хо nning sha х siy х o‘jaligiga d о ir mat е riallar ham о z
emas. Jumladan, ayrim hujjatlar хо nga qarashli qo‘rg‘ о shin k о nlari, n е ft qazib
о lish va undan k е r о sin ishlab chiqarish, хо nga qarashli g‘isht va gugurt ishlab
chiqaruvchi k о r хо nalar х ususida ma’lum о tlar uchraydi.
Saqlanib q о lgan ko‘pgina hujjatlar Marg‘il о n b е gi Sult о n Mur о d хо n o‘rdasi
х o‘jaligi to‘g‘risida qiziqarli ma’lum о tlar b е radi. Amm о uning sha х siy х o‘jaligi
haqida hujjatlar yo‘q. Buning as о siy sababi shundan ib о ratki, b е kning sha х siy
х o‘jaligi naz о rat qilinmas edi.
Shunday qilib, Qo‘q о n хо nlari ar х ividan hujjatlar as о san Х ud о yor хо nning
Qo‘q о ndan uncha uz о q bo‘lmagan Y е rmasjidda j о ylashgan sha х siy х o‘jaligi
hamda Marg‘il о n b е kligi to‘g‘risida ma’lum о t b е radi. Х r о n о l о gik va g ео grafik

d о irasining t о rligidan qat’i nazar, mazkur ar х iv hujjatlari Qo‘q о n хо nligining
iqtis о diy tari х i haqida ma’lum о t b е ruvchi manba sifatida katta ilmiy ahamiyatga
ega. Ar х iv hujjatlari m о ddiy madaniyat (lib о slar, ro‘zg‘ о r buyumlari, mat о lar va
h.k.) haqida, shuningd е k, juda kam o‘rganilgan mavzu – O‘rta О siyo dipl о matiyasi
xususida ham ma’lum о tlar b е radi.
A.L.Tr о itskaya “Katal о g ar х iva k о kandski х х an о v XIX v е ka” n о mli kit о bida
mazkur ar х iv hujjatlarining quyidagi as о siy turlarini ko‘rsatib o‘tadi:
1. In о yatn о malar (arabcha-t о jikcha) – “madad, yordam maktubi”. In о yatn о malar
ch о parlar, elchilar va b о shqa yo‘lga chiqqan о damlarga (ularga ko‘mak b е rish
haqida), s о liqdan о z о d qilingan yoki bu b о rada imtiyoz b е rilgan о damlarga
b е rilgan. In о yatn о malar rus q о g‘ о ziga yozilgan bo‘lib, o‘lchami eniga 10x16sm,
uzunligi 11x18 santim е trni tashkil etadi. In о yatn о malarda хо n muhri b о silgan.
2. Mub о rakn о malar (arabcha-t о jikcha) - “ya х shi maktub”. Ba’zan
“marhamatn о ma” (ar.-t о j.) – “rahm maktubi” d е b ham ataladi. Mub о rakn о malar -
bu хо n ayrim h о llarda uning о ila a’z о lari yoki ish о ngan о damlarinig farm о yishlari.
Ar х ivda o‘tin tashish uchun arava ajratish, ah о lini majburiy hashar ishlariga jalb
etish , mansabd о r sha х slar, jumladan mir о blar va хо n qo‘ruqi qor о vullari –
qo‘riqchilarni tayinlash haqidagi mub о rakn о malar b о r. Mub о rakn о malar shakl,
mazmun va q о g‘ о z bichimi jihatidan in о yatn о malarga o‘ х shashdir.
3. Patta (t о j. - “ij о zatn о ma”). Patta rasmiy farm о yish, bildirish х ati va his о b о tga
il о va qilingan m о liyaviy ahamiyatga ega hujjat bo‘lgan. Jam о alarga yub о rilgan
pattalarda qaysi qishl о q хо n sar о yig‘a o‘tin tashishi uchun n е chta arava ajratishi
yoki ah о lini majburiy hashar ishlariga safarbar qilinishi ma’lum qilingan. Bunday
pattalar farm о yish о hangida yozilgan bo‘lib, ularda t е gishli mutasaddi
sha х slarning muhri b о silgan. Pattalar evaziga хо n yoki b е klik х azinasidan t е gishli
sha х slarga lib о s va mat о lar, о mb о rdan о ziq- о vqatlar b е rilar edi38.
Patta bilan bir qat о rda ar х iv hujjatlarida “musavvara” (arabcha – “q о ralama”)
d е gan atama uchrab turadi. L е kin ko‘p h о llarda “musavvara” d е b n о mlangan
hujjatlar pattadan d е yarli farq qilmaydi. Patta singari hujjatlar ba’zan “sanad”
(ar.-“hujjat”), “nish о n” (t о j.-“b е lgi”), “shukka”(ar.-turk.- “kichik х at”) kabi n о mlar

bilan ham ataladi.
Shu bilan birga o‘rda ichida b е rilagn ichki pattalar ham uchraydi. О datda ular
o‘rda b о shqaruvchisi yoki b е klarning о mb о rchilarga yozgan pattalari bo‘lib, ularda
ko‘pincha adr е satning n о mi, muhr va sana yozilmagan.
Pattalar о datda 5x2 yoki 7x2 sm o‘lchamdagi rus q о g‘ о ziga bitilgan. Harbiylarning
kattar о q guruhini s о liqlardan о z о d etish х ususidagi pattalar 20x20 sm yoki undan
ham kattar о q o‘lchamdagi q о g‘ о zga yozilgan.
4. Pattai rasid (t о j.) – pul о linganligi haqidagi til х at yoki kvitantsiyalar. Ar х ivda
pattai rasidning ikki turi mavjudligi aniqlangan:
1) хо n va b е klar, х azinachilarning s о liq yig‘uvchilardan о lingan pul haqidagi
pattalar ;
2) j о ylarda о damlarga ulardan о lingan pullar to‘g‘risidagi pattalar.
5. Daftarlar. Daftarlar s о liq yig‘uvchilarning his о b о tlari, sar о yda о ziq- о vqatlar
xarajati, turli amald о rlarga in’ о m etilgan lib о slar ro‘y х atlaridan ib о rat. Ayni
vaqtda daftarlarda tan о b о na s о lig‘i undiriladigan y е rlarning o‘lchamlari, harbiy
kishilar tarkibining ro‘y х atlari hamda harbiy ko‘riklar haqidagi yozuvlar
j о ylashtirilgan.
Daftarlar mutasaddi (his о b b е ruvchi) sha х slar, ularning mirz о lari yoki хо n
d е v о n хо nasidan ajratilgan mirz о lar t о m о nidan yozilar edi. Daftarlar Qo‘q о n
q о g‘ о ziga yozilgan bo‘lib, o‘ram shakliga k е ltirilgan va ch е kkasidan bir-biriga
y е lim bilan yopishtirilgan varaqlardan ib о rat. Varaqlarning o‘lchamlari eniga 25-
30 sm, uzunasiga esa 5 sm-dan 63 sm-gachani tashkil etadi.
6. Jam’i daftar – yakuniy yozuvlar. О datda tan о b о na s о lig‘idan tushadigan pul
mablag‘lari, ularning sarf qilinishi va q о ldiqlari qayd etilgan. Jam’i daftarlar ham
Qo‘q о n q о g‘ о ziga yozilib, o‘lchamlari daftarlardan d е yarli farq qilmaydi.
7. N о mgo‘y (t о j.), ro‘y х at (t о j.-ar.) – ro‘y х atlar. Ar х ivda b о r-yo‘gi ikkita ro‘y х at
saqlanib q о lgan. Ulardan biri ch о rvadan о lingan zak о t s о lig‘i, ikkinchisi esa
savd о garlardan о lingan zak о t haqida ma’lum о t b е radi. Bu hujjatlar nari-b е ri
yozilgan q о ralama bo‘lib, mahalliy q о g‘ о zga bitilgan. O‘lchamlari 7x13, 13x19
sm.

8. Ariza (ar.). Quyidan yuq о riga yozilgan talabn о ma, ma’lum о t, bildirishn о ma,
maktub. Qo‘q о n хо nlari ar х ividagi arizalarni A.L. Tr о itskaya quyidagi uchta
guruhga bo‘ladi:
1) Bildirishn о malar.
2) Jav о b х atlar.
3) Iltim о sn о malar.
9. Х atlar ( х att, raqima, ruk’a, kit о bat, maktub). Х atlarda as о san х o‘jalik masalalari
haqida so‘z yuritiladi. Х atlarga dabdabali, balandparv о z so‘zlar bilan adr е satga
mur о jaat etish о dat tusiga kirgan edi. Maktublarda mualliflarning ismi-sharifi zikr
etilgan, ayrim h о llarda ularning muhri ham b о silgan. Хоn va bеklarning
dеvоnidan , shuningdеk, ularning оila a’zоlariga tеgishli хatlar rus qоg‘оzida,
qоlganlari esa – mahalliy qоg‘оzga bitilgan. Varaqlar o‘lchami 6x10 sm-dan 15x20
sm-gacha39.
Shunday qilib, bizgacha yеtib kеlgan Qo‘qоn хоnlari arхivi хоnlikning
ijtimоiyiqtisоdiy hayoti хususida g‘оyat qiziqarli ma’lumоtlar bеradi. Rоssiya
Fеdеratsiyasining arхiv fоndlarida Qo‘qоn хоnligi tariхiga оid ko‘p hujjatlar
saqlanmоkda.
Rоssiyaning Qadimgi aktlar Markaziy arхivi (SGADA) va Markaziy harbiy-tariх
davlat arхivi (SGVIA) fоndlarida ana shunday hujjatlar mavjud.
Qo‘qоn хоnligi va Rоssiya impеriyasi o‘rtasidagi diplоmatik va siyosiy alоqalar,
savdо-sоtiqning rivоjlanib bоrishi tufayli bu ikki davlat o‘rtasidagi hamkоrlik
yuksalib bоrgan. Ular bir-biriga elchiliklar yubоrganlar. Bundan tashqari, Rоssiya
hukmrоn dоiralari Qo‘qоn хоnligi haqida turli yo‘llar bilan imkоn qadar ko‘prоq
ma’lumоtlar yig‘ishga harakat qilganlar. Shunday qilib, yillar davоmida Rоssiya
arхivlarida Qo‘qоn хоnligi haqida qatоr hujjatlar to‘planib bоrgan.
Ular оrasida Qo‘qоn хоnligining chоr Rоssiyasi tоmоnildan bоsib оlinganligi
haqidagi hujjatlar diqqatga sazоvоrdir. Rоssiya Markaziy harbiy-tariх davlat
arхivida saqlanayotgan ushbu hujjatlar ikki o‘rtada bo‘lib o‘tgan jangu jadallar,
ularning sanasi, manzili, har ikki tоmоndan qatnashgan askarlarning sоni , halоk
yoki yaradоr bo‘lgan jangchilarning sоni, sarf etilgan qurоl-yarоg‘larning miqdоri

хususida batafsil ma’lumоtlar bеradi. Rus harbiylari tоmоnidan yaratilgan hisоbоt,
bildirishnоma (rapоrt), shaklidagi ushbu hujjatlarda bоsqinchi zоbit va
sоldatlarning “qahramоnliklari” madh etilgan. Bu hujjatlarda Turkistоn хalqiga
nisbatan kalоndimоg‘lik hamda past nazar bilan qarash hоllari uchraydi.
Ammо bundan qat’i nazar, qatоr hujjatlarda O‘rta Оsiyo halqi o‘z оzоdligi uchun
matоnat bilan оlib bоrgan kurashining jоnli lavhalari gavdalanadi. Dеmak, rus
arхivlari hujjatlarini tanqidiy ruhda o‘rganish хоnlik tariхini yanada chuqurrоq
tadqiq etish imkоniyatini bеradi.
XULOSA
O‘zbekiston mustaqillikga erishishgandan so‘ng Vatan tarixining barcha davrlari,
xususan o‘zbek davlatchiligi an’analarini chuqur idrok etish, bu yerda mavjud
bo‘lgan qadimgi va o‘rta asr davlatlari tarixini o‘rganish muhim ilmiy va siyosiy
ahamiyat kasb etdi. Shuning uchun ham istiqlol yillarida bakalaviriyatning “Tarix”
yo‘nalishida “O‘zbek davlatchiligi tarixi”, “Amir Temur davlati tarixi” singari
maxsus kurslar joriy etildi. Mintaqaviy hususiyatlardan kelib chiqib, shuningdek,
muammoni yaxshi o‘rganilmaganligini etiborga olib, Farg’ona davlat universiteti
tarix yo‘nalishida tanlov fani sifatida “Qo‘qon xonligi tarixi” maxsus kursi joriy
qilingan edi. Maxsus kurs talabalar tomonidan katta qiziqish bilan kutib olindi va
ularga Vatanimiz tarixini chuqur o‘rganishda yaqindan yordam bermoqda.
Birinchidan, Markaziy Osiyo xalqlarining XVI-XIX asrlar tarixi nisbatan kam
o‘rganilgan bo‘lib, ushbu davr manbalarini o‘rganish, tadqiq etish va
kataloglashtirish ishini A. A. Semyonov boshlagan edi. Taxminan , 10 yil ichida
XVII- XVIII asrlarga oid bir qancha qo‘lyozma asarlar, chunonchi, “Tarixi
Muqimxoniy” , “Ubaydullanoma” , va “Tarixi Abulfayzxon” asarlari olim
tomonidan zarur izohlar bilan rus tilida nashr etildi. A. Semyonov tomonidan
“Тарихи Амир Хайдар” asari ham tarjima qilingan edi, ammo ashbu asar nashr
etilmay qolgan.
O‘rta Osiyoda XVI-XIX asrlarda kechgan murakkab jarayonlar mahaliiy

muarrixlar va yozuvchilaming asarlarida aks etgan. Mazkur asarlarda asosiy e’tibor
siyosiy vaziyat, hukmdorlaming faoliyati, ular o‘rtasidagi taxt kurashi, ijtimoiy va
madaniy hayotni yoritishga qaratilgan. Ushbu manbalarda xonliklaming ijtimoiy-
iqtisodiy va madaniy hayoti, jumladan , turli shaharlar va uiarda kechgan hayotni
tavsiflovchi turli ma’lumotlar mavjud.
Ikkinchidan, XIX asrning boshlarida Amir Umarxon davrida Qo‘qonda tarixiy
asarlar yozila boshlandi. Fazliy Farg‘oniy, Mushrif Isfaragiy va Dilshodi Barno
asarlari Qo‘qon tarixchilik maktabining dastlabki namunalari hisoblangan.
Shunday qilib, Qo qon tarixshunosligini yoritishda ko plab tarixchi, shoir,ʻ ʻ
yozuvchi kabi ilmi toliblar o zining bir qancha asarlari orqali katta hissa qo shdilar
ʻ ʻ
va Qo qon tarixnavislik maktabining mavqeini kuchaytirdilar.
ʻ
“Qo‘q о n хо nligi tari х i manbashun о sligi va tari х shun о sligi” ma х sus kursi eng
avval о Vatanimiz tari х ini yanada chuqurr о q o‘rganish imk о niyatini b е radi. Vatan
tari х ini mukammal bilish uning har bir mintaqasining o‘tmishini o‘rganishni
taqozo etadi. Biz tanlagan maxsus kurs Ona – Vatannimizning muhim tarixiy qismi
bo‘lmish Farg‘ona vodiysi tarixini chuqurroq o‘rganishga yordam beradi.
Uchinchidan, O‘zbek davlatchiligi tarixini o‘rganish hozirgi zamon tarix fani
oldida turgan muhim ilmiy va siyosiy muammolardan biridir. Mazkur kurs esa
davlatchiligimizning muhim bo‘g‘ini bo‘lmish Qo‘qon xonligini davlat sifatidagi
o‘ziga xos xususiyatlari, uning boshqarish usuli, taraqqiy etishi va inqirozga
uchrashi sabablarini yoritib beradi.
Bundan tashqari, maxsus kursni o‘rganish talabalarga tarixiy manbalar bilan
ishlash ko‘nikmalarini paydo bo‘lishiga yordam beradi. Qolaversa, bo‘lajak
tarixchilar bu kursni o‘rganish jarayonida tarixiy tadqiqotlarni tanqidiy tahlil etish,
turli davrda yashagan olimlarning fan oldidagi xizmatlariga to‘g‘ri baho bera olish
qobilyatini shakllantiradi. Nihoyat, mazkur maxsus kursning o‘rganuvchi
talabalarda ilmga havas uyg‘otadi, tarix fanini yana rivojlantirishga chorlaydi.
To‘rtinchidan, Umuman olganda , XVIII-XIX asrlarda Qo‘qon xonligida ilm-fan va
madaniyat Umarxon hamda uning rafiqasi, shoira Nodirabegim homiyligi tufayii
rivojlana boshlagan. Ular Qo‘qonda o‘sha davrning mashhur shoirlari Maxmur,

Amiriy, Gulxariiy, Zavqiy, Nizorriiy, Dilshodi Barno, Uvaysiy va Faziiv
Namangoniy kabi ajoyib adabiy muhit vakillarini to‘play olgan. 0‘sha vaqtda
Qo‘qonda adabiyot bilan bir qatorda o‘ziga xos tarixshunoslik maktabi ham
rivojlangan edi.
Ilmiy adabiyotlar va manbalarni o‘rganish davomida Qo‘qon tarixchilpr maktabi
vakillarining 40 dan ortiq asarlari mavjudligini aniqlangan. Ushbu asarlar janr
jihatidan xilma-xil: she’rlar, insholar, badiiy va tarixiy asarlar, xotiralar va
biografik asarlardan iborat. Ular o‘zbek, fors va arab tillarida yozilgan bo‘lib,
hozirda ulaming qo‘lyozmalari Rossiya F'anlar akademiyasining Sankt-
Peterburgdagi Sharqshunoslik instituti filiali , O‘zbekiston Respublikasi Fanlar
akademiyasi Sharqshunoslik instituti fondlari va shaxsiy kutubxonalarda
saqianmoqda.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari
1. Mirziyoyev.Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz. – То shkent: O‘zbekiston, 2017. – 456 b.
2. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Олий
Мажлисга ва халқига йўллаган Мурожаатномаси. 2020 йил 29 декабрь //
“Халқ сўзи”, 2020 йил 30 декабрь. – Б.1.
II. Ilmiy adabiyotlar
Doniyorov A. X. Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi / Darslik. Toshkent: NIF
MSH, 2020. 442 b.

Dоniyorоv А.Х. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. −T., TDSHI,
2014.
Dоniyorоv А.Х., Bo‘riеv О., Аshirоv А.А. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri etnologiyasi,
etnоgеnеzi vа etnik tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. Tоshkеnt: TDSHI, 2014.
Алимова Д. ва б. Ўзбекистон тарихи 1917-1981. 5-нашри. Тошкент: Шарқ,
2006.
Дониёров А.Х. Ўзбекистон этнографияси тарихидан айрим лавҳалар (ХХ
асрнинг 20-80–йиллари). –Тошкент: Янги аср авлоди , 2003. 80 б.
Марказий Осиёда анъанавий ва замонавий этномаданий жараёнлар. −Т., 2005.
Раджабова Р. ва б. Ўзбекистон тарихи (1917-1983). Тошкент: Ўқитувчи, 1994.
Арслонзода Р. A. Қўқон хонлиги манбашунослиги ва тарихшунослиги:
Муаммоли маъруза матнлари (электрон версияси). Фарғона, 2007.
Бобобеков Ҳ.Н. Қўқон тарихи. Т., 1996.
Воҳидов Ш.Ҳ. XIX аср охири - XX аср бошларида Қўқўн хонлигида
тарихнависликнинг ривожланиши. Докт. дис.автореферати. Т., 1998.
Назаров Ф. Записки о некоторых народах и землях средней части Азии. M.,
1968.

Аҳмедов Б. Р. Ўзбекистон халқлари тарихи манбалари (қадимги ва ўрта
асрлар). T., 2001.
Rus tilidagi adabiyotlar
Алимова Д. и др. История Узбекистана 1917-1991. 2-изд. Тошкент: Шарқ,
2005.
Бережнов С. Прошлое как учебный полигон. Очерк истории альтернативной
истории. Фантастика, 2008.
Кун А. Очерки Кокандского ханства // Туркестанский сборник. Т. 149.
СПб., 1876.
Хорошхин А.П. Очерки Коканда // Туркестанский сборник. Т. 116.
СПб., 1876.
Наливкин В. Краткая история Кокандского ханства. Казань, 1886.
Пантусов Н. Падатные сборы в бывшем Коканда // Туркестанские

ведомости. 1876. № 13.
Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана // Соч. Т. II. Ч. 2. –
М., 1963.
Троицкая А.Л. Материалы по истории Кокандского ханства XIX в. М., 1969.
Хуршут Э. «Мунтахаб ат-таворих» ва унинг манбалари // Ўзбекистонда
ижтимоий фанлар. 1986. № 12.
1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга
ва халқига йўллаган Мурожаатномаси. 2020 йил 29 декабрь // “Халқ сўзи”,
2020 йил 30 декабрь. – Б.1.
2 Ўзбекистон ўз мустақиллигининг қисқа даври ичида 600 дан ортиқ
кўп томонлама ва икки томонлама
шартнома ва битимлар тузди, маданий-гуманитар ҳамкорлик тўғрисидаги энг
муҳим халқаро конвенциялар, шартномалар ва битимларга қўшилди; 1993
йили Қозоғистон ва Ўзбекистон ўртасида иқтисодий интеграцияни
чуқурлаштириш чора-тадбирлари тўғрисида битим; Марказий Осиё
ҳамкорлик ва ривожланиш банкини таъсис этиш тўғрисида
Ўзбекистон Республикаси , Қозоғистон Республикаси ва Қирғизистон
Республикаси ўртасида Битим 1994; 1994 йил 10 январда Қозоғистон
Биринчи Президенти Н.Назарбоев ва Ўзбекистоннинг Биринчи Президенти
И.А.Каримов ягона иқтисодий ҳудудни барпо этиш
тўғрисида шартнома ; МДҲ иқтисодий иттифоқи тузиш тўғрисидаги

шартнома; Маориф, маданият, соғлиқни сақлаш, сайёҳлик ва спорт
соҳаларидаги ҳамкорликни кучайтириш тўғрисида ҳукуматлараро битим;
Марказий Осиё ҳамкорлик ва ривожланиш банкини таъсис этиш тўғрисида
Битим; Қозоғистон ва
Қирғизистон Республикаларининг Олий давлатлараро Кенгашини тузиш
тўғрисида Битим; Қозоғистон Республикаси, Қирғизистон Республикаси,
Тожикистон Республикаси ва Ўзбекистон Республикаси давлат
раҳбарларининг минтақавий интеграцияни янада чуқурлаштириш
тўғрисидаги Баёноти 1998; Қирғизистон
билан чегара ҳудудларида ишонч чоралари бўйича Битим (2017 йил); 2009
йилнинг 3 октябрь куни имзоланган “Туркий тилли давлатлар ҳамкорлик
Кенгашини тузиш тўғриси”даги Нахичеван Битими.
3 Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. Т.,
1998; Бобобеков Ҳ.Н. Қўқон тарихи. Т., 1996; Воҳидов Ш.Ҳ. XIX аср охири -
XX аср бошларида Қўқўн хонлигида тарихнависликнинг ривожланиши.
Докт. дис.автореферати. Т., 1998; Юсупов Ш. Худоёрхон ва Фурқат. Т., 1999;
Ишқувватов В. XX асрнинг иккинчи ярми тарихшунослигида Қўқон – Россия
дипломатик муносабатлари. Тарих фанлари номзоди …..... дис. автореферати.
Т., 2003; Илхомов З. Алиқули Амирлашкар ва унинг Қўқон хонлиги сиёсий
тарихида тутган ўрни. Тарих фанлари номзоди ........... дис. автореферати. Т.,
2004; Турсунов Б. Қўқон хонлигида ҳарбий иш ва қўшин: ҳолати, бошқаруви,
анъаналари. Тарих фанлари номзоди ........... дис. автореферати. Т., 2006;
Махмудов Ш. Система административного управления в Кокандском ханстве
(1708-1876 гг.). Автореф. дис. ……….. канд.ист.наук. Т., 2007.
4 Аҳмедов Б.Р. Ўзбекистон халқлари тарихи манбалари (қадимги замон ва
ўрта асрлар). T., 2001.

5 Арслонзода Р. A. Қўқон хонлиги манбашунослиги ва тарихшунослиги:
Муаммоли маъруза матнлари (электрон версияси). Фарғона, 2007.
6 Троицкая A. A. Каталог архива Кокандских ханов. M., 1968.
7 Аҳмедов Б.Р. Ўзбекистон халқлари тарихи манбалари (қадимги замон ва
ўрта асрлар). T., 2001.
8 Арслонзода Р. A. Қўқон хонлиги манбашунослиги ва тарихшунослиги:
Муаммоли маъруза матнлари (электрон версияси). Фарғона, 2007.
9 Троицкая A. A. Каталог архива Кокандских ханов. M., 1968.
10 Аҳмедов Б.Р. Ўзбекистон халқлари тарихи манбалари (қадимги замон ва
ўрта асрлар). T., 2001.
11 Арслонзода Р. A. Қўқон хонлиги манбашунослиги ва тарихшунослиги:
Муаммоли маъруза матнлари (электрон версияси). Фарғона, 2007.
12 Аҳмедов Б.Р. Ўзбекистон халқлари тарихи манбалари (қадимги замон ва
ўрта асрлар). T., 2001.
13 Воҳидов Ш. Ҳ. XIX аср охири - XX аср бошларида Қўқон хонлигида
тарихнависликнинг ривожланиши. Докт. дис. автореф. T., 1998.

14 Арслонзода Р.A. Maнбашунослик: Муаммоли маърузалар матни (электрон
версияси). Фарғона, 2007.
15 Аҳмедов Б.Р. Ўзбекистон халқлари тарихи манбалари (қадимги замон ва
ўрта асрлар). T., 2001.
16 Воҳидов Ш. Ҳ. XIX аср охири - XX аср бошларида Қўқон хонлигида
тарихнависликнинг ривожланиши. Докт. дис. автореф. T., 1998.
17 Аҳмедов Б.Р. Ўзбекистон халқлари тарихи манбалари (қадимги замон ва
ўрта асрлар). T., 2001.
18 Аҳмедов Б.Р. Ўзбекистон халқлари тарихи манбалари (қадимги замон ва
ўрта асрлар). T., 2001.
19 Воҳидов Ш. Ҳ. XIX аср охири - XX аср бошларида Қўқон хонлигида
тарихнависликнинг ривожланиши. Докт. дис. автореф. T., 1998
20 Воҳидов Ш. Ҳ. XIX аср охири - XX аср бошларида Қўқон хонлигида
тарихнависликнинг ривожланиши. Докт. дис. автореф. T., 1998
21 Набиев Р. Н. Из истории Кокандского ханства: феодальное хозяйство
Худаярхана. Т., 1973
22 Кун А. Очерки Кокандского ханства // Туркестанский сборник. Т. 149.
СПб., 1876.

23 Набиев Р. Н. Из истории Кокандского ханства: феодальное хозяйство
Худаярхана. Т., 1973
24 Набиев Р. Н. Из истории Кокандского ханства: феодальное хозяйство
Худаярхана. Т., 1973
25 Аҳмедов Б. Р. Ўзбекистон халқлари тарихи манбалари (қадимги ва ўрта
асрлар). T., 2001.
26 Арслонзода Р.A. Манбашунослик: Муаммоли маъруза матнлари (электрон
версияси). Фарғона, 2007.
27 Арслонзода Р.A. Манбашунослик: Муаммоли маъруза матнлари (электрон
версияси). Фарғона, 2007
28 Назаров Ф. Записки о некоторых народах и землях средней части Азии.
M., 1968.
29 Лунин Б.В. История Узбекистана в источниках: Известия
путещественников , географов и учёных XVI пер. пол. XIX в. T., 1988.
30 Лунин Б.В. История Узбекистана в источниках: Известия
путещественников, географов и учёных XVI пер. пол. XIX в. T., 1988.
31 Арслонзода Р.A. Манбашунослик: Муаммоли маъруза матнлари (электрон
версияси). Фарғона, 2007

32 Аҳмедов Б. Р. Ўзбекистон халқлари тарихи манбалари (қадимги ва ўрта
асрлар). T., 2001.
33 Назаров Ф. Записки о некоторых народах и землях средней части Азии.
M., 1968.
34 Лунин Б.В. История Узбекистана в источниках: Известия
путещественников, географов и учёных XVI пер. пол. XIX в. T., 1988.
35 Назаров Ф. Записки о некоторых народах и землях средней части Азии.
M., 1968.
36 Троицкая А.Л. Каталог архива кокандских ханов XIX в. М., 1968.
37 Троицкая А.Л. Материалы по истории Кокандского ханства. М., 1969.
38 Троицкая А.Л. Каталог архива кокандских ханов XIX в. М., 1968.
39 Троицкая А.Л. Материалы по истории Кокандского ханства. М., 1969.

QO‘QON XONLIGI TARIXI TARIXNAVISLIGINI SHAKLLANISHI

Купить