Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 1.4MB
Покупки 5
Дата загрузки 20 Июнь 2023
Расширение doc
Раздел Дипломные работы
Предмет История

Продавец

Behruz Temirov

Дата регистрации 11 Май 2023

46 Продаж

Qo’qon xonligida madaniy hayot va tarixnavislik

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI   OLIY  VA  O’RTA  MAXSUS  
TA’LIM    VAZIRLIGI
QARSHI  DAVLAT  UNIVERSITETI
TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
T ARIX KAFEDRASI  
  “5120300  Tarix  (m amlakatlar va mintaqalar  bo’yicha ) ”   ta’lim
yo’nalishi  bo’yicha bakalavr  darajasini olish  uchun   
“ Qo’qon xonligida madaniy hayot va tarixnavislik ”  mavzusida
yozgan   
          
                                                             
Qarshi   M   U   N   D   A   R   I   J   A
Kirish …………………………………………………………………….
I – bob. Qo’qon xonligi madaniy hayoti va uning taraqqiyoti xususiyatlari 
I .1.  Qo'qon xonligida madaniy hayotining umumiy tavsifi va maorif.
I.2.   Xonlikda   musiqa   -qo’shiqchilik   va   teatr,   xattotlik,   askiyachilik   va
dorbozlik san’ati.
I.3. Xonlikda me’morchilik va xalq amaliy san’atining taraqqiy etishi
II – bob.   Xonlik tarixnavislik va tarixiy asarlar yaratilishi 
II.1.Qo’qon tarixnavislik maktabi xususiyatlari
II.2.Tarixnavislik maktabida yaratilgan asarlarda xonlik tarixini yoritilishi.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
Ilova   Mavzuning   dolzarbligi:   Davlat   mustaqilligini   qo’lga   kiritgan   O’zbekiston
Respublikasi   milliy   davlatchiligini   barpo   qilish   bilan   bir   qatorda   xalqaro
maydonda ham o’zining barqaror tashqi va ichki siyosati, buyuk va qadimiy tarixi,
takrorlanmas ma’naviy merosi va milliy qadriyatlari bilan dovrug’ tarata boshladi.
Garchi mustabid Sho’rolar hukmronligi davrida O’zbekiston tarixi fani to’laqonli
tadqiqotinini   amalga   oshirish   imkoniyatlari   cheklangan   bo’lsada,   o’zbek   xalqi
o’zining   boy   tarixiy   merosini   ko’z   qorachig’idek   asrab   keldi.   Bu   haqda   so’z
yuritar   ekan,  O’zbekiston   Respublikasi  Prezdenti   I.A.Karimov  quyidagi  so’zlarni
alohida takidlagan  edi:-  ”Beshafqat   davr  sinovlaridan  omon qolgan,  eng qadimgi
toshyozuvlar,   bitiklardan   tortib,   bugun   kutubxonalarimizda   saqlanayotgan   20
mingdan ortiq qo’lyozma, ularda mujassamlashgan tarix, adabiyot, san’at, siyosat,
ahloq,   falsafa,   tibbiyot,   matematika,   fizika,   kimyo,   astronomiya,   me’morchilik,
dehqonchilikka   oid   o’n   minglab   asarlar   bizning   beqiyos   manaviy   boyligimiz,
iftixorimizdir. Bunchalik katta merosga ega bo’lgan xalq dunyoda kam topiladi”. 1
Darhaqiat, o’zbek xalqining tarixi va madaniyati bir necha ming yilliklarni
o’z   ichiga   oladi.   Ajdodlar   qoldirgan,   asrlar   davomida   yaratilgan   moddiy   va
ma’naviy   meros   esa   insoniyat   tarixining   boy   takrorlanmas   qismini   tashkil   etadi.
Ularning   katta   qismi   esa   madaniyat   sohasida   to’plangan   boyliklardir.   Yuqorida
ta’kidlaganimizdek,   Mustaqillik   tariximiz   uchun   qorong’u   sahifalarni   yanada
oydinroq   yoritish   imkoniyatini   yaratib   berdi.   O’tgan   yillar   mobaynida
ajdodlarimizning yuzlab qo’lyozma asarlari dunyo yuzini ko’rdi, respublikamizda
va xorijda minglab nusxalarda nashr etildi. Bu ham tariximizning boy o’tmishiga
va merosiga ko’rsatilgan ehtirom va e’tirofdir. Ayniqsa, o„zbek xonliklari davrida
yaratilgan   yuzlab   noyob   qo„lyozma   asarlar   bugungi   kunda   xalqimizning   bebaho
ma’naviy merosi sifatida o`z tarkibida madaniy hayotning turli sohalariga ko„plab
ma’lumotlarni   yetkazib   kelayotganligi   bilan   bir   qatorda   davlatchilik   jarayonlari,
iqtisodiy   va   siyosiy   hayot   tafsilotlari,   diplomatik   aloqalarga   oid   qimmatli
ma’lumotlarni   jamlagan,   ayni   vaqtda   ularning   barchasi   bu   davrlardagi   madaniy
hayotning eng asosiy jihatlarini aks ettiradi.
1 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T.: “SHarq”, 1998. 3-4 - bb. Shu   jumladan   o’zbek   xalqi   madaniyati   tarixida   Qo’qon   xonligi   davridagi
madaniy   hayot   jarayonlari   ham   alohida   ahamiyat   kasb   etadi,   o’zbek   xalqining
madaniy va ma’naviy merosini o’rganish nuqtai nazaridan Qo’qon xonligi adabiy
muhiti,   tarixnavislik   maktabi,   madaniy   hayotning   boshqa   sohalarining   alohida
xususiyatlarini o’rganish dolzarb tadqiqot mavzularidan biri sanaladi.
Mavzuning   tarixshunosligi :   Qo’qon   xonligi   tarixini   o’rganish   ilmiy
adabiyotlarda   uch   davrga   bo’lib   o’rganish   tavsiya   etilgan.   Bunda   tarixshunoslik
masalalarining birinchi davri XX-asr boshlarigacha bo’lgan davrni o’z ichiga olsa,
ikkinchi   davr   XX   -   asr   90-yillarigacha,   uchinchi   davrini   esa   mustaqillik   yillari
tarixshunosligi tashkil etadi.
Dastlabki   davr   tarixchilari   tomonidan   xonlik   tarixining   turli   sohalari
dastlabki tasavvurlar va ayrim to’liq bo’lmagan ma’lumotlar asosida yoritib
berilganligi   bilan   alohida   xususiyatga   ega.   Bunday   tarixchilar   va   tadqiqotchilar
qatorida   XX-asr   boshlarigacha   ijod   qilgan   va   tarixiy   asarlar   yozib   qoldirgan   bir
qator rus tarixchilarini ko’rsatib o’tish mumkin. Jumladan, xonlikka elchilik ishlari
bilan kelgan kishilar, xususan F.Nazarov, 2
 N.I.Potanin, 3
 V.VVelyaminov- Zernov, 4
M.N.Galkin 5
  hamda   A.Nurekin 6
  kabilarning   asarlarini   va   elchilik   hisobotlarini
kiritish mumkin. Bir  qator tadqiqotchilar esa xonlik tarixini o’z asarlarida u yoki
bu jihatlarini yoritib o’tishga harakat qildilar. Bunday tadqiqotchilar va tarixchilar
qatorida   B.Bartold, 7
  B.Pyankov, 8
  E.T.   Smirnov, 9
  Ostroumov, 10
  V.Nalivkin, 11
2 Nazarov F.Zapiski o nekokotorix narodax I zemlyax Sredney chasti Azii.Azii.1821.Takje.Zapiski o 
nekotorix narodax I zemlyax Sredney chasti  Azi i. M.Nauka.1968.76-s.
3 Zapiski o Kokandskom xanstve xorunjego Potanina.Turkestanskiy sbornik. T.389.Voyenniy 
jurnal.1831.35-s.
4 Velyaminov-Zernov V.V.Istoricheskiy,izvestiya oKokandskom xanstve ot Muhammed Ali do 
Xudayarxana.1856.327-371ss.Svedeniya o Kokandskom xanstve\\ Vestnik Russkogo Geografichesskogo 
obshestva. 1856. T.18.108-151-ss.
5 Galkin M.N.Kratkaya zapiska ob istoricheskix pravah Rossii na Kokandskiye goroda Turkestan i 
Tashkent.Ruskiy Vestnik.1856. Turkestaniskiy sbornik.T.6.
6 Nurekin A.Ocherki istorii Kokanda s 1841 po1864gg.Turkestaniskiy vedomosti.1871.
7 Bartold V.V.Tuzemets  о  russkom zavoevaniyax. \\ Turkestaniskiy vedomosti. 1898. Turkesta Soch. T.SH. 
1963. Kokand. Soch..1965.
8 Pyankov V.Turkestaniskiy dnevnikiI.M.1879.43-s
9 Smirnov Y.T. Sultani Kenisara iSadiq.T: Tip S.I.Laxtina.
10 Ostroumov N.Konstantin Petrovich fon Kaufman.M.1887.
11 Nalivkin V.Kratkaya istoriya Kokandskogo xanstva. Kazan.1886. H.Dingelshted, 12
  Н . Павлов , 13
  А . Н . Куропаткин , 14
  va   boshqalarni   ko’rsatib   o’tish
mumkin.   Ular   o’z   asarlari   xonlikning   Rossiya   imperiyasi   tomonidan   harbiy
bosqinchilik yo’li bilan bosib olingan jaroyonlarni yoritib berganlar.
Sho’rolar   davriga   kelib   xonlik   tarixini   o’rganish   borasida   tarixshunoslik
sohasida bir qator o’zgarishlar yuz berdi. Bunda mualliflar tomonidan xonlikning
Rossiya   imperiyasi   tomonidan   bosib   olinganligi   emas,   balki   qo’shib   olingan»
ligiga   urg’u   berila   boshlandi   va   bu   bilan   tarixni   buzib   ko’rsatish   holatlariga   yo’l
qo’yildi. 15
  XX-asrning oxirlariga kelib Qo’qon xonligi tarixini o’rganish  borasida
bir   qator   yangi   fikrlar   surila   boshlandi.   Bunda   Rossiya   imperiyasi   tomonidan
xonlikning bosib olinganligi manbalarga asoslanilgan holda yoritila boshlandi.
Mustaqillik   yillarida   amalga   oshirilgan   tadqiqotlar   va   ilmiy   adabiyotlar
masalaning   mohiyatiga   bo’lgan   yondashuv   tubdan   o’zgarib,   endi   tarix   haqqoniy
ravishda   ilmiylikka   asoslanilgan   holda   yoritila   boshlandi.   Bu   davrda   yaratilgan
ishlariga.   H   Ziyoyev,   H.Bobobekov,   Sh.Vohidov,   N.A.Ahmadjonov,   Z.Ilhomov,
V.Ishquvvatov,   S.Tillaboyev,   SH.Mahmudov   va   boshqalarning   ilmiy   ishlarini
ko’rsatib o’tish mumkin.
Shuningdek,   xonlik   tarixi   bilan   xorijlik   bir   qator   olimlar   ham
shug’ullanganlar. Bularning xonlik tarixshunosligining to’rtinchi guruhiga kiritish
mumkin. Ular orasida bizga ma’lum bo’lganlari sifatida E.Bekon, D.Ulier, l.Tillet
va boshqalarni ishlarini ko’rsatib o’tish mumkin 16
.
Mavzuning manbaviy asoslari: Qo’qon xonligi tarixini yorituvchi manbalar
birmuncha salmoqli bo’lib, ular orasida Muhammad Yunus ibn Muhammad Amin
-   Muhammad   Yunus   Toibning   “ Tarixi   Aliquli   Amirlashkar ” ,   Mullo   Avaz
Muhammad   ibn   Mullo   Rozi   Muhammad   So’fi   -   Avaz   Muhammad   Attor
Xo’qandiyning   “Tarixi   Jahonnamoyi”,   Beknazarning   “Amirlashkar   jangnomasi”,
12 Dingelshted N.Nashi kolonizatsii v Sredney Azii.Vestnik Yevropii.1892.231-237 -ss.
13 Pavlov N.Istoriya Turkestana.T.1911.138-167-ss.
14 Kuropatkin A.N.Zavoveyaniy Turkmenii.1889.Jelbyabujskiy Y.Ocherki zavoveyane Xivi.1875.
15 Usenbayev K.Prisoedineniye Yujnoy Kirgizisii k Rossii.diss.kand ist.nauk.Frunze.1954; Sagatov 
S.Prisoedineniya Uzbekistana k Rossii I ego znacheniye.diss.kand.ist.nauk.M.1957; Beknazarov R. Yug 
Kazaxstana v sostave Kokandskogo xanstva I ego priosedineniye k Rossi.diss.kand.ist.nauk.Almata.1969; Inayotov 
X.Sh. Qo’qon xonligi Rossiyaga qo’shilish arafasidava 1875-1886 yillardagiQo’qon xomligidagi 
qo’zg’olon.T.1956  ва   бош ^.
16 Bacon E.Central Asiens under Russians Rule. New York. 1966. Mullo   Olim   Mahdumxojaning   “Tarixi   Turkiston”,   Ishoqxon   Junaydullo   o’g’li   -
Ibratning   “Tarixi   Farg’ona”,   Mirzo   Olim   ibn   Mirzo   Rahim   Toshkandiyning
“Ansob   us-salotin   va   tavorix   ul-xavoqin”,   Muhammad   Solih   ibn   Muhammad
Rahim   Toshkandiyning   “Tarix   jadidi   Toshkand” 17
  asari   va   boshqalar   ishning
manbalari bo’lib xizmat qildi.
Tadqiqotning davriy chegarasi etib XVIII-asrning 2-yarmi-XIX-asrning 70-
yillari belgilandi.
Ishtning   maqsadi   va   vazifalari :   Bitiruv   malakaviy   ishida   Qo’qon
xonligida   madaniy   hayot   tahlilini   amalga   oshirish   asosiy   maqsad   sifatida
qo’yilgan. Ishni bajarishda esa quyidagi jihatlarni amalga oshirish asosiy  vazifalar
sifatida belgilangan:
-Qo’qon xonligida madaniy hayot va tarixnavislik haqida malumot berish; -
Qo’qon xonligida madaniy hayotining umumiy tavsifi va maorifining asosiy 
jihatlarini yoritish;
-Xonlikda musiqa-qo’shiqchilik va teatr, xattotlik, askiyachilik va dorbozlik
san’ati haqida malumot berish;
- Xonlikda   memorchilik   va   xalq   amaliy   san ’ atining   taraqqiy   etishi   asosiy
xususiyatlarini   yoritib   o ’ tish ;
-Qo’qon tarixnavislik maktabi xususiyatlari asosiy jihatlarini yoritib o’tish;
-Tarixnavislik maktabida yaratilgan asarlarda xonlik tarixini yoritilishining
asosiy jihatlarini yoritish;
-Mavzu yuzasidan dars ishlanmasini ishlab chiqish;
-Tadqiqot yuzasidan umumiy xulosalarni yoritib berish.
Tadqiqotning   obektini   Qo’qon   xonligining   madaniy   hayoti   va
tarixnavislikning   rivojlanishiga   ta’sir   etgan   ichki   va   tashqi   omillar,   shu   davrda
O’rta   Osiyo   madaniy   hayotida   va   tarixnavisligida   tutgan   o’rni   tadqiqot   ob’ekti
hisoblanadi.
Tadqiqotning   predmetini   Qo’qon   xonligida   madaniy   hayot   sohalari
jumladan,   maorif,   musiqa-qo’shiqchilik,   teatr,   askiya,   dorbozlik   san’ati,
17 Sh.Vohidov.Qo’qon xonligida tarixnavislik.T.Akademnashr.2010 y.
6 me’morchilik   va   xalq   amaliy   san’ati,   tarixnavislikning   rivojlanishi   masalalarini
izchil o’rganish va tahlil qilish tadqiqot predmetini tashkil etadi.
Tadqiqotning   nazariy   metodologik   asoslarini   O’zbekiston   Respublikasi
Prezidenti   I.A.Karimov   asarlarida   tarixni   o’rganish   borasida   bildirgan   fikrlari,
milliy g’oya va milliy mafkuraning eng muhim jihatlari, milliy davlatchiligimiz va
ma’naviy   merosimizni   qayta   tiklanishi   borasidagi   fikrlar,   asarlar   va   ularda
ko’tarilgan g’oyalar tashkil qiladi.
Tadqiqotni   amalga   oshirishda   tarixiylik,  ob’ektivlik,  ilmiylik  tamoyillariga
asoslanilgan   holda   taqqoslash,   qiyosiy   tadqiqot   metodlari,   xronologik   tahlil   kabi
tadqiqot uslublaridan foydalanildi.
Ishning   amaliy   ahamiyati   sifatida   ko’rsatib   o’tish   mumkinki,   uning
natijalaridan   Qo’qon   xonligida   madaniy   hayot   va   tarixnavislik   bo’yicha
ma’ruzalar   va   seminar   mashg’ulotlarira   tayyorgarlik   ko’rishda,   mustaqil   ta’lim
topshiriqlarini bajarish jarayonlarida foydalanish mumkin.
Ishning   tuzilishi :   Bitiruv   malakaviy   ishi   kirish,   ikkita   bob   va   beshta
paragraf,     xulosa,   foydalanilgan   adabiyotlar   ro’yxati   hamda   ilovalardan   tarkib
topgan. Ishning umumiy hajmi   65 sahifani tashkil etadi. I-bob. QO’QON XONLIGI MADANIY HAYOTI VA UNING
TARAQQIYOTI XUSUSIYATLARI.
1.1. Qo’qon xonligida madaniy hayotning umumiy tavsifi va maorif
O’rta   Osiyoda   XVIII-asr   davomida   yuz   bergan   siyosiy   parokandalik
natijasida   Buxoro   xonligi   parchalandi   va   undan   asosiy   hududlari   Farg’ona
vodiysini   egallagan   Qo’qon   xonligi   ajralib   chiqdi   va   natijada   O’rta   Osiyo   uch
xonlikka   -   Buxoro,   Xiva   va   Qo’qon   xonliklariga   bo’linib   ketdi.   Har   bir   xonlik
tepasida   turgan   hukmdor   o’z   mustaqil   davlatining   istiqlolini   mustahkamlash   va
istiqboli uchun faoliyatini kuchaytirishga harakat qildi. Jumladan, mamalakatning
moddiy va ma’naviy madaniyatini rivojiga alohida ahamiyat berish lozimligi ayon
edi.
Madaniyat   uning   tarkibiy   qismi   bo’lgan   san’atning   barcha   turlari   sohasida
salmoqli   siljishlar,   o’sishlar   ro’y   berdi,   uning   taniqli   namoyondalari   yetishib
chiqdi.   Bu   davrda   hunarmandchilik   nafaqat   yirik   shaharlarda,   balki   qishloq
joylarda   ham   o’ziga   xos   yo’nalishda   bordi.   Aynan   shu   davrda   vujudga   kelgan
dostonchilik   -   baxshichilik   keying   asrlardagi   yuksalishiga   va   hozirgi   rivojiga
mustahkam poydevor bo’lib xizmat qildi.
Ilm-fanning   rivoji   asosida   yuzlab   tarixiy-badiiy   asarlar,   tarjima   ishlari
yaratildi.   Ular   madaniyatimiz   xazinasida   hozirgi   kungacha   bebaho   meros   bo’lib
qolmoqda.   Ushbu   davrlarda   yuzlab   turli   hajmdagi   me’moriy   inshootlarning
bunyod   etilganligi,   ta’mir   ishlarining   bajarilganligi   esa   moddiy   madaniyatning
rivoji salmoqli bo’lganligidan dalolat bermoqda.
Bu   davrda   ham   ijod   ahli   kitobat,   xattotlik   ishlarida   amaliy   san’at,
musavvirlik   va   tasviriy   san’at   namunalaridan   samarali   foydalanib,   o’zlarining
betakror   san’atlarini   yuzlab   asarlarga   muhrladilar.   Adabiyotda,   ayniqsa   she’riyat
ijodida   yuqori   yutuqlarga   erishildi,   deyilsa   mubolag’a   bo’lmaydi.   Shuni   alohida
ta’kidlab joizki, ijodning tarixiy asarlar yaratish, she’riyat sohalari bilan xalqning
deyarli   barcha   qatlami   vakillari   shug’ullanadilar.   Bu   davrda   ma’naviy   sohalari ham   yuksala   bordi.   Bu   borada   shuni   ham   e’tirof   etish   lozimki,   Turkistonda   uch
xonliki   vujudga   kelishi   bilan   adabiy   harakatchilik   ham   uch   mintaqaga   bo’linib
bordi.
XIX-asr   boshlarida   shakllangan   Qo’qon   adabiy   muhiti   ham   xonlikning
madaniy hayotida katta o’rin tutgan. Qo’qon hukmdorlarning qator namoyondalari
temuriylar an’anasini davom ettirib, o’zlari ham ilm-ma’rifat bilan shug’ullanib bu
sohani   ravnaq   topdirishga   katta   sa’y-harakat   qilganlar.   Ayniqsa,   bunda   Qo’qon
xonlaridan Umarxon va Muhammad Alixon davrlari yaqqol ajralib turadi.
Xususan,   Akmal   Sher,   Amiriy,   Boqixonto’ra,   Gulxaniy,   Zavqiy,   Zoriy,
Maxmur,   Muqimiy,   Muhtazib,   Mushrif,   Nasimiy,   Nizomiy,   Xo’qandiy,   Nodir,
Nozil, Pisandiy, Umidiy, Furqat, Shuxrat va boshqalarni ko’rsatib o’tish mumkin.
XVIII   -asr   oxiri   XIX-   asr   boshlarida   Qo'qon   adabiy   muhitining
rivojlanishida   shoir   Akmal   Sherning   iste’dodli   shoirlardan   biri   bo'lgan.   Akmal   -
o'z   zamonasining   ijtimoiy   hayotiga   ham   nazar   tashladi.   Jamiyatdagi   tengsizlik,
pul,   mol   davlat   egalarining   har   narsaga   qodir   ekanliklarini,   kambag’al
pulsizlarning esa har narsadan hatto yor vaslidan bebahra qolishini kuyunib bayon
qilgan.   Akmal   o’z   she’rlarida   o’sha   zamonda   mavjud   bo’lgan   tengsizlik,
adolatsizlikni dadil fosh qilib tashlagan edi.
Amiriy   (Umarxon   Norbo'tabek   o'g'li   (1787-1822yy)   shoir   va   Qo’qon
xonligining   hududining   hukmdori   edi.   Umarxon   davrida   Qo'qon   adabiy   muhiti
shakllandi   ko'plab   madrasa   masjid   va   maktablar   barpo   etdi.   O'zbek   mumtoz   so'z
san'ati tarixida o'zbek adabiyoti tarixiga «Qo'qon adabiy muhiti» nomi bilan kirgan
ulkan   bir   adabiy   maktabni   tashkil   etgani   va   unga   homiylik   qilganligining   o'zi
uning   madaniyatimiz   oldidagi   beqiyos   xizmatidir   .   Binobarin   uning   boy   adabiy
merosi   va   serqirra   madaniy-adabiy   faoliyatini   chetlab   o'tib,   XIX-   asr   birinchi
yarmi   o'zbek   adabiyoti   haqida   to'liq   tassavur   hosil   qilish   mumkin   emas.   Amir
Umarxon 70 dan ortiq qalam ahlini atrofiga to'plab butun bir adabiy muhitga asos
soldi   uni   moddiy   va   ma’naviy   jihatdan   qo'llab-quvvatlab   turdi   unga   rahnamolik
qildi.   Ko'plab   iste’dodlarning   ro'yobga   chiqishi   va   xalqqa   tanilishida   ham
Amiriyning hissasi katta. Fazliy   Namongoniy   (asl   ismi   Mulla   Abdulkarim)   -tarixchi   adabiyotshunos
va   shoir.   XVIII-   asrning   ikkinchi   yarmida   Namangan   shahrining   Anorzor
mahallasida   tugilgan.   Otadan   bevaqt   yetim   qolib   ona   tarbiyasida   o'sgan.   Fazliy
o’zining   mahallasida   savodini   chiqargach   o'z   davrining   bilimdoni   muallimi   va
shoiri   Zokir   xojidan  tahsil  ko'rdi.  Yoshligidan  boshlab   she’riyatga  havas   qo'ygan
va o'zi ham she’rlar yoza boshlagan Fazliy tez orada el o'rtasida shuhrat qozondi,
xalq og'ziga tushdi. Fazliy g'azallarining avji Qo'qon xoni Amir Umarxonga yetib
bordi. Xon uni Qo'qonga chaqirtirdi va saroyda xizmat qilishga taklif qildi.
O ’ zbek   adabiyotshunosligi   tarixida   ilk   marta   she ’ riy   yo ' l   bilan   yaratilgan
mazkur   tazkirada   XIX -   asr   boshlari   Qo ' qon   adabiy   muhitining   100 dan   ortiq
vakillari   haqidagi   qimmatli   ma ’ lumotlar   mavjud .  Qo ' qon   adabiyoti   vakillari   ichida
o ' sha   davr   voqea - hodisalarining   diqqat   bilan   kuzatib   borgan ,  turmush   va   tirikchilik
muamolarini   hal   qilish   haqida   bosh   qotirgan ,  xalqning   orzu  - umidlarini   ifodalagan
o ’ zining   insonparvarligi   bilan   alohida   ajralib   turgan   Gulxaniy ,   Maxmur ,   Madan ,
Hoziq   kabi   shoirlar   ijodida   muhim   g ’ oyaviy - badiiy   yangiliklar   ham   ko ’ rinar   edi .
XVIII   asr   oxiri-XIX-asrning   boshlari   yashab   ijod   qilgan   o'zbek   shoiri   va
maslchisi   Muhammad   Sharif   Gulxaniy   Qo'qon   xonligi   adabiyotining   eng   yirik
vakillaridan   biridir.   Ko'plab   mumtoz   asarlari   o’rgangan   va   ijod   bilan   mustaqil
ravishda   shug’ullangan   shoir   o’zining   yuksak   iste’dodi   tufayli   Umarxon
hukmronligi davrida saroy shoirlari davrasiga kirib keldi. U asarlarni o'rgangan va
ijod bilan mustaqavishda shug'ullangan shoir o'zining yuksak istedodi tufayli kirib
keldi. O’zi yaratgan asarlarida mehnatkash ommaning ruhiyatini ifodalab ularning
hukmron   tabaqalar   jabr-zulm   ostida   azob   chekayotganligini   ko’rsatib   berdi.
Shuning uchun Gulxaniy taxallusi yoniga Jar’ar taxallusi ham qo’shildi. Gulxaniy
g’azali   va   bir   qasida   yozgan.   Gulxaniyning   she’r   va   qasidalar   devoni   bo’lgan,
lekin hozirgacha topilgan emas. Uning nasriy asari «Zarbulmasal»dir.
Maxmur   -Otasi   Shermuhmmad   Akmal   o'z   davrining   yetuk  shoiridan   bo'lib
o'g’li  Maxmurning iste’dodidan xabar  topgach unga Mir  madrasasida  tahsil  olish
uchun   sharoit   yaratib   berdi.   Zamonasining   bilimlari   chuqur   egallagan   Maxmur
demokratik   yo'nalishdagi   shoir   bo'lib   yetishdi.   U   o'zining   ilg’or   qarashlarini ifodalashda   klassik   she’riy   uslublar,   g'azal,qasida   muhammaslardan   unumli
foydalandi. O'zbek va tojik tillarida ijod qilgan shoir badiiy jihatdan yetuk asarlar
yaratdi   va   o'z   davrining   taniqli   ijodkorlari   g'azallariga   muhammaslar   bitdi.   U   o'z
asarlarida   saroy   amoldarlari   fosh   etishga   mamlakatda   tengsizlik   va   adolatsizlikni
ko'rsatib berishga qaratdi. Muallif o’zining «Xapalak Tarifi viloyati Qurama» kabi
she’rlarida   zamonasidagi   adolatsizliklarni   qoralasa   lirik   she’rlarida   esa   insoniy
muhabbat   hayot   go'zalliklarini   madh   etadi.   Uning  69   asar   to'plangan   bo’lib,  lirik
asarlari esa bayozlarda uchraydi.
Qo’qon   adabiy   muhitining   yana   bir   muhim   xarakterli   jihati   shundaki,   bu
davrda   bir   qator   taniqli   va   mashhur   o’zbek   shoiralari   istedodi   keng   rivoj   topdi.
Masalan, Dilshod otin, Zebuniso, Mohzoda Begim, Mahzuna, Mushtariy, Nodira,
Nozuk Xonim, Uvaysiylarning ijodi ayricha ahamiyatga molikdir 18
.
Qo'qon   adabiyotining   yirik   va   mashhur   shoiralaridan   biri   Nodira-
Mohlaroyim(1792-1842) o'zbek shoirasi ma'rifatparvar» «Komila « va «Mahzuna»
taxalluslari   bilan   she’rlar   yozgan.   Nodira   bir   necha   kitoblarni   ko'chirtirdi   va
shoirlarni yangi -yangi devonlar asarlar, dostonlar yozishga tashviq qiladi. Nodira
bozor va rastalar, masjid va madrasalar, karvonsaroylar qurilishiga e’tibor beradi.
«Mohlaroyim   madrasasi»   «Dahmai   shohon»majmuaasini   Nodira   qurdirgan.
Nodira   she’riyatining   asosini   lirika   tashkil   etadi.U   muhabbat,sadoqat,vafogo’y
kuychisidir.   Shoira   go’zallik   va   sadoqatli   Sharq   xotin-qizlarning   dard-alamlari
ohu-fig’onlari kuylaydi.
Qo'qon  adabiyotining  ma’rifatparvar  vakillaridan  biri   Zebunisodir.  U  XIX-
asr   o'zbek   shoirasi   hisoblanadi.   U   Qo’qonda   tug’ilib   yashab   ijod   qilgan   vakili
hisoblanadi.
Uning   she’rlarida   erk   va   adolat   tuyg'ulari   ifodalangan.   Yana   bir
shoiralardan   biri   Mohzoda   begim.   U   XIX-   asrda   yashagan   shoira   hisoblanib
tarjimayi   xoli   haqida   malumotlar   kam   uchraydi.   Shoira   o'z   davridagi   xotin   -
qizlarning   ayanchli   qismati,   ularning   huquqsizligi   va   mudhish   hayotini   tasvirlab,
o'zi yashayotgan tuzumning adolatsizligidan shikoyat qiladi.
18 O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. T.2002.6-J. 38- b. Qo’qon   adabiy   muhitining   samarali   tasiri   o’laroq   bu   yurtdan   keyinchalik
Muqumiy,   Furqat,Zavqiy   va   boshqa   yetuk   badiiy   so’z   san’atkorlari   yetishib
chiqdi. Umuman olganda, XIX- asrning o’rtalariga kelib,O’rta Osiyo xonliklarida
adabiyot   va   tarixshunoslik   bilan   bir   qatorda   matematika,   tibbiyot,   geografiya,
astronomiya,   oid   hamda   diniy   asarlar   yaratildi.   Bu   xonliklarda   miniatura   va
xattotlik   san’ati   ham   o’z   o’rniga   ega.   Bu   davrning   madaniy   hayotida   dorbozlik,
askiya,   qo’g’irchoq   teatri,   masxarabozlik,   ayniqsa,   bastakorlik   bir   muncha
rivojlandi.
Har   uch   xonlikda   badiiy   ijodning   «xalq   kitoblari»turi   rivoj   topdi.
«Go’ro’g’li»   turkumidagi   o’nlab   jangnomalar,   tarixiy   mazmundagi   romantik,
qahramonlik dostonlari, Tohir va Zuhra», «Oshiq g’arib va Shohsanam», «Sayyod
va   Hamro»,   «Sanobar»,   «Yusufbek   va   Ahmadbek»,   «Alibek   va   Bolibek»,
«Xurshid   va   Malikayi   Dilorom»   kabi   dostonlarning   xalq   kitobi   variantlari
maydonga   chiqdi.   Shoirlar   xalq   og’xaki   ijodi   materiallarini,   ba’zan   yozma
manbalarni   qayta   ishlab,   o’ziga   xos   «rivoyat»,   «qissalar»   yaratdilar.   Jumladan,
Xorazmda Umar Boqiy Navoiy «Xamsa»sidagi dostonlarni «Qissa» ga aylantirdi.
Sayodiy   «Tohir   va   Zuhra»   ning   xalq   nusxasini   qayta   ishlab,   doston   yaratdi.
Hisorlik   Sobir   Sayqaliy   «Qissayi   Shahzoda   Bahrom   va   Gulandom»   ni   kitobat
qildi.   Shu   davrda   ijod   qilgan   Xo’janazar   G’oyibnazar   o’g’li   Huvaydo   mumtoz
she’riyatning   deyarli   barcha   janrida   qo’l   tebratgan   alloma   «Ibrohim   Adham»
dostoni va « Rohati dil» manzumasini yozib qoldirgan. Asarlarida islom ahloqi va
falsafasi bilan bog’liq g’oyalarni olg’a surgan. 19
Shu   davrda   Mavloniy   Sirojiy,   Samarbonu   (1837-1891),   Salohiddin   Soqib
(1839-1910)   lar   ham   sohibi   devon   shoirlar   bo’lganlar.   Tabiiyki,   an’anaviy
dunyoviy   muhabbat   mavzudagi   g’azallar   va   dostonlar   ham   yozildi.   Ko’plab
marsiyalar   maydonga   keldi.   Jumladan,   Xorazmlik   Roqim   (1742-1814)   ning
devonida o’ndan ortiq marsiya uchraydi. Adiblar Salohiy «Gul va Bulbul»(1740)
nomli   masal-   dostonini   yozdi.   Shuningdek,   Nishotiy   «Xusni   dil»(1778)   falsafiy-
majoziy dostonini  yozdi. Nurmuhammad Andalib «Yusuf  va Zulayxo»,»Layli  va
19 Alixo’jayev M.O.Qo’qon madaniyati tarixidan Respublika-ilmiy amaliy anjuman materiallari.T.2004.143- 
b. Majnun»,   «Zayn   ul-   arab»,   «Sad   va   Vaqqos»   kabi   masnaviy-   manzumalar   bitdi.
Buxoroda   Abdushukur   Shukiriy,   Kattaqo’rg’onda   Shavqiy,   Shahrisabz-   Kitobda
xalq   adabiyoti   ohangidagi   «Rano   va   Zebo»,   «Chor   Darvesh»,   «To’tinomalar»
muallifi   Xiromiy   yashab   ijod   etdilar.   Komil   Xorazmiy   g’azal,   muhammas,
masnaviy, ruboiy, qasida janrlarida ijod qildi.
Shu   davrda   tarixnavislik,   tarjimalik   ancha   rivoj   topdi.   Buxoro   va   Xiva
xonliklari   tarixini   yoritishda   Muhammad   Amin   Buxoriy,   Muhammad   Yusuf
Munshiy,   Muhammad   Yaqub,   Mulla   Ibodulla,   Muhammad   Sharif,   Mirza   Shams
Buxoriy,  Munis,   Ogahiy  asarlari   juda  muhim   ahamiyatga  egadir.  Qo’qon  xonligi
tarixi   Muhammad   Hakim,   Avaz   Muhammad,   Niyoz   Muhammad,   Mulla   Olim
Mahdumhoji   asarlarida   bayon   etiladi.   Qo’qon   xonligida   bir   necha   tarixiy   asarlar
yaratildi.   Jumladan,   Mirza   Qalandar   Mushrif,   Muhammad   Hakim   Xonto’ra
Ho’qandiy, Mulla Mirza Olim va boshqalarning ijodiy asarlari boy mulkiy me’ros
sifatida katta ahamiyatga egadir.
Shu   davr,   umuman   o’rta   asr   mahalliy   tarixnavisligining   mahsuli   bo’lgan
aksariyat   asarlarda   o’tmish   odatda   rivoyatlar,   sun’iy   shajaralar   asosida,
hukmdorlar   faoliyati   esa   aksariyat   madh   yoki   iste’hzo   uslubida   bayon   etilgan
bo’lsa   ham,   ammo   ularda   keltirilgan   turli   faktik   ma’lumotlarda   o’sha   zamonning
ruhi,   mafkurasi-iqtisodiy-ijtimoiy   va   ma’naviy   hayoti,   ma’lum   darajada   o’z
ifodasini   topgan.   Qo’qon   xonligining   savdo   va   hunarmandchilik   markazlaridan
bo’lgan Qo’qon, Marg’ilon, Andijon, Namangan, Urganch, Baliqchi shaharlari o’z
davrida madaniyat markazlari ham edilar.
Masalan, Qo’qonda 40 madrasa, 120 ta maktab, Marg’ilonda 10 madrasa, 80
ta   maktab   bo’lgan.   Garchi   xonlik   madaniy   hayotida   yuksalishlar   va   taraqqiyot
darajasi   unchalik   yuqori   bo’lmasada,   o’qitish   ishlari   va   maorif   tizimi   ma’lum
darajada   mukammallik   kasb   etardi.   XVIII-   asr   oxirlarida   yuzaga   kelgan   Qo’qon
xonligidagi   madrasalar   faoliyatida   asosiy   e’tibor   aniq   fanlarga   nisbatan   diniy
fanlarni  o’qitishga  ko’proq yo’naltirilgan bo’lsada, maorif tizimidagi o’zgarishlar
ham   shu   davrlarda   yuz   bergan   ijtimoiy-   siyosiy,   iqtisodiy   jaroyonlar   hamda
madaniy- ma’naviy hayotda yuz bergan o’zgarishlar bilan hamohang edi. Farg’ona vodiysi   hududlarida   maktab   va   madrasalar   an’anaviy   ta’lim   maskanlari   sifatida
asrlar   davomida   faoliyat   ko’rsatgan.   Xonlik   tashkil   topganidan   keyin   maktab   va
madrasalarni hukmdorlar va uning yaqinlari, hokimlar tomonidan barpo etilgan.
Qo’qon xonligi hukmronligi yillarida mamlakat shahar va qishloqlarida 400
ga yaqin  katta-kichik madrasalar   bo’lgan.  Ulardan  Qo’qon,  Toshkent,  Marg’ilon,
Xo’jand,   O’ratepa   kabi   yirik   shaharlarga   20   tadan   50   tagacha,   Namangan,   O’sh,
Chust,   Shaxrihon,   Asaka,   To’raqo’rg’on   kabi   kichik   shaharlarda   3-10ta   atrofida
madrasalar   mavjud   bo’lgan.   Qishloq   madrasalari,   asosan,   aholisi   ko’p   qishloq
markazida,   odatda,   1-2ta   bo’lgan.   Boshlang’ich   ta’lim   beruvchi   oddiy   uslubdagi
maktablar esa xonlik davrida deyarli barcha masjidlar qoshida ishlab turgan.
XIX-asr   boshlarida   Qo’qon   xonligida   boshlangan   ilmiy,   madaniy-adabiy
muhitning   shakllanishida   va   rivojlanishida   bevosita   xonlikdagi   maktab   va
madrasalarning   o’rni   beqiyosdir.   Bu   ilm   o’choqlari   xalqni   ma’rifatli   qilish,
an’anaviy   ta’limni   va   madaniy-   ma’naviy   hayotni   yuksaltirishda   katta   ro’l
o’ynagan.Qo’qon xonligida ham ko’plab maktabxona va madrasal bo’lib ulardagi
o’qitish xarajatlari ota-onalar zimmasiga tushgan. Maktabxonalarda bolalar bo’yra
yoki sholcha ustida o’tirib o’qishgan, shahardagi har bir maktabxonalrda 10 tadan
30   tagacha   bolalar   o’qigan,   qishloq   maktablarida   esa   undan   oz   bo’lgan.Odatda
maktablarda asosan o’qish va yozish arifmetika va adabiyot o’qitilar edi. 20
Qorixonalarda   esa   asosan   ko’zi   ojizlar   o’qib,   Qur’on,   doston   va   she’rni
g’azallar   yodlar   edilar.   Maktablar   qizlar   uchun   alohida   bo’lgan   Qo’qon   shahrida
boshqa   shaharlarga   nisbatan   maktablar   soni   ko’proq   bo’lgan.   Bu   esa
Qo’qonliklarning   aksariyat   ko’pchiligi   savodli   bo’lib,   o’qish   va   yozish   usta
bo’lganligida   dalolat   beradi.   O’qituvchilar   o’z   uylarida   ochgan   xususiy
maktablaridan tashqari o’quv yurtlari turli shaxs va tashkilotlar tomonidan xayriya
qilingan   vaqflaridan   tushadigan   daromad   hisobiga   ishlar   edi.   1841-yilgi
ma’lumotlarga qaraganda Qo’qon shahridagi xonning asosiy madrasasida 1000 ta
mulla o’qigan.
Bu madrasani 2ta bosh mudarris boshqargan. Bular xurmatli insonlar bo’lib,
20 Qosimov Y. Qo’qon xonligi tarixi. T»Namangan» 1994 56-57- bb. katta   ilmga   ega   edilar.   Har   bir   maktabdor   domillaning   ham   o’zicha   o’qitish
uslublari bo’lgan. Ularning ba’zilari bolaning yosh xususiyatlariga alohida e’tibor
bergan xolda kichik yoshdagi o’quvchilarga xusnihat va og’zaki hisobni o’rgatsa,
katta   yoshdagi   o’quvchilarga   esa   Qur’onning   oyat   va   suralaridan   tashqari   fors,
arab, turkiy tillarida yozilgan 10 ta xayotiy kitoblarni ham o’qishni o’rgatar edi 21
.
Maktablarda   ta’limning   birinchi   bosqichi   arab   alifbosi   o’rgatilgan   ikkinchi
bosqich   «Xaftiyak»(arab   tilida)   ni   xijjalab   o’qishgan.   Uchinchi   bosqichida   esa
«Chor   kitob»   o’qilgan.   Unda   Xofiz,   So’fi   Olloyor,   Fuzuliy,   Ahmad   Yassaviy   va
boshqalarning asarlari o’qilgan.
Oliy   diniy   malumot   beruvchi   o’quv   yurtlari-madrasalar   bo’lib   bunday
madrasalar   Samarqand   ,Buxoro,Toshkent,   Xiva   kabi   shaharlarda   ko’p   asrlardan
beri   ishlab   kelgan.   Maktabga   borish   yoshi   ham   qat’iy   belgilab   qo’yilmagan.
Maktabga   borish   oilaning  imkoniyat  darajasi   va  bola  qobiliyatidan  kelib  chiqqan
holda  amalga  oshirilgan.  Aksariyat   bolalar  4-5  yoshdan   mutolaa   qilishni   boshlab
maktabga   6-8   yoshdan   qatnagan.   Maktabda   o’qitishning   davomiyligi   domillaga
bolaning zehniga va oiladagi muhitga bo’liq bo’lgan. Maktablarda o’quvchilarning
soni   asosan   30   nafardan   oshmagan.   Ayrim   hollarda   esa   8   nafar   bola   o’qigan.
Maktabda darslar jadvali, qat’iy va muayyan o’quv kursi bo’lmagan. O’qitish sinf-
dars tizimida olib borilmagan, balki  bir  domladan saboq oluvchilarning hammasi
bir   xonadonda   o’qigan.   Maktablarning   mashg’ulotlari   juma   hayit   va   Navruz
bayrami   kunlaridan   tashqari   har   kuni   bo’lgan.   Ayrim   maktablarda   ikki   marta
tanaffus   qilingan.   Birinchisi   «nonxo’rak»   deb   atalgan   u   ertalabki   soat   10-11
atrofida   bo’lib   bu   paytda   bolalar   uydan   olib   kelgan   shirinliklar   bilan   tammadi
qilganlar.   Tushki   soat   13-15   atrofida   esa   oshxo’rda   bo’lib   o’quvchilarga   issiq
ovqat   berilgan.   Yozda   ota-onalar   bilan   kelishilgan   holda   ikki   oyga   tatilga
chiqilgan. 22
Darslar   taxta   va   qog’ozga   yozilgan.   Harflar   nomi   diakritik   belgilar
o’rnatilgandan   so’ng   bo’g’inlarni   qo’shish   o’rgatilgan.   Maktab   dasturi   quyidagi
21 Alixo’jayev   M.O.   Qo’qon   xonligining   madaniy   hayotida   maktab   va   madrasalarning   tutga   o’rni   (1800 -
1876) T.2012. 55- b.
22 Xudayqulov   T.D.   XIX-asrda   Qo’qon   xonligining   ijtimoiy-siyosiy,   iqtisodiy   va   madaniy   hayoti.   Tarix.
fanlar .nom diss.... T. 2009. 129-b. kitoblardan iborat bo'lgan.
1. Chor kitob.
2. Sharif Buxoriyning «Nomi haq». Kulliyot-Chokar Fasl».
3. Muhimmat ul -muslimin».
4. Fariddin Attor-»Pandnomai Attor».
5. Xaftiyak».
6. Axloqnoma»
7. So'fi Olloyor, Fuzuliy, Bedil, A.Navoiy va F.Attor she’rlari va asarlari
o’qitilgan.
Qo’qon xonligida maktablarida o’quv, ta’lim- tarbiya ishlarini yaxshi yo’lga
qo’yishida   vaqf   mulki   va   daromadining   o'rni   katta   bo'lgan.   Vaqf   daromadi
maktabning   moddiy   bazasi   hisoblangan.   Vaqf   mulki   bor   maktablarda   o'qituvchi
maoshi   maktab   binosini   tamirlash   ishlari   vaqf   daromadi   hisobidan   amalga
oshirilgan. 23
Vaqf mulklari xonlikdagi maktab va madrasalarning tashkil etilishi va
uzoq   xizmat   qilishida   hal   qiluvchi   ro’l   o’ynagan.   Garchi   maktablar   vaqf
mulklarisiz   ham   faoliyat   olib   borsada,   madrasalar   alohida   moliyaviy   ta’minot
bo’lmasa   ish   olib   bora   olmagan.   Odatda,   xususiy   maktablar   vaqf   bilan
ta’minlangan.   Madrasalarga   ajratilgan   vaqf   mulklari   orasida   uzoq   vaqt   saqlanib
turishi   mumkin   bo’lgan   yer   maydonlari   ekin   yerlar,   bog’lar   va   xali
o’zlashtirilmagan qo’riq yerlar ko’pchilikni tashkil etgan.
Maktabni   bitirganlarning   ayrimlari   ustalarga   shogird   tushib   hayot
kechirishga   kirishgan.   Bir   qismi   esa   madrasalarning   o'qigan   hamda   kelajakda
olimlar,   shoirlar,   yozuvchilar   va   boshqa   sohalarining   yetuk   mutaxassislari   davlat
arboblari   yetishib   chiqqan.  Madrasa   tahsili   21  sentabrdan   to   21  martgacha   qadar
yani   6   oy   davom   etgan.   Mana   shu   oyda   180   soat   dars   o’tilar   edi.   Madrasa
dasturiga ko’ra darslar ikki guruhga yani «ulumi naqliya yani islomiy» ajratilgan. 24
Ulumi   naqliyada   -   Qur’oni   Karim,   Hadisi   sharif,   fiqh   ilmlari   ularga   yozib
o’rgatilgan   va   sharhlab   o’rgatilgan.   “Ulumi   aqliya”da   esa   dunyoviy   fanlar   -
23 23Alixo’jayev   M.O.   Qo’qon   xonligida   vaqf   yerlaridan   foydalanish   jamiyat   va   boshqaruv.   T.2010.   Maxsus
son.133-134-bb.
24 Qosimov Y. Qo’qon xonligi tarixi ocherklari. T.»Namangan». 1994. 53-b. falakiyot,   riyoziyot,   ilmi   nujum,   al-jabr,   kimyo,   geometriya,   geografiya,   tarix,
falsafa,   adabiyot,   mantiq,   arab   tili   gramatikasi,   musiqa,   xattotlik   san’ati   va   odob
axloq fanlari o’rgatilgan. Madrasalarda o'quv dasturi asosan uch bosqichdan iborat
bo'lgan; boshlang'ich (adno) o'rta (avsat) va yuqori( alo) bosqichlarda olib borilib
unda uchta til (arab ,fors va turkiy) mukkamal o'rgatilgan.
Madrasalarga   talabalar   16-20   yoshdan   qabul   qilinib,   26   va   xattoki   36-40
yoshgacha   o'qitilgan.   Qo'qon   Madrasalarda   Qur’oni   ilmi,   fiqh,   handasa,   ilmi
nujum, axloq, falsafa, mantiq, adabiyot, jo'g'rofiya, tarix, tabobat fanlari o'qitilgan.
Payshanba   kunlari   domalalari   uylariga   ketganlar.  Juma   kunlari   o'qish   bo'lmagan.
Talabalar   ba’zan   bozorga   borib   maddohlarning   hikoya   va   diniy   rivoyatlarini
eshitar   edilar.   xonligidagi   madrasalar   faoliyati   qo'shni   xonliklardan   deyarli   farq
qilmagan.
1. “Adno”-   quyi   bosqich   hisoblanib   «Avvali   ilm   «deb   nomlangan   islom
dining   asoslarini   o'rgatuvchi   savol-   javob   tarzida   tuzilgan   fors   tilidagi   o'quv
qo'llanmasini o'rganish bilan boshlangan.
2. “Avsat”-   o'rta   bosqich.   Bu   bosqich,   bu   bosqich   talabalari   «Aqoid»
tamomlab «Mulla Jalol» gacha bo'lgan kitoblarni o'qiganlar.
3. “A'lo”-   yuqori   bosqich   hisoblanib   talabalar   «Mulla   Jalol   «dan   «Matnni
faroiz» gacha bo'lgan asarlarni o'rgangan. 25
Biroq   madrasalardagi   ta’lim   bosqichlari   aynan   shu   darsliklar   bilan   qat'iy
belgilanmagan.   Madrasada   har   bir   bosqich   uchun   belgilangan   asarlarni   qanday
o'zlashtirganiga qarab bosqichdan bosqichga o'tkazilgan.
Odatda   bir   bosqichda   3-4   yil   o'qilgan.   Ba’zan   turli   sabablarga   ko'ra   10
yillab   bir   bosqichda   qolib   ketgan   talabalarga   ham   bo'lgan.   Bitirganlarga   diplom
yoki guvohnoma berilmas edi. Faqat qozilik va devonxona lavozimlarga da’vogar
bo'lganlarga   imtihon   qilinib   so'ng   nomzodlik   guvohnomasi   topshirilgan.   O’quv
kunlari haftaning dushanba, seshanba, shanba, yakshanba kunlari bo’lgan. Qolgan
kunlari   o’tilgan   darslarni   takrorlash   tabiiy   ilmlar   bilan   shug’ullanish   badiiy
asarlarni   o’qishga   bag’ishlangan.   Madrasalarda   Ramozon   va   Qurbon   hayiti
25 Rasulova B.M.O’zbekistonda musulmon maktab va madrasalar tarixidan. Andijon. 1996. 39-b. kunlari, ta’til vaqtida ya’ni martdan sentabrgacha dars mashg’ulotlari bo’lmagan.
O'qish 30 hafta yoki 120 kun davom etgan tahsil olish bomdod namozidan
kechgacha   olib   borilgan.   Madrasa   mudarrislar,   talabalar,   umuman   madrasaning
barcha xodimlari ham vaqf mulklaridan olingan daromad hisobiga qarab pul berib
turilgan. Masalan  1-bosqich talabalariga 4-8 so’m, o’rta bosqich talabalariga 8 16
so’mgacha, yuqori bosqich talabalariga 16-32 so’mgacha pul berilgan.
Shunday   qilib   Qo’qon   xonligida   ilm   -fan,   san’at   va   adabiyot   rivojlandi.
Amir   Umarxon   o’zidan   oldingi   ma’rifatparvar   hukmdorlar   singari   o’zbek
madaniyati   va   adabiyoti   tarixida   munosib   o’rin   egallab   o’chmas   iz   qoldirdi.
Maorifda yuksalish kuchli bo’lgan. Maktab va madrasalar ilmga chanqoq bo’lgan
juda ko’p yoshlarni o’z bag’riga olgan edi.
1.2. Xonlikda musiqa - qo’shiqchilik va teatr, xattotlik, askiyachilik va
dorbozlik san’ati.
XVIII-asr oxirlari   XIX-asr   birinchi   yarmida   o’zbek   xonliklarida   ma’naviy
madaniyatning barcha sohalari kabi tasviriy san’at, musiqa-qo’shiqchilik, xattotlik, miniatura   rassomchiligida   ham   muhim   siljishlar   ro’y   berdi.   Yuqoridagi
mavzularda bayon etilganidek, bu san’at turlari o’z maromida yuksala bordi. Shuni
ham   e’tirof   etish   lozimki,   bu   davrda   ma’naviy   madaniyatini   yuksakishi   bobida
Temuriylar   homiylik   an’anasini,   ayniqsa   Nodirabegim,   Muhammad   Rahimxon
(Feruz),   Amir   Olimxon   kabi   shoh   hukmdorlar   o’z   mamlakatlarida   takrorlashga
harakat   qildilar.   Biroq,   o’sha   davrda   sodir   bo’layotgan   o’zaro   urush   va   taxt
talashishlar   natijasida   xonlarning   tez-tez   almashinib   turishidan   fan   va   madaniyat
uzviy rivojlanishi imkoniga ega bo’lmaydi.
XVIII asr oxirida   yashagan   Farg’onalik   ashulachi   va   sozandalarning
ko’pchiligi   serqirra   san’atkor   bo’lishgan.   Bir   kishining   o’zi   ikki-uch   cholg’u
sozida chalishni puxta egallagan sozanda, bastakor, xofiz, qiziqchilar ko’pchilikni
tashkil   etgan.   Ba’zilari   o’zlari   uchun   doimiy   kerak   bo’lgan   cholg’u   sozlarini
yasash   hunaridan   ham   xabardor   bo’lganlar.   Ularning   noyob   iste’dodi   yana   shu
jihatdan   qadrliki,   ular   nota   yozuvlarisiz   qanchadan-qancha   xalq   musiqa
boyliklarini,   shashmaqomlarni   yodaki   o’rganganlar   va   esda   saqlab   qolib,   o’z
navbatida   shogirdlariga   o’tqazganlar.   Farg’ona   vodiysida   xalq   professional
musiqasi   janriga   kiruvchi   «Shoshmaqom»   ning   Farg’ona-Toshkent   yo’llari   va
ayniqsa   katta   ashula   keng   tarqalgan.   O’tgan   ajdodlarimiz   ijodiga   mansub,   bir
necha   yuz   yillik   tarixga   ega   bo’lgan   maqom   va   shashmaqom   san’ati   musiqa-
qo’shiqchiligimizning bebaho va betakror gultojisi hisoblanadi. 26
Ular keyingi asrlar hamda hozirgi-zamon milliy san’atimizning mustahkam
poydevori   va   asosi,   bitmas-tuganmas   sarchashmasi   bo’lib   kelmoqda.
Ko’rilayotgan davrlarda yurtimizning barcha hududlari xalqlari madaniy hayotiga,
xususan, musiqa- qo’shiqchilik yo’nalishiga sinchiklab nazar solinsa, bu davrlarda
hamma   o’tgan   davrlardadigidek,   san’at   o’sha   davr   ajdodlarimiz   hayotining   ham
doimiy   ajralmas   qismi   bo’lib   qolaverganini   kuzatish   mumkin.   O’rta   Osiyo
mintaqasida   tarixan   shakllangan   maqomat   deyilganda   Buxoro   shashmaqomi,
Xorazm   maqomi,   Farg’ona-Toshkent   maqomi   yo’llari   hamda   ular   zaminida
yuzaga   kelgan   va   kelayotgan   zamonaviy   navlari   nazarda   tutiladi.   Maqomotning
26 Odilov A. O’zbek xalq cholg’ularida ijrochilik tarixi. T.1995.18-19- bb.
20 uchinchi   yirik   yo’nalishi   Farg’ona   va   Toshkent   vohalari   bilan   bog’liq   bo’lib,   bu
hududlarda   vujudga   kelgan   mumtoz   musiqa   tizimi   umumlashtirilib   «Farg’ona-
Toshkent   maqomi   yo’llari»   deb   ataladi.   XVIII-asrda   shakllana   boshlagan   ushbu
yo’nalishi asr oxirlari-XX asr boshlarida Toshkent va Farg’onada har biri alohida
maktab   sifatida   ko’rilib,   mustaqil   nomlar   bilan   yuritilgan.   Jumladan,   «Toshkent
maqomlari», «Turkiston maqomlari», va «Farg’ona maqomlari» 27
.
O’zining   mohiyati   va   mazmuniga   ko’ra   Farg’ona-   Toshkent   maqom
yo’llari   shashmaqom,   Xorazm   maqomlari   yoki   boshqa   bir   tizimning   ko’chirmasi
emas,   balki   mahalliy   sozandalar   tomonidan   ishlangan   shakldir.   Tarixiy   asarlar,
musiqiy   risolalar   va   adabiy   tazkiralarda   Farg’ona   vodiysi   hamda   Toshkentdan
chiqqan yetuk sozandalarning nomlari ko’plab tilga olinadi. Ularning XIX-asrdagi
eng   yirik   ustozi   Xudoyberdi   ustoz   bo’lib,   uning   ijodi   yo’nalishida   Farg’ona   va
Toshkent   vohalarida   bir   necha   o’nlab   shogirdlarga   ijod   qilganlar.   O’z   navbatida
ular   ham   bu   an’anani   davom   ettirib,   bu   ijodni   o’z   shogirdlari   orqali   keyingi
avlodga yetkazganlar.
XIX asr oxiri  XX-asr  boshlarida ijod qilgan Ashurali  Mahramning o’nlab
shogirdlari   Toshkent,   Andijon,   Marg’ilon,   Namangan,   Chimkent,   Qashqar,
Samarqand,   Urganch   kabi   qator   shahar   viloyat   va   qishloqlarda   samarali   ijod
qildilar. 28
Qo’qondagi   saroy   san’atkorlariga   Xudoyberdi   ustoz   rahbarlik   qilgan
bo’lsa, uning shogirdi Ashurali esa saroydan tashqarida erkin ijod qildi. Shuni ham
ta’kidlash joizki, Xudoyarxon hukmronligi davrida malum bir muddat san’atni va
san’atkorlarni taqib etish, tazyiq o’tkazish kabi juda nohish munosabatlar vujudga
kelib,   bir   qator   mashhur   san’atkorlarning   markazdan   uzoqroq   joylarga   borib
yashashlariga to’g’ri keldi.
Bu davr san’atining yirik vakili Mulla To’ychi hofiz Toshmuhamedovning
ijodi ham juda diqqatga sazovor bo’lib, uning ustoz-shogird munosabatlari rivojiga
qo’shgan   hissasi   Farg’ona-Toshkent   maqomlari   avloddan-avlodga   o’tqazishni
an’analarini   davom   etishida   muhim   o’rin   tutdi.   O’zbek   san’atkorlarining   dong’i
27 Hamidov X. XVI-XIX-asrlar yurtimiz madaniyati tarixidan lavhalar. T.»Fan».2009.65- b.
28 O’sha joyda .66 -b. faqat Turkiston o’lkasidagina emas,  balki  qo’shni, chet  mamlakatlarga ham  yetib
borgan.   Masalan,   Samarqandlik   mashhur   Hofiz   Xoji   Abdulaziz   Rasulov   Eron,
Afg’oniston,Iroq,Hindiston va Yunoniston mamlakatlarida o’z san’atini namoyish
qilgan.
Toshkentlik   Mulla   Toshmuhammedovning   ovozini   Yorkent,   G’ulja,
Chuguchak   xalqlari   sevib   tinglaganlar.   Farg’ona   vodiysining   bir   guruh
san’atkorlari   mashhur   qiziqchi,   musiqachi,   raqqos   Yusufjon   Shakarjonov
boshchiligidagi   o’z   san’atlarini   Qashqarda   ham   namoyish   etganlar.   XlX-asrning
70-yillaridan boshlab Rossiyaning markaziy shaharlaridan va chet ellardan kelgan
mashhur   san’atkorlar   Toshkent,   Samarqand,Qo’qon,   Andijon,   Marg’ilon   kabi
shaharlarda   spetakllar,   konsertlar   ko’rsata   boshlaganlar.   Viloyat   markazi   bo’lgan
Farg’ona   shahrida   va   boshqa   shaharlarda   musiqa   sozlari   savdosi   uchun   maxsus
do’konlar   ochilgan,   ularda   rus   cholg’u   asboblari   bilan   bir   qatorda   chet   ellardan
keltirilgan   cholg’u   sozlari   ham   sotilgan.   To’ychi   Hofiz   (1868-1943)   -   Mulla
To’ychi   Toshmuhammedov   toshkentlik   o’zbek   ashulachilik   va   qo’shiqchilik
san’atining   yirik   vakili.   Kasbi   to’quvchilik   bo’lgan.   To’ychi   Hofiz   yoshligida
amakisi   Qo’chqor   otadan   ashula   aytish   sirlarini   o’rgangan.   Ayniqsa,   1890-yilda
Shojalil   hofiz  va  Shobarot   tanburchi  jo’rligida  «Shaxnoz-Gulyor» ashulalari  sikli
To’ychi Hofizga katta shuhrat keltirdi. Keyinchalik esa uning dovrug’i Turkiston
o’lkasining   shaharlari   (Namangan,   Xo’jand,   O’sh,   Marg’ilon,   Andijon,   Isfara   va
boshqalar) ga tarqalgan.
To’ychi   Hofizning   o’zi   ijro   etgan   ashulalardan   25   tasi   1905-   yili   Riga
shahrida,   1911-yil   Skobolev   (hozirgi   Farg’ona)   shahrida   gramplastinkaga
yozdirilgan.   To’ychi   Hofizning   o’zi   ham   1908-1910   yillarda   Farg’onadagi
Adolatxon, Mozidaxon nomli ayol xonandalarni ijrosidagi qator qo’shiqlarni ham
birinchi   marta   gramplastinkaga   yozdirgan.   1906-1912   yillardaTo’ychi   Hofiz
tashabbusi bilan Andijon, Farg’ona, Xo’jand va boshqa shaharlarda grammafon va
plastinkalar do’konlari tashkil  etilgan. Bu do’konlarda o’zbek, rus va yevropacha
kuy, qo’shiq va ashulalar yozilgan plastinkalar sotilgan. To’ychi Hofiz 1900-yilda
Eron,   Turkiya,   Italiya,   Misr,   Hindistonda   1913-yilda   Sharqiy   Turkistondagi Qashqar,   G’ulja,   Yorkent   kabi   shaharlarda,   1914-yilda   esa   Chuguchak   shahrida
bo’lib, o’z san’atini namoyish etgan.
Shu   tariqa,   XVI-XX-asr   boshlari   xonliklar   davri   madaniyati   tarixida,
jumladan maqomlar san’ati tarixida ushbu davr ijodkorlari, xususan shu yo’nalish
namoyondalari   bu   san’atni   kelajak   avlodga,   yetkazish   yo’lida   o’z   ijodlari   bilan
salmoqli hissa qo’shdilar. 29
Qo’qonda xattotlik san’ati va me’morchilik ham rivojlangan. Muhammad
Latif   Dabir,   Abdulg’ozixoja   kabi   xattotlarning   kitob   ko’chirish   borasida   o’zlari
amalga oshirishga xayrli ishlari bilan tarixda nomlari qoldi. 30
Ular   o’zlariga   xos   xattotlar   maktabini   tashkil   qilgan,   chunki   ularning   o’z
uslublari mavjud bo’lib, boshqa shahar xattotlaridan ajralib turar edilar. Ularning
yana   bir   xususiyati   shunda   ediki,   Qo’qon   xattotlarning   ko’pchiligi   ham   shoir,
tarixchi,   miniaturachi   edi.   Ular   o’z   asarlari   bilan   Qo’qon   xattotlik   kasbini   milliy
san’at   darajasigacha   ko’tardilar.   Ulardan   biri   Muhammad   Latif   -   Qo’qonning
mashhur kotiblaridan bo’lib, Shahrisabzlik Muhammad Sharifning o’g’lidir. 1813-
yilda nasta’liq xati bilan Navoiyning «Chor devon»ni ko’chirgan. Devon g’oyatda
xushxat jadvallari ziynatli, zarxal lavhalaridir.
Abdulg’ozi   Xo’ja   Xo’qandiy   -   To’raxo’ja   Xusayniy   Qo’qandiyning
o’g’lidir. U 1848-yilda Alisher Navoiyning «Xamsa» si kitobat qildi.
Mirzo   Bobokalon   Xo’qandiy   -   Muhammad   Rizo   parvonachi   Ista-
Ravshaniyning   o’g’li.   U   Abdulvosit   Manzur   tomonidan   1870-yili   fors   tilida
Qo’qon xoni Xudoyorxonga atalib, masnaviy tilida yozilib Xudoyorxonga taqdim
etilgan.
Mirzo Sharif Dabir XIX- asrning birinchi yarmida yashagan mashhur Mir
Imod   kabi   kitobat   qiluvchi   xat   ustasidir.   U   1836-yili   Fuzuliyning   devonini
nasta’liq   xatida   nihoyatda   g’azal   ko’chirgan.   1837-yilda   Fuzuliyning   saylangan
g’azallarini   alohida   go’zal   xattotlik   san’ati   darajasida   ko’chirgan.   Alisher
Navoiyning saylangan g’azallarini ham juda ixtimon bilan zebo nasta’liq xati bilan
ko’chirgan.   Ko’chirilgan   har   ikki   sahifadagi   g’azallar   bilan   doira   ichiga
29 Hamidov H. O’zbek an’anaviy qo’shiqchilik madaniyati tarixi. T.2007.1- b.
30 Qosimov .Y.Qo’qon xonligi tarixi. T.»Namangan». 1994. 78- b. joylashgan.   Doirani   quyosh   rasmiga   o’xshatib   nurafshon   gullar   bilan   bezagan,
oltin lal bilan ziynatlangan. 31
Ahmadjon - Qo’qon shahrida qit’a yozuvchi xattotlardan bo’lib, uning asl
kasbi  po’stindo’z edi. Kishilarga qit’a va ruboiylar  yozish, ko’chirib berish bilan
shug’ullangan. Uning qo’lyozma qit’a ruboiylari va san’ati xatlari kishilar qo’lida
yurgan. Bu xattot Qo’qonda juda mashhur bo’lgan.
Ma’lumotlarga ko’ra xonliklarda 336-nafar xattot bo’lib, ularning madaniy
hayotida   tutgan   o’rni   beqiyosdir.   Xattotlik   taraqqiyoti   asosan   4   ta   xusnixat
maktabiga   ega   bo’lib,   bular   xonliklar   poytaxtlari   va   Toshkent   shahrida
rivojlangan.   Qo’qon   xattotlik   maktabi   Buxoro   va   Xiva   xattotlik   maktablaridan
ajralib   turadigan   o’ziga   xos   xususiyati   shundaki   bu   yerda   nasta’liq   bilan   bir
qatorda badiiy asarlarni kitobat qilishda shikasta xati ham keng istemolda bo’lgan.
Yuqorida   nomlari   keltirilgan   xattotlarning   ko’pchiligi   o’z   iste’dodlarning
boshqa   qirralarini   ham   namoyon   eta   olganlar,   chunki   ular   xattotlik   san’atini
mukammal   egallashlari   bilan   birga   ijodkor   shoir   bo’lib   yozgan   she’rlarini
nihoyatda chiroyli qilib ko’chirilganlarki, bugungi yosh avlod ularning qoldirgan
merosidan   bahramand   bo’lmoqda.   XVIII   asr   oxiri-XIX   asr   boshlariga   kelib   teatr
sohasida   ham   birmuncha   taraqqiy   etib   bordi,   uning   yo’nalishlari   ijrodagi   o’ziga
xos   xususiyatlar,   takomollashuvlar,   ijodiy   yondashuvlar   rivojlanib   borgan.
Teatrning   kulgili   turlari-   qiziqchilik,   masxarabozlik,   qo’g’irchoq   o’yinlar   ham
asta-sekin badiiy tomosha tizimi sifatida tashkil topgan va san’at turiga aylangan.
Ayniqsa,   bu   davrlarda   boshqa   hech   bir   millat   ijojdida   uchramaydigan   o’zbek
askiya   san’ati   ham   rivojlanib   borgan.   Askiya   -   arabcha   zakiy   -   o’tkir   zehnli,
hozirjavob degan ma’noni bildiradi. O’zbek xalq og’zaki ijodi turidir. U ikki yoki
undan   ziyod   kishi   o’rtasida   sayl   to’y,   bayramlarda,   sahnalarda   ijro   etiladigan
ma’lum mavzu bo’yicha badiiy so’z tortishuvidir.
Bu   san’at   turi   asosan   XV-   asrlarda   shakllangan.   XVI   -   asrda   Mavlono
Burxoni   Lang,   Said   G’iyosiddin   Sharfa,   Mavlono   Halil   Sahof,   Muhammad
Badaxshiy   kabi   yetuk   askiyachilar   yetishib   chiqqan.   XVIII-XIX-   asrlarda   esa   bu
31 Qosimov .Y. Qo’qon xonligi tarixi. T.»Namangan». 1994. 80- b. ijod Farg’ona va Toshkentda rivojlangan. Farg’onada Dehqon Shernazarov (1860 -
1942), Toshkentda Said Ahmad askiyachi (1880-1940) kabi mashhur askiyachilar
o’tgan va ularning dong’i uzoq hududlarga ham yoyilgan. Askiya san’ati bugungi
kungacha   an’anaviy   davom   etib   kelmoqda.   Teatr   va   tomoshalar   ko’rsatish
sohalarida esa Qo’qonlik Bidiyorshum nomi bilan tanilgan.
Muhammad   Solih   (XVIII-asr   2   yarmi-XIX-   asr   1   yarmi),   XIX-asr   2
yarmida   Qo’qonda   ijod   qilgan   Zokir   eshon   guruhi.   Qo’qon   qiziqchilar   teatrining
taniqli   aktyori   Matholiq   qiziq   (1849-1910),   Marg’ilonlik   o’zbek   an’anaviy
teatrining   atoqli   namoyondasi,   xalq   qiziqchisi.   Zokir   eshon   truppasida   ishlagan
Sadi   Maxsum   (1825-1889),   Zokirjon   qiziq   guruhida   katta   qiziqchilardan   ta’lim
olgan   va   Qo’qonda   ijod   qilgan   Normat   qiziq   sulolasi   (1849-1919),   xalqimizning
madaniyatini va san’ati tarixida o’z nomlarini qoldirganlar. 32
XVIII   asr   oxiri-   XIX-   asr   boshlarida   Qo’qonda   qiziqchilik   truppasi
tuzilgan. Uni tuzgan shaxs Bidiyorshum. U kattagina truppa tuzib, uzoq vaqt unga
rahbar   bo’ldi.   Qo’qon   xoni   Muhammad   Alixon   davrida   o’tkazilgam   katta   saylda
ko’rsatgan   qiziqchiligi   uchun   xon   unga   «sarpolar   berib,   iltifot   qiladi».   Qiziqchi
Bidiyorshum   ishini   Qo’qon   shahrida   tashkil   topgan   Zokir   eshon   boshchiligidagi
qiziqchilar   truppasi   davom   ettirgan.   Mazkur   truppada   davom   ettirgan.   Mazkur
truppada   asosan   Qo’qon,   Marg’ilon   shaharlari   va   ularning   atroflarida   to’plangan
Sadi   Maxsum,   Mulla   Hoshim,   Usmon   qiziq,   Marasul   qora,   Xalimjon   kabi
yigirmadan ortiq qiziqchi bo’lgan. 33
XVIII   asr   an’anaviy   teatrining   eng   yirik   va   qobiliyatli   korformoni
(rejissiyor) deyish mumkin. U eng yirik teatr truppasini tuzib, unga rahbarlik qilish
bilan   birga   hajvkor   ijrochi   sifatida   ham   barcha   qiziqchilarga   namuna   bo’ldi.
Qo’qonda   ijod   qilgan   Normat   qiziq   sulolasi   Zokirjon   qiziq   guruhida   katta
qiziqchilardan   ta’lim   olgan.   Keyinchalik   o’zi   guruh   tuzib   unda   Ro’ziqov,   Ismoil
xo’roz,   Boymat   qiziq,   Shomat   qiziq   360   ta   qiziqchilik   tomoshasini   bilgan   va   bir
32 Ziyoyeva D.H. XIX-asr oxiri-XX-asr boshida Farg’ona vodiysida an’anaviy xalq tomoshalari 
transformatsiyasi.» Farg’ona vodiysi tarixi yangi tadqiqotlarda». Respublika ilmiy anjuman 
materiallari.2008. 64- b.
33 Solixonov M. O’zbek teatri uchun materiallar. T.1935. 35-36 -bb. yil davomida har kuni yang i tomosha ko’rsatish imkoniga ega bo’lgan.  34
Ma’lumki xon va beklar iste’dodli ashulachi  raqqos sozanda qiziqchilarni
to’plashga   intilgan.   Xudoyorxon   teatridan   quyidagi   foydalangan:   qiziqchi,
birinchidan   unga   huzur   bag’ishlasin   uni   kuldirsin,   ikkinchidan   saltanatni   shon-
shavkatini  bezasin, uchinchidan fe’liga yoqmaganlarni jazolashga  yordam  bersin,
to’rtinchidan barakasi  uchayotgan  xazinasini  to’ldirishga  yordam  bersin. Saroyda
xizmat   qilgan   Zokir   eshon   truppasining   san’ati   xalqqa   yaqin   bo’lgan   xalq
manfaatlari uchun ijod qilgan. 35
Zokir   Eshon   Rustam   o’g’li   (1815-1892)   o’zbek   xalq   teatri
namoyondalaridan.   Bidiyorshumning   shogirdi   XIX-asrning   ikkinchi   yarmida
Qo’qon   o’zbek   professional   aktyorlar   guruhining   korformasi   edi.   Xalq   og’zaki
komediyalar ijodkori uning “ Xon hajvi”, “Zarkokil”, “Mozor”, “Avliyo”, “ Hoji
kampir”, “ Farzand duosi”, “Qalandarlar”, “Dorbozlik kelin tushirdi”, “ Mardikor
va   novvoy”,   “Attorlik”   kabi   komediyalarida   kuchli   ijtimoiy   mavzu   ko’tarilib
hayotning salbiy jihatlari fosh qilingan. 36
Qo’g’irchoq   o’yin   -   xalq   og’zaki   ijodiga   hamda   badihoga   asoslangan
ajoyib san’atidir. Uning yozma teksti bo’lmagan. XIX- asning o’rtalariga kelib bu
san’at tur i faollashib bordi.
XVIII   asrning  oxiriga  kelib  esa  sirk  -dorbozlik  san’ati   ijodi  ham   o’ziga
xos   rivojlanishida   davom   etib,   xalq   orasidan   ushbu   san’at   turlarining   yetuk
namoyondalari yetishib chiqqanlar va xalqqa sidqildan xizmat qilganlar. 37
Ayol   qiziqchilar   -   o’zbek   xotin-qizlari   orasida   tarqalgan   xalq   og’zaki
san’atining bir turi. XIX- asrlarda ko’pgina shahar va qishloqlarda bu san’at katta
ro’l   o’ynagan.   Masalan,   Qo’qonda   Iqlim   dodxo  ismli   san’atkor   rahbarligida  ayol
qiziqchilar   guruhi   bo’lgan.   Ularning   repertuari   turli   xil   qiziqchilardan,   kulgili
hikoyalardan,   hajviy   qo’shiqlardan   va   yallardan   tashkil   topgan.   Keyingi   davrda
ham ayollar qiziqchiligi va uning an’analari davom etib keldi. Ayollar qiziqchiligi
34 Hamidov H. XVI-XIX-asrlarda yurtimiz madaniyati tarixidan lavhalar. T.»Fan». 93- b.
35 Qodirov M. O’zbek teatri an’analari. T. 1976. 403- b.
36 O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. T. 2002.4-J. 25- b.
37 Isaboyeva G.S. XIX-asrda Qo’qon xonligida madaniy hayot. Tarix fanlar nom. diss... T.2010. 74- b.
27 mazmuni   badiiy   vositalari   bilan   erkak   masxaraboz   va   qiziqchilar   tomoshalariga
yaqin   turgan.   Farqi   shundaki,   ayollar   qiziqchiligida   ijodkor   ham,   ijrochi   ham,
tomashabin ham ayollar. Erkaklar ro’lini ham ayollar o’ynagan.
XVIII   asr   va   XX-asr   boshlarida   Samarqand   viloyati,   G’us   qishlog’idan
Kursiya Rustamova, Ro’zi Shoimova, Qashqadaryo viloyatidan Xongul Olimova,
Basgul   Qudratova,   Toshkent   viloyatidan   Salomat   Mutalova,   Adolat   Tursunova,
Andijon   viloyatidan   Sojida   Niyozmatova,   Sottixon   Ashurova   kabi   ayollardan
ko’plab   taniqli   masxaraboz   va   qiziqchilar   chiqqan.   Bosh   mavzu   xotin-qizlarning
kundalik hayoti, o’y- fikrlari, dardalari, orzu-istakalari, taqdirlari bo’lgan.
Shunday   qilib   Qo’qon   xonligida   musiqa-qo’shiqchilik   va   teatr,   xattotlik,
askiyachilik va dorbozlik san’ati taraqqiy etgan va rivojlangan. Bu yerdan ko’plab
mashhur   qo’shiqchilar   teatr   vakillari,   mashhur   xattotlar   yetishib   chiqqan.   Bu
davrda   xonlikda   siyosiy   vaziyat   og’ir   bo’lishiga   qaramay   madaniy   hayotda
dorbozlik,   qiziqchilik   va   ayniqsa   bastakorlik   bir   muncha   rivojlandi.   Xonlikda
san’at, xalq tomoshalar turli o’yin va bayramalar ham mavjud edi.
1.3. Xonlikda me’morchilik va xalq amaliy san’atining taraqqiy etishi.
Bu   davrda   o’zbek   xonliklarida   moddiy   madaniyat   sohasidagi
muammolarga   e’tibor   ancha   susaygan   bo’lsada,   har   uchala   xonlikda   o’ziga   xos
me’morchilik   maktabi   shakllangan   edi.   Me’morchilikka   e’tibor   kuchaygan   sari
yangi-yangi   muhtasham   binolar,   saroylar   bunyod   etildi.   Xonlikning   markazi
Qo’qon   shahrida   Marg’ilon,   Andijon,   Namangan,   Toshkent   shaharlarida   masjid,
madrasalar,   kutubxonalar   qurildi.   Binolarni   bezatish   uchun   gul   namunalari   keng
qo’llanib,   shiftlarga   bo’yoqli   naqshlar   chizish,   naqshlarni   o’yib   solish   o’sha davrning o’ziga xos xususiyatlari hisoblangan. 38
Shuningdek,   yog’och   va   misga   o’yib   nozik   naqshlar   solish   ham   keng
tarqalgan.   Qo’qon   me’morchilik   maktabidagi   uslub   Xo’ja   Amin   maqbarasi
(XVIII- asrning 50 yillari), Norbo’tabiy madrasasi  ( XVIII- asr  oxirlari), Dahmai
Shohon   va   Modarixon   dahmalari   (1825),   Norbo’tabiy   va   uning   avlodlari
maqbaralari   (XVIII-asr   2-yarmi),   Xudayarxon   o’rdasi   (1871),   Andijon   Jome
masjid madrasasi ( XIX- asr oxiri) va boshqalarda mujassam topgan 39
.
Qo’qon xonlari yodgorlik sifatida ikkita maqbarani qoldirganlar. Bulardan
biri   “Daxmai   shohon”   uch   asosiy   qismga   bo’lingan:   gumbazli   xona,   masjid   -
ayvon   ikkita   ustuni   bilan   va   maqbara   bo’lgan.   Maqbara   uch   tarafdan   baland
bo’lmagan   devor   bilan   o’ralgan,   arklar   panjara   bilan   to’sib   qo’yilgan.
Maqbaraning pastak binosi va gumbazi unga salobat berib turadi. Devor bezagiga
ikkita   eshik   fayz   kiritib,   to’ldirib   turadi,   bittasi   peshtoqda,   ikkinchisi   masjidga
kirishda   joylashgan.   Eshikning   ustiga   naqshlar   bilan   “Usto   Muhammad
G’iyosxon” deb yozilgan.
Eng   diqqatga   sazovor   me’moriy   yodgorliklar   sirasiga   1863-1872   yillarda
qurilgan   so’nggi   hukmdor   Xudoyorxon   o’rdasini   kiritish   mumkin.   Hozirda   bu
saroy   o’lkashunoslik   muzeyi   sifatida   faoliyat   ko’rsatmoqda.   Arxitektura
shakllariga   ko’ra   Xudoyorxon   saroyi   O’rta   Osiyodagi   XIX-asrda   yaratilgan
binolardan   unchalik   farq   qilmaydi.   Biroq   saroyning   tashqi   ko’rinishida   o’ziga
xosliklar   ham   bor.   Moylik   bo’yoqlar   uyg’unligi   Samarqand,   Buxoro   va   Xiva
shaharlaridagi   me’moriy   yodgorliklarning   tashqi   ko’rinishiga   umuman   xos   emas.
Xudoyorxon saroyining tashqi qoplamasida kamalakning deyarli barcha bu rang -
baranglik   O’rta   Osiyodagi   boshqa   me’moriy   yodgorliklarning   oqish-   havorang
tuslarini   qabul   qilishga   ko’nikkan   ko’zni   qamashtiradi.   Biroq   kishi   rasmlar   va
ranglar   uyg’unligini   qanchalik   ko’p   tomosha   qilsa,   naqshdagi   rasmlarning   o’ziga
xosligiga  shunchalik   hayron  qoladi   va  binoning  tashqi  ko’rinishini  hayron  qoladi
va   binoning   tashqi   ko’rinishini   bezab   turuvchi   14   ta   tokchadagi   naqshlar   biron
38 Hamidov H. XVI-XIX-asrlar yurtimiz madaniyati tarixidan lavhalar. T.»Fan» 2009. 91- b.
39 Ismoilova   D.   «Qo’qon   me’moriy   yodgorliklar.   «Qo’qon   asrlar   silsilasida».   Respublika   ilmiy   anjuman
materiallari. Qo’qon.2004 yil 14-may. 161- b. marta   takrorlanmasligiga   ishonch   hosil   qiladi.   Biroq   e’tibor   bilan   qaralganda   bu
tokchalar 13 ta ekaniga ishonch hosil qilasiz. Saroyning o’ng tarafidagi tokchalar
Qo’qonlik   ustalar   tomonidan   chap   tarafidagi   tokchalar   Buxorolik   ustalar
tomonidan   qurilgan   va   ular   ish   uslublari   bir-biridan   sir   tutganligi   sababli
tokchalarning soni bittaga farq qilgan. 40
Saroyning   ichki   xonalari   yorqin   tusli   o’simliksimon   naqshlar   bilan
bezalgan.   Bugungi   kungacha   saqlanib   qolgan   saroy   majmuasi   shahar   atrofidagi
yerlarda joylashgan  bo’lib, juda yaxshi  rejalashtirilgan. Loyiha tuzilishi  va bezak
usullarida   XIX-   asr   me’morlarining   mahorati   aks   etgan.   Me’morning   ismi   ham
ma’lum - qurilishiga Mir Ubaydulla boshchilik qilgan. Qurilish 1863- yildan 1870-
yilgacha davom etgan. Jozibali  bezaklarni mashhur Rishtonlik ustalar Abdulla va
Jomil,   Pskentlik   usta   Zokir   bajargan.   Saroy   shiftidagi   rang-barang   bezaklar   va
saroy   qabulxonasidagi   o’yma   alabaster   bezaklarni   Fozilxo’ja,   Mamasidiq   va
Yo’ldosh   Najarboshi   ismli   ustalar   bajargan.   Qurilishda   80-ta   usta,   mingta   g’isht
teruvchi   va   aravakashlar   qatnashgan.   Saroy   egallagan   matdon   sahni   1   gektarga
teng   bo’lib   bundan   bog’   va   oilaviy   mozor   mustasno   edi.   Majmua   G’arbdan
Sharqqa   tomon   o’q   bo’ylab   cho’zilgan   saroy   va   binolar   tizimini   ifodalab,
darvozaga olib boruvchi bir qator bosib o’tiladigan hovlilardan iborat edi. 41
Me’morchilik-qadimdan   yurtimizda   ajdodlarimiz   tomonidan   yaratib
kelingan   moddiy   madaniyatning   eng   muhim   mahsullaridandir.   Me’morchilik
o’tmishda   ham   xalq   amaliy   ijodiyotida   turli   bino   va   inshooatlarning   qurilishi
san’atini ifadolovchi, katta mahorat  hamda mehnat talab qiluvchi ijod turi bo’lib,
xalqning bu sohadagi o’ziga xos tarixini, madaniyatini, ijtimoiy-siyosiy qudratini,
diniy   va   dunyoviy   qarashlarini,   maishiy   hayotini   malum   shakllarda   mujassam
etadi.
Me’morchilik   -   shaharsozlikning   asosi   hisoblanadi.   Me’morchilik   asarlari
qatoriga   turli-tuman   katta-kichik   binolar,   uy-joylar,   me’moriy   majmualar,
maydonlar, turli monumental qurilishlar, usti ochiq va yopiq turli soha, yo’nalish,
kasblarga   mo’ljallangan   inshootlar   kiradi.   Ayni   vaqtda   me’morchilik   ijodi   va
40 Isaboyeva G.S. XIX-asrda Qo’qon xonligida madaniy hayot. Tarix .fanlar nom. diss ..T.2010. 137- b.
41 Isaboyeva G.S. Dala yozuvlari daftari. T. 2011. 10- b. mehnati o’ziga turli xil san’at namunalarini ham mujassam etadi. Qadimgi dunyo
tarixida mashhur  bo’lgan “Yetti mo’jizasi” ning barchasi  ham inson dahosi  bilan
yaratilgan me’moriy san’at asarlari bo’lgani bejiz emas. 42
Markaziy Osiyo, xususan O’zbekiston me’morchiligi ham juda qadimiyligi
turli-tuman me’moriy yodgorliklari, yuksak nafosat mujassami bo’lgan mahobatli
osori-   atiqalari   bilan   doimo   barchani   diqqat-etiborini   tortib   kelgan.   Yurtimizda
o’tgan bir necha yuz yilliklar davomida, jumladan, XVI-asr boshlarida boshlangan
o’zbek   xonliklari   hukmronligi   davrlarida   ham   me’morchilik   madaniyati   rivojida
o’ziga xos yuksalish jaroyonlari ro’y berib bordi.
To’g’ri,   ushbu   asrlarda   har   uchchala   xonliklar   o’rtasida   tez-tez   bo’lib
turadigan   urushlar,   ziddiyatlar,   shuningdek,   har   bir   xonlikning   o’zidagi   turli
maqsaddagi   ichki   kurashlar   madaniyatning   barcha   sohalari   qatori   me’morchilik
sohasi   rivojiga   ham   salbiy   ta’sir   etmay   qolmagan.   Lekin,   shunga   qaramay,   xalq
me’morchiligida   O’rta   Osiyo   me’morchiligining   ajoyib   an’analari   to’xtab
qolmadi.   Bu   ulkan   hududda   yashovchi   o’zbek,   tojik,   qozoq,   qirg’iz,   turkman,
qoraqalpoq xalqlarining yashash va turmush tarsi bu me’morchilikning o’ziga xos
milliy   tomonlarini   belgilashda   va   davom   ettirishda   muhim   ro’l   o’ynadi.
O’zbekiston   me’morchiligi   asrlar   davomida   avloddan-avlodga   o’tib   kelayotgan
an’ana   va   qonun-qoidalari   xonliklar   hukmronligi   davrida   ham   o’ziga   xos
yo’nalishda   davom   etdi,   yuzlab   turli   me’morchilik   madaniyati   asarlari   bunyod
etildi. Quyida ularning ayrimlari haqida qisqa ma’lumotlarni berib o’tish mumkin:
Kosonsoy   jome   masjidi   (XVIII-asr).   Namanganda.   Atrofi   devorli
maydonga   qurilgan.   Masjid   eshigi   naqshinkor.   Bino   bezagida   oq   va   novvot
ranglardan unumli foydalanish.
Miyon   Xazrat   madrasasi   (   XVIII-asr).   Qo’qonda.   Madrasa   ko’p   hovlili.
Ko’p ustunli masjid ham bor. Hovlilar atrofi hujralardan iborat. Bezaklari oddiy.
Mavlonbuva maqbarasi ( 1860). Namangan. Shoir Mavlonbuva madrasasi
janubrog’ida peshtoq-gumbazli ziyoratxona qad ko’targan. Ziyoratxona ichi ganch
suvoqli, moybo’yoq bilan gul solingan.
42 Hamidov H. XVI-XIX- asrlar yurtimiz madaniyati tarixidan lavhalar.T.»Fan».2009. 73- b.
30 Modarixon   maqbarasi   (1825).   Qo’qonda.   Modarixon   (   xon   onasi)
xazirasiga   xon   avlodlariga   mansub   ayollar   qo’yilgan.   Hozir   maqbaraning
gumbazli xonasi, ikki minorasi saqlanib qolgan.
Kaptarli   majmuasi   (XIX-asr).   Marg’ilonda.   Masjid,   minora,   maqbara   va
uning hovlisida gumbazli darvozaxona hamda to’rt bo’lakli kaptarxonadan iborat
bo’lgan bino va inshootlardan iborat.
Kamol qozi madrasasi ( XIX-asr). Qo’qonda. Darsxona, ayvonli masjid va
xujralardan iborat. Bezakli, hashamatli qurilma. Darsxonaning tomi gumbazli.
Devona   Buva   maqbarasi   (XIX-asr).   Namanganda.   Ziyoratgoh-hazira.
Go’rxona va ayvondan iborat. Oldi peshtoqli, tom gumbazli, to’rt tomonida eshik
o’rni bor. Naqsh va o’ymakorlikdan yaxshi foydalanilgan.
Abulqosim   madrasasi   (XIX-asr).   Toshkentdagi   me’moriy   yodgorlik.
Madrasa,   masjid   va   xonaqohdan   iborat.   Shayx   Abulqosim   tomonidan   bunyod
etilgan. Madrasa bosh peshtoqi sharqqa qaragan va ikki qavatli qilib pishiq chorsi
g’ishtdan   qurilgan.   Bosh   peshtoqni   bezatishda   me’moriy   hajm   va   shaklning
o’zidan   foydalanganlar,   to’rt   markazli   ravoq   ikki   qavat   balandligida   qilib,   yon
asoslari   esa   turli   yuzalikdagi   berk   vertikal   ravoqlar   simmetrik   joylashtirilgan.
Peshtoq   madrasa   devor   sathidan   1,82m   chiqarilgan,   uning   balandligi   16m.   Bosh
tarzining   chekka   qismlari   ustki   mezanali   guldastalar   bilan   chegaralangan.
Hashamatli   peshtoqning   kirish   qismi,   chuqur   yarim   sakkiz   qirrali   bo’lib,   uch
qirrasiga,   ikkala   qavatiga   ravoqli   darchalar   ishlangan.   Bosh   tarzining   birinchi
qatori   berk   bo’lib,   ikkinchi   qavati   ravoqli   ayvonli   qilingan.   Qolgan   tarzlariga
me’moriy   ishlov   berilmagan,   silliq   pishiq   qatorida   qoldirilgan.   Eski   binosi   -
xonaqoh   Mo’yi   Muborak   1820-yilda   qurilgan,   madrasa   esa   1850   yilda   barpo
etilgan.   1983-yildan   buyon   O’zbekiston   tarixiy   va   madaniy   yodgorliklarni
muhofaza   qilish   jamiyatining   Toshkent   bo’limi   hamda   xalq   hunarmandchiligi
ustaxonalari joylashgan.
Mo’yin xalfa bobo maqbarasi ( XIX-asr). Toshkentda. Bu inshoot hozirda
qayta   qurilgan   va   me’moriy   majmua   tarkibidan   joy   olgan.   Ma’lumotlarga   ko’ra
oldingi   maqbarani   Samarqandlik   xalfa,   yani   ustalar   boshlig’i   Mo’yi   -   buva   o’zi uchun   qurdirgan.   Kelib   chiqishi   dehqonlardan   bo’lgan   Mo’yin   xalfa   Qarshida
ta’lim   olgan.   Bino   qurilishiga   u   Samarqandlik   ustalari   chaqirgan.   Maqbarada
ikkita   qabr   bo’lib,   biri-Mo’yin   boboning,   ikkinchisi-uning   o’g’li   Umarxonga
taalluqli bo’lib, u 1845-yili tugallangan. An’anaviy yechimdagi bir xonali peshtoq
gumbazli   maqbara   tarxida   to’g’ri   to’rtburchakli,   kvadrat   xonasi   devorlarida
ravoqli   tokchalar   qilingan.   Maqbara   pishiq   chorsi   g’ishtdan   loy   qorishmada
tiklangan. Ravoq va gumbazlar ganch qorishmada qilingan. Tashqi va ichki bezagi
saqlanmagan. Xona g’arbiy devoridagi chorsi g’ishtin panjara o’rnatilgan yagona
darcha   orqali   yoritilgan.   Xonaqoh   shifti   ikki   ustunda   ko’tarilgan   bo’lib,   shifti
to’sin   vassal   qurilmadan   iborat.  Ayvon   qo’sh   ustunli   bo’lib,  shifti   to’sin   -vassali
qilingan.
Do’sti   xudo   masjidi   (XX-asr   boshlari).   Farg’onada.   Eshon   Alixon
buyurtmasi   bilan   usta   Yaqub   rahbarligida   qurilgan.   Xonaqoh   va   ikki   yoni
ayvondan iborat. Naqshlar bilan bezatilgan.  
Yuqorida   ko ’ rsatib   o ’ tilgan   me ’ morchilik   inshootlari   bilan   bilan   birgalikda
quyida   nomlari   keltiriloyatgan   yana   o ’ nlab   me ’ moriy   obidalari   ham   Qo ’ qon
xonligining   so ’ nggi   yillarida   barpo   etilgan .
Amir   Umarxon   Turkiston   va   uning   atroflarini   oroldan   Yettisuvgacha
egallab,   Oqmasjid   (Qizil   O’rda)   Avliyoota   (   Janbul),   Pishpak   (   Bishkak)
qal’alarini   bunyod   etdi.   Uning   davrida   Qo’qonda   va   boshqa   joylarda   ko’plab
xayrli ishlar qilgan. Norbo’tabiy madrasasi (1799), Muhammad Alixon madrasasi,
Madrasayi   Kalon   qozi   (1820),   Madrasayi   Tunqator,   Madrasayi   Mohlaroyim,
Madrasayi   Haqquli   Mingboshi   (1825),   Madrasayi   Miyon   Xazrat,   Madrasayi
Mohlaroyim, Madrasayi  Xakim To’ra (1795), Madrasayi  Xonxo’ja eshon (1789),
Madrasayi   Buzruqxo’ja   (1801),   Madrasayi   Pirmuhammad   Yasovul   (1802),
Madrasayi Xojabek (1805), Madrasayi Oxund devonbegi Jome (1871), Madrasayi
Norbo’tabiy( 1872) shular jumlasidandir.
Qo’qon xonligidagi xalq hunarmandchiligi milliy san’atimizning ajralmas
qismining tashkil etadi. Yog’och va ganch o’ymakorligi, naqshu-nigorlari, maishiy
va me’moriy kulolochilik, ma’dan kandakorligi va zargarlik sa’nati, to’qimachilik va   gazmolga   gul   bosish,   kashtachilik,   zardo’zlik   va   ko’plab   boshqa
hunarmandchiliklar   o’z   yaratuvchilarning   dunyoni   his   etish   va   badiiy   didining
bemisl namunasinini o’zida jo etgan.
Qo’qon   xonligida   poytaxtdan   tashqari   Toshkent,   Turkiston,   O’ratepa,
Marg’ilon   va   Andijonda   shaharliklar   hunarmandchilikning   ko’pgina   turlari   bilan
mashg’ul   bo’lganlar.   Xonlikning   ko’p   shaharlarida   misgarlik,   temirchi,
kulolchilar, bo’zchilar, zanjirlik, degrezlik, parchabof, kamongar va boshqa hunar
egalarining mahallalari bo’lar edi. 43
Hunarmand   va   kosiblar   qadimdan   meros   bo’lib   kelayotgan   ishlar   bilan
mashg’ul,   o’z   kasblarida   mohir   va   usta   bo’lib   ketgan   edilar.   Asosiy
hunarmandchilik   sohalariga   ip   va   ipak   matolar   to’qish,   oyoq   kiyimi   tayyorlash,
teri   ishlash,   sopol   idishlar   tayyorlash,   temirchilik,   egar-jabduq   yasash,
bo’yoqchilik, misgarlik, zargarlik, duradgorlik, arava hamda omoch yasash, mum
ishlash, qamish tomlar yopishdan iborat bo’lgan.
Qo’qon   hunarmandlari   tomonidan   tayyorlangan   ipak   matolar   o’zining
pishiqligi,   chiroyligigi   va   arzonligigi   bilan   ajralib   turgan.   Shu   bois   bu   matolar
haridorgir bo’lib, hatto Yevropa mamlakatlarida ham o’z mijozlariga ega bo’lgan.
Qo’qon   xonligi   hunarmandchiligining   rivojlanishida   Marg’ilon   shahrida
ishlab   chiqarilgan   ipak   matolar   alohida   ahamiyatga   ega   bo’lgan.   Ayniqsa,
Marg’ilonda abr nusxali matolar yengil, nafis va ranglarning tiniqligi bilan ajralib
turadi. 44
Xalq   amaliy   san’atining   ko’hna   va   barhayot   turlaridan   yana   biri
kashtachilik   hisoblanadi.   Bu   hunarmandchilik   sohasi   juda   qadimiy   bo’lib,
hududumizda   tikilgan   so’zana,   choyshab,   palak,   gulko’rpa,   do’ppi   kabi   san’at
durdonalari butun jahonga mashhur bo’lgan.
XVIII- asr zargarlari zumrad, durru marvarid, yoqut, feruza, aqiq, sadaf,
kabi   qimmatbaho   toshlarni   oltin   va   kumushga   qadab   serjilo,   jozibali   zeb-ziynat
buyumlar   yaratishgan.   Ularga   bolg’alab,   hallab   o’yib,   bo’rttirib   naqsh   yasab,
43 ...................................................................................................................................................... Isaboyeva G. XIX-
asrda Qo’qon xonligida madaniy hayot. Tarix fanlar nom. diss ...................................................... T.2010 .100-b.
33
44 Ismoilova J. XIX-XX-asrlar Marg’ilon liboslari. Moziydan sado.2007. 44- b. bosib,qoliplash usullaridan ishlov berilgan. Zargarlar o’z mahsulotlari uchun xom
ashyoni   Qo’qon   va   Marg’ilon   bozorlaridan   sotib   olardilar.   Xonlik   zargarlari   har
xil xalqalar, tavq, tilla-qosh, uzuklar, bilakuzuk, bozuband, tumordan yasab, qilich
dastalarini, ularning g’iloflarini murassa bezatishda usta edilar.
Zargarlikning   muhim   ashyosi   bo’lgan   feruza,   yoqut,   lal,   zumrad,   qizil-
yoqut,   lojuvard   aqiqalar   esa   Xo’jand   atrofida,   So’x   va   Isfara   tog’larida   Oltoyda
bor edi. Ular Qo’qon, Marg’ilon, Toshkent bozorlarida sotilardi. Qo’qon shahrida
misdan   tayyorlangan   mahsulotlar   alohida   ko’rinishiga   ega   bo’lgan.   Xalq   amaliy
san’atining   bu   turi   taraqqiy   etishiga   xon   saroyiga   bog’liq   maxsus   ustaxonalar
qurilishi   sabab   bo’lgan   edi.   Qo’qon   mis   idishlari   hajmining   kichikligi,   naqshlar
jimjimadorligi va nozikligi bilan ajralib turgan. Qopqoq, dastak, jumraklarga zeb
berish,   naqshlash   Qo’qon   ustalariga   xos   bo’lgan.   Naqshlarga   ahyon-ahyonda
rangli shisha parchalari yoki oyna parchalari o’rnatilgan. Feruza toshi ham ustalar
tomonidan ishlatilgan.
Zeb-ziynat   buyumlari-zargarlik   san’atida   yaratiladigan   bezak   buyumlari,
taqinchoqlar  ayollar  libosini  boyitib, ularni  yanada nazokatli  jozibali  va ko’rkam
qilib   ko’rsatishga   xizmat   qilgan.   Asosan,   oltin   kumush   va   boshqalarni   yasalib,
javohirlar   qo’yib   bezatilgan,   jimjimador   qilib   rahkori,   kumushni   qoraytirib
sovodkori, panjarali qilib shabaka va boshqa usullarda o’yma va bo’rtma naqshli
qilib   turlicha   ishlangan,   shokilalar   bilan   bezatilgan.   Taqilishiga   ko’ra,   bosh,
bo’yin-ko’krak, soch, quloq va qo’llarga taqilgan. Zargarlik buyumlari o’ziga xos
mahalliy   xususiyatlari   bilan   bir-biridan   farq   qiladi.   Masalan   uchun   Xorazmlik
zargarlar   tayyorlagan   zargarlik   buyumlari   salmoqdorligi,   serhashamligi   va
ko’rinishi bilan ajralib turgan.
Qo’qonda   kandakorlik   maktabi   rivojlanganlanganligini   ko’rish   mumkin.
Hunarmandchilikning o’ziga xos yo’nalishi bo’lgan, bu usul o’ymasi sayoz, lekin
aniqligi bilan ajralib turgan. O’simliksimon naqshlari ajoyib gullar hosil qiluvchi
mayda   qismlar,   islimiy   va  girih  naqshlari   jozibador   bo’lgan.  XIX-asr   oxirlaridan
bu   san’atda   naqsh   tarkibida   me’moriy   obidalar,   afsonaviy   hayvonlar   va   odamlar
tasvirlana   boshladi.   Shuningdek,   fabrikada   ishlab   chiqarilgan   idishlar   mashhur bo’la boshladi.
Qo’qon   xonligining   yirik   shaharlarining   yirik   shaharlarida   yog’och
o’ymakorligi   yaxshi   rivojlangan.   O’yib   ishlangan   xontaxta,   quticha   va   javonlar
ko’p vaqt va mehnat talab qilgan. Shuning uchun ular bozorlarida qimmat narxda
sotilgan.   XVIII-asrning   ikkinchi   yarmiga   kelib   xonlikda   xalq   amaliy   san’atining
asosiy   sohalari   kulolochilik,   gilamdo’zlik,   duradkorlik   va   boshqalar   bo’lgan.
Xonlik   hududidagi   ayrim   shaharlar   Qo’qon   shahar   hunarmandchiligining
rivojlanishiga   ta’sir   etgan.   Ayniqsa,   Rishton   kulolchiligi   nafaqat   Qo’qon
xonligida,   balki   boshqa   davlatlarda   ham   mashhur   bo’lgan.   Rishton   kulollari
ishqor,   sir,   sozloy   kabi   xom   ashyolarni   o’zlari   tayyorlashib,   topgan   ranglari
sirlarini   mahfiy   saqlashgan.   1870-yillarda   Rishton   kulollarining   130   ta   xususiy
ustaxonasi bo’lib, ularda 250 dan ortiq kulol va yordamchi xizmatchilar ishlar edi.
Ish taqsimoti usta-shogird an’anasi tartibida tashkil etilar edi.
Qo’qon xonligida qurilish va me’morchilik bilan bir qatorda amaliy san’at
ham   rivoj   topgan.   Jumladan,   amaliy   san’atining   naqqoshlik,   yog’och   va   ganch
o’ymakorligi   yo’nalishlari   yuksak   darajada   taraqqiy   etgan   bo’lib,   ulardan
me’morchilikda keng foydalanilgan. Xonlikda amaliy san’atining yuqori darajada
rivojlanganligini   Xudoyorxon   saroyida   ko’zga   yaqqol   tashlanadi.   Saroyni   qurish
va   bezashda   Abdulla   usta,   Marasul   usta,   Masoliq   usta,   Hakimboy   usta   va   So’fi
Yo’ldosh   kabi   mohir   naqqosh   ustalar   faol   qatnashib   ,   xalq   amaliy   san’atining
yuksak namunasini yaratgan.
Shunday qilib Qo’qon xonligida me’morchilik va xalq amaliy san’atining
taraqqiy   etgan.   Me’morchilikda   sharq   uyg’unligi   asosida   qurilgan.   Ularda   turli
ramz   va   ma’nolar,   mohiyati   va   qadriyatlar   mavjud.   Xonlikda   moddiy   madaniyat
an’anaviy tarzda davom etgan. Me’morchilikda asosan masjid madrasa xonaqohlar
qurilgan.   Qo’qon   shahrida   me’moriy   yodgorliklar   misolida   o’ziga   xos   Qo’qon
me’morchilik   maktabi   shakllangan   deb   aytish   mumkin.   Xalq   amaliy   san’atida
zargarlik, kandakorlik, kulolchilik, to’quvchilik boshqa sohalar rivojlangan. Ularga
juda kata e’tibor berilgan. Zargarlik san’atida juda katta yutuqlarga ega bo’lgan. II-bob. XONLIK TARIXNAVISLIK VA TARIXIY ASARLAR
YARATILISHI.
2.1. Qo’qon tarixnavislik maktabi xususiyatlari.
Qo’qon   xonligi   tarixi   eng   avvalo   shu   yerlik   tarixnavislarning   asarlarida
o’z aksini topgan. XIX-asr va XX-asr boshlarida saroy tarixchilar hamda saroyda
yashamagan   muarrixlar   yaratgan   qator   tarixiy   va   adabiy   asarlarda   Qo’qon
xonligining   tashkil   topishi.   U   yerda   hukmronlik   qilgan   xonlarning   faoliyati,
xonlikdagi   siyosiy   ahvol,   xo’jalik   va   madaniy   hayot   bayon   qilingan.   Mahalliy
tarixnavislarning   asaralari   xonlik   tarixini   o’rganishda   birinchi   darajadagi
ahamiyatga ega bo’lgan tarixiy manbalar hisoblanadi. Qo’qon   tarixnavislarining   asarlari   o’z   janr   va   uslublari   jihatidan   O’rta
Osiyo   va   sharq   tarixnavislik   an’analari   asosida   yaratilgan.   Ma’lumki,   musulmon
tarixshunoslik   konseptsiyasi,   shu   jumladan   Qo’qon   xonligi   muarrixlari   ilgari
surgan konseptsiyalar  Qur’on Karim, hadislar  va agiografik ( diniy yo’nalishdagi
tarjimayi  hol)   adabiyotlarga  asoslanadi.  Sharq  mamlakatlari  va   Qo’qon  xonligida
tarixiy tafakkur kosmogonik ( dunyoning kelib chiqishi), kosmologik ( koinotning
tuzilishi), teologik ( diniy ta’limot), sotsiologik va esxatologik ( dunyoning oxiri-
qiyomat-qoyim)   ta’limotlarga   asoslanadi.   Olamning   yaratilishi,   ilk   odamning
paydo   bo’lishi,   turli   qabila   va   xalqlarning   kelib   chiqishi,   ezgulik   va   yovuzlik
o’rtasidagi kurash kabi masalalar ularning asarlarida muhim o’rin tutadi.
Musulmon   mualliflari   va  ular   qatorida   Qo’qon   tarixnavislarning   maktabi
vakillari tarixni”boshidan”, ya’ni olamning, Yer va unda hayotning yaratilishidan,
Odam   Ato   va   Momo   Havoning   paydo   bo’lishidan   to   o’zlari   yashagan   davrgacha
yoritish   zarur   deb   hisoblaganlar.   Shuning   uchun   ham   ko’pincha   Qo’qon   xonligi
tarixiga   bag’ishlangan   asarlar   ’’olamning   yaratilishi”   dan   boshlanib,   ularda
payg’ambarlar,   xalifalar,   davlatlar   tarixi   sulolaviy   -   xronologik   tartibda   bayon
etiladi   va   asarning   so’nggi   fasllarida   bevosita   xonlik   tarixi   yoritiladi.   Qo’qon
xonligi   muarrixlari   o’z   asarlarini   yaratishda   oldingi   zamonlarda   musulmon
Sharqida   yozilgan   tarixiy   asarlarga   tayanganlar.   Shu   bilan   birga   mualliflarning
o’sha   zamonda   yashaganligi,   ko’p   tarixiy   voqealarni   shohidi   va   ishtirokchisi
bo’lganliklari   ham   ular   uchun   boy   materiallar   bergan.   Mahalliy   tarixnavislarning
asarlari o’z manbaviy ahamiyati nuqtai nazaridan bir xil emasdir. Saroy tarixchilar
yoki hukmron sulolaga yaqin muarrixning asarlari Qo’qon xonligi o’tmishiga oid
ishonarli   faktlarga   boydir,   chunki   mualliflar   mamlakatda   ro’y   bergan   voqealarga
xususida   yetarli   darajada   xabardor   bo’lganlar.   Ammo   poytaxtdan   yiroqda   yashab
ijod   etgan   tarixchilar   esa   ba’zi   hollarda   tarixiy   voqealar   haqida   boshqalardan
eshitganlarini   yozganlar,   shuning   uchun   ularning   asarlarida   talay   noaniqliklar
uchraydi.
Yuqorida   ta’kidlab   o’tilganidek,   musulmon   mualliflari   tarixga   teologik
(   diniy)   nuqtai   nazardan   yondashganligi   sababli   ko’pincha   voqealarning   asosiy sabab   va   oqibatlarini   to’g’ri   talqin   qilmaydilar.   Tarixiy   shaxslar   faoliyatiga   baho
berishda   ham   ularning   ijtimoiy   mavqei   muhim   rol   o’ynagan.   Jumladan,
hukmdorlarni   maqtab,   ularning   siyosatig   tanqidiy   jihatdan   yondoshmaslik   saroy
tarixchilari asarlariga xos bo’lgan nuqsonlardan biridir.
Qo’qon   tarixnavislari   asarlarini   asosan   ikki   guruhga   bo’lish   mumkin:   1
tarixiy-adabiy asarlar. Bu asarlarda tarixiy voqealar bayoni birinchi o’rinda turadi;
2   adabiy-tarixiy   asarlar.   Bu   asarlarda   tarixiy   voqealar   sabablariga   asosiy   e’tibor
qaratiladi.   Mahalliy   tarixnavislarning   Qo’qon   xonligi   tarixiga   bag’ishlangan
asarlari asosan o’zbek va fors-tojik tillarida yozilgan. 45
Tarixiy  asarlarni   qaysi  tilda  yozilganiga   qarab   arab,  fors-tojik  va   turkiy
guruhlarga   bo’lish   mumkin.   Ularning   har   biri   o’z   navbatida   umumiy   tarixga
bag’ishlangan yoki alohida mamlakatlar tarixiga taalluqli asarlarga bo’linadi.
Qo’qon tarixnavislari asarlari asosan arab, fors va turkiy tillarda bitilgan
manbalarga   tayanadi.   Qo’qonlik   tarixnavislarning   asarlarida   ko’proq   quyidagi
manbalardan   foydalanilgan:   Rashiduddin   Fazlulloh   ibn   Umar   ud-davla   Abulxayr
Hamodoniyning “Jome ut-tavorix” nomli asari. Xulagular sulolasiga mansub Eron
hukmdori   G’ozonxon   (1295-1304)   ga   bag’ishlab   yozilgan.   Bizgacha   asarning
faqatgina I  va  II   qismlari  yetib  kelgan. Asarning  II  qismi  Hofiz  Abru  tomonidan
tahrir   qilingan   va   “Majma   at-tavorix”,   “Zubdat   ut-   tavorix”   (Tarixlar   sarasi)
nomlari bilan mashhur.
1. “Zayli   majma   al-ansob”.   G’iyosiddin   Ali   Noib   Faryumadiy   asari.   1381-
1382 yillarda yozilgan.
2. “Zafarnoma” Hamdulloh Mustavfiy Qazviniyning nazmiy asari.
3. Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”si.
4. “Muntaxab at-tavorix”. Hasan ibn Muhammad ash-Sheroziy asari.
5. “Muhit   ut-tavorix”.   Muhammad   Amin   ibn   Mirzo   Muhammadzamon
Buxoriy   So’fiyoniy   asari.   Ashtarxoniylar   zamoni   amaldori   Ibrohim   qushbegi
topshirg’I bilan yozilgan.
45 Vohidov Sh.H. XIX-asr ikkinchi yarmi-XX-asr boshlarida Qo’qon xonligida tarixnavislikning 
rivojlanishi.Tarix fanlar doktorlik ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya. T.1998. 94- b.
38 6. “Taboqoti Nosiriy”.   1258-1260-   yillarda   Minhojuddin   Juzjoniy
tomonidan yozilgan asar.
7. “Tarixi Abulxayrxoniy”.   Mas’ud   ibn   Usmon   Ko’histoniy   asari.   1540-
yilda   Abulg’ozi   Sulton   Abdullatif   Bahodirxon   Shayboniy   topshirig’i   bilan
yozilgan.
8. “Tarixi guzida” ( Tanlangan tarix). Hamdulloh ibn Abu Bakr Qazviniy
asari. Asar G’iyosuddin Muhammad ibn Rashiduddinga bag’ishlangan.
9. “Tarixiy   Narshaxiy”.   Abu   Bakr   Muhammad   ibn   Ja’far   an-Narshaxiy
asari.   1128-yilda   Abu   Nasr   Ahmad   Quboviy   tomonidan   tojik   tiliga   o’girilgan.
Bizgacha   Muhammad   Zufar   ibn   Umar   tomonidan   qisqartirilgan   variantining
nusxalari yetib kelgan.
Yuqorida   sanab   o’tilgan   asarlar   qatoriga   Rudakiy   va   Firdavsiydan   boshlab
XVIII-asrning   ma’rifatparvar   shoirlargacha   bo’lgan   adiblarning   asarlarini   kiritish
mimkin.   Ularning   asarlaridan   Qo’qonlik   tarixchilar   tomonidan   she’riy   bezak
sifatida foydalanganlar.  46
Qo’qon   tarixchilari   uchun   manba   bo’lib   xizmat   qilgan   yana   bir   manba-
bu   folklor,   xalq   og’zaki   ijododir.   Bu   rivoyatlar,   ertakalar,   dostonlar,   asotirlar,
matallar   va   maqollar   hind-   eron   va   turkiy   xalqlar,   sulolar   va   ayrim   tarixiy
shaxslarning   kelib   chiqishi,   shajarasi   to’grisidagi   fantastik   syujetlarida.   Misol
tariqasida, Ming sulolasini afsonaviy asoschisi  Oltin Beshik haqidagi hikoyalarni
ko’rsatib o’tish mumkin.
Shunday   qilib   Qo’qon   tarixshunoslik   maktabining   vujudga   kelishida
oldingi   zamon   tarixchilarning   asarlari,   shuningdek,   Sharq   mutaffakirlarning
tarixnavislik an’analari muhim rol o’ynadi. Ma’lumki, musulmon Sharqida tarixiy
asar   faqat   sof   xronikal   mavzudagi   asar   bo’lmasdan,   balki   ayni   vaqtda   badiiy-
tarixiy   janrga   mansub   adabiy   asar   ham   edi.   An’anaga   ko’ra,   Sharq   tarixchisi,
ma’lum   bir   dunyoqarash,   estetik   did   va   qadriyatlarga   sohibi   sifatida   tarixiy
voqealarni   badiiy   tasvirning   boy   vositalarini   qo’llagan   holda   bayon   etadi.   Aks
holda elitar o’quvchi uning asarini qabul qilmas edi.
46 O’sha joyda 22- b. Tarixchilarning   yozuvchilardan   farqi   shundaki,   ular   faqat   o’z   davri   ruhini
berib   qolmay,   balki   xalq   hayotini   ma’lum   zamon   jaroyonida   tasvirlaydilar.
Shuning   uchun   ham   tarixiy   asarlar   o’z   manbaviy   ahamiyatini   yo’qotmaydilar,
aksincha,   vaqt   o’tishi   bilan   ularning   ahamiyati   ortib   boradi.   Har   bir   tadqiqotchi-
manbashunos   o’z   qo’lidagi   yodgorlikning   manbaviy   imkoniyatlarini   o’zi
belgilaydi.   Bu   holda   manbaning   ahamiyati   va   qiymati   doimiy   bo’lmay,   balki
o’zgarib turishi mumkin.
Qo’qon   tarixnavislik   maktabida   yaratilgan   asrlar   o’zbek   va   tojik   tillarida
ham nasriy, ham nazmiy shaklda yozilgan. Ular tarixnavislik va adabiyotning turli
janrlarga   mansubdir.   Tarixiy   asarlar   doston,   qissa,   esdaliklar   shaklida   yozilgan.
Ular   orasida   «sof»   xronikal   asarlari   ham   uchraydi,   bu   holda   tarixiy   mazmun   va
faktologik   bayon   manbaning   boshqa   imkoniyatlarini   cheklab   qo’yiladi.   Tarixiy
asarlar   ayrim   epizodik   mavzularga   bag’ishlangan.   Qo’qonlik   mualliflarning
ko’pgina   asarlari   tarixni   dinamik   holda,   ya’ni   doimiy   o’zgarishlar   shaklida   aks
ettiradi. 47
Qo’qon   xonligining   birinchi   tarixnavisi   Fazliy   Farg’oniy   bo’lib   u
“Umarnoma”   nomli   kitob   muallifidir.   Fazliy   Farg’oniy   keng   ma’lumotli   va
original   shoir   edi.   U   “malik   ul-shuaro”   unvoniga   ega   bo’lib,   Qo’qon   adabiy
muhitida   ulkan   obro’ga   ega   bo’lgan.   Fazliy   yuqorida   ko’rsatib   o’tilgan   asarni
Amir   Umarxonning   ko’rsatmasi   bilan   yozgan.   “Umarnoma”   tojik   tilida   she’riy
yo’l bilan yozilgan. Mazkur asarning yagona nusxasi Rossiya FA Sankt-Peturburg
bo’limi fondida saqlanmoqda.
“Umaroma”   Amir   Umarxonga   ma’qul   bo’lmadi,   chunki   uning   talablariga
javob   bermas   edi.   Mushrif   Isfarangiyning   qalamiga   mansub   ushbu   asarining
nasriy   variant   bilan   taqqoslab,   shunday   xulosaga   kelishi   mumkinki,   Fazliy
Farg’oniy   bir   necha   ”xatoliklarga”   yo’l   qo’ygan.   Birinchidan,   Minglar
sulolasining   asoschisi   Oltin   Beshik   haqidagi   rivoyatni   keltirmaydi.   Bu   rivoyat
Umarxonnig   Bobur   orqali   Temur   va   Temuriylar   bilan   qarindoshligini   isbotlashi
kerak   edi.   Ikkinchidan,   Amir   Umarxon   o’zini   amir   al-muslimin   deb   e’lon   qilib,
47 .............................................................. Vohidov SH.V. XIX-asr ikkinchi yarmi-XX-asr boshlarida 
Qo’qon xonligida tarixnavislikning rivojlanishi. Tarix fanlar dok. diss T.1998. 95- b. islom va din peshvosi ro’liga da’vo qilgan edi. Bu da’voni tarixiy jihatdan asoslab
berish   zarur   edi.   Mushrif   Isfarangiy   esa   Umarxonning   sayyidlar   avlodidan
ekanligini   asoslab   berishga   harakat   qildi.   U   xonning   shajarasini   tuzib,   u   ona
tomonidan   Muhammad   payg’ambarning   qizi   Fotimaning   avlodidan   ekanligi
isbotlab berdi. 48
Mushrif Isfarangiy hali Umarxon saroyida keng ma’lumotli kishilardan edi.
1818-yilda   Amir   Umarxon   uni   qoziaskar   etib   tayinlaydi.   O’sha   davrda   bu   eng
yuqori   mansablarbdan   biri   edi.   1821-yili   Umarxon   Mushrif   Isfarangiyga   Fazliy
asarini qayta ishlashni topshiradi. Mushrif” Umarnoma” ni nasriy yo’l bilan bayon
etib uni ”Shohnomayi nusratpayom”( Shohning g’alabalari haqida xabar beruvchi
kitob) deb ataydi.
Bu   ikki   asarni   bir-biriga   qiyoslab,   shunday   xulosalar   chiqarish   mumkin.
Fazliy   o’z   asari   bilan   erkin   adib   sifatida   gavdalanadi.U   o’zining   estetik   didi,
prinsiplari,   istoriografik   konseptsiyasiga   sodiq   qoladi   va   ko’z   o’ngimizda   tarixiy
obektivizm vakili sifatida gavdalanadi.
Umarxon hukmronligi davri va xonlikning madaniy hayoti haqida ma’lumot
beruvchi muhim manba- bu Dilshodi Barno qalamiga mansub ”Tarixi muhojiron”
nomli   asardir.  ”Tarixi   muhojiron”  tarixiy-epizodik   xarakterdagi   asar   hisoblanadi.
Muallif   esdalik   tarzida   Umarxonning   1816-yilda   O’ratepaga   qilgan   navbatdagi
asarning   odamni   asir   etib,   ularni   Farg’ona   vodiysiga   Shahrixon   yaqinidagi   o’ttiz
adir   shahrida   1800-yilda   tug’ilgan.Qo’qonda   u   va   yana   2   nafar   qizni   Umarxon
haramiga tanlab olishadi, ammo u o’zining o’jarligi va xonga qo’rslik bilan javob
qaytarganligi bois haramga tushmay qoldi. Keyinchalik u turmush qurib, uzoq umr
ko’rdi va XX-asr boshlarida vafot etdi. Dilshodi Barno o’z ona tili-tojik tilida va
o’zbek tilida ijod qilgan. U shoira va tarixchi sifatida o’ziga xos iste’dod egasi edi.
Bu   uning   asarlarida   yaqqol   sezilib   turardi.   ”Tarixi   muhojiron”-   emotsional-
dramatik va ma’lum ma’noda tragik asardir.
Hoji   Muhammad   Hakimxon   To’ra   Xuqandiy   undan   1843-yilda   yozib
tugallangan.   ”Muntaxab   at-tavorix”   asaridir.   Hakimxon   to’ra   XVI-asrda   yashab
48 O’sha joyda. 104- b. o’tgan   mashhur   ulamo   Maxdumi   xojining   avlodi   bo’lmish   Sayid   Ma’sumxon
to’raning   o’g’li   edi.   Uning   onasi   -   Oftob   oyim   Norbo’tabeyning   qizi   edi.
Hakimxon   to’ra   1807-yilda   tug’ilgan.   Uning   otasi   Sayid   Ma’sumxon   to’ra
Norbo’taxonning   o’g’illari   Olimxon   va   Umarxonlar   davrida   shayxuislom
lavozimini egallar va bu xonlarning maslahatchisi hisoblanar edi.
Hakimxon To’ra yoshligida o’zining tog’alari Olimxon va Umarxonlarning
harbiy   ishlarida   ishtirok   etdi,   saroy   shoirlari   bilan   muloqotda   bo’ldi   va   ularning
turli   ishlarida   qatnashdi.   U   o’zbek   va   tojik   tillarini   mukammal   egalladi   va   tarix
bilimdoni   sifatida   shuhrat   topdi.   Hakimxon   To’ra   Shahrisabzda   yashgan   davrida
o’zining   ”Muntaxab   at-tavorix”   nomli   asarini   yozdi.   Asar   o’zbek   tilida   yozilib,
birdan   tojik   tiliga   tarjima   qilinadi.   Muallif   dastlab   o’zining   o’tmish   haqidagi
qarashlarini bayon etadi, so’ngra Shayboniylardan to Mang’itlar hukmronligi davri
haqida   fikr   yuritadi.   Asarning   eng   qimmatli   qismi   -   bu   Qo’qon   xonligining   bir
asrdan ko’proq tarixi bayon etilgan manbadir. Asarning so’ngida Hakimxon To’ra
o’zining sayyohatlari paytida ko’rgan - kechirganlarni haqida ma’lumotlar beradi.
Muallif qator tarixiy yozma manbalardan, shuningdek o’zi shohid bo’lgan
hamda   voqealarning   guvohi   bo’lgan   kishilardan   so’rab-surishtirib   to’plagan
materiallardan   foydalangan.   Asarni   yozib   tugatganida,   Muhammad   Hakimxon
To’ra chamasi  40 yoshlarda bo’lgan. Demak, u Olimxon va Umarxon saroyidagi
voqealarni  hali  yaxshi  asar  saqlagan.  Shuning uchun  ham  ”Muntaxab  at-tavorix”
ning   Qo’qon   xonligi   tarixiga   oid   qismini   ishonarli   tarixiy   manba,   deb
hisoblashimiz mumkin.
Shunisi  e’tiborga loyiqki, muallif  asarda  xonlikning qo’shni  mamalakatlar,
jumladan   Buxoro   amirligi,   Xorazm   va   Qoshg’ar   bilan   aloqalari   haqida,
Afg’oniston   va   Turkiyadagi   ayrim   voqealar   haqida   ham   ma’lumotlar   beradi.
Asarda   diqqatga   sazovor   jo’g’rofiy   ma’lumotlar   hamda   xonlikning   madaniy
hayotiga   doir   xabarlar   uchraydi.   Hakimxon   To’ra   ayrim   amaldorlarning   o’z
lavozimlaridan suiste’mol qilishini ham etibordan chetda qoldirmaydi.
«Muntaxab   at-tavorix»   ning   xarakterli   xususiyatlaridan   biri   shundan
iboratki,   unda   faqat   Qo’qon   xonligi,   balki   Rossiya,   Turkiya,   Eron   va   Iroqning XIX-asrning   birinchi   yarmidagi   ahvoli   xususida   ham   original   ma’lumotlar
keltiriladi.   Jumladan,   muallif   Rossiyaning   sharqiy   gubernalari   hamda   Orenburg,
Samara,   Astraxan   va   Irbit   singari   shaharlari,   ularning   aholisi,   bu   shaharlardagi
savdo   munosabatlari   va   unda   O’rta   Osiyolik   savdogarlarning   ishtiroki   haqida
ma’lumotlar   beradi.   Ammo   «Muntaxab   at-tavorix»   ning   Muhammad   Alixon
hukmronligi   davriga   oid   qismidan   foydalanishda   ehtoyotkorlik,   tanqidiy   ruhda
yondashish   zarur,   chunki   xon   va   muallif   o’rtasidagi   adovat   tufayli   Hakimxon
To’ra   Muhammad   Alixon   shaxsiga   ba’zansubektiv   baho   bermaydi.   Hakimxon
To’ra 1842-yilda Amir Nasrulloning Qo’qonga yurish qilishi tashabbuskorlaridan
biri   bo’lgan.XIX-asr   o’rtalarida   yaratilgan   asarlarning   mazmun   va   mavzularini
tahlil   etish   borasidagi   xulosalar   qilish   imkoniyatini   beradi.   Birinchidan,   mazmun
jihatidan   bu   asarlar   hukmdorlarning   taxtga   chiqishi   va   taxtga   chiqishi   va   taxtga
da’vogar   bo’lgan   shaxslarning   olib   borgan   kurashi,   markaziy   hokimiyatning
qipchoqlarga   qarshi   kurashi,   rus   qo’shinlariga   qarshi   dastlabki   janglar,   xonlikka
qarshli   Turkiston,   Avliyota,   Chimkent,   Toshkent,   Jizzax,   O’ratepa,   Xo’jand
singari   shahar   va   qal’alarni   mudofaa   qilish   masalalariga   bag’ishlangan.   Bu
masalalar «Tarixi Jahonnoyi», «Tarixi Alimquli amirlashkar», «Tarixi Shohruhiy»
nomli   asarlarda,   shuningdek   «Xulosat   ul-ahvol»   nomli   avtobiografik   asarida
yoritilgan 49
.
Turkistonlik   davlat   arboblarining   taqdiriga   bag’ishlangan   asarlardan   biri
Muhammad Umar Umidiyning «Maktubchayi xon» nomli she’riy asaridir. 50
  Asar
o’zbek   tilida   yozilgan   bo’lib,   unda   Xudoyorxonning   shaxsi   bilan   bog’liq   holda
Qo’qon xonligi tarixining ayrim qirralari yoritiladi. Orenburgga yuborilgan sobiq
xon u yerdan qochib, Makkai mukarrama va Madinayi Munavvarani tavof etib, haj
ahkomlarini bajaradi va Afg’onistonga keladi. U o’limidan oldin Istambuldagi rus
konsuli   orqali   podshohga   xat   yozib,   vatanga   qaytishiga   ruxsat   so’raydi.   Podshoh
unga   Toshkent   shahrida   yashashga   ruxsat   beradi.   Ammo   qaytish   paytida   Hirot
shahri   yaqinidagi   Kuruh   qishlog’ida   Xudoyorxon   vafot   etadi.   Umidiyning   asari
49 O’sha joyda .1199-213- bb.
50 Arslonzoda R.A.Qo’qon xonli tarixi manbashunosligi va tarixshunosligi.Farg’ona.2010.55-b.
44 1885-yilda  Xudoyorxon  hayoti  bilan  qiziqib  Farg’onaga  kelgan   Turkiya  fuqarosi
Abdurahim afandining iltimosiga ko’ra yozilgan edi.
Shunday   qilib   XVIII-asrga   kelib   O’rta   Osiyo-Turon   zaminida   Qo’qon,
tarixnavislik maktabi. Buxoro amirligi va Xiva xonligi tarixnavislik maktablari va
tarjimonlik   maktablari   shallanadiki,   bu   o’z   navbatida   mang’it   va   qo’ng’irot
sulolarining   hukmronlik   davriga   tegishli.   Qo’qon   tarixnavislik   maktabi   turli
janrlarda   ijod   qilib   tarixiy   asarlar   yaratildi.   Bu   tarixiy   asarlar   o’zining
xususiyatilari bilan ajralib turadi.
2.2. Tarixnavislik maktabida yaratilgan asarlarda xonlik tarixini
yoritilishi .
Qo’qon xonligida tarixnavislikning shakllanishi va uning o’ziga xos maktab
darajasida   rivojlanishi,   xonlikning   ichki   va   tashqi   siyosiy   hayoti,   ijtimoiy   va
iqtisodiy   jaroyonlarni   yoritib   beruvchi   jihatlari   bilan   Buxoro   amirligi   va   Xiva
xonligi   tarixnavisligidan   ancha   farq   qilib,   asosiy   farqi   eng   avvalo   manbalar
sonining   ko’pligi,   tarixnavislarning   tarix   kitoblarini   yaratishdagi   sermahsulligi,
voqealarni anchayin batafsil va mukkamal darajada yoritib bera olishida ko’rinadi.
Shuningdek,   Qo’qon   xonligi   tarixnavisligida   tarixiy   shaxslar   (   Xudayarxon,
Aliquli Amirlashkar, Mullo Xolbek va boshqalar) hayotini aks ettiruvchi biografik
mazmundagi asarlar, tashqi va ichki dushmanlar bilan olib borilgan To’qnashuvlar
jarayonlarini   ochib   beruvchi   jangnomalar   (   Zafarnomayi   Xudoyorxoniy,»   O’rus lashkarining   Turkistonda   tarix   1269-1282-yillarda   qilg’on   futuxotlari»)   kabi
asarlar   ham   mavjudki,   bunday   asarlarni   Buxoro   yoki   Xiva   tarixnavisligida
uchratmaymiz. 51
XIX-asrning 60-yillari ikkinchin yarmi - 70-yillarida Beknazar hamda Avaz
Muhammad   Attor   Xo’qandiylar   tomonidan   yaratilgan   manbalarda   bo’lib   o’tgan
voqealarga   obektiv   nuqtai-nazardan   yondashish   kuzatiladi.   Beknazar   va   Avaz
Muhammad   Attor   Xo’qandiy   asarlari   voqealarning   xolisona,   jonli   va   ishonarli
tarzda yoritilganligi bilan ajralib turadi.
Beknazarning «Amirlashkar jangnomasi» xijriy 1269 ( milodiy 1878) yilda
Muhammad   Niyoz   Ohund   tomonidan   ko’chirilgan   bo’lib,   17   varaqdagi   238
baytdan   iborat   she’riy   asardir.   «Amirlashkar   jangnomasi»   arab   alifbosida,
nasta’liq   xatida   o’zbek   tilida   yozilgan   bo’lib,   Beknazar   o’z   asariga   maxsus
sarlavha   qo’ymagan.   Muallif   chor   Rossiyaning   xarbiy   bosqinchiligiga   qarshi
kurashlarda   faol   ishtirok   etib,   ko’plab   janglarning   guvohi   bo’lish   bilan   birga
Qo’qon xonligining ichki siyosati bilan aloqador bir qator voqealarni ham yoritib
beradi.
Mullo   Avaz   Muhammad   ibn   Mullo   Ro’zi   Muhammad   So’fi-   Avaz
Muhammad Attor Xo’qandiyning « Tarixi jahonnamoyi» asari ikki jilddan iborat
bo’lib,   tojik   tilida,   arab   alifbosining   nasta’liq   xatida   yozilgan.   Bu   asar
manbashunos   olim   Sh.H.Vohidov   tomonidan   chuqur   o’rganilgan.   Olimning
ta’kidlab o’tishicha,» Tarixi jahonnamoyi» asarining birinchi  jildi  bugungi  kunda
Rossiya Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik Institutining Sank-Peturburg bo’limi
qo’lyozmalar xazinasida saqlanadi. 52
Avaz   Muhammad   Attor   Xo’qandiy   o’z   asarida   Qo’qon   xonligi   siyosiy
hayoti   masalasi   bilan   bog’iq   ko’plab   qimmatli   malumotlarni   keltirib   o’tadi.
Muallif   Qo’qon   xonligining   chor   qo’shinlariga   qarshi   olib   brogan   kurashlari
tarixini yoritar ekan, unda Qo’qon xonligining sarkardasi Aliquli Amirlashkarning
faoliyatiga   alohida   to’xtalib   o’tadi   va   uni   juda   yuqori   baholaydi.   Ayrim   hollarda
51 ............................................................... Vohidov Sh.H. XIX-asr ikkinchi yarmi-XX-asr boshlarida 
Qo’qon xonligida tarixnavislikning rivojlanishi. Tarix fanlari dok. diss T.1998.150- b.
52 Muhammad Y.T. Tarixi Amirlashkar Alimqul. Sharq yulduzi.1996.1-2- b. uning   malumotlarida   mubolag’a   xolatlari   uchrasada,   o’z   navbatida   malumotlar
ham mukammalligi bilan boshqa asarlarga nisbatan ajralib turadi.
Bunday   asarlar   qatoriga   Muhammad   Yunus   Toibning   «Tarixi   Aliquli
Amirlashkar» asarini ham kiritish mumkin. Toibning «Tarixi Aliquli Amirlashkar»
asari 196 bet (98 varaq) dan iborat bo’lib, o’zbek tilida , arab alifbosining nasta’liq
xatida nasriy usulda yozilgan asardir. 53
Muhammad   Yunus   Toib   Qo’qon   xonligida   1860-1865-yillar   davomida
shig’ovul   mansabida   faoliyat   yuritgan   va   asosan   soliq   ishlarini   nazorat   qilish
hamda   elchilik   ishlari   bilan   mashg’ul   bo’lgan.   U   Mallaxon,   Sulton   Sayyidxon
hamda   Aliquli   Amirlashkar   yuritgan   siyosatining   faol   ishtirokchisi   bo’lgan.
Muhammad Yunus Toib maslahati bilan XIX-asrning 60-yillari o’rtalarida Qo’qon
xonligida Xitoy, Hindiston,Afg’oniston, Turkiya, Angliya va Rossiyaga elchiliklar
uyushtirilgan.   Toib   Aliquli   Amirlshkar   bilan   birgalikda   Avliyoota,   Turkiston,
Chimkent, Toshkent mudofaalarida faol ishtirok etgan, har bir jang harakatlari va
xonlik ichki siyosatida Aliquli Amirlashkar tomonidan olib borilayotgan siyosatda
unga   yaqindan   ko’mak   bergan.   Keyinchalik   Muhammad   Yunus   Toib   Aliquli
Amirlashkar   hayoti   va  faoliyatini   yoritib  beruvchi   «   Tarixi   Aliquli   Amirlashkar»
asarini   yozadi.   Aliquli   Amirlashkar   hayoti   va   faoliyati   yoritilgan   asarlar   orasida
«Tarixi   Aliquli   Amirlashkar»   o’zining   eng   mukammaligi   va   ishonchligigi   bilan
alohida   o’rin   egallaydi.   Bu   asar   turli   vaqtlarda   Sh.Vohidov,   R.   Shamsutdinovlar
tomonidan mustaqil tarzda hozirgi yozuvga o’girib o’rganilgan. 54
Tarixchi   Z.   Ilhomovnong   yozishicha,   ularning   har   ikkisida   ham   tarjimada
ayrim   xatolarga   yo’l   qo’yilib,   Aliqulining   ismi   «Alimqul»   tarzida   noto’g’ri
ko’rsatilgan.   Keyinchalik   Sh.Vohidov   bu   fikrning   noto’g’riligini   e’tirof   etib,
Amirlashkarning   ismi   «Aliquli»emas,balki   «Aliquli»ekanligini   ta’kidlab   o’tgan
edi. 55
Muhammad   Yunus   Toibning   «Tarixi   Aliquli   Amirlashkar»asari   Aliquli
53 XIX-asr ikkinchi yarmi-XX-asr boshlarida Qo’qon xonligida tarixnavislikning rivojlanishi150- b.
54 Muhammad Y.T.Amirlashkar alimqul tarixi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat
qurilishi Akademiyasi. O’zbekistonning yangi tarix markazi. T.1997. 12-54- bb.
55 Ilhomov Z. Aliquli Amirlashkar va uning Qo’qon xonligi siyosiy hayotida tutgan o’rni. Tarix fanlar 
nom.diss ....... 2004. Amirlashkar   shaxsi   va   faoliyatini   yoritib   beruvchi   tarjimayi   hol   tarzidagi
asardir.Bu   asarda   yuqorida   aytilgan   ma’lumotlar   bilan   birga   Qo’qon   xonlari
Mallaxon,Sulton   Sayyidxon   va   boshqalar   haqida   ham   qimmatli   ma’lumotlar
uchraydi.
Qo’qon   xonligi   tarixi   va   chor   Rossiyaning   O’rta   Osiyo   xonliklarini   bosib
olishi tarixi masalalarini yoritib beruvchi manbalardan yana biri Mullo Holbek Ibn
Mullo   Muso   Andijoniyning   «   Aliquli   jangnomasi   va   Mullo   Holbek
sarguzashtlari»asaridir.   Asar   o’zbek   tilida,   arab   alifbosining   nasta’liq   xatida
yozilgan   bo’lib,   75   varaqdan   iborat.   Asarning   saqlanib   qolgan   nusxasi   to’liq
bo’lmay, uning oxiri varaqlari qo’lyozmadan tushib qolgan yoki yo`qolgan.
Mullo Holbekning asari Qo’qon xonligi tarixiga bag’ishlangan bo’lib, uning
Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi, Aliquli Amirlashkar va uning xarbiy
yurishlari,   uning   Toshkent   mudofaasida   halok   bo’lishi   voqealarini   bayon   etadi.
Shuningdek   asarda   chor   hukumatining   mustamlakachilik   siyosati,   turli   jinoiy
ishlari va mazlum xalqning azob-uqubatlari haqida aniq va ishonarli dalillar bilan
yoritilishi   asarning   manbaviy   qimmatini   yanada   oshiradi.   Mullo   Holbek   chor
hukmronligiga   qarshi   chiqib,   axloqning   buzilishi,   Farg’ona   ahlidan   birlik,
ittifoqning   ketganligini   sababchi   deb   biladi.   Chor   qo’shinlari   bilan   kurashlarda
katta   mahorat   ko’rsatgan   Aliquli   Amirlashkar,   Mingboy   parvonachi   kabi
sarkardalarga yuqori baho berib, ular tarixda iz qoldirganligini ta’kidlab o’tadi. Bu
asar Qo’qon xonligi tarixi, chor hukumati mustamlakachiligi siyosati tarixi hamda
Aliquli   Amirlashkar   hayoti   va   faaoliyatini   o’rganishda   muhim   manba   sanalishi
shubhasiz.
Qo’qon   xonligi   tarixi   haqida   qimmatli   ma’lumotlarni   beruvchi   mukammal
bitilgan   manbalardan   biri   «Tarixi   jadidi   Toshkand»asaridir.   Bu   asar   Muhammad
Solihxo’ja   Toshkandiy   qalamiga   mansub   bo’lib,   xonlik   tarixiga   oid   yirik
manbalardan biridir. Asar arab alifbosining nasta’liq xatida o’zbek tilida yozilgan
bo’lib, bir necha nusxasi mavjud. 56
Muhammad   Solih   Toshkandiy   chor   Rossiyasining   Qo’qon   xonligiga   qarshi
56 O’sha joyda. 219- b. harbiy   yurishlariga   qarshi   kurashlarda,   xususan   Toshkent   mudofaasida   eng   faol
ishtirok   etgan   tarixchilardan   biridir.   U   bo’lib   o’tgan   jangler   va   to’qnashuvlar,
ularda sodir bo’lgan voqealarni o’z ko’zi bilan ko’rgan va ularda bevosita ishtirok
etgan.   Shu   jihatdan   olganda   «Tarixi   jadidayi   Toshkand»   asari   Qo’qon   xonligi
tarixini o’rganishda eng asosiy manbalardan biri bo’lib xizmat qildi.
Muhammad   Solih  Toshkandiy   Toshkent   mudofaasida   olib   brogan   janglarni
tasvirlar   ekan,   eng   mayda   tafsilotlargacha   ma’lumot   berib   o’tadi.   Ayniqsa,
Toshkent shaxriga yetib kelgan Qo’qon lashkarlarining xalq tomonidan katta umid
va   ishonch   bilan   kutib   olinganligi,   mudofaada   shaharning   barcha   aholisi   faol
ishtirok   etganligi   to’g’risida   qimmatli   ma’lumotlarni   berib   o’tadi.   Qo’qon
sarkardasi   Aliqulining   jangdagi   ishtiroki   va   halok   bo’lishi   tafsilotlarini   turli
guvohlarning   ko’rsatmalari   asosida   aynan   tasvirlabnayotganligiga   alohida   urg’u
beri   o’tadi   va   bu   ma’lumotlarning   eng   to’liq   tafsilotlari   ham   aynan   Muhammad
Solih Toshkandiy asarida uchraydi.
«Tarixi   jadidayi   Toshkand»asridan   bir   qator   tadqiqotchilar   o’z   ilmiy
ishlarida   foydalanganlar,   Sh.   Vohidov,   Z.Ilhomov,   ayniqsa   H.Z.Ziyoyev   o’z
asarlarida   bu   manbadan   nihoyatda   keng   foydalanganligi   to’g’risidagi   qimmatli
ma’lumotlarni o’z o’rnida keltirib o’tgan. 57
XIX-asr   ikkinchi   yarmida   Qo’qon   xonligi   tarixi   haqida   yozilgan
manbalardan   yana   biri   Mulla   Niyoz   Muhammad   Ho’qandiyning   «Tarixi
Shoxruhiy»   asaridir.   Muhammad   Niyoz   Ho’qandiy   saroy   amaladorlari   safiga
kirganligi   uchun   Sheralixon   hukmronligidan   XIX-asrning   70-yillarigacha   yuz
bergan   siyosiy   jaroyonlarda   bevosita   ishtorok   etgan.   Muallif   o’z   asarida   xonlik
ichki   siyosiy   hayotining   barcha   tomonlarini   atroflicha   yoritish   bilan   birga   ,
xonlarning   tashqi   siyosatiga   munosabati,   harbiy   ahvolning   yomonligi   va
achinarlisi, harbiy ahvolning shunday qolib ketganligi, hattoki chor Rossiyasining
dastlabki   harbiy   yurishlarida   xonlik   askarlarining   mag’lubiyatga   uchrashi   va
shaharning   qo’ldan   boy   berilishini   xonlarning   beparvoligi   oqibatida   edi,   deya
baholaydi. 58
57 Ziyoyev H.Z. Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash. T.Sharq.1998. 101-195- bb
58 Beysembiyev T.K. Tarixi Shoxruxi kak istoricheskiy istochnik. Almata. Nauk.1987. 199-200-bb. Shuningdek asarda Xudoyarxon va Mallaxon davri  siyosiy guruhbozlikning
kuchayishi, bundan avvalroq yuz bergan qipchoqlar voqealari ham batafsil yoritib
berilgan.
«Tarixi   Shoxruhiy»   asari   XIX-asr   oxirlaridayoq   tarixchilar   tomonidan
tadqiqot   obekti   sifatida   o’rganila   boshlangan   asarlardan   biri   sanaladi.   Rus
tarixchisi   N.N.Pantunsov   1876-yildayoq   asarning   rus   tilidagi   tarjimalarini   nashr
qildira boshlagan  bo’lsa, 1885-yilda uning to’liq nusxasini  rus tilidagi  tarjima va
izohlar bilan nashr qildirdi. Shuningdek,   T.K.Beysembiyev   ham   «Tarixi
Shoxruhiy»   asarini   chuqur   o’rganib,   unda   yozilgan   ma’lumotlar   asosida   Qo’qon
xonligi va Sharqiy Turkiston tarixiga oid bir qator masalalarni tadqiq etgan.
Qo’qon xonligi  tarixi  va chor  Rossiyasining  O’rta Osiyo xonliklarini  bosib
olishi   tarixini   yoritib   beruvchi   mahalliy   tarixchilar   tomonidan   yozilgan   ayrim
qo’lyozma   manbalarning   bugungi   kunga   kelib   bironta   ham   nusxalari   saqlanib
qolmagan.   A.Navoiy   nomidagi   O’zbekiston   Respublikasi   Markaziy   Davlat
kutubxonasida N.I.Veselovskiy tomonidan yozilgan «Kirgizskiy rasskaz o russkix
zavoevaniyax v Turkestanskom krae» asari saqlanadi. 59
Bu   asar   aslida   Mullo   Holiboy   Mambetov   qalamiga   mansub   bo’lib,   «O’rus
lashkarining   Turkistonda   tarix   1269-1282   sanalarda   qilg’on   futuxotlari»   deb
nomlanadi.   Bu   asar   Toshkentlik   savdogar   va   tarix   ixlosmandi   Akram   Asqarov
iltimosiga   ko’ra   yozilib,   keyinchalik   N.I.Veselovskiyga   tuhfa   etilgan   va   olim
tomonidan rus tilidagi tarjima va izohlar bilan nashrdan chiqarilgan.
Oqjar   volostining   Chorbuloq   ovulida   1856-yilda   tug’ilgan   va   qozoqlarning
Shanishqli   urug’idan   bo’lgan   Mullo   Holiboyning   otasi   Qo’qon   xonligi
qo’shinlarining,   asosan   Aliquli   Amirlashkar   qo’shinida   alambardor   lavozimida
bo’lib,   Oqmasjidning   bosib   olinishidan   Toshkent   mudofaasigacha   bo’lib   o’tgan
janglarda ishtirok etgan. Keyinchalik uning aytib bergan tafsilotlari asosida Mullo
Holiboy o’z asarini yozib qoldirgan.
Kitobning   N.I.Veselovskiy   tomonidan   chop   etilgan   nashrida   rus   tilidagi
59 Kirgizskiy rasskaz o russkix zavoevaniyax v Turkestanskom kraye, perevod I 
orolejeniya.1894.Qarang: Ilhomov Z. Turkiston bosqini. T.2009.
50 tarjima   va   izohlar   bilan   birga,   arab   alifbosidagi   qo’lyozma   variant   ham   to’liq
berilgan va uning umumiy xajmi har biri 16 satrdan iborat 105 betni tashkil etadi.
Asar asosan she’riy yo’l bilan yozilgan.
Mullo Holiboy o’z asarini Oqmasjid beegi Yoqubbekning chor qo’shinlariga
qarshi   mudofaa   kurashlari   tafsilotlaridan   boshlaydi.   Asarda   Qo’qon   xonlarining
bosqinchilarga   qarshi   kurashlarda   tutgan   choralari,har   bir   shahar   va   qal’a   uchun
olib   borilgan   janglar,   har   bir   jangni   boshqarib   brogan   sarkardalar   va   ularning
faoliyatlari,   Avliyoota,Turkiston,Chimkent,Toshkent   shaharlarining   chor
qo’shinlari tomonidan bosib olinishi voqealarning keng sharhlab berishga harakat
qiladi. U o’z asarida Mullo Aliquli Amirlashkar va uning faoliyatiga yuqori baho
beradi. Ayniqsa, Amirlashkarning jang qilish uslublari ,harbiy islohotlarni amalga
oshirish   yo’lidagi   say-harakatlari,   Iqon   jangidagi   muvaffaqiyati   va   Toshkent
mudofaasidagi   olib   borgan   janglarini   to’liq   yoritib   beradi.   Asarning   yana   bir
xususiyatli   tomoni   shundaki,   unda   boshqa   manbalarda   mutlaqo   uchramaydigan
Aliquli   Amirlashkarning   o’limi   oldidan   Toshkent   mudofaachilarga   qilgan
vasiyatlari ham o’rin olgan. 60
Asl   qo’lyozma  nusxasi   yo’qolib  ketgan yana  bir  shunday  asar  Muhammad
Yunus   Toshkandiyga   tegishli.   U   asli   Toshkentlik   bo’lib,   ancha   o’qimishli   odam
bo’lgan.   Keyinchalik   esa   Qo’qon   xonligi   saroyida   mirzo,   zakotchi   lavozimlarida
ishlagan.   U   saroydagi   xizmati   davomida   siyosiy   hayotda   ro’y   berayotgan   juda
ko’p voqealarga guvoh bo’lgan. Muhammad Yunus Toshkandiy o’ziningn ko’rgan
kechirganlari   va   eshitganlariga   hamda   avval   yozilgan   kitoblarga   asoslanob,
Qo’qon xonligining 1805-1865-yillarga taaluqli tarixini yozib qoldirgan. Bunda u
Olimxon, Umarxon va  Muhammad  Alixon  hukmronligi  davriga  qisman  to’xtalib
o’tadi.   Asarning   asosiy   mazmuni   esa   Aliquli   Amirlashkarning   hayoti   va
faoliyatiga bag’ishlangan.
Muhammad   Yunus   Toshkandiyning   ushbu   asari   yo’qolib   ketgan   bo’lsada,
rus olimi Y.T.Smirnovning «Sultani Kenisara I Sadiq» asarida keltirilgan. 61
Y.T.Smirnov   chor   Rossiyasining   O’rta   Osiyo   xonliklarini   mustamlaka
60 O’rus lashkarining Turkistonda tarixi 1269-1282 sanalarda qilg’on futuhotlari. 2000. 4-5-bb.
61 Smirnov Y.T.Sultani Kenisara I Sadiq. S.I.Laxtina.1889. aylantirilishi   masalalari   bilan   shug’ullanar   ekan,bunga   mahalliy   tarixchilarning
munosabatlarini bilishga harakat qiladi. Shu maqsadda olim tomonidan to’plangan
bir qator ma’lumotlar yuqorida nomi keltirilgan asarga ilova tarzida kiritiladi. Shu
joydan o’rin olgan Muhammad Yunus Toshkandiyning asari nomlanganligi uchun
mazkur manbani tadqiq qilgan va ilmiy muomalaga kiritgan Z.Ilhomov tomonidan
asar shartli ravishda «Mullo Yunus Toshkandiy xotiralari» deb nomlangan. 62
Muhammad   Yunus   Toshkandiy   o’z   xotiralarida   keltirilgan   ma’lumotlar
Avaz Muhammad Attor Ho’qandiyning «Tarixi jahonnamoyi», Muhammad Yunus
Toibning   «Tarixi   Aliquli   Amirlashkar»   asarlarida   keltirilgan   ma’lumotlarni
to’ldirib keladi va o’ziga xos yaxlitlikni yuzaga keltiradi.
Shunday   asarlardan   yana   biri   muallifi   noma’lum   «Mirot   ul-futux»
«G’alabalar   ko’zgusi»   asaridir.   Bu   asarning   hozirda   qo’lyozma   nusxasi   ham,
undan   foydalanib   yozilgan   boshqa   nusxalari   ham   yo’q.   R.N.Nabiyev   o’z   asarida
A.A.Semyonovda   mavjud   nusxasini   o’z   ko’zi   bilan   ko’rganligi   va   undan   ayrim
ma’lumotlarni olganliginui yozib qoldiradi. 63
Qo’qon   xonligining   chor   Rossiyasi   tomonidan   bosib   olinishiga   qarshi
kurashlari   tarixi   haqida   qimmatli   ma’lumotlar   berishi   mumkun   bo’lgan   ushbu
asarni   topib   o’rganishning   imkoni   bo’lmaganligi   manbashunos   olim
SH.H.Vohidov ham o’z tadqiqotlarida ta’kidlab o’tgan. 64
XIX-asr   ikkinchi   yarmi   va   XX-asr   boshlarida   chor   Rossiyasi
mustamlakachilik   siyosati   eng   avjiga   chiqqan   bir   vaqtda   vaziyatga
moslashuvi,hukmron   mafkura   manfaatlari   nuqtai-nazarini   ifadolovchi   mualliflar
tomonidan ayrim asarlar ham yaratilganki, bularda asl voqelikdan chetga chiqish,
voqealar   tafsilotlari   hamda   tarixiy   shaxslar   faoliyatlarining   mohiyatini   noto’g’ri
talqin   qilish   hollari   uchraydi.   Tarixchilarning   bunday   yo’l   tutishlariga   XX-asr
boshlariga   kelib   ijtimoiy   va   siyosiy   hayotning   barcha   sohalarida   mustahkam
hukmronligini   o’rnatgan   chor   hukumatining   senzurasi   sabab   bo’lgan   bo’lishi   sir
62 Ilhomov Z. Aliquli  Amirlashkar  va uning Qo’qon  xonligi  siyosiy hayotida  tutgan o’rni.  Tarix fanlar  nom.
diss ................  T. 2004.
63 Nabiyev R.Iz istorii Kokakdskogo xanstva. T. Fan.1974. 12-b.
64 Vohidov   Sh   .H.   XIX-asr   ikkinchi   yarmi-XX-asr   boshlarida   Qo’qon   xonligida   tarixnavisikning
rivojlanishi. Tarix fanlari dok. diss ........... T. 1998.233-b. emas.   Ular   tomonidan   yaratilgan   asarlar   avvalgi   manbalar   asosida   yozilgan
bo’lishiga qaramasdan, ayrim ma’lumotlarning noto’g’ri yoki nbuzib talqin qilish
hollari   uchraydi.   Masalan,   Is’hoqxon   Ibrat   Mallaxoninig   o’ldirilishi   voqealariga
to’xtalib, «1278 hijriyda vazirlari Mullo Olimquli va Olimbek qirg’izlari va necha
inoqlar qo’lida Mallaxon o’ldirildi. Bu ishda Mullo Aliquli bosh ekan»,-deya baho
beradi. 65
Boshqa   manbalarda   esa   Aliquli   Amirlashkarning   bu   ishga   aloqasi
bo’lmaganligini va aksincha u fitnachilarni jazolaganligi ko’rsatiladi.
Yana bir muallif- Mirzo Olim Mushrifning «Ansob us-salotin va tavorix ul
xavoqin»  asari  Qo’qon  xonligi   tarixining  tashkil  topishidan   so’nggi   kunlarigacha
bo’lgan tarixiy voqealarni yoritishda muhom o’rin tutadi. 66
Bu   asarda   XIX-asrning   50-60-yillarida   sodir   bo’lgan   siyosiy   voqealar
tahliliga   katta   o’rin   beriladi.   Xudoyarxon,Mallaxon,Shohmurod,Sulton
Sayyidxonlarning   taxtda   o’tirgan   vaqtlarida   yuritgan   siyosatlari,   shu   vaqtda
xonlikdagi   umumiy   ahvolni   yoritishga   katta   o’rin   beradi.   Mirzo   Olim   Mushrif
asarida ham ayrim ma’lumotlada noaniqliklar ko’zga tashlanadi.
Bunday   holatni   Mullo   Olim   Mahdumxojaning   «Tarixi   Turkiston»   asarida
ham   uchratish   mumkun.   «Tarixi   Turkiston»   asari   Mullo   Olim   Mahdumxoja
tomonidan   yozilgan   Qo’qon   xonligi   tarixiga   bag’ishlangan   tarixiy   asar   bo’lib,
uning bugungi kunda toshbosma nusxasi saqlanib qolgan. 67
Mullo Olim Mahdumxoja yashagan davr  va asarning yozilishi  vaqti  asarda
keltirilgan   voqealardan  ancha   keyin   bo’lganligi   uchun   hamda  chor   hukumatining
mahalliy   tarix   asarlariga   senzura   oqibatida   ayrim   hollarda   voqealarning   buzilgan
talqini uchraydi.
Shulardan   ko’rinib   turibdiki,   manbalarda   tarixiy   voqelikka   bo’lgan
munosabat  turlicha va bu manbalarning asosiy  xususiyatlarini, tarixiy zamonning
ta’siri   va   mualliflarning   qarashlaridan   kelib   chiqqan   holda   har   bir   manbaning
murakkab   xarakterga   ega   ekanligini   anglatadi.   Mahalliy   tarixchilar   tomonidan
65 Ibrat. Farg’ona tarixi. T.Meros. 1991.32-b.
66 Mirzo Olim Mushrif.Qo’qon xonligi tarixi.T.1995. 46-b.
67 Tarixi Turkiston..65-b. yaratilgan   asarlar   orasida   Muhammad   Yunus   Toibning   «Tarixi   Aliquli
Amirlashkar»   va   Muhammad   Yunus   Toshkandiyning   xotiralari,   Mullo   Xoliboy
Mambetovning  «O’rus  lashkarining  Turkistonda   tarix  1269-1282-yillarda  qilg’on
futuhotlari»   asarlarini   alohida   ko’rsatib   o’tish   lozim.   Bu   asarlar   biografik   ruhda
yozilganligi   bilan   birga   ular   Rossiya   imperiyasi   bosqinchilarga   qarshi   kurashgan
va xonlikning siyosiy boshqaruvida ishtirok etgan odamlar tomonidan yozilganligi
uchun   voqealar   tafsilotiga   nisbatan   haqqoniyroq   baho   berilgan.   Shu   bilan   birga
ushbu   manbalarda   Qo’qon   xonligining   ijtimoiy-siyosiy,   iqtisodiy,diplomatik   va
harbiy sohalar tarixi o’sha davr sharoitiga asosan yoritib berilgan. 68
Qo’qon   xonligi   tarixini   faqatgina   yuqorida   keltirilgan   mahalliy   tarixchilar
asarlari   asosidagina   yoritilsa,   bir   yoqlamalikka   yo’l   qo’yilishi   tabiiy.   Mahalliy
manbalar bilan birgalikda arxiv hujjatlari ham xonlik tarixini o’rganishda muhim
va   zarur   manbalar   bo’lib   xizmat   qiladi   va   ularni   o’rganmay   turib,   xonlikning
so’nggi davrlari tarixini mukammal o’rganib bo’lmaydi.
Keyingi   yillarda   chop   etilgan   Ibrtaning   «Farg’ona   tarixi»,   Mullo   Olim
Maxdumxojaning «Tarixi Turkiston», Mirzo Olim Mushrifning «Ansob us-salotin
va   tavorix   ul-xavoqin»,   Muahammad   Azia   Marg’iloniyning   «Tarixi   Aziziy»,
«Sharq   Yulduzi»   oynomasida   nashr   ettirilgan   Avaz   Muhammad   Attor
Xo’qandiyning   «Tarixi   jahonnamoyi»   va   Muhammad   Yunus   Toib   qalamiga
mansub   «Tarixi   Aliquli   Amirlashkar»asarlari   manbalarga   bo’lgan   e’tiborning
sezilarli   ravishda   o’sganligi   va   ularning   ilmiy   izlanishlarning   asosiy   manbalari
sifatida katta o’rin tutayotganligini ko’rsatib turibdi. Biroq, faqat bu asarlar bilan
kifoyalanib,   Qo’qon   xonligi   tarixini   chuqur   o’rganib   bo’lmaydi,   albatta.   Bu   esa
o’z-o’zidan   manbashunoslar   oldida   ulkan   vazifalar   turganligini,   tarixning
o’rganilmagan   yoki   kam   o’rganilgan   qirralariga   yanada   ko’proq   e’tibor   berish
zarurligini ko’rsatadi.
Shunday   qilib   xulosa   qilish   mumkinki   Qo’qon   xonligida   yaratilga   tarixiy
asarlar   o’zining   qimmatli   malumotlarim   bilan   ajralib   turadi.   Qo’qon   xonligida
68 Vohidov Sh.H. XIX-asr ikkinchi yarmi-XX-asr boshlarida Qo’qon xonligida Tarixnavislikning 
rivojlanishi. Tarix fanlari dok. diss.... T.1998. 234-247-b.
54 yaratilgan   tarixiy   asarlar   xonlikning   tarixi   iqtisodiy   -siyosiy   jihatdan
mustahkamligi qaysi hukmdor davrida gullab yashnaganligi bayon etilgan.
XULOSA
Madaniy   hayot   insonlarning   muhim   ijtimoiy   munosabatlar   sohasini   tashkil
qiladi. Madaniyatga oid boyliklar asrlar davomida yig’ilib har bir avlod tomonidan
qayta   ishlanib,   to’ldirilib   ommaviy   ko’rinishda   yashab   keladi.   O’zbek   xalqi-
Markaziy Osiyoda eng boy va qadimiy madaniy merosga ega hisoblanadi. Hozirgi
avlodga   meros   sifatida   o’nlab   madaniyat   va   ma’naviyat   markazlari   minglab
falsafiy adabiy dunyoviy va ilmiy asarlar qoldirganlar. Mustaqillikga erishguncha
madaniyatimiz  birinchidan   hukmron  mafkura   va  istibdod  tuzumi   tazyiqida  G’arb
madaniyatiga   tahlil   ruhida   rivojlandi.   Mazkur   bitiruv   malakaviy   ishi   yuzasidan
tadqiqotlarni   amalga   oshirish   jarayonlarida   Bitiruv   malakaviy   ishida   Qo’qon
xonligida madaniy hayot tahlilini amalga oshirish asosiy maqsad sifatida qoyilgan
edi.   Mazkur   vazifaning   amalga   oshirilishi   jarayonida   qo`lga   kiritilgan   natijalar
yuzasidan quyidagi xulosalarga kelindi: Birinchidan,   Qo’qon   adabiy   muhit   vakillari   orasidan   umuminsonparvarlik,
vatanparvarlik   g’oyalarini   tinmay   targ’ib   etgan,   zamonning   mudhish   zulmlaridan
fig’on   qilgan   Nodira,   Dilshod,   Zebuniso   va   boshqa   shoiru-shoiralar   yetishib
chiqdi.   Ular   o’z   asarlari   orqali   muhabbat,   adolat   va   yaxshilikning   g’alaba
qozonishiga   ishonch   tuyg’ularini   targ’ib   qildilar.   Bu   adabiy   merosdan   xalqimiz
bugungi kunda bahramand bo’lmoqda.
Ikkinchidan,   XIX-asrda   Qo’qon   xonligida   maorif   ancha   yuksalgan.   Diniy
boshlang’ich   ta’lim   beruvchi   maktab   hamda   o’rta   va   oliy   ta’lim   beruvchi
madrasalarda   asosan   o’g’il   bolalar   o’qigan.   Madrasa   talabalari   uch   bosqichda
o’qishgan.
Uchinchidan, Madaniy hayotda amaliy san’atining qo’shiqchilik, dorbozlik,
qo’g’irchoq oyinlari aktiyorlik, askiyachilik, teatr musiqa-qo’shiqchilik kabi turlari
muhim o’rin egalladi.
To‘rtinchidan,   Qo’qon   va   Toshkentda   xattotlik   maktablari   taraqqiy   etib,
uning   madaniy   hayotda   tutgan   o’rni   beqiyosdir.   Qo’qon   xattotlarining   o’z
uslublari mavjud bo’lib boshqa shahar har xattotlaridan ajralib turar edi.
Beshinchidan, Xonlikda me’morchilikka alohida e’tibor berilgan. Bu yerda
ko’plab   masjid   va   madrasa,   xonaqoh,qorixona,   maktab   barpo   etilgan.   Ulardan
ba’zilari   bizgacha   yetib   kelgan.   Ular   xonliklar   davri   me’morchiligining   yorqin
durdonasidir. Me’morchilik sohasida ham madrasalar bezagi alohida ajralib turadi.
Oltinchidan, xalq amaliy san’atining yog’och va mis oymakorligi, xilma xil
mato   to’qish,   zargarlik,   miskarlik,   duradgorlik,   to’quvchilik,   kandakorlik,
kulolchilik va boshqa turlari ham rivojlandi.
Yettinchidan, Qo’qon xonligining adabiy muhitida yuzaga kelib shakllangan
va   rivojlangan   tarixnavislik   maktabi   shu   hududlarda   yashagan   jamiyatning
man’aviy   hayorida   katta   o’rin   egallaydi.   Qo’qon   tarixchilari   o’z   asarlarida   yillar
davomida   insonlarning   iqtisodiy-ijtimoiy,   siyosiy   va   madaniy   hayotlarini   aks
ettirgan.   Qo’qon   xonligida   ma’naviy   va   madaniy   hayot   ham   jonlanib   qimmatli
asarlar yaratildi. Qo’qon adabiy muhitida aynan shu davrda birinchi tarixiy asarlar
yaratildi,   tarix   fani   va   tarixnavislikka   bo’lgan   an’anaviy   munosabat   ham   yangi sharoitda qayta uyg’onib rivojlandi.
Umumiy   xulosa   sifatida   aytib   o„tish   mumkinki,   Qo`qon   xonligida   yuzaga
kelgan   adabiy   muhitning   ta’sirida   O`rta   Osiyoning   an’naviy   madaniy   hayoti
sohalarining barcha jabhalari ma’lum bir vaqt oralig„ida o„z yuksalishini boshdan
kechirdi.   Bu   davrda   O`rta   Osiyo   xalqlari   madaniyatiga   xos   bo„lgan   adabiyot,
me’morchilik,   tarixnavislik,   xalq   amaliy   san’ati   sohalari   va   boshqa   bir   qator
sohalarning   rivojlanishi   natijasida   bunyoda   etilgan   va   dunyo   yuzini   ko„rgan
ma’naviy   va   moddiy   madaniyat   namunalari   bugungi   kunda   o`zbek   xalqining
bebaho ma’naviy merosining salmoqli bir qismini tashkil etmoqda. FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari.
2. Karimov   I.A.O’zbekiston   Milliy   istiqlol,   iqtisod,   siyosat,   mafkura.-
Toshkent: O’zbekiston, 1996 yil.
3. Karimov   I.A.Vatan   sajdagoh   kabi   muqaddasdir.-Toshkent:
O’zbekiston, 1996 yil.
4. Karimov I.A.Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q.-Toshkent: Sharq, 1998 yil.
5. Karimov   I.A.Ozod   va   obod   Vatan,   erkin   va   farovon   hayot-pirovard
maqsadimiz.-Toshkent: O’zbekiston, 2000 yil.
6. Karimov   I.A.Imperiya   davrida   bizni   ikkinchi   darajali   odamlar,   deb
hisoblashar edi.-Toshkent: O’zbekiston, 2005 yil.
7. Karimov   I.A.Yuksak   ma’naviyat-yengilmas   kuch.-Toshkent:
Manaviyat, 2008 yil.
8. Karimov   I.A   Ona   Yurtimiz   baxtu   iqboli   va   buyuk   kelajagi   yo‘lida
xizmat qilish-eng oliy saodatdir Toshkent , 2015.
ADABIYOTLAR:
1. Agzamova G.A.So’nggi   o’rta   asarlar   O’rta   Osiyo   shaharlarida
hunarmandchilik va savdo- Toshkent, O’zbekiston, 2000 yil
2. Ahmedov B.R. O’zbekiston xalqlari tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil.
3. Atayeva A. Madrasalar tarixiga bir nazar- Moziydan sado. 2008 yil.
4. Alixo’jayev M.O. Qo’qon madaniyati  tarixidan. Respublika  ilmiy-amaliy
anjuman materiallari.-Toshkent, 2004 yil.
5. Alixo’jayev M.O.   Qo’qon   xonligida   vaqf   yerlaridan   foydalanish   jamiyat
va boshqaruv. –Toshkent, 2010 yil.
6. Arslonzoda R.Qo’qon xonligi tarixi  manbashunosligi  va tarixshunosligi.-
Farg’ona, 2010 yil.
7. Azimov I. O’zbekiston naqshu nigorlari,-Toshkent: Gafur G’ulom, 1987 yil.
8. Bobobekov H. Qo’qon tarixi.-Toshkent: Fan, 1996 yil. 9. Bobobekov H.H. Po’latxon qo’zg’oloni-Toshkent. 1996 yil.
9. Beysembiyev T.K.T арихи   Шзхрух   как   ист o рический   ист o чник , -
Алмата :  Наука .1987  г o д .
10. Ilhomov Z. Turkiston bosqini. Toshkent. 2003 yil.
11. Ilhomov   I.   Yakobjanov   Y.   Qo’qonga   sayohat   qilgan   rus   olimi,   ТДПУ
имени   Низами . 2008  год.
12. Ilhomov   Z.A.   Qo’qon   xonligi   tarixshunosligining   ayrim   masalalari,-
Toshkent. 2007 yil.
13. Ismoilova   D.Qo’qon   me’moriy   yodgorliklar:   Qo’qon   asrlar   silsilasida
Respublika ilmiy anjuman materiallari,- Qo’qon. 2004 yil 14-may.
14. Ismoilova Y. XIX-XX asrlar Marg’ilon liboslari. Moziydan sado. 2007 yil.
15. Ismoilova J.XIXasr oxiri-Xxasr boshlarida Farg’ona vodiysi tarixi yangi
tadqiqotlarida: Respublika ilmiy anjuman materiallari. 2007 yil.
16.Ishanov S.X.Каталoг MoHeT ^ канд  XVIII-XIX  вв .  Та шк ент: Фан.  1970  год.
17. Karimov SH. Shamsuddinov R. Ubaydullayev O’. Vatan tarixi,- Toshkent:
Sharq.2003 yil.
18. Hamidov   H.   O’zbek   an’anaviy   qo’shiqchilik   madaniyati   tarixi,-Toshkent.
2007 yil.
19. Hamidov   H.   XVI-XIX   asrlar   yurtimiz   madaniyati   tarixidan   lavhalar,   -
Toshkent: Fan. 2009 yil.
21. Odilov A. O’zbek xalqi cholg’ularida ijrochilik tarixi,- Toshkent. 1995 yil.
22. Qayumov A. Qo’qon adabiy muhiti,- Toshkent. 1961 yil.
23. Qodirov M. O’zbek teatri an’analari,-Toshkent, 1976 yil.
24. Qosimov Y.Qo’qon xonligio tarixi,- Toshkent:Namangan, 1994 yil.
25. Rasulov B M. O’zbekistonda musulmon maktab va madrasalar tarixidan-
Andijon, 1996 yil.
26. Solixonov M. O’zbek teatri uchun materiallar,-Toshkent, 1935 yil.
27. Smirnov   Y . T . Cултани Кенисара и Садик. Лахтина 1889 год.
28. To’rakulov   F.   Isaxonova   M.   Qo’qon   xonligida   xattotlik   san’ati
tarixidan-   Qo’qon   asrlar   silsilasida   Respublika   ilmiy   anjuman   materiallar,- Qo’qon 2004yil 14 may.
29. Ziyoyev   h.z.   Turkistonda   Rossiya   tajovuzi   va   hukmronligiga   qarshi
kurash,- Toshkent: Sharq. 1998 yil.
30. Ziyoyeva   D.H.XIX   asr   oxiri-XX   asr   boshlarida   Farg’ona   vodiysida
an’anaviy   xalq   tomoshalari   transformatsiyasi.   Farg’ona   vodiysi   tarixiy
tadqiqotlarda Respublika ilmiy anjuman materiallari. 2008 yil.
30 Velyaminov Zernov. Svediniya V.  О   K O ^ HACKOM   ханства . 1856  год.
32.   Патуншв   Н   Н.   Теварахи   Шахрухие:   Туркестанслий   BeAoMocra   -
1876 год.
MANBALAR :
1. Mirzo Olim ibn Mirza Rahim Toshkand. Ansob-us-salotin va tavorixi al-
xavoqin. Toshkent: Fan.2001 yil.
2. Mirzo   Olim   Mahdum   Xoji.   Tarixi   Turkiston.   Toshkent:   Yangi   asr   avlodi.
2008
yil.
3. Mullo   Holiboy   Mambetov.Turkiston   bosqini.   Nashrga   tayyorlovchi
Ilhomov Z. Toshkent.2009 yil.
4. Muhammad Aziz Marg’iloniy.Tarixi Aziziy.Toshkent: Man’aviyat. 1999 yil.
5. Ibrat. Tarixi Farg’ona. Toshkent: Meros. 1991 yil. ILOVALAR  61ILOVALAR

Qo’qon xonligida madaniy hayot va tarixnavislik

Купить
  • Похожие документы

  • Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
  • O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
  • Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
  • Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
  • Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha