Qo`qon xonligida davlatchilikning rivojlanishi, Boshqaruvi, mansab, unvonlar - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	93.6KB
Покупки	2
Дата загрузки	02 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

64 Продаж

Qo`qon xonligida davlatchilikning rivojlanishi, Boshqaruvi, mansab, unvonlar

Купить

Mundarija
Kirish……………………………………………………………………………2-4
I – BOB. Qo`qon xonligida davlatchilikning ijtimoiy-siyosiy asosi.
1.1 Qo`qon xonligining vujudga kelishi va mustaqil davlat sifatida rivojlanishining
asosiy bosqichlar………………………………………………………………5-13
1.2 Qo’qon xonligining hududiy jihatdan kengayishi va mahalliy boshqaruv
asoslarining shakllanishi………………………………………………………14-22
II – BOB. Qo`qon xonligining markaziy va mahalliy boshqaruv tizimi va
ularda yuz bergan o`zgarishlar.
2.1 Qo’qon xonligida Oliy kengash faoliyati va markaziy boshqaruv tizimidagi
mansab va unvonlar……………………………………………………………23-34
2.2 Qo’qon xonligining ma’muriy bo‘linishi va mahalliy boshqaruvi………...35-
40
III. Xulosa……………………………………………………………………..41-
43
IV. Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………. 44
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqilikka erishganimizdan boshlab
mamlakatimiz hayotida tub o'zgarishlar yuz berdi. O'z mustaqilligini qo'lga
kiritgan O'zbekiston Respublikasi milliy davlatchiligini barpo qilish bilan bir
qatorda xalqaro maydonda ham o'zining barqaror tashqi va ichki siyosati, buyuk va
qadimiy tarixi, takrorlanmas ma'naviy merosi va milliy qadriyatlari bilan dovrug'
tarata boshladi. Bu tarix sahifalari xalqimizning boy o'tmishini bizgacha yetkazib
bera olgan qo'lyozma asarlarimiz va xalqimizning xotirasi edi. Prezident Shavkat
Mirziyoyev O’zbek xalqining boy tarixi va ushbu tarixni bugungi avlodga
yetkazish masalalari, ta’lim, ilm-fanning rivojlanish muammolarini tanqidiy tahlil
qilar ekan, bu borada kitoblarni chop etish va tarqatishdagi muammolarga
to’xtaladi. Shu o’rinda eng avvalo yoshlar va aholi o’rtasida mamlakatimizning
boy tarixini, uning betakror madaniyati va milliy qadriyatlarini keng targ’ib qilish,
jahon ilm fani va adabiyoti yutuqlarini yetkazish uchun zarur muhit va shart-
sharoit yaratish kerakligini takidlaydi 1
.
O'zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti
I.A.Karimov. Albatta yuqorida ta'kidlanganimizdek mustaqillik biz uchun,
tariximiz uchun qorong'u sahifalarni yanada oydinroq yoritish imkoniyatini yaratib
beradi. O'tgan yaqin yillar oralig'ida ajdodlarimizning yuzlab qo'lyozma asarlari
dunyo yuzini ko'rdi. Respublikamizda va xorijda minglab nusxalarda nashr etildi.
Bu ham tariximizning boy o'tmishiga va merosiga ko'rsatilgan ehtirom va e'tirofdir.
Qo‘qon shahrida 2019-yilning 10-15 sentyabr kunlari birinchi Xalqaro
hunarmandchilik festivali o‘tkazildi. Ushbu festivalni o’tkazish bo’yicha
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2018-yil 1-noyabrda
“Qo’qon shahrida Xalqaro hunarmandchilik festivalini o’tkazish tog’risida” gi
qarori imzolangan edi. Festival doirasida Qo`qon shahrida mavjud
bo`lgan 62 ta madaniy meros yodgorliklarining ayrimlarida tamirlash ishlari olib
1
Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining
kundalik qoidasi bo’lishi kerak. - Toshkent: O’zbekiston, 2017. 47- b
2

borildi. Festivalni aynan Qo’qon shahrida o’tkazilganligi bejiz bo’lmadi. Tarixdan
ma’lumki Qo’qon shahri o’zining usta hunarmandlari bilan mashhur bo’lib kelgan.
Bugungi kunda ham hunarmandchilikning bir qancha sohalari shaharda
rivojlangan. Ayniqsa Qo’qonda XVIII-XIX asrlarda hunarmandchilik va boshqa
ko’plab sohalarda yuksalish kuzatilgan. Bu davrda Qo’qon xonlik poytaxti bo’lib,
mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy markazi edi. O'zbek
davlatchiliginining uzviy bo'lagi bo'lgan Qo'qon xonligi va uning ma'muriy
boshqaruv tizimini ushbu tarixiy qo'lyozma va manbalar asosida aniq dalillarga
tayangan holda ochib berish, tahlil qilish tarix fani uchun dolzarb ahamiyatga
egadir. MAvzuning
maqsad va vazifalari. Qo'qon xonligi siyosiy tarixi va davlat boshqaruv tizimi
tahlilini amalga oshirish asosiy maqsad sifatida qo'yilgan va bunda nafaqat Qo'qon
xonligi tarixi, davlat boshqaruv tizimi, Buxoro va Xiva xonliklaridagi o'xshash va
farqli jihatlarni yoritib berish ko'zda tutilgan. Ishni bajarishda esa
quyidagi jihatlarini amalga oshirish asosiy vazifalar sifatida belgilangan:
 Qo’qon xonligining
tashkil topishi va boshqarurv shakllarining vujudga kelishi tarixini yoritib berish;
 Markaziy boshqaruv
tizimida - dargoh va devon faoliyatini tahlil etish;  Markaziy boshqaruv
tizimida unvon va mansablar tavsifini keltirish;  Xonlik ma'muriy
boshqaruvi va viloyatlar boshqaruvining asosiy jihatlarini yoritib berish;
 Ma'muriy
boshqaruv tizimida mansab va unvonlar faoliyatini o'rganish;
Mavzuning o’rganilganlik darajasi Qo’qon xonligi tarixi chuqur tadqiq
etilgan. Dastlabki tarixchilari tomonidan xonlik tarixining turli sohalari dastlabki
tasavvurlar va ayrim to'liq bo'lmagan ma'lumotlar asosida yoritib berilganligi bilan
alohida xususiyatga ega. Bunday tarixchilar va tadqiqotchilar qatorida XX asr
boshlarigacha ijod qilgan va tarixiy asarlar yozib qoldirgan bir qator rus
tarixchilarini ko'rsatib o'tish mumkin. Jumladan xonlik hududiga elchilik bilan
3

kelgan kishilar, xususan F.Nazarov, N.I.Potanin, V.V.Velyaminov-Zernovlarning
hisobotlari, asarlarini va maqolalarini kiritish mumkin.
Bir qator tadqiqotchilar esa xonlik tarixini o'z asarlarida u yoki bu jihatlarini
yoritib o'tishga harakat qilganlar. Bunday tadqiqotchilar tarixchilar qatorida
V.Bartold, N.Ostroumov, M.A. Terentev, P.P. Ivanov va boshqalarni ko'rsatib
o'tish mumkin. Ular o'z asarlarida xonlikning Rossiya imperiyasi tomonidan harbiy
bosqinchilik yo'li bilan bosib olingan jarayonlarni yoritib berganlar. Sho'rolar
davriga kelib xonlik tarixini o'rganish borasida tarixshunoslik sohasida bir qator
o'zgarishlar yuz berdi. Bunda mualliflar tomonidan xonlikning Rossiya imperiyasi
tomonidan bosib olinganligini emas, balki “qo'shib olingan” ligiga urg'u berila
boshlandi va bu bilan tarixni buzib ko'rsatish holatlariga yo'l qo'yildi. Bunday
holatlarni biz K.Usenbayev, A.Xasanov, asarlarida kuzatishimiz mumkin.
Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan tadqiqotlar va ilmiy adabiyotlar
masalaning mohiyatiga bo'lgan yondashuv tubdan o'zgarib, endi tarix haqqoniy
ravishda ilmiylikka asoslangan holda yoritila boshlandi. Bu davrda yaratilgan
ishlarga H.Z.Ziyoyev, H.N.Bobobekov, Sh.H.Vohidov, Z.Ilhomov, B.Y.Tursunov,
V.Ishquvvatov, Sh.Mahmudov, G.S.Isaboyevalarning ilmiy ishlarini ko'rsatib
o'tish mumkin. Z.Ziyoyevning “Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga
qarshi kurash” asari, “Turkiston chor mustamlakasi davrida” kabi asarlar keyingi
yillarda nashr etilgan ishlar orasida o'zining mukammalligi bilan alohida o'rin
tutadi. Mavzuning ob'yekti va predmeti . Tadqiqot ob'yektini Qo'qon
xonligi davlat boshqaruv tizimini tadqiqi tashkil etadi. Tadqiqot predmetini Qo'qon
xonligi davlat boshqaruv tizimining ayrim jihatlari va tafsilotlari, ularning tarixiy
asarlarda yoritilishi tahlili tashkil qiladi.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish. 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat.
4

I – BOB. Qo`qon xonligida davlatchilikning ijtimoiy-siyosiy asosi.
1.1 Qo`qon xonligining vujudga kelishi va mustaqil davlat sifatida
rivojlanishining asosiy bosqichlar
XVIII asrning birinchi yarmida O‘rta Osiyo xonliklari chuqur siyosiy
inqirozni boshdan kechirdi. Turli hukmdorlar orasida doimo mavjud
qaramaqarshiliklarning chuqurlashib borishi, turkiy urug‘lar ittifoqi – o‘zbeklar
o‘rtasida siyosiy tarqoqlikning kuchayishi oqibatida xonliklarda murakkab siyosiy
vaziyat yuzaga kelib, bu mintaqaviy parokandalikka olib keldi. Natijada O‘rta
Osiyo davlatlarida markaziy hokimiyatning salohiyati susayib, hukmron
sulolalarning mavqei pasayib ketdi. Bu jarayonning qonuniy davomi sifatida
hokimiyat tepasida turgan sulolalar o‘z o‘rinlarini yangi sulolalar vakillariga
bo‘shatib berishga majbur bo‘ldilar. Jumladan, Buxoroda Ashtarxoniylar
Mang‘itlarga, Xivada Shayboniylar Qo‘ng‘irotlarga siyosiy maydonni bo‘shatib
berdi 1
. Qo‘qon xonligining tashkil topishi ham
Buxoro xonligida kechgan murakkab siyosiy jarayonlarning hosilasi sifatida ro‘y
berdi. Farg‘ona vodiysi O‘rta Osiyoning eng qadimgi o‘troq xalqlar yashagan
madaniy o‘choqlaridan biri hisoblanadi. Farg‘onaning hamma tomonlaridan tog‘lar
o‘rab turgan (Qurama, Chotqol, Oloy va Turkiston) bo‘lib, faqat “Xo‘jand
darvozasi” orqaligina vodiy O‘rta Osiyoning qolgan hududlari bilan bog‘lanib
turadi. Fag‘onaning janubiy-Sharqida bo‘lsa, odam arang chiqa oladigan tog‘
so‘qmoqlari va daralari orqali Qashqar tomon savdo yo‘li o‘tgan. Sirdaryoga
quyiluvchi irmoqlar atrofi eng qadimgi davrlarga borib taqaluvchi odam yashash
manzilgohlari va shaharlarning madaniy qatlamlarga boyligi va o‘ziga xosligi bilan
O‘rta Osiyoning boshqa madaniy hududlaridan ajralib turadi 2
.
XIV asr oxirlarida Farg‘ona
vodiysi Amir Temur davrida markazlashtirilgan davlat tarkibiga kirar edi.
Temuriylar davlati inqirozidan so‘ng Shayboniyxon Farg‘ona mulklarini o‘ziga
1
Bobobekov H . N . Qo ’ qon tarixi . N .: Fan, 1996., 14- b
2
Boboyev H ., G ’ ofurov Z ., O ’ zbekistonda siyosiy va ma ’ naviy - ma ’ rifiy ta ’ limotlar taraqqiyoti . T .: Yangi asr
avlodi , 2001., 37- b
5

tobe etadi. Keying jarayonlarda esa bu hudud Buxoro xonlari ixtiyorida edi.
Buxoro xoni Abdulmo‘minning vafotidan so‘ng (1598) xonlikning chekka
viloyatlari, Shuningdek Farg‘ona vodiysi ham yangi – Ashtarxoniylar sulolasi
nazaridan ancha chetda qoldi. XVIII asr boshida Buxoro
xonligida yuzaga kelgan chigal siyosiy vaziyat Subxonqulixon (1680-1702)
vafotidan so‘ng taxtga o‘tirgan Ubaydulloxon (1702-1711) hukmronligi davrida
yanada kuchaydi. Markaziy hokimyatdagi parokandalik oqibatida davlatni idora
etishda sustkashlikka yo‘l qo‘yilda, o‘zaro ichki urushlar, urug‘lararo qarama-
qarshiliklar kuchayib, markaz bilan mahalliy boshqaruv tizimi o‘rtasida aloqa
uzildi. Natijada mamlakat bir necha mustaqil ma’muriy birliklarga ajralib ketdi22.
XVII asr oxiri – XVIII asr boshlarida Farg‘ona vodiysida Minglarning boshqa
o‘zbek urug‘lariga nisbatan mavqei kuchayib, ular tomonidan yangi davlatga asos
solindi. 1709 yilda Minglar urug‘i etakchisi Shohruhbiy, garchi yangidan davlat
barpo etilayotgan bo‘lsada, O‘rta Osiyoda azaldan mavjud an’analarga ko‘ra, oq
kigizga solinib, nufuzli oqsoqollar tomonidan ko‘tariladi va yangi davlatning
birinchi hukmdori deb e’lon qilinadi 1
. Keyinchalik mazkur davlat Qo‘qon xonligi
nomi bilan tarixga kiradi. Qo‘qon
xonligining tashkil topishida ming urug‘ining muhim o‘rin tutganligi, uning
dastlabki vakillari xususida ilmiy tadqiqotlarda ham, qo‘lyozma manbalarda ham
turlicha qarashlar mavjud. Bu o‘rinda Farg‘onada yangi tashkil topgan davlatning
dastlabki hukmdori Shohruxhbiy haqidagi qarashlar diqqatga sazovordir.
Muhammad Hakim Yayfoniyning “Xullas ut-tavorix”, Muhammad Fozilbekning
“Mukammali tarixi Farg‘ona” va Mullo Olim Mahdum Hojining “Tarixi
Turkiston” asarlarida XVIII asrning boshlarida Qo‘qon atrofidagi hududlarga
Chodak xo‘jalari hokimlik qilganligi, Shohruhbiy hokimyatni ulardan kuch bilan
tortib olinganligini qayd etadi. Ammo xonlik tarixi bo‘yicha muhim manbalar
hisoblangan “Muntaxab ut-tavorix”, “Ansob us-salotin”, “Tarixiy Aziziy” kabi
asarlarda Chodak xo‘jalari xususida biron-bir ma’lumot mavjud emas.
1
Ahmedova M . T . Qo ’ qon xonligining tashkil topishi , davlat tizimi va huquq manbalari . Yurid . fanlar nomzodi . …
diss . – T ., 2010., 21- b
6

Chodak xo‘jalarining hokimlik qilganliklari va ular
safidan hokim bo‘lgan shaxslar haqida asosli dalillar hozirgacha topilgani yo‘q.
Agar, Chodak xo‘jalari Farg‘onada hokimyatni qo‘lga olib, uni boshqargan
bo‘lganlarida tarixiy manbalarda yoki xujjatlarda asosli ma’lumotlar qolishi kerak
edi. Shuni ta’kidlash joizki, bu davrga qadar O‘rta Osiyoda din peshvolari va
xo‘jalarga qarshi hech qanday harakatlar qilinmagan. Siyosiy arboblar, turli
hukmdorlar ko‘p hollarda bunday shaxslar madadiga tayanib hokimyatga
kelganlar, siyosat yurgizganlar. Bu an’anadan Qo‘qon xonligida chetga chiqilgan,
deyilsa xato bo‘ladi. Shu bois, yuqoridagi ma’lumot, ya’ni Shohruhbiyning
Chodak xo‘jalaridan hokimyatni kuch bilan tortib olishga qaratilgan harakatini
tarixiy haqiqatga zid deb hisoblash mumkin. Bu o‘rinda ming urug‘i vakillari
Chodak xo‘jalarining ma’naviy ko‘magiga tayangan holda hokimyatga keldi
deyilsa, to‘g‘ri bo‘ladi. 1709-yilda minglarning etakchisi Shohruhbiy
mavjud an’analarga ko‘ra oq kigizga o‘tqazilib, xon etib ko‘tarildi hamda
Qo‘qonning birinchi hukmdori deb e’lon qilindi. Shohruhbiyni hayoti haqida
manbalarda turlicha ma’lumotlar uchraydi. Masalan: “Anjum at-tavorix” asarida
Shohruhbiyning tavalludi quyidagicha yoritiladi: “1682–yil sentyabr oyida
Faxrunniso xonimdan Ashurmuhammadxonga Alloh taolo yuldo‘zi porloq bir
o‘g‘il ato qildi. Otini Shohruhbek qo‘ydilar”. Tarixiy manbalar Shohruhbiyni
g‘ayri tabiiy kuchga ega ekanligini eslatib o‘tiladi. Shohruhbiy kuchli, salohiyatli
bo‘lib o‘sish bilan birga mashhur islom huquqlari bilimdoni Nasiriddin Buxoriy
qo‘lida tarbiyalanib, chuqur diniy bilimga ham ega bo‘ldi. Shuning uchun u din
peshvolari bilan ham bemalol baxs-munozara yurgiza olardi. Ilmu adabdan
mukammal bahramand bo‘lgach, ot chopish, o‘q otish va sipohgarlik ilmi, nayza
sanchishni o‘rganadi. Otasi Ashurmuhammadxon davrida
Andijonda 10 yil hokimlik qildi. Padari buzrukvori vafotidan keyin (1709) o‘n uch
yil davomida yangi davlatni boshqardi. Tez orada yangi to‘zilgan davlatda uning
asoslarini tashkil etgan davlatchilik tamoyillari, hududi, boshqaruv tizimi, harbiy
kuchlari shakllana boshladi. Shohruhgacha bo‘lgan davrda uning ajdodlari Buxoro
xonlariga tobe bo‘lib, xutbalar ularning nomiga o‘qilar, tangalar ham Buxoro
7

xonlari nomidan zarb etilar edi. Shohruhbiyga navbat kelganda imom xatiblar
xutbani Shohruh nomidan o‘qiy boshladilar. Tangalar ham uning uning nomidan
ziynat topdi. Uning hukmronligini dastlabki davrlaridanoq saltanatni
mustahkamlash siyosati yurgizildi. Qo‘qon xonligi tasarrufiga avval hozirgi
Rishton va Qo‘qon atroflari, keyinchalik Namangan, Marg‘ilon, Konibodom va
Isfara atroflaridagi yerlar ham bo‘ysundiriladi.
“Tarixi Turkiston” asarida yozilishicha,
“Shohruxxon… Namangan sarhadidan to Shohidon va Ponsodi G‘oziyga, alhol
Pongoz deb ataladur, hukumatni joriy qilib, ul viloyatga voliy va hokim tayin
aylab, fath va nusrat birla qaytib kelib tushubdur” deb ma’lumot berilgan. Ushbu
ma’lumotdan Shuni anglash mumkinki, Shohruhbiy hukmronligining dastlabki
kunlaridan boshlab nafaqat markaziy, balki mahalliy boshqaruv tizimini ham
shakllantirib, O‘rta Osiyoda mavjud davlatchilik an’analarini davom ettirgan holda
davlatni boshqarishga harakat qilgan. Shohruxbiy hukmronligi davrida yangi
tashkil topgan davlatda osudalik hukm surdi. O‘z ichki muammolariga o‘ralashib
qolgan Buxoro hukmdorlarining bu xududni qaytarib olishga qurblari etmadi. Bu
holat Shohruxbiyga ma’muriy – boshqaruv tizimini shakllantirish, ichki siyosatni
izchillik bilan olib borish imkonini berdi. Shohruxbiyning avlodlari yangi
tuzilgan davlatning hududini kengaytirish siyosatini tutdilar. Xususan, o‘n ikki
yillik hukmronlikdan so‘ng vafot etgan Shohruxbiy o‘rniga taxtga uning to‘ng‘ich
o‘g‘li – Abdurahimbiy (1721-1733) o‘tirdi. U mamlakat siyosiy qudratini oshirish,
hududiy chegarani kengaytirish maqsadida harbiy harakatlarni boshlab yubordi.
Harbiy harakatlar davomida qo‘lga kiritgan hududlarni, O‘rta Osiyo xonliklarida
keng qo‘llanilgan an’ana – o‘z aka-ukalari, qarindosh-urug‘lari, amaldorlarga
boshqarish uchun bo‘lib berdi. Jumladan, bu hukmdor Buxoro xonligiga tegishli
Xo‘jand viloyatini egallab, mazkur viloyatga ukasi Abdukarimbiyni hokim etib
tayinlaydi. Kichik ukasi Shodibekni esa Marg‘ilon viloyatiga hokim etib
tayinlaydi. Abdurahimbiy olib borgan
harbiy harakatlari natijasida bir oz muddat bo‘lsa-da Buxoroga qarashli
Samarqand, Jizzax va Kattarqo‘rg‘onni ham o‘z tasarrufiga olib, Samarqandga
8

Mullo Bechorani, Jizzaxga esa Ollohqulibek dodxohni hokim etib tayinlaydi.
Qo‘qonga qaytishda u og‘ir dardga chalinib, Xo‘jandda vafot etadi.
Abdurahimbiyni muarrix Mullo Olim Maxdum Hoji va boshqa mualliflar
tomonidan «... hushyor, oqil va dono va sohib tadbir ekan», – deb ta’rif berilgan bu
hukmdor davrida Farg‘ona vodiysi to‘liq markazlashgan davlatga aylantirildi.
Abdurahimbiyning vafotidan so‘ng Qo‘qon taxtiga ukasi Abdukarim-biy (1733-
1750) keldi. Abdukarimbiy ham akasi singari mamlakat farovonligi, yurt obodligi
uchun munosib faoliyat ko‘rsatdi 1
.
Uning davlat boshqaruvidagi faoliyati haqida «Ansob us-salotin...» asarida
«Abdukarimxon shijoatlik, sipoh va fuqarog‘a shafqatlik, xudovandi taologa
ibodatlik erdi», – deb ta’rif beriladi. 17 yil hukm surgan Abdukarimbiy vafotidan
so‘ng o‘g‘li Abdurahmonbiy (1750) xon etib ko‘tariladi. Uning hukmdorligi
uzoqqa cho‘zilmay, atigi 9 oy davomida u hokimiyat tepasida turdi. Shundan so‘ng
u oliy hukmdorlik lavozimidan olinib, Marg‘ilon viloyatiga hokim qilib yuboriladi.
Qo‘qonning keyingi hukmdori Abdurahimbiyning o‘g‘li Erdonabiy (1751-1752)
bo‘lib, uning hukmronligi ham uzoqqa cho‘zilmadi. 1745 yildagi qalmiqlarning
Qo‘qonga qilgan harbiy yurishida Abdurahimbiyning o‘g‘li Bobobek «oq uylik»
qilib olib ketilgan edi.
Abdukarimbiyning vafotidan xabar topgan qalmiqlar Bobobekni (1752-
1753) Qo‘qon taxtiga chiqarish uchun harakat qiladilar va bunga erishadilar ham.
Bobobek Qo‘qon taxtida 10 oygina hukmronlik qildi. Suiqasd natijasida
Beshariqda o‘ldiriladi. Oliy hokimiyatga ikkinchi bor Erdonabiy (1753-1762)
o‘tqaziladi. Erdonabiy o‘zining ikkinchi hukmronligi davrida mamlakat hududini
kengaytirishni davom ettirib, yurt obodligi va farovonligini oshirish siyosatini olib
bordi 2
. Davlat boshqaruvida o‘tgan asrlarda ham rioya qilib kelingan tartib-
qoidalardan biri hukmron doira vakillari, donishmand amaldorlar maslahatiga
tayanib ish yuritdi. Mullo Olim Maxdum Hoji bu haqda quyidagilarni qayd etadi:
1
Ahmedova M . T . Qo ’ qon xonligining tashkil topishi , davlat tizimi va huquq manbalari . Yurid . fanlar nomzodi . …
diss . – T ., 2010., 30- b
2
Saidqulov . T . S . O ’ rta Osiyo xalqlari tarixining tarixshunosligidan lavhalar . T.: 1993., 176-b
9

«...hukumat ishlarig‘a arbobi aql va donishlar ilan maslahat va mashvarat qilishib
biror ishni bemaslahat qilmas ekan». Bu ma’lumot Erdonabiy davrida davlat ishlari
maslahat organi orqali amalga oshirilganligini bildiradi.
Erdonabiy o‘n yil hukmronlik qilib vafot etgandan so‘ng
Qo‘qon taxtiga SHodibiyning o‘g‘li Sulaymonbiy (1762-1763) o‘tirdi.
Sulaymonbiyning taxtga chiqishida mamlakatdagi nufuzli amaldorlar Marg‘ilon
hokimi Irisqulibiy va Xo‘jand hokimi Abdurahmon Bahodirlar faoliyati muhim
o‘rin tutadi. Bu haqda «Muntahab ut-tavorix» asarida boshqa manbalarda
uchramaydigan ma’lumot beriladi. Hakimxon to‘raning yozishicha, «Ul vaqtda
Do‘stquli Bahodirning o‘g‘li Irisqulibiy Marg‘ilonda hukumat qilur erdi va
Xo‘jandda Abdurahmon Bahodir. Ul ikki nomdor Ho‘qand dorussaltanatig‘a kelib,
Shodibiyning o‘g‘li Sulaymonbiyni amorat masnadig‘a o‘lturg‘uzdilar». Uning
davlat boshqaruvidagi uquvsiz, sust faoliyati deyarli barcha manbalarda qayd
etiladi. Sulaymonbiy olti oylik
hukmronlikdan so‘ng unga qilingan suiqasd natijasida hayotdan ko‘z yumdi. Bu
ish uning davlat boshqaruvidagi faoliyatidan qoniqmagan hukmron doira vakillari
tomonidan amalga oshirildi. Bu holat Qo‘qon xonligida davlatni boshqarishga
mas’ul etilgan shaxslar oldiga qo‘yilgan talablar oshib, davlatni boshqarishga
layoqatli amaldorlar va tizim takomillashib borganligidan dalolat beradi. Qo‘qon
taxtiga Abdurahmonbiyning o‘g‘li Norbo‘tabiy (1763-1798) o‘tirdi. Uning ham
taxtga o‘tirishida davlat boshqaruvida nufuzi katta bo‘lgan amaldorlar Irisqulibiy
va Abdurahmon Bahodir muhim rol o‘ynaganliklari qayd etiladi. V.Nalivkin esa
Norbo‘tabiyni Abdulla qo‘shbegi, O‘tab bakovul va bir necha amaldorlar
tomonidan taxtga ko‘tarilganligini yozadi.
Norbo‘tabiyning dastlabki hukmronligi yillarida Chust va Namangan
viloyatlarida unga qarshi muxolifat yuzaga keldi va oliy hukmdor ularga qarshi
kurash olib borishga majbur bo‘ldi. Mazkur viloyatlarda yuzaga kelgan siyosiy
vaziyatga barham bergandan so‘ng Norbo‘tabiy bilan qo‘shbegi mansabidagi
amirlashkari o‘rtasida kelishmovchilik yuzaga keladi. Qo‘shbegi uni qatl etish
to‘g‘risidagi qaroridan voqif bo‘lib, Xo‘jand viloyati hokimi turgan akasi
10

Abdurahmonning huzuriga qochib boradi. Bu holat Norbo‘tabiyni Xo‘jand ustiga
harbiy yurish uyushtirishiga turtki bo‘ldi. Natijada Norbo‘tabiy Xo‘jandga harbiy
harakat uyushtirib, mazkur muxolif kuchlardan qutulishga erishdi. Manbalarda
Norbo‘tabiy hukmronligi davrida mamlakat iqtisodiyotining yuqori darajaga
ko‘tarilgani qayd etilib, bu holat Qo‘qonga qarshi tashqi xavfning bo‘lmaganligi
hamda ob-havo va tabiiy sharoitning yaxshi kelganligi bilan izohlanadi. «Tarixi
Turkiston» asari muallifi «...pulni ul xonning zamonida joriy qilinibdur», – deb
ma’lumot beradi. Lekin muarrixning bu ma’lumotiga asoslangan holda xonlikda bu
davrga qadar pul muomalasi bo‘lmagan degan xulosa qilmaslik kerak.
Xonlikda aynan Norbo‘tabiy davrida yangi pulning muomalaga kiritilishini
izohlashga imkon beradigan bir holat yuzaga kelgan edi. Ya’ni, mamlakatdagi
mo‘l-ko‘lchilik oqibatida arzonchilik yuqori darajaga etgan edi. Bu holat mayda
chaqa pul zarb etish zaruratini tug‘dirdi. Norbo‘tabiy pul islohoti o‘tkazib, «qora
fulus» deb nomlangan eng mayda chaqa zarb ettiradi. Norbo‘tabiy manbalarda
nafaqat ijtimoiy-iqtisodiy, balki siyosiy sohada ham yuzaga kelgan turli chigal
vaziyatlarni hal qila olish qobiliyatiga ega bo‘lgan hukmdor sifatida qayd etiladi.
Hukmronligining so‘nggi yillarida ukasi Hojibek bilan o‘rtalarida paydo bo‘lgan
adovatni ijobiy hal qilishga erishishi uning o‘ta zukko, qobiliyatli hukmdorligini
yana bir bor namoyon etadi. SHuning uchun ham uni Qo‘qon xonlari ichida eng
uzoq muddat davomida (36 yil) davlatni boshqargan hukmdor deb hisoblash
mumkin 1
. Norbo‘tabiyning o‘limi o‘rta asr boshqaruv tizimiga xos vaziyat
– taxt uchun turli da’vogarlar o‘rtasidagi kurashni keltirib chiqardi. Xususan, oliy
hukmdorning o‘limidan so‘ng hokimiyat uchun uch guruh o‘rtasida kurash
boshlandi. Norbo‘tabiyning ukasi Hojibek hamda ikki xotinidan bo‘lgan ikki o‘g‘li
Olimxon va Rustambek tarafdorlari ushbu siyosiy jarayonni amalga oshirishda faol
ishtirok etdilar. Taxt uchun kechgan ushbu kurashda Olimxon (1798-1810)
tarafdorlari ustun kelib, oliy hokimiyatni qo‘lga kiritishga erishdilar. Qo‘qon
taxtiga o‘tirgan Olimxonning hokimiyat uchun kechgan mazkur siyosiy kurashda
1
Muhammadhakimxon to’ra. Muntaxab ut-tavorix/Fors-tijik tilidan tarjimon, kirish, izohlar muallifi Sh. Vohidov.
T.: Yangi asr avlodi, 2010., 51-b
11

g‘oliblikni qo‘lga kiritishida tog‘asi Irisqulibiy va uning tarafdorlari asosiy rol
o‘ynadilar. Olimxon hukmronligining dastlabki kunlaridan boshlab davlatni
mustahkamlash ishiga kirishdi. Birinchi navbatda, u mamlakatda mavjud
muxolifotni bartaraf etish uchun faol kurash boshladi.
Markaziy hukumatga muxolif bo‘lgan kuchlar
vakillari – amakisi Hojibek, ukasi Rustambek hamda ularning tarafdorlari
Norbo‘tabiy davrida markaziy hokimiyatda faoliyat yuritgan Pirmuhammad,
Toshmuhammad Mirzo, Buzrukxo‘ja, Xonxo‘jalar oliy hukmdor tomonidan qatl
ettirildi. Bu holat muxolif kuchlarning qolgan vakillarini mamlakatdan Buxoroga
qochib ketishiga olib keldi35. Olimxon o‘z hukmronligining dastlabki
davrlaridanoq markaziy hokimiyatni kuchaytirish, markazlashgan davlat tuzishga
harakat qildi va bir qator islohotlarni amalga oshirdi. U harbiy sohada ham islohot
o‘tkazib, qo‘shin tarkibida tog‘li tojiklardan iborat maxsus ikki guruh tuzdi.
Qo‘shinning ushbu qismi oliy
hukmdorning O‘ratepaga qilingan harbiy harakatidayoq o‘z samarasini berdi.
Uning «xon» unvonini ta’sis etib, birinchi bor mazkur unvonni qo‘llashi bilan
o‘zidan oldingi hukmdorlar atalgan «biy» unvoni bekor bo‘ldi. Qo‘qon xonligi
davlatchiligi taraqqiyotini yuqoridagi ma’lumotlardan kelib chiqib quyidagi uch
davr doirasida o‘rganish maqsadga muvofiqdir: Birinchi davr – dastlabki
hukmdorlar (Abdurahimbiy, Abdukarimbiy, Erdonabiy va Norbo‘tabiy)ning
davlatni shakllantirish va rivojlantirish borasidagi siyosiy-huquqiy, iqtisodiy
hamda madaniy-ma’rifiy sohadagi faoliyatlari davrini o‘z ichiga oladi. Qo‘qon
xonligi rivojlanishining ikkinchi davri (Olimxon va Umarxon davrlari) boshlanishi
bilan izohlash mumkin. Qo‘qon xonligi taraqqiyotining ushbu bosqichini siyosiy-
huquqiy, diniy, madaniy hayot, harbiy, tashqi diplomatiya va savdo, fuqarolarni
ijtimoiy himoyalash va ishsizlikni bartaraf etish masalalarida ijobiy natijalarga
erishilgan davr sifatida e’tirof etish mumkin. Qo‘qon
xonligining eng so‘nggi hukmdorlaridan Sheralixon, Xudoyorxon va Po‘latxon
(soxta xon) davrlarini uchunichi davr sifatida o`rganish mumkin. Ushbu davrda
Qo‘qon xonligi davlat boshqaruvida qipchoqlarning roli ortishi va ma’lum
12

muddatlarda xonning davlat boshqaruvida ahamiyati kamayganligi bilan
izohlanadi. Qo‘qon xonligida markazlashgan davlatning tashkil topishi va uning
asosiy xususiyatlarining tahlili quyidagilarni qayd etishni taqozo etadi: XVIII asr
boshida Ashtarxoniylar hukmronligi davrida Farg‘ona vodiysida siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy hayotda yuz bergan o‘zgarishlar bu hududning Buxoro xonligidan siyosiy
jihatdan ajralib chiqishi va bu erda yangi davlatning yuzaga kelishiga olib keldi.
Tadqiqot davomida mavjud ilmiy adabiyotlarda ilgari surilgan XVIII asr
boshlarida Farg‘onada yuz bergan bu jarayonlarda etakchilik qilgan CHodak
xojalarining Farg‘onada hukmronlik qilgani, ularning qo‘lida mujassamlashgan
siyosiy hokimiyatni ming urug‘i vakili, Qo‘qonning birinchi hukmdori
SHohruxbiy tomonidan kuch bilan tortib olingan, degan fikrning asossizligi
isbotlandi. Zero, tariqat peshvolari hamda ulamolarga katta hurmat, ehtirom
ko‘rsatilgan, ularning ma’naviy ta’siri ostida siyosat yuritilgan, ko‘plab
hukmdorlar ularga pir sifatida qaraganlar, ularning obro‘-e’tibori bilan ko‘p
hollarda mamlakatda tinchlik o‘rnatishga erishilgan.
Davlatni markazlashtirish borasida turli siyosiy
kuchlar faol harakat qildilar. Ming sulolasining turli vakillari tomonidan dastlab bir
necha markazlarni qamrab olgan davlat, keyinroq hududiy jihatdan o‘sdi.
Markazlashgan davlatning salohiyati kuchli bo‘lgan davrlarda siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy hayot sohalarida yuksalishlar ko‘zga tashlanadi. Xulosa qilib aytganda
XVIII asr oxirlariga qadar taxt tepasiga kelgan hukmdorlar tomonidan davlatning
boshqaruv tizimi shakllantirildi. XIX asr boshlariga kelib esa Olimxon va
Umarxon tomonidan markazlashgan davlat rivojlantirildi va davlat boshqaruvida
islohotlar amalga oshirildi. Biroq, sulola vakillari o‘rtasidagi o‘zaro taxt uchun
kurashlar markazlashgan davlat yuritgan ichki va tashqi siyosatga doimo tahdid
solib turdi. Natijada xonlik qo‘shni davlatlar, xususan, Buxoro amirligi bilan olib
borilgan urushlar, tashqi kuchlar – Rossiya tajovuzining qurboniga aylandi.
13

1.2 Qo’qon xonligining hududiy jihatdan kengayishi va mahalliy
boshqaruv asoslarining shakllanishi
Shohruhbiy davrida, mamlakatning shimoliy sarhadlari Namanganning
Shohidonigacha cho‘zilgan bo‘lib, O‘sh, O‘zgan va Xo‘jand hududlari uning
tarkibiga kirmas edi. U xonlik hududlarini kengaytirib, o‘z hokimiyatini
mustahkamladi. Shohruhbiyning o‘limidan so‘ng 1721 yilda uning shu vaqtgacha
Namangan hokimi bo‘lib turgan o‘g‘li Abdurahimbiy (1690 yilda tug‘ilgan) taxtga
o‘tirdi. U 1725 yil Oq Bo‘tabiy yuz qo‘lidan Xo‘jandni tortib oldi. 1726 yilda
O‘ratepani ham zabt etib Qo‘qon xonligi hududlarini yanada kengaytirdi. 1734-
1750 yillarda hukmronlik qilgan Muhammad Abdulkarimbiy ibn Shohruxbiy
(1703 yilda tug‘ilgan) asosiy e’tiborini mudofaa ishlariga qaratdi 1
.
Mamlakat poytaxti Qo‘qonda Qatag‘on, Marg‘inon, Toshkandiyon va
Haydarbek nomli darvozalar qurdirdi va shahar atrofi qal’a bilan o‘rab olindi. SHu
bilan birga u 1741-1745 yillardagi qalmoqlar (jung‘orlar)ning Farg‘onaga qilgan
hujumiga zarba berdi. Abdulkarimbiy qalmoqlarga qarshi kurashda qirg‘iz-
qipchoqlar va O‘ratepa hokimi Fozilbiy yuz yordamiga tayandi va mamlakat
mustaqilligini saqlab qoldi46. Abdulkarimbiyning vafotidan so‘ng, xonlik taxtiga
uning o‘g‘li Abdurahmon o‘tirdi. Oradan to‘qqiz oy o‘tib, Abdurahmon
Marg‘ilonga hokim etib jo‘natildi va taxtni Abdurahimbiyning ikkinchi o‘g‘li
Erdonabiy (Abdul-Qayumxon) egalladi. 1753 yilda qalmoqlarning tazyiqi va talabi
bilan ularning qo‘lida garov sifatida ushlab turilgan Bobobek xonlik taxtiga
ko‘tarildi. Lekin bir yil o‘tmay O‘ratepa yurishi vaqtida Bobobek Beshariqda
o‘ldirildi va Erdonabiy qayta Qo‘qon taxtini egalladi 2
.
Xitoylik geograflarning ma’lumotlariga ko‘ra uning
hukmronligi davrida, ya’ni 1759-1760 yillarda Farg‘ona to‘rtta mulk: Andijon,
1
Qosimov.Y. Qo’qon xonligi tarixi ocherklari. Namangan: 1994., 17-b
2
Eshov. B. O’zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi. T.: 2012., 230-b
14

Namangan, Marg‘ilon va Qo‘qonga bo‘lingan. Ular ichida Qo‘qon etakchilik
qilgan. Erdonabiy vafotidan so‘ng xonlikni boshqarish Sulaymonxon ibn SHodibiy
ibn SHohruhbiyga o‘tdi. Uning taxtga kelishida urug‘ oqsoqollarining ko‘magi
katta bo‘ldi. Lekin, bir necha oydan so‘ng u taxtdan tushirilib, xonlik taxtiga
Abdulhamidxon ibn Abdurahmonbiy «Norbotir» Norbo‘tabiy (1770-1800) o‘tirdi.
Ba’zi rus olimlari Norbo‘tabiyning Qo‘qon xonligi siyosiy tarixida tutgan o‘rniga
urg‘u berib uni minglar sulolasining asoschisi deb hisoblaganlar.
Norbo‘tabiy o‘z hukmronligini qo‘shni davlatlar
bilan jang qilib o‘tkazdi va asta-sekin Andijon, O‘sh, Xo‘jand va yaqin atrofdagi
boshqa viloyatlarni bosib oldi. Bu viloyatlarni haqiqatdan ham aynan Norbo‘tabiy
tomonidan bosib olingan deyish qiyin. CHunki, barcha O‘rta Osiyo xonliklarida
bo‘lgani kabi Qo‘qon xonligida ham xon tomonidan bosib olingan hududlar
hokimiyat xonning izdoshiga o‘tgan vaqtda mustaqil bo‘lib olgan yoki boshqa
davlat qo‘liga o‘tib ketgan va yangi hukmdor tomonidan yana qaytadan bosib
olingan. Qo‘qon xonligi tarixida o‘zaro urushlar juda ko‘p bo‘lganligi va aniq
ma’lumotlar etishmaganligi tufayli ayrim viloyatlarning oxirgi marotaba qachon
qo‘shib olinganligini aniqlash qiyin. Faqat bir narsa shubhasiz aniq - barcha
urushlarda qo‘qonliklarga omad kulib boqqan va shu sababli Qo‘qon xonligi XVIII
asrning oxiri – XIX asrning birinchi choragi mobaynida tez rivojlangan.
Norbo‘tabiy hayotining so‘nggi yillari haqidagi ma’lumotlar turlicha va bir - biriga
zid. Ayrim manbalarda u Xo‘jandni bosib
olganidan so‘ng vafot etgan, – deyilsa, ba’zi ma’lumotlarda 1799 yilda Toshkentga
yuborilgan qo‘shin mag‘lubiyatga uchragach, 1801 yilda Qo‘qonga qaytib shu erda
vafot etgan, – deb ko‘rsatiladi50. Norbo‘tabiyning katta o‘g‘li Olimxon (1800-
1810) taxtga o‘tirgach otasi izidan borib, Qo‘qon xonligining siyosiy qudratini
mustahkamlash, mamlakat hududlarini kengaytirishga alohida e’tibor berdi. U
hukmronlik qilgan davrda Qo‘qon xonligidagi davlat boshqaruv tizimi musulmon
davlatlari boshqaruvi tizimidan deyarli farq qilmaganligini, xususan, Amir Temur
va temuriylar, shayboniylar davridagi boshqaruv tizimi xonlikka o‘zgarishsiz etib
kelganini va u qo‘shni Buxoro amirligidan deyarli farq qilmaganligini ko‘ramiz.
15

Qo‘qon davlatida boshqaruv xon va uning yaqinlari
tomonidan amalga oshirilgan. Xonlikda eng oliy hukmdor «xon» bo‘lib, u deyarli
cheklanmagan huquqqa ega edi. Xonlik vujudga kelgan dastlabki davrda
hukmdorlar «biy» unvoni bilan mamlakatni idora qilgan bo‘lsa, Olimxon davridan
boshlab (1805 yil) hukmdorlar rasman «xon» deb yuritila boshladi. Olimxonning
ukasi Umarxon (1810-1822) esa o‘zini «amir al-muslimin» deb e’lon qilib, diniy
hokimiyatni ham qo‘lga kiritdi. Harbiy islohotlar tufayli mustahkam qo‘shinga ega
bo‘lib olgan Olimxon tinimsiz urushlar olib bordi va o‘ziga yangi viloyatlarni,
jumladan Ohangaron vohasi, Toshkent, CHimkent, Turkistonni bo‘ysundirishga
muvaffaq bo‘ldi. SHu bilan birga u O‘ratepani ham bosib olish uchun harbiy
harakatlar olib bordi.
«Norbo‘tabiyning katta o‘g‘li Olim Qo‘qon xoni bo‘lib turib O‘ratepaga
qo‘shini bilan bostirib keladi, – deb yozadi N.Petrovskiy, – va O‘ratepani o‘zining
xonligiga qo‘shib olganidan so‘ng, u erga qo‘qonlik Mahmud otaliqni hokim qilib
tayinladi. Biroq bu bilan ish tugamadi. Xudoyorbiyning (O‘ratepa hokimi – T.X.)
onasi tomondan jiyani hisoblangan Mahmudxon ismli bir kimsa Buxoro amiri Said
(amir Haydar −) tomonidan Sanzar (Sangzor – T.X.) hokimi qilib tayinlandi. Lekin
u O‘ratepani bosib olishni xohlab qoldi. Olimxonning Jizzaxga yurishi omadsiz
kelganidan so‘ng Mahmud O‘ratepani bosib oldi 1
. Bu voqea Olim hukmdorligining
so‘nggi kunlarida sodir bo‘ldi. Uning izdoshi Umar Maxmudxonni tutib oldi va
Qo‘qonga jo‘natdi. O‘ratepaga esa o‘zining odami Rajab G‘alchani hokim qilib
tayinladi. Lekin uch oydan so‘ng ... Peshog‘ir hukmdori Maraim (Muhammad
Rahim − T.X.) otaliq Zominni o‘ziga bo‘ysundirdi va yana qaytadan O‘ratepani
bosib oldi».
Markazlashgan, kuchli davlat tuzish uchun intilayotgan Olimxonning
siyosatidan norozi bo‘lgan ayrim mansabparast guruhlar taxtga Umarxonni
o‘tkazish uchun fitna uyushtirdilar. Uni Qambar Mirza «Olti qush» mavzesida
o‘g‘li SHohruh bilan birga otib o‘ldiradi. N. Petrovskiy bu voqealarni quyidagicha
bayon qiladi: «Toshkentda yashab, bosib olgan erlarini obodonlashtirayotgan
1
Xudoyorxonzoda. Anjum at-tavorix. – T.: Fan va texnologiya, 2014. 9-15-betlar.
16

Olimxon o‘ziga qarshi suiqasd uyushtirilayotganini bilib qoldi. Maqsad uni
o‘ldirish va hokimiyatni uning tug‘ishgan ukasi, Norbo‘taning ikkinchi o‘g‘li
Umarga topshirish edi. Til biriktirganlarga qarshi qat’iy chora ko‘rmagan Olimxon
nihoyat kichkina otryad bilan Qo‘qonga jo‘nab ketdi. Lekin, Kandir tog‘ida
Umarning yigitlari uni otib o‘ldirdi. Mening fikrimcha, uni Umarning yaqinlaridan
biri Maydon – Yo‘ldosh so‘yib tashlagan va shu bilan xo‘jayiniga yoqmoqchi
bo‘lgan. Bu voqea 1810 yoki 1812 yili sodir bo‘lgan. Olimxonnig o‘limidan so‘ng,
Qo‘qon hokimiyati uning tug‘ishgan ukasi va o‘limining sababchisi Umarga
o‘tdi». Umarxon (1810-1822) davrida yirik er egalari,
harbiy sarkardalar va ruhoniylarning mavqei yanada oshdi. Umarxon yuritgan
siyosati natijasida tez orada ruhoniylar roziligi bilan «amir al-muslimin» (1818)
unvonini olib, ham diniy, ham dunyoviy hokimiyatga ega bo‘ldi. U davlat ishlarini
boshqarishning izchil tartib, qonun-qoidalarini o‘rnatdi va diniy ishlarni ham
tartibga soldi. Uning davrida Amir Temur va Sulton Husayn Boyqaro davriga
taqlidan unvon va lavozimlar joriy etildi va ularga hokimiyatga yaqin shaxslar
tayinlandi. Umarxon davrida joriy etilgan mansablar haqida Muhammad
Hakimxon ma’lumot beradi. Jumladan, u CHingizxonning amalini o‘z umarolariga
nomzod qilgan. Eshon to‘ra xo‘ja Maxdum A’zamiy va eshon Sultonxo‘ja
Ahroriylarni xojakalonlik amaliga tayinlaydi.
SHuningdek, amaldor eshon to‘rani katta o‘roq,
Maxmudxojani jilav qo‘shbegisi unvoniga va shu kabi oliy zotlarga an’anaviy
tarzdagi unvonlarni munosib ko‘rdi. Olimxon zulmidan har tarafga qochib ketgan
ayrim kimsalar Umarxon xizmatiga qaytib kelgan. Umarxon ularni turli mansab va
joy bilan ta’minlaydi. Manbalarning guvohlik berishiga qaraganda Qo‘qon
xonligining O‘rta Osiyo mintaqasidagi siyosiy jarayonlar va munosabatlarga faol
aralashishi ham Umarxon davridan boshlanadi. Bu davrda Umarxon o‘z elchilarini
Xiva, Xitoy va Turkiya davlatlariga jo‘natgani ma’lum.
Umarxon davrida 1815 yilda Rajab qo‘shbegi boshchiligidagi qo‘shin
tomonidan Buxoro amirligiga qarashli bo‘lgan Turkiston, 1817 yilda O‘ratepa
xonlik hududiga qo‘shib olindi. Mamalakatning chegarasi aniq belgilanib, u
17

shimolda Turkiston va Dashti Qipchoqqacha, g‘arbda Samarqandgacha, janubda
Ko‘histon hamda Ko‘lob, Hisor va Shahrisabzgacha, sharqda esa SHarqiy
Turkistongacha bo‘lgan hududlarni o‘z ichiga oldi. Lekin ayrim viloyatlar Qo‘qon
xonligi va Buxoro amirligi o‘rtasida nizo va urushlar maydoniga aylanib qoldi.
O‘ratepa viloyati bunga yorqin misol bo‘la oladi. Aksariyat xollarda bunday
urushlarning jabrdiydalari oddiy xalq bo‘lib qolaverdi. N. Petrovskiy Umarxon
hukmronligi davri haqida quyidagilarni bayon qiladi: «Umarning xonligi ham
oldingi xonlarnikidek davom etdi, ya’ni u o‘z erlarini kengaytirdi. Bu xon davrida
Turkiston viloyati, musulmonlarning Hazrat (Sulton al-orifin Ahmad Yassaviy
dafn etilgan Turkiston − T.X.) shahri bilan birga zabt etildi.
1822 yili vafot etgan Umarxon xalq sevib ardoqlagan xonlardan biri bo‘ldi.
Qo‘qonda ikki qator she’r tarqalgan bo‘lib, unda Umarxon haqida juda iliq va
yaxshi so‘zlar aytilar edi». 1822 yili 30 dekabrda vafot etgan Umarxonning vorisi
Muhammadalixon davrida (1822-1842) Qo‘qon xonligi xududi yanada kengaydi.
Qirg‘izlarning ba’zi tumanlari Qo‘qon xonligiga qo‘shib olinib, Ko‘lob, Hisor,
Badaxshon, Darvoz, Maschoh kabi viloyatlar Muhammadalixon hukmronligini tan
oldi. N. Petrovskiy Muhammadalixon davrida Qo‘qon xonligida ilk bor ikkita kuch
- o‘troq aholi va ko‘chmanchi turkiy qabilalar o‘rtasida hokimiyat uchun kurash
boshlanganini ko‘rsatib o‘tadi va «Bu kurashning oqibatida Muhammadalixon
o‘ldirildi», – deb yozadi. «Muhammadalixon o‘z hukmronligini, – deb yozadi
muallif, – shubha tug‘dirgan qarindoshlarini chet elga jo‘natishdan boshladi. Uning
kenja ukasi, ya’ni Sulton Mahmudni ham shu ahvol kutayotgandi.
Lekin, u o‘z vaqtida Qo‘qondan SHahrisabzga qochib, bu beklik hokimining
qiziga uylandi. So‘ngra uni  amir  Buxoroga tegishli Romitonning hokimi qilib
tayinlandi va har doim Buxoro amirini Qo‘qon bilan jang qilishga chorladi».
N.Petrovskiy ma’lumotlariga ko‘ra, Muhammadalixon hukmronligining birinchi
yillari yaxshi va odil kechdi. Lekin, 1840 yili xonning bosh maslahatchisi Haqqul
mingboshi qatl etilganidan so‘ng vaziyat tubdan o‘zgarib ketdi. Xon davlat
ishlarini bir chekkaga surib, vaqtini faqat haramida o‘tkazdi. Natijada, boshqaruv
ishlaridagi suiste’molliklardan umumiy noroziliklar boshlandi va nihoyat boshqa
18

xon saylash maqsadida saroy amaldorlari Buxoro amirini yordamga chaqirishdi.
Mahalliy manbalarda keltirilgan ma’lumotlarda Buxoro amiri Nasrulloga
Qo‘qondan qochib ketgan va Muxammadalixon tazyiqidan qo‘rqqan shayx ul-
islom va qozikalonlar o‘z nomlaridan murojaat qilganligi ko‘rsatib o‘tiladi.
Qo‘qonga yurish uchun bahona topolmay turgan amir Nasrullo taklifni tezda qabul
qilib, 1842 yilda Qo‘qon darvozasi oldiga keldi va Qo‘qon zabt etildi.
Muhammadalixon va uning oilasini bir qismi o‘ldirildi, Qo‘qon xonligi esa
Buxoroga qo‘shildi 1
. Amir shaharni talon-toroj va
zo‘ravonlik qilish uchun askarlariga topshirdi. Ular to‘rt kun davomida o‘z xohishi
bilan bo‘ysungan shaharni talon-toroj qilib, har xil zulm va sitamlar qilishdi.
SHunday tarzda o‘z ishlarini Qo‘qonda bitirib qaytgan amir tez orada barcha bosib
olingan narsalarni yo‘qotganiga amin bo‘ldi. Qo‘qon aholisi Buxoro
hukmronligidan norozi bo‘lib qo‘zg‘olon ko‘tardi va mamlakatni ozod qilishlari
uchun qipchoqlardan yordam so‘radi. Ular Qo‘qon xonligining xaloskorlari sifatida
paydo bo‘lishib, shu vaqtdan boshlab uzoq vaqt xonlikda etakchi mavqega ega
bo‘ldilar. Qipchoqlar Muhammadalixonning qarindoshi SHerali boshchiligida
Qo‘qonga kelib, buxoroliklarni yakson qilishdi va SHerali xonlik taxtini (1842-
1845) egalladi. Qo‘qonda bo‘lgan voqealardan xabar topgan amir Nasrullo 1842
yilning kuzida yana Qo‘qonga yurish qildi, lekin bu safar unga omad kulib
boqmadi. Qipchoqlardan biri,
ya’ni Muhammadalixon davrida yuzboshi bo‘lgan Musulmonquli, Nasrulloning
ishonchiga erishdi va lekin, uni aldadi. Nasrullo bilan kelishuvga ko‘ra, Qo‘qonga
borib aholini taslim qilish o‘rniga qo‘qonliklarni eng so‘nggi nafasigacha taslim
bo‘lmay jang qilishga undadi. Uning maslahatiga ko‘ra himoya vositalari
kuchaytirildi. Qirq kunlik qamaldan so‘ng amir Nasrullo o‘ziga qarshi suiqasd
uyushtirilayotganligi va xivaliklar chegarada joylashgan Buxoro qishloqlariga
hujum qilayotganligi haqida xabar oldi. Bundan qo‘rqqan amir Buxoroga qaytishga
majbur bo‘ldi 2
. Buxoroliklarning ketishi bilan Qo‘qon xonligida birmuncha
1
Mahmudov SH. Q о ‘qon xonligining ma’muriy-boshqaruv tizimi (1709-1876 yy.): Tarix fan. nom. … diss. –
Toshkent, 2007. 55-b
2
Vohidov Sh., Xoliqova R. Markaziy Osiyodagi davlat boshqaruvi tarixidan. T.: Yangi asr avlodi, 2006., 47-b
19

tinchlik va osoyishtalik hukm surdi. SHeralixon keksa odam bo‘lib, muloyim va
oqko‘ngil xon bo‘lib chiqdi. Uning laqabi «po‘stak» bo‘lib, barcha davlat
lavozimlarini qipchoqlar egallab oldi va xonlik boshqaruvini o‘z qo‘llariga oldilar.
Vaziyat 1845 yilgacha shunday davom etdi. Lekin, shu paytgacha
SHahrisabz, Xiva va Buxoroda yurgan Olimxonning o‘g‘li Murodxon amir
Nasrulloning yordami bilan Qo‘qonga kelib SHeralini o‘ldirdi hamda bir necha
kun xon bo‘ldi. Namanganda bo‘lgan mingboshi Musulmonquli bu voqeadan
xabardor bo‘lgach, SHeralixonning besh o‘g‘lidan biri bo‘lgan Xudoyorxonni olib
poytaxtga keldi va uni xon taxtiga (1845-1858, 1863, 1865-1875 yy) o‘tkazdi.
Biroq bu paytda Toshkentni boshqarayotgan Sarimsoqxon
(uning asl ismi Abduraxmonbek) Musulmonquli uchun jiddiy xavf tug‘dirar edi. U
Sheralixonning boshqa o‘g‘illariga nisbatan yosh jihatidan ancha katta bo‘lib,
otasining taxt tepasiga kelishi arafasidagi harbiy harakatlarda faol ishtiroki bilan
ajralib turadi. Masalan, Sarimsoqxon 1843 yil boshida Buxoro amirining noibi
Muhammad SHarif otaliq hokimlik qilayotgan Toshkentni qaytarib olish uchun
yuborilgan Qo‘qon harbiy kuchlariga boshchilik qiladi. Toshkent bosib olingach,
SHeralixon uni Toshkentning yangi hokimi etib tayinlaydi. Sarimsoqxon otasi
SHeralixonning hokimiyati hali mustahkam bo‘lmaganligi bois ko‘p vaqtini
Toshkentda o‘tkazadi. SHu sababli davlat boshqaruvi ishlari bilan alohida
shug‘ullana olmaydi va asosan otasiga qarshi ko‘tarilgan harakatlarni bostirish
bilan band bo‘ladi. 1845 yilda Toshkentdan
Qo‘qonga, ya’ni otasi huzuriga ketayotgan Sarimsoqxon Sheralixonning
o‘ldirilganligi haqidagi xabarni eshitib, amir Nasrulloning oldiga borishga majbur
bo‘ldi va uning roziligi bilan Toshkent g‘arbidagi Chordara qal’sidan qo‘nim
topadi. Sarimsoqxonning amirdan olingan madad kuchlari bilan Qo‘qon xonligi
taxtini qaytarib olish xavfi Musulmonqulini xavotirga solib qo‘yadi. SHu bois
Musulmonquli Sarimsoqxonni ta’qib qilish uchun Toshkent hokimi Mulla
Bozorboy bilan Davronbek parvonachini Toshkent qo‘shiniga bosh qilib tayinladi.
Lekin Musulmonquli siyosatidan norozi bo‘lgan Davronbek parvonachi shaharning
20

Ko‘kcha darvozasidan chiqib, Qoraqamish arig‘i bo‘yiga keladi va obru-e’tiborli
kishilarning vositachiligida Sarimsoqxon tomoniga o‘tib ketadi.
Toshkentning asosiy kuchlarini
o‘z qo‘liga olgan Sarimsoqxon shaharni egallaydi. Mulla Bozorboy qipchoq esa
Qo‘qonga qochadi. Bu voqeadan so‘ng Sarimsoqxon Toshkentga mustaqil
hokimlik qila boshlaydi. Muhammad Solihxo‘janing «Tarixi jadidayi Toshkand»
asarida keltirilishicha, bu voqea hijriy 1262 yil rabi’ us-soniy oyi oxirida (milodiy
1846 yil, mart-aprel oylarida) yuz bergan. Sarimsoqxon vaziyatdan foydalanib,
atrofiga harbiy ishlarni yaxshi biladigan amaldorlarni to‘pladi va yon-atrofdagi
Qo‘qon xonligiga qarashli mulklarni egallashga intildi. U sobiq Toshkent hokimi
Lashkar beglarbegi va Davronbek bohodirboshi boshchiligida To‘ytepa, CHo‘li
Mirzo (Mirzachul) va Xo‘jandga yurish qildi 1
.
Bundan xabar topgan Musulmonquli darhol Toshkentga
qo‘shin tortdi. Sarimsoqxon esa noilojlikdan Xo‘jand yurishidan qaytib Toshkent
mudofaasiga tayyorlanishga majbur bo‘ldi. Bu paytda Toshkentga amir Nasrullo
huzuridan Rajabbek inoq qushbegi boshchiligida taxminan 2000 navkar madad
uchun etib keldi. 1846 yilning oxirida Musulmonquli va Xudoyorxon o‘z qo‘shini
bilan Toshkentga yaqin joyga kelib to‘xtadi. Toshkent shahri qirq kun qamalda
ushlab turildi. Keyinchalik mudofaachilarning birlashgan kuchlari shahar
darvozalaridan chiqib qo‘qonliklarga qaqshatqich zarba bergach Musulmonquli
qamalni tashlab ketishga majbur bo‘ldi. Ammo, Musulmonquli Toshkent
qo‘shinini asosiy qismiga boshchilik qilib turgan Davronbek bahodirboshining
Turkistonga ketganidan xabar topdi. Ushbu vaziyatdan foydalanib, Kirovchi
hokimi O‘tabboy qushbegi va e’tiborli tasavvuf namoyondasi Miyon Fazl Halilni
ishga solib, Sarimsoqxon bilan sulh tuzishga harakat qildi.
Toshkentdan Sarimsoqxon nomidan vakil sifatida
kelgan Bekmuhammadbiy Nurmuhammadbiy o‘g‘li va Qozi Islom Sarimsoqxonga
ziyon etkazmaslik sharti bilan sulhga rozi bo‘ldi. Bu voqeadan keyin Baliqchiga
1
Tursunov B.Y. Qo’qon xonligida harbiy ish va qo’shin: holati, boshqaruvi, an’analari (XIX asrning 70-
yillarigacha): Tarix fan. nomz…diss. – T.: 2006., 41-b
21

hokim etib tayinlangan Sarimsoqxon Musulmonqulining maxfiy buyrug‘i bilan
yo‘lda o‘ldirib yuborildi. Shu paytdan boshlab to 1853 yilgacha Qo‘qonda
qipchoqlarning hukmronligi boshlandi. 16 yoshga kirgan Xudoyorxonning
yoshligidan foydalangan Musulmonquli mamlakatni deyarli o‘zi boshqardi.
Xudoyorxonning birinchi xonligi davrida ikkita kuch – o‘troq aholi va
ko‘chmanchi turkiy qabilalar o‘rtasida hokimiyat uchun kurash xonlikning asosiy
muammosiga aylandi. Aslida SHeralixon davrida Qo‘qon xonligi siyosiy
maydoniga uchta guruh, ya’ni 1. SHodi dodxoh va Marg‘ilon hokimi
boshchiligidagi o‘troq aholi kuchlari; 2. YUsuf mingboshi rahbarligidagi xonning
qarindosh- urug‘lari va qirg‘izlar; 3. Musulmonquli boshchiligidagi qipchoqlar
chiqqan edi. Xonlikning keyingi siyosiy tarixi shu kuchlar orasidagi qarama-
qarshilik va kurashdan iborat bo‘ldi. Xulosa qilib aytganda, XIX asrning birinchi
choragi, ya’ni Olimxon va Umarxon davrida Qo‘qon xonligining siyosiy ta’siri
kuchaydi. Mamlakatda markaziy xon
hokimiyati mustahkamlandi va uning hududlari kengaydi. Muhammadalixon
davrida SHarqiy Turkistonda ham xonlikning mavqei mustahkamlandi.
Muhammadalixon qatl qilinganidan so‘ng xonlikda siyosiy vaziyat keskinlashdi.
Xonlik taxtiga qipchoqlar yordamida kelgan Sheralixon davrida ko‘chmanchi
kuchlar siyosiy sahnaga chiqdilar. Sheralixon va Murodxonning qatlidan so‘ng
ko‘chmanchilarning boshqa bir guruhi namoyandasi bo‘lgan Musulmonquli
Sheralixonning o‘g‘li Xudoyorxonni taxtga o‘tkazdi va davlatni idora qilish
ishlarini o‘z qo‘liga kiritib olgan.
22

2.1 Qo’qon xonligida Oliy kengash faoliyati va markaziy boshqaruv tizimidagi
mansab va unvonlar
O‘rta Osiyoda Temuriylardan so‘ng hukmronlik tizginini qo‘lga olgan
Shayboniylar davriga kelib, davlat boshqaruv tizimi o‘zgara boshladi.
Shayboniylarga qadar o‘tgan sulolalarning markaziy boshqaruv tizimiga nazar
solinsa, u dargoh va devondan iborat bo‘lganini kuzatish mumkin. Dargoh –
hukmdor boshliq eng oliy davlat idorasi, devonlar esa ma’lum bir doiradagi
vazifalarni boshqaruvchi vazirliklar hisoblanar edi. Mukammal tartibga keltirilgan
bunday boshqaruv tizimi Buxoro xonligida Ashtarxoniylar davriga kelib to‘liq
o‘zgarganligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Buxoro xonligida Ashtarxoniylar sulolasi
hukmronligining zaiflashuvi oqibatida vujudga kelgan Qo‘qon xonligi davlat
boshqaruvida ham aynan shu tizim shakllanib borgan 1
.
Qo‘qon xonligida hukumat qarorgohi xon o‘rdasida joylashgan bo‘lib, davlat
ahamiyatiga molik barcha masalalar ushbu saroyda hal qilingan. Markaziy
boshqaruv tizimi ham to‘laligicha o‘rdada mujassamlashib, unda faoliyat
yurituvchi barcha amaldorlar xon huzuridagi Oliy Kengash tarkibiga kiritilgan.
Markaziy boshqaruv oliy hukmdor, keyin maslahat organi bo‘lgan kengash, undan
so‘ng ijroiya vazifalaridagi mas’ul amaldorlardan iborat bo‘lgan. Davlat o‘zining
ichki va tashqi siyosati, jamiyat bilan olib boruvchi aloqalarini asrlar davomida
shakllanib, mukammallashib borgan murakkab boshqaruv organiga tayanib,
amalga oshirgan. Bu organ O‘rta Osiyo xonliklarida hukmdorlarning huzuridagi
Oliy Kengash bo‘lib, tarixiy manbalarda u «maslahat», «xos majlis», «mashvarat»,
«majlisi sultoniy» kabi so‘zlar bilan ifodalanadi. Qo‘qon hukmdorlari huzuridagi
kengash haqida XIX asrda xonlikda bo‘lgan rossiyalik zobitlar, elchi va sayyohlar,
kengashda ko‘rilgan masalalar haqida esa mahalliy mualliflar tomonidan muhim
ma’lumotlar yozib qoldirilgan 2
.
1813-1814 yillarda Qo‘qonda bo‘lgan Sibir korpusi tarjimoni
F.Nazarov o‘zining esdaliklarida kengash haqida tasavvur qilishga xizmat qiluvchi
1
Boboyev H., G’ofurov Z., O’zbekistonda siyosiy va ma’naviy-ma’rifiy ta’limotlar taraqqiyoti. T.: Yangi asr avlodi,
2001., 44-b
2
Vohidov Sh. Qo’qon xonligidagi unvon va mansablar// Sharq yulduzi. T.: 1995. - № 3. 8-b
23

qiziqarli holatni bayon etadi. Uning yozishicha, «hukmdorning yuqori kengashini
tashkil etuvchi bir qator vazirlar va davlat amaldorlari taxti-ravon yoniga solingan
gilamlar ustida darajalariga ko‘ra o‘tirar edilar». Qo‘qon xonligidagi Oliy
Kengashning tarkibi haqida so‘z borar ekan, uning tarkibiga markaziy davlat
boshqaruvidagi barcha mansabdorlar a’zo etib kiritilganligini alohida ta’kidlamoq
lozim. Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, Qo‘qon
xonligining bosh vaziri bo‘lgan mingboshi hamda oliy diniy mansabdor –
Shayxulislom kengashning doimiy a’zosi bo‘lgan. Shuningdek, xonlikning bosh
qozisi, ya’ni qozikalon va harbiy ishlar bo‘yicha ikki sudya – qozi askar ham
kengashda ishtirok etgan. XIX asrning 30-yillariga kelib markaziy davlat
boshqaruvida muhim vazifalar qatoriga kirgan dasturxonchi va risolachi ham
kengash a’zosi ekanligi haqida V.V.Velyaminov-Zernov o‘z asarida qayd etadi.
Ushbu ma’lumotlar Qo‘qon xonligining har bir hukmdori davrida kengash a’zolari,
ularning soni va a’zolarining tarkibi o‘zgarib turganligini ko‘rsatadi. Ba’zi
paytlarda xonlik markaziy davlat boshqaruvidagi muhim mansablarni egallagan
qo‘shbegi yoki parvonachi kabi mansabdorlar biror viloyatga hokim etib
tayinlanganda oliy hukmdor huzuridagi Oliy Kengashda ularning o‘rni
vaqtinchalik bo‘sh turgan 1
. Bunday hollarda ularning vazifasini
bir amaldor bajargan, ya’ni uning zimmasiga ikki turdagi vazifani bajarish
yuklatilgan. Ushbu “kengash”larda ko‘rib chiqilgan masalalar yuzasidan oliy
hukmdor nomidan farmon va yorliqlar chiqarilgan. Xon mutlaq hokim sifatida
o‘zining saroyi – o‘rdasiga ega bo‘lib, markaziy boshqaruvda joriy etilgan, katta
ahamiyatga bo‘lgan yuqori turuvchi ma’muriy mansablarni quyidagi to‘rt guruhga
bo‘lish mumkin: 1. Saroy unvon va mansablari; 2. Diniy mansab va unvonlar; 3.
Harbiy va harbiy-ma’muriy unvon va mansablar; 4. Qozixona va mahkamalardagi
unvon va amallar; Albatta, ma’muriy mansablarni bunday ajratish nisbiy bo‘lib, bu
borada muqobil qarashlar ham yo‘q emas.
Davlat boshqaruvida oliy hukmdordan keyingi
1
Tursunov B.Y. Qo’qon xonligida harbiy ish va qo’shin: holati, boshqaruvi, an’analari (XIX asrning 70-
yillarigacha): Tarix fan. nomz…diss. – T.: 2006., 30-b
24

o‘rinda bosh vazir turgan bo‘lib, u mingboshi nomi bilan atalgan. Qo‘qon xonligi
bosh vaziri bo‘lgan mingboshi va uning faoliyati xususida V.Nalivkin, «...ushbu
amaldor davlatning barcha ichki ishlarini boshqarib, ... Shu bilan birga tashqi
siyosiy ishlarda ham xonning bosh maslahatchisi bo‘lgan», – deb yozadi. Bu
o‘rinda Shuni ma’lum qilish lozimki, xonlik tarixiga oid manbalar va arxiv
hujjatlarida Umarxon hukmronligiga qadar mingboshi nomi uchramaydi. Bu
mansab Umarxon tomonidan ta’sis etilib, 1810 yilda unga Shohi Marg‘iloniy ismli
shaxs tayinlanganligi bir necha manbalarda qayd qilib o‘tilgan. Lekin bu bilan
Qo‘qon xonligida, Umarxon hukmronligiga qadar bosh vazir vazifasini bajaradigan
mansabdor bo‘lmagan degan xulosaga kelmaslik kerak.
«Muntaxab ut-tavorix» asarida
keltirilgan Norbo‘tabiy hukmronligi davridagi bosh vazir to‘g‘risidagi ma’lumot
bu masalaga oydinlik kiritadi. Oliy darajadagi, markaziy boshqaruv tizimida
faoliyat yuritgan mansabdorlar orasida mingboshi mansabi alohida ahamiyatli
hisoblanadi. Mingboshi - mo‘g‘ullar istilosi davrida mavjud (ularda: timchi), ming
nafar askarning boshlig‘i. Ma’mur sifatida ming nafar otliq askar beradigan
mulkning hokimi. Harbiy yurishlar vaqtida qo‘shinni boshqarib, lashkarboshi
unvonini olardi. Bu unvonning egasi vazirlikka da’vo qilardi. O`rta Osiyo
xonliklarida xususan, Buxoro amirligida mingboshi mansabi bu vaqtlarda harbiy
mansab sifatida mashhur edi. Xiva xonligida esa mingboshi unvoni faqatgina
harbiy mansablar qatoridan o‘rin olgan edi. Qo`qon xonligida bo`lsa mingboshi
lavozimi Umarxon (1810-1822) hukmronligi yillarida joriy etilgan. Xonlik
tarixiga oid manbalar va arxiv hujjatlarida Umarxon hukmronligiga qadar
mingboshi nomi uchramaydi. Bu mansab Umarxon tomonidan ta’sis etilib, 1810-
yilda unga Shohi Marg‘iloniy ismli shaxs tayinlanganligi bir necha manbalarda
qayd qilib o‘tiladi. Xonlikdagi harbiy mansabning eng yuqorisi sanalgan
mingboshi ma’mur sifatida 1000 kishilik askar bera oladigan mulkning hokimi
hisoblangan. Mingboshi harbiy ishlarga boshchilik qilar, qo‘shin ta’minoti bilan
shug‘ullanar, urush davrida esa bosh qo‘mondonlik vazifasini ham bajarardi.
Bundan tashqari, mingboshi ichki va tashqi siyosatga daxldor ko‘plab masalalarni
25

ham hal etardi. Amalda u bosh vazir sifatida davlat ishlariga ham rahbarlik qilardi.
Qo‘qon xonligidagi unvon, mansablar va amallar haqida ma’lumot beruvchi
mahalliy tarixchilardan biri Mullo Olim Mahdum Xo‘janing “Tarixi Turkiston”
nomli asarida ham mingboshi mansabi xususida to‘xtalib o‘tilgan. Mullo Olim
xonlikdagi amaldorlarni 24 darajaga bo‘lib, quyidagi ma’lumotlarni beradi:
«Xo‘qand xonliklari asrida joriy bo‘lub turgan har xil mansablar, chunonchi:
Mingboshi va Amiri lashkarlik mansabi. Bu mansab voennuy ministirlik qatorida
bo‘lub, ondin boshqa hukumatning hamma ishiga mudoxalasi, chunonchi, xorijiya,
doxiliya ishlariga tamom daxli bo‘ladur.
Qo‘qon xonligining ma’muriy-boshqaruv tizimi (1709-1876 yy.) mavzusida
nomzodlik ishini yoqlagan Sherzodxon Maxmudov Umarxon taxtga chiqqandan
so‘ng avval bosh vazir lavozimini bajargan qo‘shbegi mansabining o‘rniga
mingboshi mansabini ta’sis etishini quyidagicha izohlaydi: Buxoro amirligida ham
bosh vazir vazifasini qo‘shbegi ado etgan. Buxoro xonligi tarkibidan ajralib,
mustaqil davlat sifatida shakllangan Qo‘qon xonligida boshqaruv tizimi ham
dastlab Buxorodan andoza olib tashkil etilgan edi. Keyinchalik Qo‘qon xonligi
ma’muriy boshqaruv tizimida islohotlar o‘tkazilib, mansablar va mansabdorlar
faoliyati o‘zgarib borgan. Mingboshi mansabi Qo`qon xonligida faqat bir kishiga
berilgan. Ushbu amal Sheralixon (1842-1845) hukmronligi yillarida yuqori
darajadagi vazifaga ko`tarilgan. Mingboshi lavozimidagi shaxs xonlikdagi yuqori
mansablarga imkon qadar urug`-aymog`chilik an’analariga muvofiq o`zining
yaqinlarini tayinlashga harakat qilgan.
Bu jarayonni Musulmonqul mingboshi faoliyatida kuzatish
mumkin. Mingboshilikning uni egallagan shaxsga beradigan cheksiz imkoniyatlari
tabiiy ravishda ushbu mansabni egallash uchun turli urug`lar orasida kurashni
keltirib chiqarar edi. Qo`qon xonligida mingboshilik mansabini egallagan shaxs
ayrim hollarda xonlikning to`laqonli hukmroniga aylangan. Xulosa qilib aytganda
Qo`qon xonligining markaziy boshqaruv tizimida muhim o`rin egallagan
mingboshi mansabidagi shaxs garchand harbiy amaldor hisoblansada, u
mamlakatning nafaqat harbiy balki, siyosiy, iqtisodiy hayotida ham muhim o`rin
26

tutgan. Qo‘shbegi - Markaziy boshqaruv tizimida mingboshidan keyingi
pog‘onada turgan mansab bo‘lib, hukumat olib borgan siyosatini amalga oshirishda
bu mansabdor muhim vazifalarga mas’ul edi. Qo‘qon xonligida qo‘shbegini
mansablar qatoriga emas balki unvonlar qatoriga qo‘shsa to‘g‘ri bo‘ladi. Bu unvon
egalari harbiylar qatoridan ham o‘rin olgan bo‘lib, davlatning harbiy kuchlari
boshqaruvida faol ishtirok etishgan. Viloyatlarni boshqarish uchun hokim
lavozimiga asosan qo‘shbegi unvonidagi kishilar tayinlangan.
Parvonachi - Qo‘shbegi mansabidan keyingi
o‘rinda turgan bo‘lib, uning egasi oliy hukmdor tomonidan berilgan yorliq va
inoyatnomalarni o‘z egalariga etkazuvchi mansabdor edi. Ayrim hollarda
parvonachi qo‘shbegi lavozimini egallashi ham mumkin edi. Shuningdek,
parvonachi mansabidagi kishilar ham viloyat hokimi vazifasiga tayinlangan.
Mazkur mansab o‘z xizmat doirasiga ko‘ra oliy hukmdorga yaqin bo‘lgan va uning
ishonchini qozongan edi 1
. Shig‘ovul - Markaziy boshqaruvda xonlikka chet
mamlakatlardan siyosiy, iqtisodiy, diplomatik maqsadlarda kelgan elchilarni kutib
olish, ularni joylashtirish va xonlikdagi faoliyatiga javobgar mansabdor egasi edi.
1830 yilda Qo‘qon xonligida bo‘lgan xorunjiy Potanin esdaliklarida shig‘ovul
haqida «... ular chet mamlakatlardan Qo‘qonga kelgan elchilarni xonlik hududidagi
faoliyati va eson-omon o‘z vatanlariga qaytishlari uchun xon oldida javobgardir»,
– deb malumot berib o‘tgan. Boshqa mamlakatlarga yuboriladigan elchilar
nomzodini ham xonga shig‘ovul tavsiya etgan.
Devonbegi - xon devoning boshlig‘i bo‘lib, qo‘l ostida bir
necha mirzolar faoliyat yuritgan. Mamlakat xazinasiga tushadigan mablag‘lar va
ularning sarf-xarajati devonbegi nazoratida bo‘lib, ular maxsus kirim-chiqim
daftarlarida qayd qilib borilgan. Xonlik devonxonasida vaqf yerlari, machit va
madrasalarga tegishli kirim-chiqim yozuvlari, xonga hadya qilingan sovg‘alar
hisoboti hamda muhim statistik ma’lumotlar qayd etilgan daftarlar saqlangan.
Mirzaboshi -Qo‘qon xonligi markaziy boshqaruv tizimida XIX asrning 50- 60
yillaridan boshlab devonbegi mansabi vakolatlari boshqa, ya’ni mirzaboshi
1
Saidqulov. T.S. O’rta Osiyo xalqlari tarixining tarixshunosligidan lavhalar. T.: 1993., 180-b
27

mansabida mujassamlashadi. Shuningdek, mirzaboshining xizmat doirasiga
devonbegining vazifalaridan tashqari yana bir vazifa yuklatilgan edi. Qo‘qon
hukmdorlari hokimlarni almashtirish vaqtida ular hukmronlik qilgan viloyatlar
byudjet mablag‘larining sarf-xarajati ustidan taftish o‘tkazib borishgan va bu ish
aynan mirzaboshi tomonidan amalga oshirilgan. Mehtar - Qo‘qon xonligi markaziy
boshqaruv tizimida iqtisodiy hayotni tartibga solish va boshqarish bilan bog‘liq
masalalar bilan Shug‘ullangan. Tarixiy manbalarda mehtar
mansabidagi shaxs markaziy boshqaruv tizimidagi vazirlardan biri ekanligi haqida
ma’lumotlarni uchratish mumkin. Mamlakatga olib kirilayotgan va olib
chiqilayotgan savdo mollaridan olingan zakot va bojni aynan mehtar lavozimidagi
kishi nazorat qilgan. Markaziy boshqaruv tizimida bu lavozimda bir amaldor
faoliyat yuritib, poytaxtga kelgan savdo karvonlari va ulardagi mollar xususida
oliy hukmdorga ma’lumot berib turgan. Mamlakatning boshqa chegara
hududlarida ham tashqi savdo karvonlarini nazorat qiluvchi maskanlar bo‘lib, bu
maskanlar ham mehtar nazoratida bo‘lgan. Dasturxonchi - Xonlik markaziy
boshqaruv tizimida ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga molik mansablardan biridir.
Dasturxonchi nomi Qo‘qon
xonligi tarixiga oid manbalarda ko‘p tilga olinadigan mansablardan bo‘lib, bu
vazifani bir kishi bajargan. Ushbu mansabdagi kishi o‘z nomidan kelib chiqqan
holda saroyda oliy martabali mehmonlar uchun uyushtiriladigan va turli bayram
kunlari o‘tkaziladigan marosim, kechalarni tashkillashtirib, boshqarib borish bilan
bir qatorda davlatning bosh xazinaboni ham hisoblangan. Qo‘qon xonligida
dasturxonchining markaziy boshqaruv apparatiga kiritilishining asosiy sababi ham
yuqorida ko‘rsatilgan ikkinchi vazifani bajarganligidadir. Tarixiy ma’lumotlar
ayrim hollarda dasturxonchi davlat xazinasini idora etish bilan birga mamlakatning
siyosiy hayotida ham faol ishtirok etganligini ko‘rsatadi.
Jumladan, 1831 yilda imzolangan Qo‘qon xonligi
foydasiga Qashqardan boj yig‘ish bo‘yicha Pekin shartnomasini tayyorlash va
imzolashda Qo‘qon davlati nomidan Mahmud dasturxonchi ishtirok etgan. Otaliq
Markaziy boshqaruv tizimida yuqori mavqega ega bo‘lgan unvonlardan
28

hisoblangan.Qo‘qon xonligida bu unvonga ayrim hollarda xonlarning qaynotalari
erishgan. Jumladan, «Muntahab ut-tavorix» asarida ko‘rsatilishicha, 1815 yilda
Andijon hokimi bo‘lgan Umarxonning qaynotasi Rahmonqulibiyga otaliq unvoni
berilgan edi. Musulmonquli kuyovi Xudoyorxonni 1845 yilda taxtga o‘tqazgach,
o‘zi yosh hukmdorning otalig‘i bo‘lgan.Otaliq unvoniga ega bo‘lgan kishi davlat
boshqaruvida, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotida hukmdorning
bosh maslahatchisi hisoblangan. Risolachi - Oliy hukmdor bilan viloyat
hokimlari, biror xizmat bilan poytaxtdan uzoqroq yurgan mansabdorlar,
mamlakatning turli hududlarida o‘rnashgan muntazam qo‘shin boshliqlari, urush
holatida qo‘mondonlar o‘rtasida yozishmalarni olib borish, hukmdorning xohish–
irodasini turli shaxslarga bildirish, har-xil masalalar bo‘yicha yo‘l-yo‘riq va
dasturulamallarni etkazish kabi vazifalar markaziy boshqaruvda bu mansab egasi
tomonidan amlga oshirilgan. Inoq - Qo‘qon xonligining markaziy boshqaruv
tizimida ushbu unvoniga ega bo‘lgan shaxs oliy hukmdorning mulozimlari ichida
eng yuqori martabalisi bo‘lib, bu unvonga bir kishi sazovor bo‘lardi.
SH.Vohidovning ko‘rsatishicha, xonning xos va sirdosh mulozimi bo‘lgan.
Beklarbegi- mamlakatda hukmdordan keyingi eng yirik mansabdorlardan biri
hisoblanib, ko‘p hollarda bosh qo‘mondon vazifasini o‘tagan. Shuningdek, bu
unvon xonning vorisiga yoki ba’zi viloyat hokimlariga berilgan.
Qo‘qon xonligida yagona bo‘lgan beklarbegi ko‘plab huquq va imtiyozlarga
ega bo‘lgan. Normuhammad dodhoh va QanoatShoh Otaliqlar xonlikdagi mashhur
beklarbegilar jumlasidandir. Xudoyorxonning akalari Sarimsoqbek hamda
Mallaxon o‘z vaqtida beklarbegi unvoni bilan Toshkent hokimi bo‘lib turganlar.
Qo‘qon xonligining markaziy davlat boshqaruvida siyosiy-iqtisodiy ishlarni
bajaradigan mansabdorlar bilan bir qatorda diniy-huquqiy sohani boshqaradigan
oliy martabali mansabdorlar ham faoliyat yuritishgan. Xonlikning huquqiy tizimi
shariat asosida olib borilganligi sababli aholining ijtimoiy-ma’naviy hayotida
diniy-huquqiy vazifalardagi mansabdorlar muhim o‘rin tutgan. Shayxulislom -
Davlatning markaziy boshqaruvida eng oliy diniy mansab bo‘lib, bu mansabni
SH.Vohidov, Umarxon tomonidan 1818 yilda ta’sis etilgan, deb ko‘rsatadi. Ayrim
29

hollarda mamlakatdagi etimlar va yo‘qolgan kimsalar mol-mulki bo‘yicha hukm
chiqarish ham Shayxulislom zimmasiga yuklatilgan. Bu Qo‘qon xonligidagi
Shayxulislom faoliyatiga ham xos xususiyat edi 1
.
Mamlakatda sudlov ishlarini amalga oshirgan qozilarning turli mojaroli
masalalar bo‘yicha chiqargan hukmlari va qozilarning faoliyati ustidan nazoratni
ham amalga oshiruvchi lavozim egalari bo‘lgan Shayxulislom mansabi Qo‘qon
xonligi markaziy boshqaruv tizimida katta o‘rin egallagan. Oliy hukmdorlar ko‘p
hollarda bu mansab egalariga hurmat bilan qaragan va ularning fikri bilan
hisoblashgan.Shayxulislom markaziy va mahalliy boshqaruv tizimida muhim o‘rin
tutgan qozikalon mansabiga nomzodlar ko‘rsatish huquqiga ega bo‘lgan.
Shayxulislom mansabidagi kishilar boshqa vazifaga o‘tkazilmagan yoki
vazifasidan bo‘shatilmagan. Bu mansab egalari xususida tarixiy manbalarda salbiy
fikrlar va ma’lumotlar uchramaydi. Xojakalon - unvoniga ega bo‘lgan diniy
mansabdorlar markaziy boshqaruvda Shayxulislomdan keyingi o‘rinda turgan.
SH.Vohidov xojakalon unvonidagi kishiga fiqx olimi, deb ta’rif beradi.
Xonlikning markaziy boshqaruvida ikki xojakalon tayinlanganligi ham bejiz
emas. Bu ikki fiqx olimi davlat ishlari, hukmdorning farmon va qarorlari shariat
qonunlari asosida bo‘lishi yoki shariatga mos kelishiga mas’ul shaxslar bo‘lgan
degan, fikrni bildirish mumkin. Davlat idora ishlarida shar’iy qonunlarning
buzilmasligi qattiq nazorat ostiga olingan. Bunda oliy hukmdor xojakalonlarga
tayanib, ish yuritgan. Ushbu holatni viloyatlar markazida ham mazkur mansab
egasi faoliyat yuritganligi, ular oliy hukmdor tomonidan tayinlanganligi haqidagi
mavjud yorliqlar ham tasdiqlaydi 2
.
Qozikalon - markaziy boshqaruv tizimidagi adliya va huquq-tartibot
ishlariga mas’ul lavozimi bo‘lib, bu mansabda bir kishi faoliyat yuritgan.
Shuningdek, viloyat markazlarida mavjud mahalliy boshqaruv tizimida ham
qozikalon mansabi bor edi. Tarixiy hujjatlar qozikalonlarning faqat qozilar va
qozixona ishlari ustidan nazoratni amalga oshiribgina qolmay, fuqarolarning turli
1
Vohidov Sh. Qo’qon xonligidagi unvon va mansablar// Sharq yulduzi. T.: 1995. - № 4. 13-b
2
Tursunov B.Y. Qo’qon xonligida harbiy ish va qo’shin: holati, boshqaruvi, an’analari (XIX asrning 70-
yillarigacha): Tarix fan. nomz…diss. – T.: 2006., 33-b
30

huquqiy masalalari bo‘yicha hukmlar chiqargani va bu haqda oliy hukmdor yoki
viloyat hokimiga yozma bayonotlar tayyorlaganliklarini ko‘rsatadi. Mufti - Qo‘qon
xonligida mufti, a’lamlar ham qozi bilan birgalikda ish ko‘rardilar. Muftilik
vazifasiga tayinlanuvchi shaxs Qozi kalon yonida sinov muddatini o‘tashi lozim
bo‘lgan. Sinovdan o‘tgach, muftilikka nomzod tariqasida xonga taqdim qilinib,
xon yoki bekning buyrug‘i bilan muftilik vazifasiga tayinlangan.
Rasman tayinlangan muftining o‘z nomi bitilgan
muhri bo‘lganva u bu vazifadan bo‘shatilishi bilan muhr qaytarib olingan.
Muftilarning shariat qoidalarini sharhlab beradigan hujjatlari rivoyat deb atalardi.
Xonlik davrida mufti ma’lum bir qozixonaga birkitib qo‘yilmasdan, tomonlardan
birining talabi bo‘yicha ishda ishtirok etardi. Qaysi muftiga borish da’vogar yoki
javobgarning o‘ziga bog‘liq bo‘lib, har bir shaharda amalda qancha mufti bo‘lishi
aniq belgilab qo‘yilmagan. Shunday qilib, mufti da’vogarlarga ariza yozib
beruvchi, tegishli hujjatlarni qidirib topuvchi, ular nomidan shartnoma tuzuvchi
kishi edi. Uning asosiy vazifasi shariat qoidalari to‘g‘risida ma’lumot berish,
qo‘zg‘atilgan da’voning shar’iy qoidalarga muvofiq yoki muvofiq emasligi hamda
tajribada bunday ishlar qay tartibda hal etilishi haqida shar’iy yo‘l ko‘rsatishdan
iborat edi, bu esa, yuqorida ta’kidlanganidek, rivoyatnoma deb atalardi.
Shuningdek, mufti qozilar sudida da’vogarning vakili
sifatida qatnashib, o‘z xizmati uchun tomonlardan haq olardi. Tarixiy manbalardan
ma’lum bo‘lishicha, boshqa O‘rta Osiyo xonliklaridagi kabi, Qo‘qon xonligida
muhtasibni – rais , ba’zi hollarda qozi rais deb ataganlar. Mazkur vazifaga xulq-
atvori yaxshi, diniy bilim va shariatning chuqur bilimdoni, hamda aholi o‘rtasida
katta hurmat va e’tiborga ega bo‘lgan kishilar tayinlangan. Ayrim hollarda bu
vazifaga qozilar ham tayinlangan bo‘lib, ular qozilikni raislik vazifasi bilan birga
olib borgan. Shuning uchun ularni ba’zi hollarda qozi rais ham deb ataganlar.
Ushbu mansab egasining faoliyati aholining turish-turmushi, ijtimoiy-iqtisodiy
hayotning ayrim jihatlarini nazorat qilish bilan bog‘liq edi.
Xususan, ular musulmonlar diniy burchlarini
qanday bajarayotganliklari, jumladan, bir kunda besh vaqt namozni masjidda ado
31

qilishni va shariatda man qilingan ishlardan o‘zlarini tiyayotganlarini hamda etti
yoshga etgan bolalarning ta’lim olishlari uchun maktabga berilishini nazorat qilib
borgan. Shuningdek, do‘konlar, savdo rastalari va bozorda savdoning
yuritilishidagi tartibbuzarliklarning oldini olish, tosh-tarozining to‘g‘riligi, hatto
hunarmandlar tomonidan tayyorlangan buyumlarning sifat darajasi, Shuningdek,
ko‘cha va maydonlarning tozaligi ham ularning nazoratida edi. Rais vazifasidagi
kishilar ba’zan madrasalarda dars ham berib borishgan. Ularning 2 tadan 20
tagacha talabalari bo‘lgan. Qoziaskar - harbiy ishlar qozisi
vazifasida mansabidagi kishi faoliyat yuritib, bu amaldorning mavqei va xizmat
doirasi Buxoro va Xiva xonligidagiday bo‘lgan.Qozi askar, o‘z navbatida,
markaziy davlat boshqaruvidagi sudlov masalalari bo‘yicha bosh mansabdor –
qozikalonga bo‘ysunar edi. Umarxon hukmronligi davrida xonlikning markaziy
boshqaruv tizimida o‘roq, sudur kabi diniy unvon egalari faoliyati ham yo‘lga
qo‘yilgan edi. Bu unvonlarga ega bo‘lgan kishilarning vazifasi asosan vaqf
mulklarini nazorat qilishdan iborat edi. SH.Vohidovning ko‘rsatishicha, o‘roq vaqf
yerlarining xiroj va soliqlariga, sudur esa vaqf mulklarining daromadlari va hisob-
kitobiga javobgar shaxs bo‘lgan. Manbalar tahlili Qo‘qon xonligida uch toifa –oliy,
o‘rta va quyi darajadagi harbiy mansab va unvonlar bo‘lganligini ko‘rsatadi. Oliy
darajadagi harbiy mansab va unvonlar toifasiga – mingboshi, voliy (noib),
qal’abon, qo‘rboshi, yovar, to‘pchiboshi, to‘qsoba, ponsadboshilar kirgan 1
.
O‘rta darajadagi harbiy mansab vaunvonlar sirasigaesa
yuzboshi, ellikboshi, dahaboshi, qorovulbegilarni kiritish mumkin. Quyi darajadagi
harbiy mansab va unvonlar askar, sarboz, navkar, mergan, botur, jazoilchi, to‘pchi,
qo‘rchi va qorovullardan iborat bo‘lgan. Mazkur mansab va unvonlarga
da’vogarlar xon tomonidan tayinlangan. Xonlikdagi harbiy mansabning eng
yuqorisi mingboshi bo‘lib, u ma’mur sifatida 1000 kishilik askar bera oladigan
mulkning hokimi hisoblangan. Ushbu mansab Umarxon davrida joriy etilgan
bo‘lib, mingboshi harbiy Ishlarga boshchilik qilar, qo‘shin ta’minoti bilan
1
Tursunov B.Y. Qo’qon xonligida harbiy ish va qo’shin: holati, boshqaruvi, an’analari (XIX asrning 70-
yillarigacha): Tarix fan. nomz…diss. – T.: 2006., 35-b
32

Shug‘ullanar, urush davrida esa bosh qo‘mondonlik vazifasini ham bajarardi.
Bundan tashqari, mingboshi ichki va tashqi siyosatga daxldor ko‘plab masalalarni
ham hal etardi. Amalda u bosh vazir sifatida davlat ishlariga ham rahbarlik qilardi.
Masalan, Madalixon zamonida mingboshi bo‘lgan Haqquli butun davlat ishlariga
va qurolli kuchlarga boshchilik qilgan. Mingboshidan keyin harbiy mansab
bo‘yicha qushbegi lavozimi turgan. Qo‘qon xonligida, Buxoro amirligidan
farqli o‘laroq, bu lavozimga to‘rt kishi tayinlangan. Ko‘p hollarda qushbegi
lavozimini egallagan kishi Toshkent viloyati hokimi ham hisoblangan. Unga ayrim
hollarda beklarbegi unvoni ham berilgan. Beklar begi unvoni Temuriylar davrida
oliy bosh qo‘mondonga berilganligi tarixdan ma’lum. Botirboshi - Xonlik
viloyatlarida besh yuz nafardan ko‘p askarlar bo‘linmasi – dasta yoki to‘pga
botirboshi boshchilik qilib, u viloyatdagi qo‘shin ishlariga mas’ul edi. Botirboshi
qo‘shinning tayyorgarligi va tartib intizomi uchun javobgar hisoblangan. Qal’abon
(qutvol) - Qo‘qon xonligi chegaralarida joylashgan qal’alar mutasaddisi bo‘lib, u
Shu tumanlarning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti bilan birga, harbiyishlarga,
Shuningdek, chegarani muhofaza qilish masalalariga javob bergan. Qo‘rboshi -
Qo‘qon xonligi harbiy tizimida qurol-aslaha ishlab chiqarish va uni saqlash,
kerakli vaqtda bo‘linmalarga etkazib berish vazifasi bilan Shug‘ullanuvchi lavozim
edi. U xon va mingboshiga bo‘ysunib, qo‘rxona, miltiqxona, to‘pxonalarga
boshchilik qilgan. Qo‘rboshi, Shuningdek, xom ashyo topib keltirishdan tortib to
tayyor harbiy mahsulot ishlab chiqarish jarayoniga qadar javobgar hisoblangan.
Jibachi - Qurol-aslaha omborining boshlig‘i lavozimidagi shaxs. Xonlik qo‘shinida
artilleriya qismi boshlig‘i, uning ta’minoti va jangovar holati uchun javobgar shaxs
– to‘pchiboshi hisoblangan. Qo‘qon xonligining armiyasi otliq askarlar, piyodalar,
sarbozlar va to‘pchilarga bo‘lingan. Armiyaga chaqirilgan sarbozlar qushbegi
tomonidan oziq-ovqat bilan to‘la ta’minlangan. Ammo qurol-yarog‘larni o‘zlari
sotib olganlar. Qo‘qon viloyati qo‘shinlarining
ta’minoti bilan xonning shaxsan o‘zi Shug‘ullangan. Tinchlik vaqtida sarbozlar uy-
uylariga tarqalishib, xizmatda faqat sipohiylar va qushbegining soqchilari qolgan.
Ular bir vaqtning o‘zida ham qo‘shin, ham xizmatkor hisoblangan. Moliyaviy
33

qiyinchiliklar sababli Markaziy Osiyo xonliklaridagi harbiy kuchlar soni juda
cheklangan bo‘lardi.Tinchlik davrida xon va beklarni, ularning saroylarini,
mulklarini qo‘riqlash uchun oz sonli harbiy qo‘shinlar ushlab turilar edi. Harbiy
majburiyat og‘ir bo‘lsa ham bajarilishi shart hisoblangan.
34

2.2 Qo’qon xonligining ma’muriy bo‘linishi va mahalliy boshqaruvi
Xonlik ma’muriy jihatdan viloyatlar – bekliklarga bo‘lingan. Viloyat hokimi
yoki bek lavozimiga, odatda, xonning yaqin qarindoshlari, o‘g‘illari yoki nufuzli
saroy amaldorlari bilan yaqinligi bor mahalliy amaldorlar tayinlangan. Xonlikdagi
mahalliy boshqaruv apparati viloyatlar markazida joylashgan. Mahalliy boshqaruv
tizimi ham markaziy boshqaruv tizimi singari ijro organi bo‘lib, oliy hukmdor
nomidan berilgan, mamlakatning ichki va tashqi holatini mustahkamlashga
qaratilgan topshiriqlarni bajarardi. Jumladan, u viloyatlardagi aholining turmush
tarzini bir maromda ushlab turish, ularning huquq va majburiyatlari ustidan
nazoratni amalga oshirish, harbiy kuchlarni safarbar etish, soliqlarni to‘plash,
davlat bilan aholi o‘rtasidagi munosabatlarni amalga oshiruvchi organ sifatida
viloyatlarda ijtimoiy himoya siyosatini olib borishga mas’ul edi 1
.
SHu o‘rinda mahalliy boshqaruv tepasida kim turgan edi, uning
vazifalari nimalardan iborat edi va Qo‘qon xonligida mahalliy boshqaruv tizimi
tepasida turgan hukmdorlarning faoliyatiga xos xususiyatlar qanday edi kabi
savollarga javob topish tarix fani oldida turgan bir qator muammolarni hal etish
uchun muhimligini nazarda tutgan holda Qo‘qon xonligining mahalliy boshqaruv
tizimini mavjud manbalarga asoslanib, tadqiq etdik. Birinchi navbatda, Qo‘qon
xonligi mahalliy boshqaruv tizimida birinchi mansabdor shaxs, ya’ni viloyat
boshlig‘i kimligini aniqlab olish kerak. Bu xususda Qo‘qon xonligi tarixiga oid
tadqiqotlarda turlicha fikrlar mavjudligini qayd etib o‘tish lozim.
Jumladan, xonlikdagi viloyatlarni hokimlar yoki voliylar
boshqargan degan fikrni bildirib, «ayrim hollarda markaziy boshqaruv tizimida
muhim o‘rin tutgan amaldorlar – otaliq, qushbegi, devonbegi, parvonachi,
xazinachi va dodxoh mansabidagilar ham xonlikdagi ma’muriy hududiy birlik
bo‘lgan viloyatlarni boshqarishi mumkin edi», – deb yozadi 2
. V.Ploskix esa
viloyatlarni «...xonning gumashtalari bo‘lgan qushbegi va hokimlar boshqargan», –
1
Ahmedova M.T. Qo’qon xonligining tashkil topishi, davlat tizimi va huquq manbalari. Yurid. fanlar nomzodi. …
diss. – T., 2010., 39-b
2
Vohidov Sh., Xoliqova R. Markaziy Osiyodagi davlat boshqaruvi tarixidan. T.: Yangi asr avlodi, 2006., 141-b
35

deb ko‘rsatadi. Olimning viloyat hokimlarini «xonning gumashtasi» deb atashi
uning bu masalaga sho‘ro mafkurasi nuqtai nazaridan yondashganligidan dalolat
beradi. Ayrim tadqiqotchilar viloyat hukmdorlarini hokimlar deb ataydilar.
Jumladan, A.P.Qayumov o‘z tadqiqotida xonlikda «viloyatlarni hokimlar
boshqarar edi», – deb qayd etadi. Shunday fikrni H.Ziyoev ham ta’kidlaydi. Ba’zi
tadqiqotlar tahlili bu masalaga boshqacha yondashuvlar ham mavjudligini
ko‘rsatadi. Xususan, Y.Qosimov Qo‘qon xonligi tarixiga
bag‘ishlangan tadqiqotida «...beklar hokim va parvonachi deb nomlanganlar», –
deb yozadi. Viloyat boshliqlari hokim deb nomlanganligini bilsa-da, bu
tadqiqotchining shartli ravishda ularni «beklar» deb atashi Qo‘qon xonligi
ma’muriy boshqaruv tizimini buzib ko‘rsatishga olib keladi 1
. Bu kabi holat
S.Soodanbekovning tadqiqotida ham kuzatiladi. U «Viloyatlarni bek va hokimlar
boshqarib, ular ba’zan qo‘shbegi deb ham atalgan», – deb yozar ekan, mahalliy
boshqaruv tizimining bosh figurasi – hokimlar masalasida chalkashlikka yo‘l
qo‘yadi. Xonlikdagi mahalliy boshqaruv tizimi
tepasida turgan viloyat boshliqlarining «hokim» deb atalishi xususida mahalliy
muarrixlarning XIX asrda yozilgan Qo‘qon xonligi tarixiga oid asarlarida juda
ko‘p ma’lumotlar keltiriladi. «Ansob us-salotin...» asari muallifi Mirzo Olim
Mushrif Qo‘qon xoni Sheralixonning hukmron doira vakillari bilan kengashib,
Marg‘ilon viloyatiga yangi hukmdor tayinlashi haqida yozar ekan, quyidagilarni
qayd etadi: «Arkoni davlat bilittifoq maslahat qilib, Yusuf mingboshini
Marg‘ilonga hokim qildilar». Bunday ma’lumotni Muhammad Yunusning asarida
ham ko‘rish mumkin. Unda «Mallaxon O‘tamboy qo‘shbegini Toshkand
hukumatidan olib, Muhammad Muso parvonachini Toshkandga hokim qildi», –
deyiladi.
Manbalardagi mavjud bu kabi ma’lumotlar A.P.Qayumov va
H.Ziyoevlarning mahalliy boshqaruv tepasida turgan hukmdorlarning «hokim» deb
atalgani xususidagi fikrlarini tasdiqlaydi. Demak, manbalar ma’lumotlarini
taqqoslash va ularni tarixiy tadqiqotlar ma’lumotlari bilan solishtirish orqali
1
Qosimov.Y. Qo’qon xonligi tarixi ocherklari. Namangan: 1994., 67-b
36

xonlikning mahalliy boshqaruv tizimidagi eng yuqori lavozimi hokim deb atalgan
degan qat’iy fikrni ilgari surish mumkin. Bu o‘rinda viloyat hokimlarining
qo‘shbegi, devonbegi, parvonachi deb nomlanishi masalasi ham alohida izoh talab
qiladi. Qayd etib o‘tish lozimki, ushbu mansabdorlar mahalliy hokimiyatda mazkur
mansablarni egallagunlariga qadar markaziy boshqaruv tizimida faol ishtirok
etganlar. Hokimlar viloyatdagi harbiy kuchlar, mirshablar va fuqaro
boshqaruvining boshlig‘i hisoblangan. Mahalliy boshqaruv tizimi ijro organi
bo‘lib, oliy hukmdor nomidan berilgan topshiriqlarni bajarardi. Jumladan, u
viloyatlar aholisining turmush tarzini bir maromda ushlab turish, ularning huquq
va majburiyatlari ustidan nazoratni amalga oshirish, harbiy kuchlarni safarbar
etish, soliqlarni to‘plash, davlat bilan aholi o‘rtasidagi munosabatlarni amalga
oshirib borishga mas’ul edi. Xonlikdagi mahalliy boshqaruv
tizimi tepasida viloyat boshliqlari – “hokimlar” turgan. Ba’zi manbalarda viloyat
boshliqlari “bek” ham deb ataladi.Bu xususda Sattorxon Abdug‘afforovning
ma’lumotlari e’tiborga loyiqdir. U viloyatlarni beklar va hokimlar boshqarganligini
e’tirof etar ekan, ularning farqiga ham to‘xtalib o‘tadi. Uning ta’kidlashicha,
ikkalasining ham mavqei teng bo‘lib, farqi – bek xon urug‘idan bo‘lsa, hokim
oddiy fuqarolardan bo‘lgan. Biroq keyinchalik xonning akasi yo ukasi viloyat
hokimligiga tayinlansa, ularni bek emas, balki hokim deb atash urf bo‘lgan. Shu
bilan birga viloyat hokimlari mahalliy boshqaruv tizimiga mas’ul shaxs sifatida uni
tashkil etishi, ayrim kichikroq markazlarga amaldorlarni tayinlashi mumkin edi.
Viloyatlar tarkibidagi ma’muriy birliklarni
boshqaruv tizimiga to‘xtaladigan bo‘lsak, bunday ma’muriy birliklar asosan
xonlikning Toshkent viloyati va qisman Namangan hamda Andijon viloyati
tarkibidagi qirg‘izlar va qozoqlar yashaydigan hududlarda tashkil etilganligini
aytib o‘tishimiz lozim. Mazkur ma’muriy birliklarni boshqaruv qarorgohi harbiy
qo‘rg‘on va qal’alarda joylashgan bo‘lib, ularni ko‘p hollarda oliy hukmdor
tomonidan tayinlangan dodxoh unvonidagi mansabdorlar boshqargan.
Qo‘qon xonligi ma’muriy
jihatdan bo‘linishiga kelganda tadqiqotchi M.Axmedova o‘z tadqiqotida xonlikni
37

17 ta: Marg‘ilon, O‘sh, Andijon, Namangan, Shahrixon, Baliqchi, Navqot, Chust ,
Buloqboshi, Aravon, Koson, Mahram, So‘x, Xo‘jand, Toshkent, Turkiston va
O‘ratepa bekliklariga bo‘linganini keltirib o‘tsa, ayrim manbalar (A. Kun) Qo‘qon
xonligidagi 15 ta beklikning nomini keltiradi. Bular: Qo‘qon va uning atrofi,
Marg‘ilon, SHahrixon, Andijon, Namangan, So‘x, Mahram, Buloqboshi, Aravon,
Baliqchi, CHortoq, Navkat, Koson, Chust va Bobo darhon. “Turkestanskie
vedomosti” to‘plamida esa Asaka, Marg‘ilon, Baliqchi O‘sh, So‘x, Koson va
O‘zgan sarkorlik sifatida ham tilga olinadi. Toshkent shahri esa beklarbegi
unvoniga ega bo‘lgan hokim tomonidan idora etilgan. Toshkent begi o‘z qo‘li
ostidagi yerlarga hokim bo‘lib, chet davlatlar bilan o‘zaro iqtisodiy va diplomatik
munosabatlar o‘rnatish huquqiga ega edi. Beklar xon tomonidan belgilangan
soliqlar va harbiy kuchlarni to‘plab xonga etkazib berishga majbur edilar. Biroq
aksariyat hollarda ular harbiy kuch va soliqlar yig‘ishni o‘z bilganlaricha amalga
oshirar edilar. Soliqlardan to‘plangan pulning tegishli qismi xonga yuborilib,
qolganini ularning o‘zlari xohlaganlaricha sarflar, ularni esa hech kim nazorat
qilmas edi. O‘rta
Osiyoda shakllangan an’anaga muvofik, Qo‘qon xonligida xam turli viloyatlarni
ma’muriy boshqarish ayrim olingan markazlardan turib amalga oshirilgan.
Jumladan, «Muntaxab ut-tavorix», «Ansob us- salotin va tavorix ul-xavoqin»,
»Tarixi Shoxruxiy», «Tarixi Alikuli Amirlashkar», «Mukammali tarixi Farg‘ona»
singari tarixiy manbalardan olingan ma’lumotlarga ko‘ra XIX asrning birinchi
choragida xonlikdagi viloyatlarning ma’muriy markazlari quyidagilar edi.
38

Xonlik tarkibiga kiruvchi hududlar aholisining joylashuvi va turmush tarzi
bir – biridan farq qilgan. Toshkent vohasi va Farg‘ona vodiysining sug‘orilib
dehqonchilik qilinadigan qismi aholi joylaShuvi jihatidan zich bo‘lib, ular o‘troq
hayot kechirganlar. Sahro, tog‘ va tog‘ oldi tekisliklaridan iborat hududlarda
ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi aholi yashagan. Xonlikdagi aholi soni haqida
manbalar turli ma’lumotlar beradilar. Bu ma’lumotlarga ko‘ra, XIX asrning
boshlarida xonlikda (Toshkent va Turkistonni ham qo‘shib hisoblaganda) aholi
soni 1 million, XIX asrning o‘rtalarida 1, 5-2 million, XIX asrning ikkinchi
yarmida 3 million kishi bo‘lgan bo‘lsa, Rossiya imperiyasi tomonidan ko‘plab
hududlarning bosib olinishi hamda ularning bosqinchilar ma’muriyati tarkibiga
kirishi natijasida xonlik tasarrufidagi Farg‘ona vodiysida 2 millionga yaqin aholi
qolgani taxmin qilinadi.
Xonlikning o‘troq aholi yashaydigan hududlarida mahalliy boshqaruvning
eng quyi tizimi – aminlik va oqsoqollik mavjud bo‘lib, ular amin va oqsoqollar
tomonidan idora qilinar edi. Aminlik va oqsoqollik ma’muriy hududiga ko‘ra, katta
qishloq yoki bir necha kichik qishloqlardan tashkil topgan. X.B.Bobobekovning
ma’lumotiga ko‘ra, shaharlardagi oqsoqollar xonning o‘zi tomonidan belgilangan
39

bo‘lib, undan yorliq olishgan va savdogarlar, hunarmandlarlarni murosaga
keltirishgan.Umuman, shaharning ichki hayotiga tegishli ishlarni yuritishgan.
Bekliklarga qarashli shaharlarda rais, qo‘rboshi, mirshab, qozi mirza va
mirzaboshilar qishloqlardan keladigan daromad hisobiga yashar edilar.
Qorovulbegi, miroxur va boshqa amaldorlarning har 15-20 tasiga bir qishloq tanho
qilib berilardi. Ularning har biriga boshqa daromadlaridan tashqari 50-30
chorakdan bug‘doy to‘g‘ri kelardi.
Xulosa qilib aytganda, Qo‘qon xonligida davlat boshqaruvi o‘ziga
xosdir. Markaziy apparatdagi lavozimlarga amaldorlar shaxsan xon tomonidan
tayinlangan. Bunda ularning xonga qarindoshligi va uning urug‘idan ekanligi,
xonga ko‘rsatgan alohida sadoqati, oqsuyak zodagonlar sulolasidan chiqqanligi,
agar diniy mansab va lavozimlarga tayinlanadigan bo‘lsa shariat va fiqx ilmini
chuqur o‘zlashtirganligi va boshqa jihatlariga katta e’tibor berilgan.Mahalliy
boshqaruv tizimining tepasida esa xon tomonidan tayinlanuvchi bek va hokimlar
turgan. Ular viloyat va shaharlarga mutasaddi bo‘lishgan. Ko‘chmanchi chorvador
aholi biylar tomonidan boshqarilgan bo‘lib, ba’zan xon va beklar aralashib turgan
bo‘lsada, biylik asosan avloddan avlodga meros tariqasida o‘tgan. Biroq xonlikda
Toshkent viloyati hokimi alohida mavqega ega bo‘lib, dastlab qushbegi,
keyinchalik beklarbegi unvoniga ega shaxs tomonidan boshqarilgan. Toshkent
hokimi ko‘plab iqtisodiy va siyosiy vakolat hamda erkinliklarga ega bo‘lgan.
O‘troq aholi yashaydigan hududlarda aminlik va oqsoqollik mahalliy
boshqaruvning quyi tizimini tashkil qilgan. Unda amin va oqsoqollarni saylash
qisman amal qilgan bo‘lsada, mehnatkash aholi vakillari boshqaruv ishlariga
asosan aralashtirilmagan.
40

Xulosa
Xulosa qilib aytganda O’zbek davlatchiligi tarixida Qo’qon xonligi tarixi
muhim o’rin egallaydi. Qo’qon xonligi qisqa davr mavjud bo’lgan bo’lsada, ushbu
xonlik davridan bugungi kunga qadar ko’plab ilmiy-adabiy va moddiy meros
qolgan. Ammo bu meros bugungi kunga qadar to’liq tadqiq etilmagan. Bu borada
amalga oshirilishi kerak bo’lgan ilmiy izlanishlar hali talaygina. “Barchamizga
ma’lumki, har bir suveren davlat o‘zining betakror tarixi va madaniyatiga egadir.
Bu tarix, bu madaniyatning haqiqiy ijodkori, yaratuvchisi esa haqli ravishda shu
mamlakat xalqi hisoblanadi. O‘zbekistonimizning ko‘p asrlik tarixi va keyingi 25
yillik rivojlanish davri, o‘z davlat mustaqilligi va suverenitetini mustahkamlashga
qaratilgan taraqqiyoti bu haqiqatni yana bir bor yaqqol tasdiqlab berdi. Ana shu
bunyodkorlik jarayonining qudratli va hal qiluvchi kuchi, hech shubhasiz,
ko‘pmillatli xalqimizdir.
O‘zbek xalqining necha ming yillik tarixida qanday murakkab davrlar, og‘ir
sinovlar bo‘lganini barchamiz yaxshi bilamiz. O‘zbekistonning eng yangi tarixi va
biz erishgan olam- shumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz har qanday
qiyinchilik, to‘siq va sinovlarni o‘z kuchi va irodasi bilan engib o‘tishga qodir, deb
baralla aytishga to‘la asos beradi” – deb takidlaydi prezidentimiz Shavkat
Mirziyoyev. Qo`qon xonligi tarixini o`rganish XIX asrning o`rtalaridan boshlab
bugungi kungacha tarixchilar e`tiborini o`ziga jalb qilib kelmoqda. Hozirgi
kungacha xonlik tarixi bo`yicha amalga oshirilgan va yaratilgan ilmiy asarlar
hamda ilmiy tadqiqotlarning salohiyati juda katta. Xonlik boshqaruv tizimidagi
maslahat organi – Oliy Kengashning mavjudligi Qo‘qon hukmdorlari xonlikni
tarixiy vorisiylik, o‘zbek davlatchiligi an‘analari asosida olib borganligini
ko‘ramiz. Davlatchiligimiz tarixida muhim o`rin tutgan Qo`qon xonligi
o`zining ma`muriy va siyosiy boshqaruv tizimining o`ziga xos tomonlari bilan
qo`shni xonliklardan farq qilgan. Buni shundan ham bilish mumkinki Qo`qon
xonligida ma`muriy boshqaruv tizimidagi mansablar turli xonlar davrida o`zgarib
41

turgan yoki yangi mansab bilan almashtirilgan. Chunonchi Qo`qon xonligi
tarixshunosligida keltirilgan ma`lumotlarga asoslanib shuni aytish mumkinki , ,
mingboshi‘‘ lavozimi Umarxon davridan boshlab bosh vazir vazifasini bajargan.
Undan oldin bu lavozimda , , Qo`shbegi‘‘ mansabidagi shaxs faoliyat yuritgan.
Xonlik hududining turli davrlarda kengayib yoki qisqarib turishi ham xonlikning
ma`muriy hududiy boshqaruv tizimiga ta`sir etmay qolmagan.
Qo`qon xonligining ma`muriy hududiy chegarasi taxtga kelgan
hukmdorlarning mamlakat ichki va tashqi siyosatida olib borgan islohotlari
natijasida XIX asrning 40- yillariga qadar kengayib borgan. Bu davrlar ichida
xonlik hududi viloyatlarga, viloyatlar esa sarkorlik va oqsoqolliklarga bo`linib
boshqarilgan. Ammo, XIX asrning 40- yillaridan keyin xonlikning ma`muriy
bo`linishida ba`zi o`zgarishlar sodir bo`ldi. Endilikda viloyatlar qasabalarga,
sarkorlik va oqsoqolliklarga bo`linib idora etila boshladi. Mamlakat ma`muriy-
hududiy bo`linishidagi bu o`zgarishlarni Qo`qon xonlarining o`ziga yaqin
amaldorlarga hokimiyat berish uchun amalga oshirgan deyish mumkin. Xonlikning
markaziy boshqaruv tizimi o`z taraqqiyotida uch bosqichdan o`tgan.
Birinchi bosqich xonlikda markaziy davlat boshqaruv tizimining
shakllanishi, ikkinchi bosqichda mamlakatda kechgan siyosiy jarayonlar, iqtisodiy
va madaniy hayot borasida rivojlanish, bu davrda hukmronlik qilgan
hukmdorlarning o`z ichki va tashqi siyosatlarida markaziy boshqaruv tizimida
xonlikda mavjud bo`lmagan mansablarning joriy etilishi bilan tavsiflanadi.
Xonlikda bir qator islohotlarning amalga oshirilishi natijasida o`z davrining
murakkab boshqaruv tizimi yuzaga kelgan. Uchinchi bosqichda mamlakatning
hukmdorlari emas, ularning vasiylari tomonidan boshqarilgan, ular hokimiyatni
uzoqroq vaqt qo`lda ushlab turish maqsadida boshqaruvning avtoritar uslubdan
foydalangan. Markaziy boshqaruv tizimidagi ko`pgina mansab va amallarni
vakolati qisqarganligi yoki tugatilganligi markaziy boshqaruv tizimining
soddalashtirilganligi, ayrim mansablarning vazifasi boshqa mansabdorlarga
yuklatilishi oqibatida o`z-o`zidan bu mansabning nomi ham tugatilgan.
Xonlikning
42

mahalliy boshqaruv tizimi boshqa xonliklaridagiga o`xshash bo`lib, xonlikda bu
tizimning o`ziga xos xususiyatlari ham mavjud bo`lgan. Mahalliy boshqaruv
tizimida ham markaziy boshqaruv tizimidagi kabi XIX asrning 50-70 yillarida
murakkab boshqaruv tizimi soddalashib, turli mansab egalarining vakolatlari bitta
amaldorga o`tgan. Shuningdek, Qo`qon xonligining mahalliy boshqaruv tizimi
asosan mamlakat xazinasiga mablag` to`plash, ya`ni soliq tizimi bilan band
bo`lganligini ko`rishimiz mumkin.
Mahalliy hukmdorlar hisoblangan hokimlar ko`p hollarda o`zi
boshqarayotgan hududning iqtisodiyotiga, aholining farovon hayot kechirish uchun
amaliy tadbirlarni amalga oshirish haqida o`ylamaganlar. Xonlik boshqaruv
tizimidagi bunday holat aholining noroziligini kuchaytirgan. Oqibatda Rossiya
imperiyasining Qo`qon xonligining shimoliy hududlari bo`lgan janubiy qozoq
yerlarini jadal bosib olishiga imkon tug`ilgan. Umuman olganda juda katta
sarxadlarni birlashtirgan xonlikning ma`muriy–hududiy bo`linishi va
boshqaruvida, boshqa O`rta Osiyo xonliklaridan farqli va o`xshash jihatlar mavjud
bo`lgan.Farqli jihatlaridan biri, XIX asr birinchi choragida qurilgan harbiy qal`alar
muhim rol o`ynaydi. Ular davlatning chegara hududlari, xonlikning dasht aholisini
itoatda tutish va markaziy hokimiyat siyosatini joylarda amalga oshirishda muhim
o`rin tutgan.
43

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. -
Toshkent: O’zbekiston, 2017.
2. Avaz Muhammad Attor. Tarixi jahonnamoyi/ Fors-tojik tilidan Sh. Vohidov
tarjimasi// Sharq yulduzi. 1991.
3. Muhammadhakimxon to’ra. Muntaxab ut-tavorix/Fors-tijik tilidan tarjimon,
kirish, izohlar muallifi Sh. Vohidov. T.: Yangi asr avlodi, 2010.
4. Xudoyorxonzoda. Anjum at-tavorix. T: 2014.
5. Ahmedov B.A. O’zbekiston tarixining manbalari.T.: Fan, 1991.
6. Bobobekov H.N. Qo’qon tarixi. T.: Fan, 1996.
7. Boboyev H., Hidirov Z., O’zbek davlatchiligi tarixi. II kitob. T.: Fan va
texnologiyalar, 2009.
8. Boboyev H., G’ofurov Z., O’zbekistonda siyosiy va ma’naviy-ma’rifiy
ta’limotlar taraqqiyoti. T.: Yangi asr avlodi, 2001.
9. Dadaboyev M.Ya. Ho’qandi latif mahallalari va ko’chalarining nomlanish
tarixi. Farg’ona.: 2007
10. Eshov. B. O’zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi. T.: 2012.
11. Qosimov.Y. Qo’qon xonligi tarixi ocherklari. Namangan: 1994.
12. Qo’qon asrlar silsilasida. Qo’qon, 2004.
13. Saidqulov. T.S. O’rta Osiyo xalqlari tarixining tarixshunosligidan lavhalar.
T.: 1993.
14. Vohidov Sh. Qo’qon xonligida tarixnavislik. T.: Akademnashr, 2010.
15. Vohidov Sh., Xoliqova R. Markaziy Osiyodagi davlat boshqaruvi tarixidan.
T.: Yangi asr avlodi, 2006.
16. Vohidov Sh. Qo’qon xonligidagi unvon va mansablar// Sharq yulduzi. T.:
1995.
17. Ahmedova M.T. Qo’qon xonligining tashkil topishi, davlat tizimi va huquq
manbalari. Yurid. fanlar nomzodi. …diss. – T., 2010.
18. Mahmudov Sh.Y. Qo’qon xonligining ma’muriy-boshqaruv tizimi (1709-
1876): Tarix fan. nomz…diss. – T.: 2007.
19. Tursunov B.Y. Qo’qon xonligida harbiy ish va qo’shin: holati, boshqaruvi,
an’analari (XIX asrning 70-yillarigacha): Tarix fan. nomz…diss. – T.: 2006.
20. Qo’ldoshev Sh.T. Qo’qon xonligi va Sharqiy Turkiston o’rtasidagi siyosiy,
iqtisodiy va madaniy aloqalar (XVIII-XIX asrning o’rtalari): Tarix fan.
nomz…diss. – Toshkent: O’zRFATI, 2009.
44

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi