Qo'shma gap qismlari orasida payt munosabatining yuzaga chiqishi - Дошкольное и начальное образование - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	128.6KB
Покупки	2
Дата загрузки	06 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Дошкольное и начальное образование

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

43 Продаж

Qo'shma gap qismlari orasida payt munosabatining yuzaga chiqishi

Купить

MUNDARIJA:
KIRISH.........................................................................................................................2
I. BOB. QO'SHMA GAPNING TURLARI ................................................... ................5
1.1. Qo‘shma gapning tarkibidagi bog‘lovchi vositalariga ko‘ra
turlari ........ .................5
1.2. Qo'shma gapning tarkibiy qismlari orasidagi ma’noviy munosabatga ko‘ra
turlari ................ ................................................ .... ....... .................... .............................10
KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: «Qo`shma gap» termini bugungi kunda
ko`pchilik tilshunoslarni qoniqtirmayapti. Chunki «qo`shma gap» tushunchasi til
birliklarining iyerarxik (pog`onali) munosabati prinsiplarining buzilishiga olib
kelmoqda. M.V.Lyapon ta`biri bilan aytganda: «Agar qo`shma gap (murakkab jumla)
ikki yoki undan ortiq (kommunikativ salmoqli) tugal fikr anglatayotgan xabarlar
birikuvini taqozo etar ekan,uning sathida matn ifodasining jiddiy belgilari kuzatiladi».
1

Nutqni mikromatn tarzida o`rganish haqida aytilgan ba`zi mulohazalar
R.Sayfullayevaning tadqiqotlarida ham uchraydi.Ana shulardan kelib chiqib, mazkur
ishda «bog`langan qo`shma gap» va «bog`lovchisiz qo`shma gap» tushunchalari
o`rniga mikromatn tushunchasini taqozo etuvchi «komponentlari teng bog`lanishli
murakkab sintaktik qurilma» terminidan foydalanmoqdamiz.
Monografiyada teng bog`lanishli murakkab sintaktik qurilmalarning
derivatsion xususiyatlarini o`rganish asosiy maqsad bo`lgani uchun quyida sintaktik
derivatsiya nazariyasi xususida, uning mohiyati va asosiy prinsiplari haqida ba`zi
zaruriy ma`lumotlarni keltiramiz. Tilshunoslik fanida qo`shma gap mavzusi azaldan
muammoli bo`lib keldi va bugungi kunda ham uni muammolardan xoli deb bo`lmaydi.
Buning asosiy boisi shundaki, qo`shma gap fikr ifodasi sintaktik shaklining eng yuqori
va murakkab pog`onalaridan birini tashkil etadi.
Jahon tilshunosligida qo`shma gap talqiniga bag`ishlangan ilmiy-monografik
tadqiqotlar ko`p bo`lishiga qaramay, bu sohada hali yechilmagan jumboqlar anchagina
ko`rinadi. Ular jumlasiga qo`shma gap tarkibiy qismlarining nomlanishi, ularning tub
strukturaga munosabati,tarkibiy qismlarning o`zaro bog`lanishini ta`minlovchi
grammatik va ekstralingvistik omillarning funksional salmog`ini aniqlash, qo`shma
gapning ustpredikativ belgisi, uning sintaktik derivatsiyasiga taalluqli muammolarni
va, umuman, «qo`shma gap» terminining qo`llanilishi bilan bog`liq ko`plab munozarali
masalalarni kiritish mumkin.
Qo`shma gap komponentlarining munosabati turlarini o`rganish XX asrning
yigirmanchi yillarida tilshunoslik fanida asosiy mavzulardan biri bo`ldi va bu sohada
tilshunoslar o`rtasida ilmiy bahs va munozaralar boshlandi. Bunday munozaralarning
boshlanishiga, masalan, rus tilshunosligida, M.N.Petersonning «Ocherk sintaksisa
russkogo yazika» nomli asarida qo`shma gap xaqida bildirilgan mulohazalari sabab
bo`ldi. M.N.Peterson qo`shma gap tarkibiy qismlarining tobe va teng bog`lanishi
xususida tilshunoslar tomonidan aytilayotgan fikrlarning g`oyat chalkash va chuqur
ilmiy asosga ega emasligini ta`kidlaydi va quyidagilarni yozadi: «Mavjud kriteriyalar
bosh gapni tobe gapdan, shuningdek, ergash bog`lanishni teng bog`lanishdan farqlash
uchun asos bo`lolmaydi. Demak, ergash va teng bog`lanish tushunchalarida lingvistik
2

ma`no yo`q».
M.N.Peterson nafaqat komponentlari teng bog`lanishli, balki tarkibiy
qismlari ergash bog`lanishli qo`shma gapning ham mavjudligini inkor etadi. Uning
fikriga ko`ra, qo`shma gapga taalluqli sintaktik tadqiqotlarda teng va ergash
bog`lanishlar xususida emas, balki so`z birikmalarining o`zaro munosabati haqida
mulohaza yuritish lozim. Bu o`rinda, albatta, so`z birikmasi keng ma`noda tushuniladi
va gapning ham so`zlarning o`zaro birikuvidan tashkil topishi nazarda tutiladi.
Masalaning bunday qo`yilishi, albatta, tilshunoslardan javob kutardi. Mazkur
tanqidiy mulohazaga birinchilardan bo`lib A.M.Peshkovskiy izoh beradi va teng hamda
ergash bog`lanish tushunchalarining zamirida lingvistik ma`no borligini atroflicha
yoritib berishga harakat qiladi. Olim teng bog`lanish asosida shakllanuvchi bog`langan
qo`shma gaplar tobe bog`lanish asosida shakllanuvchi ergash gapli qo`shma gaplardan
birinchi galda bog`lovchi vositalar orqali farqlanishini va mazkur vositalarning
qo`shma gap strukturasidagi sintaktik o`rinlari ham o`ziga xosligini alohida ta`kidlaydi.
Bunda teng bog`lovchi bog`langan qo`shma gapning har ikki tarkibiy qismida takroran
qo`llanishi yoxud tarkibiy qismlar oralig`ida kelishidan qat`i nazar, biror tarkibiy
qismning muchasi sanalmasligini, ergashtiruvchi bog`lovchi esa ergash gapning
nafaqat ritmik nuqtai nazardan, balki uning organik tuzilishi jihatidan ham ajralmas
qismi ekanligini to`g`ri eslatadi.
Kurs ishining vazifasi:
-bo‘lajak boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ish o‘qituvchilarining
Kurs ishining ob’yekti: Oliy ta’lim tizimida “Boshlang'ich ta'lim va sport
tarbiyaviy ish” bakalavriyat ta’lim yo‘nalishi talabalariga tarbiya texnalogiyalari
haqida ta’lim berish jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Bo‘lajak boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ish
o‘qituvchilarini tayyorlash bo‘yicha tahsil olayotgan talabalarning tarbiyaviy ishlar
metodikasi ilmini egallash jarayonidagi ta’lim mazmuni va texnologiyasi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kirish, ikki bob, to'rt paragraf,
3

xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib jami 48 sahifani tashkil
etadi.

I. BOB. QO'SHMA GAPNING TURLARI
1.1. Qo‘shma gapning tarkibidagi bog‘lovchi vositalariga ko‘ra turlari
Qo‘shma gapning tarkibidagi bog‘lovchi vositalariga ko‘ra tasnifi
4

Bu tasnif sof shakliy bo‘lib, gap orasidagi ma’noviy bog‘lanish qanday qo‘shimcha
(shakliy) vosita bilan ta’minlanishiga tayanadi. Bu asosga ko‘ra qo‘shma gapning
quyidagi turlari ajratiladi:
a) faqat ohang bilan bog‘langan qo‘shma gap;
b) yuklamalar vositasida bog‘langan qo‘shma gap;
d ) teng bog‘lovchilar vositasida bog‘langan qo‘shma gap;
e ) ergashtiruvchi bog‘lovchilar vositasida bog‘langan qo‘shma gap;
f ) nisbiy so‘zlar vositasida bog‘langan qo‘shma gap.
Bog‘lovchi vositalarning ma’nodoshligi va vazifadoshligi
Qo‘shma gaplarning bog‘lovchi vositalarga ko‘ra yuqorida berilgan 5 turi asosida
ma’nodoshlik munosabati juda kuchli. Xususan, faqat ohang bilan bog‘langan qo‘shma
gapda ifodalangan ma’noviy munosabat qo‘shma gapning boshqa turi bilan ham
berilishi mumkin. Biriktiruv bog‘lovchilari yordamida bog‘langan qo‘shma gap va
faqat ohang bilan bog‘langan qo‘shma gap sinonimiyasi juda keng. Qiyoslang:
1. Bahor boshlandi, dalada ishlar qizidi.
2. Bahor boshlandi va dalada ishlar qizidi.
Qo‘shma gapning tarkibidagi qismlar o‘zaro bir-biriga turli yo‘llar va vositalar
bilan bog‘lanadi. Ular quyidagilardan iborat:
1) intonatsiya orqali;
2) yordamchi vositalar orqali.
Intonatsiya qo‘shma gapning hamma turida ishtirok qiladigan universal vosita sanaladi.
Qo‘shma gapning shakllanishidagi ishtirokiga ko‘ra, intonatsiya bosh va
yordamchirolni o‘ynaydi. Intonatsiya bosh rolni o‘ynaganda sintaktik aloqa faqat
intonatsiya orqali ifodalangan bo‘ladi; yordamchi rol o‘ynaganda boshqa vositalar
ishtirok etadi.
Yordamchi vositalar. Ular o‘z xarakteriga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:
1. Grammatik vositalar. Qo‘shma gapni hosil qiluvchi grammatik vositalarga
bog‘lovchilar, ko‘makchilar, yuklamalar, kelishik shakllari kiradi.
5

2. Leksik-grammatik vositalar. Qo‘shma gapni tuzishda xizmat qiluvchi leksik-
grammatik vositalarga sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi, shart fe’li, buyruq shakllari
kiradi.
3. Leksik vositalar. Maxsus leksik vositalarning quyidagi ko‘rinishlari mavjud:
1 ) Qo‘shma gaplarni hosil qilishda kirish va kiritma konstruksiyalar ishtirok etadi.
Ular izohlash, qiyoslash munosabatini ifodalaydi: Lekin bu narsa Qalandarovning
taftini bosolmadi, aksincha, yuragiga o‘t yoqildi (A. Qahhor)
2) Payt munosabati ifodalangan qo‘shma gaplarda shundan buyon, shundan
keyin, shu paytda, shunda, unda so‘zlari qo‘llanadi: Otasi o‘lganiga o‘n besh yil
bo‘ldi – shundan buyon har qanaqa ishni yig‘ishtirib qo‘ygan (Oybek)
3) Qo‘shma gapni tuzishda olmoshlarning, asosan, ko‘rsatish va nisbiy
olmoshlarning roli bor: Shunday ayollar bo‘ladi: ular ishqni e’tiqod kabi muqaddas
tutadi. (Oybek)
4) Qo‘shma gapning har ikki qismida bir xil vazifa yoki har xil vazifadagi so‘z
takrorlanadi: Mening domlam yo‘q, domlam ikki ko‘zim (A.Qahhor). Vaqting ketdi –
baxting ketdi. (Maqol)
Bitta kesimlik belgisiga , mazmuniy va ohang tugalligiga ega bo’lgan gap sodda, ikki
va undan ortiq soda gaplarning grammatik va mazmuniy munosabatidan tashkil topgan
butunlik qo’shma gap deyiladi.
Gap uchun muhim belgi kesimlikdir. Kesimlik belgisining miqdori gaplarni sodda va
qo’shma gaplarga ajratishga asos bo’ladi.
Qo’shma gap qismlarini bog’lovchi vositalar:
1. teng bog’lovchilar
2. ergashtiruvchi bog’lovchilar
3. nisbiy so’zlar
4. ko’makchili qurilmalar
5. shart mayli qo’shimchasi
6. yuklamalar
6

7. ohang
Qismlarining qanday bog’lovchi vositalar yordamida bog’lanishiga ko’ra qo’shma
gaplar 3 xil:
1. bog’langan qo’shma gap
2. ergashgan qo’shma gap
3. bog’lovchisiz qo’shma gap
Ergash gapning kesimi shart mayli shaklidagi fe’llar orqali ifodalanganda shart mayli
qo’shimchasi ergash gapni bosh gapga bog’lovchi vosita hisoblanadi.
Bosh gap tarkibidagi ko’rsatish olmoshi ma’nosini izohlash uchun qo’llangan ergash
gaplar bosh gapga –ki yuklamasi yordamida bog’lanadi.
Bosh gapga shart mayli qo’shimchasi yordamida bog’langan ergash gap bosh gapda
ifodalangan mazmunning yuzaga chiqish shartini yoki paytini bildiradi.
Bosh gapda ifodalangan mazmunning maqsadini, sababini bildiruvchi ergash gaplar
bosh gapga deb so’zi yordamida bog’lanadi.
Qismlari teng bog’lovchilar, bo’lsa, esa so’zlari, -u, yu, -da yuklamalari yordamida
bog’langan gaplar bog’langan qo’shma gaplar deyiladi.
Biriktiruvchi bog’lovchilari va, hamda, shu bog’lovchilar vazifasidagi –u, -yu, -da
yuklamalari yordamida bo’g’langan gaplar payt , sabab-natija munosabatini bildirib
keladi.
Zidlov bog’lovchilari bog’langan qo’shma gap qismlarini bog’lash bilan birga, ular
o’rtasida zidlik munosabati mavjudligini ham bildiradi.
Ayiruv bog`lovlovchilari qo`shma gap qisimlarini bo`g`lash bilan birga voqea
hodisalarning galma –gal ro`y berishini yoki ulardan biri amalga oshishini bildiradi.
7

Bosh gapda ifodalangan mazmunning sababini bildiruvchi ergash gaplar bosh gapga
shuning uchun, shu sababli, shu tufayli kabi ko`makchili qurilmalar yordamida
bog`lanadi.
Ergashtiruvchi bog`lovchili ergashgan qo’shma gaplar bosh gapga sabab-chunki ,
negaki maqsad-toki shart-agar, basharti, mabodo qiyoslash-chog’ishtiruv-go’yo, xuddi
bog’lovchilari yordamida bog’lanadi.
Ergashtiruvchi bog’lovchili ergashgan qo’shma gaplar bosh gapda ifodalangan
mazmunning sababi, maqsadi, shartini yoki qiyosini bildiradi.
Ergash gapni bosh gapga bog’lovchi vositalar:
1. ergashtiruvchi bog’lovchilar
2. ko’makchili qurilmalar
3. yuklamalar
4. nisbiy so’zlar
5. shart mayli shakli
Qismlari ergashtiruvchi bog’lovchilar yoki shu bog’lovchilar vazifasidagi so’zlar
yordamida bog’langan qo’shma gaplar ergashgan qo’shma gaplar deyiladi.
Bo’lsa, esa so’zlari qo’shma gap qismlarini bog’lash bilan birga ular o’rtasida
qiyoslash, zodlash munosabati mavjudligini ifodalaydi. Bo’lsa, esa so’zlari
qiyoslanuchi bo’lakdan keyin keladi.
Tarkibida ko’rsatish olmoshi mavjud bo’lgan ergash gapli qo’shma gaplar sodda gaplar
bilan ma’nodosh bo’ladi. Bunda ergash gap ko’rsatish olmoshi o’rniga qo’yiladi.
Ergash gap tarkibida qo’llanuvchi kim, nima, qancha, qanday, qayer kabi so’roq
olmoshlari bosh gap tarkibida shu, o’sha, shuncha, shunday olmoshlarini talab qiladi.
Bosh gap tarkibida ega vazifasida qo’llangan ko’rsatish olmoshining ma’nosini
izohlagan ergash gap ega ergash gap deyiladi.
8

Ega ergash gap bosh gapga nisbiy so’zlar (-kim –o’sha, qayer-o’sha yer kabi) yoki
bosh gap tarkibidagi – ki yuklamasi yordamida bog’lanadi.
Bosh gap tarkibidagi kesim vazifasida qo’llangan ko’rsatsh olmoshining ma’nosini
izohlab keluvchi ergash gap kesim ergash gap deyiladi.
Hol ergash gaplar o’z ichida payt, o’rin, sabab, maqsad, shart, daraja-miqdor ergash
gaplar singari turlarga bo’linadi.
Hol ergash gap bosh gapda ifodalangan mazmunning sababi, maqsadi, sharti, payti,
holati, miqdor-daraja ma’nolarini bildiradi. Tarkibidagi sodda gaplar bog’lovchi
vositalarsiz faqat ohang yordamida bog’langan gaplar bog’lovchisiz qo’shma
gaplar deyiladi. Qo’shma gap qismlari bir paytda yoki ketma-ket sodir bo’ladigan
voqea, hodisalarni ifodalasa , ular orasiga vergul qo’yiladi. Qo’shma gap qismlari
orasida o’xshatish, zidlash, shart munosabatlari ifodalansa, ular orasiga tire qo’yiladi.
(hamal keldi-amal keldi) Bosh gap tarkibida aniqlovchi vazifasida qo’llangan
ko’rsatish olmishining ma’nosini izohlagan gap aniqlovchi ergash gap deyiladi. Bosh
gap tarkibida to’ldiruvchi vazifasida qo’llangan ko’rsatish olmoshining ma’nosini
izohlab kelgan gap to’ldiruvchi ergash gap deyiladi. Birovning aynan keltirilgan gapi
ko’chirma gap deyiladi. Ko’chirma gap doimo muallif gapi bilan qo’llanadi.
So’zlovchining gapi muallif gapi hisoblanadi.
Ko’chirma gap o’zlashtirma gapga aylantirilganida uning kesimi to’ldiruvchiga, egasi
qaratqich aniqlovchiga aylantiriladi. Muallif gapining kesimidagi dedi so’zi aytdi so’zi
bilan almashadi.
Adabiy tilning ijtimoiy hayotdagi ma’lum soha doirasiga, ma’lum nutqiy vaziyatga
xoslangan ko’rinishi nutq uslubi deyiladi.
O’zbek ttilida quyidagi nutq uslublari mavjud:
1. so’zlashuv uslubi
2. publitsistik uslub
3. ilmiy uslub
9

4. rasmiy uslub
5. badiiy uslub
Ommaviy axborot vositalari uslubi publitsistik uslubdir. Bu uslubning muhim
xususiyati axborot berish va ta’sir qilish bo’lib, soddalikб tushunarlilik va ta’sirchanlik
til me’yoriga amal qilishdir. Ma’lum bir voqealikni badiiy tasvir vositalari orqali
obrazli ifodalovchi va shu yo’l bilan tinglovchiga estetik ta’sir etuvchi uslub badiiy
uslub deyiladi. Daliliy ma’lumotlar asosida chiqarilgan ilmiy xulosalarga asoslanuvchi,
har bir fan sohasining o’ziga xos atamalariga tayanuvchi, fikrni aniq bayon qiluvchi
uslub ilmiy uslub deyiladi. Oilada, ko’cha-ko’yda kishilarning fikr almashishi
jarayonidan qo’llanadigan nutq uslubi so’zlashuv uslubi deyiladi. Bu uslub adabiy va
oddiy so’zlashuv uslublaridan iborat.
Ish yuritish hujjatlari maqsad va vazifalarga ko’ra 4 xil:
1. tashkiliy hujjatlar
2. farmoyish hujjatlari
3. ma’lumot-axborot hujjatlari
4. xizmat yozishmalari
Adabiy tilning yozma rasmiy shakliga xos bo’lib, muayyan nutqiy qolip, qat’iy odat
tusiga kirib qolgan shakllariga ega bo’lgan nutq uslubi rasmiy uslub deyiladi.
1.2. Qo'shma gapning tarkibiy qismlari orasidagi ma’noviy munosabatga
ko‘ra turlari
Qo‘shma gapning tarkibiy qismlari orasidagi ma’noviy munosabatga ko‘ra
turlari.
Bu tasnifda qo‘shma gap tarkibidagi qism (gap)lar o‘rtasidagi ma’noviy munosabatga
asoslaniladi va ikkita muhim nuqtaga e’tibor qaratiladi:
1) qo‘shma gap tarkibiy qismlari orasida qanday ma’noviy munosabat (masalan, payt,
o‘rin, sabab, birin-ketinlik, bir vaqtdalik, izohlash, qiyoslash va h.) ifodalanganligi;
2) aynan bir ma’noning turli yo‘llar bilan ifodalanishi mumkinligi (yoki aksincha).
10

Shakl va mazmun munosabati nisbiy mutanosiblikda (ya’ni asimmetrik)
bo‘lganligi sababli qo‘shma gapda polisemiya va omonimiya hodisalari kuzatiladi.
Jumladan, payt munosabatini ifodalashda quyidagicha sinonimiya hodisasini
kuzatishimiz mumkin:
1. O‘qituvchi keldi, dars boshlandi.
2. O‘qituvchi kelsa, dars boshlanadi.
3. O‘qituvchi keldi-yu, dars boshlandi.
4. O‘qituvchi keldi, shu zahoti dars boshlandi va h.k.
Yoki shart shaklida bir nechta semantik munosabat ifodalanishi natijasida sintaktik
polisemiya hodisasi kuzatilishi mumkin:
a) payt ma’nosi - Borsam, ukam yo‘q ekan;
b) shart ma’nosi – Ozodaxon kelsa, aytaman;
d ) to‘siqsizlik ma’nosi - Aqidaxon kelsa ham, aytaman va h.k.
Qo‘shma gap tarkibiy qismlari orasidagi ma’noviy munosabatga ko‘ra tasnifi
bilan qo‘shma gap qismlari orasidagi funksional munosabatlarga ko‘ra tasnifi o‘zaro
bog‘liq. Tom ma’noda bu tasnif tarkibiy qismlarini o‘zaro bog‘lashga xizmat qiluvchi
bog‘lovchining o‘z ma’nolari bilan aloqador. Masalan, agar shart va payt ma’nolarini
beradi.
Bog‘lovchilar ma’nosi va gap semantikasi, juda ko‘p holatda bog‘lovchilarning
o‘zgarishi gaplararo o‘zaro munosabatlarning qisman yoki butunlay buzilishiga olib
keladi. Masalan, O‘qituvchi keldi, dars boshlandi qo‘shma gapi turli bog‘lovchi bilan
bog‘langanda har xil munosabatni yuzaga keltirishi mumkin. Jumladan:
O‘qituvchi keldi, dars boshlandi.
O‘qituvchi keldi, chunki dars boshlandi.
O‘qituvchi keldi, shu sababli dars boshlandi.
O‘qituvchi keldi, natijada dars boshlandi va h.k.
Bоg‘langan qo‘shma gap kоmpоnеntlarining o‘zarо mazmuniy munоsabatlari:
B iriktirish munоsabati
Bоg‘langan qo‘shma gap qismlari biriktiruvchi bоg‘lоvchilar yoki ularning
funksiyasini bajaruvchi yuklamalar yordamida alоqaga kirganda, ma’lum bir paytda
11

yoki kеtma-kеt yuzaga chiqadigan harakat-hоlatlar birlashtiriladi va bu bilan
uyushgan qisimlar hоsil qilinadi.
1. Qo‘shma gap kоmpоnеntlarida harakat-hоlat bir paytda yuzaga chiqadi:
Masalan: Chоrpоyaning bеrigi yonida qarigan Abdurahmоnbоy va ikki katta o‘g‘li
o‘tirar va bularning ro‘paralarida tuman bоylaridan bir nеcha kishi o‘tirar edi.
(S.Ayniy) Haftalar o‘tdi ham tugaldi savdо. (Оybеk)
2. Harakat-hоlat kеtma-kеt yuzaga chiqadi.
Chirоq o‘ngga qayrilib g‘оyib bo‘ladi-yu, hayal o‘tmay yaqinrоqdan ko‘zni
qamashtiradigan yog‘du sоchib chiqdi va bоsinqi mоtоr tоvushi eshitildi. (A.Qahhоr)
A yiruv munоsabati.
Bоg‘langanqo‘shma gaplarningayrim turlarida qismlaridan anglashilgan vоqеa-
hоdisa yoki harakat-hоlatlarning biri ro‘y bеrib, ikkinchisi ro‘y bеrmaydi va ular
galma-gal ro‘y bеradi. Bunday qo‘shma gaplar ayiruv munоsabatini ifоdalоvchi
qo‘shma gaplar dеyiladi. Qo‘shma gap qismlari umumiy bir fikrni, niyatni ifоdalash
uchun хizmat qiladi, shu umumiy bu fikrningelеmеntlari hisоblanadi. Ayiruv
munоsabatini ifоdalagan bоg‘langanqo‘shmagaplarningkоmpоnеntlario‘zarо
ayiruvchibоg‘lоvchilaryordamida birikadi.
Masalan: Ilgari ham kunlar shunday qizirmidi yo
Bu yil yoz issiqrоqmi? (Оybеk)
Bo‘yingizga bo‘ldim хumоr
Yo siz kеling yo mеn bоray. (Fоlklоr)
Yoki yеr yomоnmi? Urug‘ yomоnmi?
Yo bo‘lmasa ayb havоdami? (G‘.G‘ulоm)
Dam jahlim chiqadi, dam kulgim qistaydi. (Оybеk)
S abab – natija munоsabati.
Bоg‘langan qo‘shma gap qismlarining biridan anglashilgan mazmun
ikkinchisining ro‘y bеrishiga sabab bo‘ladi:Masalan: Anоr so‘zlar va Zaynab qalbi Tоl
bargiday dir-dir qaltirar. (H.Оlimjоn) Bu qo‘shma gapning ikkinchi qismi (Zaynab
qalbining titrashi, qaltirashi) birinchi qismdan anglashilgan harakatning (Anоrning
12

so‘zlashining) natijasidir. Qiz yalt etib Jamоlga qaradi-yu, yuragi hapriqib kеtdi.
(H.Оlimjоn)G‘amхоnada qashshоqlik kuldiVa оila tutday to‘kildi. (H.Оlimjоn)
Z idlash (qiyoslash munоsabati)
Qo‘shma gap qismlaridan anglashilgan harakat-hоlat bir-biriga zid qo‘yilishi,
qiyoslanishi mumkin. Bundan maqsab shuki, qismlardan anglashilgan bеlgi
хususiyatlarini bir-biriga zid qo‘yish, ular оrasidagi farqni ko‘rsatish, bir-biriga
nоmuvоfiq ekanini ko‘rsatishdir. Qo‘shma gap kоmpоnеntlari o‘zarо zidlоvchi
bоg‘lоvchilar yordamida bоg‘lanadi:Masalan: Tоvоqlar bo‘shadi, lеkin so‘fi «savоb»
bo‘ladi dеb, dasturхоnga to‘kilgan guruchlarni оg‘ziga sоlmоqda edi. (S.Ayniy)
Хоlmurоd bilan ko‘p gaplashgisi kеlar, lеkin ilоji bo‘lmas edi. (P.Tursun)
Qiyoslash munоsabati «bo‘lsa», «esa» bоg‘lоvchilari yordamida ham yuzaga chiqishi
mumkin: Masalan: Kоzimbеk qilmishidan xijоlat, Saida esa undan bir оg‘iz so‘z kutar
edi. (A.Qahhоr) Sеn shu ishni qilsang, bоydan qutulasan, mеn bo‘lsam, o‘z
maqsadimga yеtaman. (Hamza)
I zоhlash munоsabati.
Bоg‘langan qo‘shma gaplarningba’zilarida kоmpоnеntlarning biri ikkinchisining
mazmuniga izоh bo‘ladi, uni to‘ldiradi. Kоmpоnеntlar biri ikkinchisiga umumiy izоh
bo‘lishi, yoki birоr bo‘lakning ma’nоsinianiqlashi, to‘ldirishi mumkin: Masalan: Mulla
Hakim, bir nоzik ish bоr. Lеkin хayrli ish. (Оybеk) Ertasiga ham оvchilar qaytmadilar
va bu hоl qishlоq ahоlisini tashvishga sоldi. Bоyning zulmi bоrgan sari оrtdi va bu
hоl esa хalqning g‘azabini yanada kuchaytirdi.
Bоg‘langanqo‘shmagapkоmpоnеntlari ba’zan tеng bоg‘lоvchilarning yonma-
yon kеlishi natijasida ham bоg‘lanishi mumkin: Masalan: Hamоn chоpib bоrar Va
lеkin ko‘kragi qоn. (H.Оlimjоn)
Оg‘zaki nutqda «ammо», «lеkin» bоg‘lоvchisi ham aktiv qo‘llanadi.
13

II.BOB. QO'SHMA GAP ORASIDA PAYT MUNOSABATINING YUZAGA
CHIQISHI
2.1. Q o'shma gap ning qismlari orasidagi funksional munosabatlarga ko‘ra
turlari
Qo‘shma gapning qismlari orasidagi funksional munosabatlarga ko‘ra turlari. Bu
tasnifda qo‘shma gap tarkibidagi gaplar bir-biriga qanday sintaktik munosabatda
ekanligi nazarda tutiladi. Qismlari orasida funksional munosabatiga ko‘ra qo‘shma gap
har xil bo‘ladi. So‘z qo‘shilmasida, uyushiq bo‘lakda bo‘lgani kabi, gap orasidagi
munosabat tenglik (birikish, zidlanish, ayirish) yoki tobelik tabiatida bo‘lishi mumkin.
Tenglik munosabati ko‘p holatda faqat ohang bilan bog‘langan qo‘shma gap, yuklama
bilan bog‘langan qo‘shma gap esa teng bog‘lovchilar vositasida bog‘langan qo‘shma
gap orasida ko‘riladi. Bog‘lovchi va yuklamaning ma’nosiga ko‘ra qo‘shma gap
tarkibiy qismlari orasidagi munosabat:
a) mo‘tadil birin-ketinlik: Bahor boshlandi, dalada ishlar qizidi. Bahor boshlandi va
dalada ishlar qizidi;
b) uzilmas birin - ketinlik: Bahor boshlandi - yu, dalada ishlar qizidi;
d ) ayiruv: Goh yig‘ladi, goh kuldi;
e ) zidlov: Keldi, lekin gapirmadi. Tortindi, lekin kirdi;
Qo‘shma gap tarkibiy qismlari orasida tobelik aloqasi mohiyatan so‘z birikmasi
tarkibiy qismlari orasidagi hokim–tobelik munosabati bilan o‘xshash. Farq shundaki,
bunda tobe qism ham, hokim qism ham alohida gap bilan ifodalanadi. Bu masala
tilshunosligimizda «Ergash gapli qo‘shma gaplar» mavzusi doirasida chuqur va
atroflicha o‘rganilgan.
Gap bo‘laklariga muvofiq ravishda bunday qo‘shma gaplar 5 turga ajratiladi.
Kesim tobe gapli qo‘shma gap: Meni hayratda qoldirgan narsa shuki, qiz juda og‘ir
yarador bo‘lishiga qaramay jilmayar edi.(Oyd)
Ega tobe gapli qo‘shma gap: Kim birovga chuqur qazisa, unga o‘zi yiqiladi. (Maq)
Hol tobe gapli qo‘shma gap: Yomg‘ir aralash qor yog‘ib turgan bo‘lsa ham, u negadir
shoshilmas, xayol bilan band edi.(O.Yoq)
14

To‘ldiruvchi tobe gapli qo‘shma gap: Shunga erishishimiz kerakki, ayollar hayotning
har bir sohasida erlar bilan teng bo‘lsin. (A.Qah)
Aniqlovchi tobe gapli qo‘shma gap: Umrlar bo‘ladiki, tirigida o‘likdir. Umrlar
bo‘ladiki, mangulikka tirikdir.(M.Shayx)
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, bu tasnif ma’no bilan bog‘liq bo‘lganligi sababli
bir qo‘shma gapning o‘zi xilma-xil tasnif etilishi mumkin.
I. Bosh gapda olmosh bilan ifodalangan eganing yoki qo‘llanilmagan eganing
mazmunini izohlab, to‘ldirib, konkretlashtirib keladigan ergash gap ega ergash gap
deyiladi. Masalan, Kimki mehnatni sevsa, hurmatga sazovor bo‘ladi. («Saodat»)
gapida birinchi komponent (ergash gap) ikkinchi komponentdagi (bosh gapdagi) u
olmoshi bilan ifodalangan eganing mazmunini konkretlashtirgan: u hurmatga sazovor
bo‘ladi. - Mehnatni sevgan hurmatga sazovor bo‘ladi.
1) Ega ergash gapli qo‘shma gaplarda ergash gap sostavida uning egasi sifatida kim,
kimda kim, har kim, har kimki, nima, nimaiki, nimaki, qaysi, qaysi kishi, shunisi, shu
narsa kabi nisbiy so‘zlar; bosh gap sostavida, uni egasi sifatida – o‘sha, shu, o‘zi,
o‘sha narsa, hamma, hammasi, barcha, barchasi kabi nisbiy so‘zlar bir-biriga
muvofiqlashib qo‘llaniladi: Kimki mehnatdan qo‘rqmasa, u tuproqdan oltin ajratadi.
(«Saodat»). Har kimki vafo qilsa, vafo topqusidir, Har kimki jafo qilsa, jafo topqusidir.
(Bobur)
2) Ega ergash gap bosh gapga quyidagi vositalar (ergashtiruvchi vositalar) bilan
tutashadi: Fe'lning shart mayli formasi -sa elementi bilan: Kimki birovga choh qazisa,
o‘zi yiqiladi. (Maqol)-r, -ar, ekan, -mas, ekan shakli orqali. Bunda ergash gapning
kesimi sifatdoshning -r, -ar, -mas shakli ekan yordamida yasalgan formada kelib, bosh
gapga bog‘lanadi va bosh gapdagi olmosh egani izohlaydi: Kimki el-yurt xizmatida
bo‘lar ekan, u hech qachon yomonlik ko‘rmaydi. Kimki birovning haqidan tortinmas
ekan, u, albatta, xor bo‘ladi. Kimki dilozor erur o‘zi el ichra xor erur.
-ki orqali. Bunda -ki bosh gapning kesimi bilan shakllanadi: Bu yerning shunisi
yaxshiki, istagancha kasb o‘rganish mumkin. Javobingizdan shu narsa aniq bo‘ldiki,
til-adabiyotni sevar ekansiz. Ikki soatdan keyin ma’lum bo‘ladiki, Qalandarov rayonga
jo‘nab ketibdi. (A.Q) Bu turdagi ega ergash gaplar ma’lumki, ayonki, ravshanki,
15

ko‘rinib turibdiki, anglashiladiki kabi kirish so‘z, kirish ibora xarakteridagi bir sostavli
(ko‘pincha egasi qo‘llanilmaydi) gaplarni ham izohlab keladi: Ma’lumki, ota-
bobolarimiz yerni ardoqlagan, nonni ko‘ziga surib e’zozlagan. Shunisi qiziqki,
laboratoriya bir hafta davomida ishlamagan. (As.M) Ko‘rinib turibdiki, shaxsiy
manfaatni davlat manfaatidan ajrata olmaysiz. (As.M)
-mi. Ega ergash gap bosh gapga so‘roq yuklamasi -mi orqali birikadi. Bosh gap so‘roq
gap tarzida shakllangan bo‘lsa ham, ergash gapdagi voqeani eslatish, yodga tushirish
mazmunini bildiradi: O‘sha esingdami, men uni qayta ko‘rolmadim. («Saodat»)
Esingizdami, yozgan xatlarimning birida sizdan hisob so‘rayman degan edim-u. (A.Q) -
ku. Bu yuklama bilan birikkan qo‘shma gaplarda bosh gap mazmunan kirish gapga
yaqin bo‘ladi: Ko‘nglingizga kelmasin-ku, odam har xil bo‘lar ekan (A.Q) Ega ergash
gaplar bosh gap bilan qaysi grammatik vositalar orqali bog‘lanishga qarab, turlicha
o‘rinlashadi. Fe'lning shart mayli (-sa), sifatdoshning to‘liqsiz fe'l bilan birikishidan
hosil bo‘lgan formalari (-r,-ar ekan, -mas ekan) orqali birikkanda, biriktiruvchi
vositalar ergash gap tarkibida bo‘ladi. Ergash gap bosh gapga -ki, -mi, -ku
bog‘lovchilari orqali birikkanda, ergash gap ikkinchi, bosh gapga birinchi o‘rinda
keladi. Tutashtiruvchi vositalar bosh gap tarkibida bo‘ladi.
3) Kimki mehnat mashaqqatlaridan qo‘rqmasa, u toshdan dur, tuproqdan oltin
ajratadi. (O) Tahlili: Ikki gapdan tuzilgan. Birinchi gap ergash, ikkinchisi bosh gap.
Birinchi gapda kimki, ikkinchisida u nisbiy olmoshlari qo‘llanilgan. Birinchi gap
ikkinchi gapdagi ega funksiyasida kelgan u olmoshini izohlagan – ega egrash gap. Ega
ergash gap bosh gapga –sa bog‘lovchisi orqali birikkan bo‘lib, birinchi o‘rinda, bosh
gap, ikkinchi o‘rinda -sa bog‘lovchisi ergash gap tarkibida kelgan.
II. Bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan kesimning mazmuni izohlab,
konkretlashtirib keluvchi, ergash gaplar kesim ergash gap deyiladi: Maqsadim shuki,
jahonda tinchlik bo‘lsin. Bu gapda bosh komponentning kesimi olmosh bilan
ifodalanaganligidan mavhum xarakterga ega. Mana shu kesim mazmunini
konkretlashtirish uchun boshqa bir aniqlovchi komponent (jahonda tinchlik bo‘lsin)
keltiriladi, bu komponent orqali bosh gapning kesimi reallashadi : Maqsadim – jahonda
tinchlik bo‘lsin.
16

1) Kesim ergash gapli qo‘shma gaplarda bosh gap tarkibida - kesim funksiyasida shuki,
shu yerdaki, shundaki, shundan iboratki, shu bo‘ldiki, shu ediki, shumidiki, kimsanki,
nimasanki kabi so‘zlar qo‘llaniladi va ularning mazmuni ergash gap tomonidan
konkretlashtiriladi. Bularga doir misollar kiritamiz. Shuki: ko‘nglingiz uchun bitta
qo‘shig‘imni aytib beraman, ammo shartim shuki, Umarali aka, kulmaysiz. (O) Shu
yerdaki: muvaffaqqiyatlarimizning boisi shu yerdaki, biz agrotexnika qoidalariga to‘la
rioya qilamiz. (Gazeta) Shundan iboratki: masalaning mohiyati shundan iboratki, bu
qurilishlarni loyihalash va boshqarish tajribasida katta xato va yetishmovchiliklar
oshkor bo‘lyapti. (As.M) Shumidiki: Sizdan umidimiz shumidiki, do‘stlarning yuziga tik
boqadigan, dag‘al muomala qiladigan qiliqlar chiqaribsiz. («Guliston») Shunda ediki,
shu bo‘ldiki: G‘ofur G‘ulomning usta san’atkorligi shunday ediki, u hayotni chuqur
bilar, uni ustalik bilan she’rga ko‘chiradi. («Guliston»)Majlisni olib borishdagi
hurmatsizlik shu bo‘ladiki, rais kun tartibini e’lon qilmasdan so‘zga tushib ketdi. (A.Q)
Kim bo‘libsanki: kim bo‘libsanki, dag‘dag‘ang olamga sig‘maydi. (Mushtum) Nimaiki,
nima ekanki : u nimaki sen unga bunchalar sehrlanib qolibsan, qizim. («Guliston»)U
nima ekanki, seni kuldirar ekan-u, meni yig‘latar ekan. (A.Q) Bosh gapning kesimi
yuqoridagi formalar bilan ifodalangan ergash gapli qo‘shma gaplar mazmun jihatidan
ma’lum farqlarga ega, albatta. Kesim ergash gap bosh gapdagi sostavli ot kesimning ot
qismini izohlab ham keladi: Yer koptok emaski, bir tepib uchirsang. (A.Q) Odam bolasi
sirkning oti emaski, qamchin qarsillaganda, cho‘kkalasa.
2) Kesim ergash gap, asosan, -ki bog‘lovchisi bilan bosh gapga birikadi. -Ki bosh gap
tarkibida, bosh gap birinchi o‘rinda, ergash gap ikkinchi o‘rinda keladi: Umid shulkim,
tole yor bo‘lsin. (G‘.G‘)
3) Bu kitobni tushunishning birinchi sharti shuki, to‘g‘ri va diqqat bilan o‘qiy bilishdir.
(K.D) Tahlili: Ikkita gapdan tuzilgan. Birinchi gap bosh gap, ikkinchisi ergash gap.
Ikkinchi gap bosh gapdagi shu olmoshi bilan ifodalangan kesimni izohlagan – kesim
ergash gap. Ega ergash gap bosh gapga -ki bog‘lovchisi bilan birikkan bo‘lib, bosh gap
birinchi o‘rinda, ergash gap ikkinchi o‘rinda, bog‘lovchi bosh gap tarkibida.Chizmasi:
17

III. Bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan to‘ldiruvchini yoki qo‘llanilmagan
to‘ldiruvchining mazmunini izohlab, konkretlashtirib keluvchi gaplar to‘ldiruvchi
ergash gap deyiladi. Masalan, Shuni aytib o‘tayki, kema butun mas’uliyatni o‘z ustiga
olgan, kema darg‘asining buyrug‘i bilangina u to‘lqinlarni yorib, dengizlar osha oladi.
(«K.D») gapida ergash gap (keyingi gap) bosh gapdagi (birinchi gap) olmosh (shuni)
bilan ifodalangan mavhum bo‘lakning – to‘ldiruvchining mazmunini izohlab, to‘ldirib
kelgan: Shuni, ya’ni kema butun mas’uliyatini o‘z ustiga olgan kema darg‘asining
buyrug‘i bilangina to‘lqinlarni yorib, dengizlar osha olishni, aytib o‘tay.
1) To‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplarda nisbiy so‘zlarning qo‘llanilishida o‘ziga
xoslik bor. Bosh gap birinchi o‘rinda kelganda, uning tarkibida shuni, shu narsani, bir
narsani, shunga, shu narsaga kabi olmoshlar qo‘llaniladi va bu izohlanadi: Bu
olmoshlar ergash komponentda biror formada takrorlanib qo‘llanmaydi: Shuni
bilamanki, mashinaga ajratilgan kattakon bir kartaga Arslonbek akam mo‘ylovchi
qilib odam qo‘ydirib yubordilar. (A.Q) gapining bosh komponentida «shuni»
bo‘lagining mosi keyingi gapda bo‘lmaydi. Ergash komponent birinchi o‘rinda
kelganda, ergash gap tarkibida nimaga, kimni, nimani, kimga, nima, nimani, kim bilan,
nima bilan bosh gap tarkibida uni, shuni, o‘shani, hammasini, barchasini, barini, o‘sha
bilan, shu bilan, u bilan kabi nisbiy so‘zlar bir-biriga muvofiqlashib keladi.
To‘ldiruvchi ergash gaplarni ana shu izohlanishi kerak bo‘lgan nisbiy so‘zlarning
(obyektning) xususiyatiga ko‘ra ikkiga ajratish mumkin. Bosh gapdagi vositasiz
to‘ldiruvchini izohlaydigan ergash gap, bosh gapdagi vositali to‘ldiruvchini
izohlaydigan ergash gap. Vositasiz to‘ldiruvchisi izohlanayotgan qo‘shma gaplarda
bosh gapning kesimi o‘timli fe'llar orqali ifodalanadi: Oygul, siz shuni yaxshi bilingki,
sizning juda ko‘p samimiy do‘stlaringiz bor. (Sh.Y) Ona biladiki, endi har nahor, butun
Vatan bo‘ylab to‘lishar bahor. Vositali to‘ldiruvchisi izohlanayotgan qo‘shma
gaplarda o‘timsiz fe'llar bosh gapning kesimi bo‘lib keladi. Shunga erishmog‘imiz
kerakki, moddiy va ma’naviy boyliklardan hamma teng bahramand bo‘lsin . Ko‘p
18

hollarda ergash gap tomonidan izohlanishi kerak bo‘lgan bosh gapdagi olmosh bilan
ifodalangan to‘ldiruvchi qo‘llanmaydi - «tushib qoladi». Biroq qo‘llanilmagan bu
obyekt uning vositali yoki vositasiz to‘ldiruvchi ekanligi, boshqaruvchi bo‘lak -
kesimdan anglashilib turadi. Ergash gaplar mana shu ifodalanmagan - elipsisga
uchragan bo‘lakning funksiyasini ham konkretlashtiradi - o‘rnini qoplaydi
(kompensatsiya qiladi). Masalan, Bilib qo‘yki, seni Vatan kutadi. (G‘.G‘) gapining
kesimi o‘timli fe'l, qo‘llanilmagan bo‘lak (shuni, shu narsani) vositasiz to‘ldiruvchi.
Bosh gapdagi izohlanishi kerak bo‘lgan to‘ldiruvchilar quyidagicha shakllanadi:
Tushum kelishigida: Shuni unutmangki, Davron erishilgan yutuqlar bilan xotirjam
bo‘lib qololmaydi. Jo‘nalish kelishigida: Men shu narsaga aminmanki, tinchlik urushni
yengadi. Chiqish kelishigi formasida: Shu narsadan xavotirlanamanki kanalni qazib
bitkazmasak, suvsiz qolamiz. («Guliston»)
2) To‘ldiruvchi ergash gapni biriktiruvchi vositalar quyidagilar: -ki: Hech qachon
esimizdan chiqarmaylikki, ayollar o‘tmishda hammadan ko‘p zulm ko‘rgan . (As.M)
-mi: Bilasizmi, paxtakorning shuhrati olamga ketgan . -ku: Bilasiz-ku, mardning so‘zi
bir bo‘lur, birgalashsak, dushman qo‘li tang bo‘lur. (I) deb: Yaxshilik hech vaqt
unutilmaydi, yomonlik hech vaqt jazosiz qolmaydi deb, bekorga aytmaganlar. (K.D)
-chi: Chiqib ko‘r-chi, kimlar kelibdi . -sa: Kimda kim Go‘ro‘g‘lining G‘irotini olib kelsa,
Shunga berarkan Nigorxon qizini. (I) Ergash gap -ki, -ku, -mi,-chi yordamchilari orqali
bosh gapga biriksa, bosh gap birinchi (bog‘lovchi vositalar bosh gap tarkibida), ergash
gap ikkinchi; -sa, deb yordamchilari bilan biriksa, ergash gap birinchi (bog‘lovchi
vositalar ergash gap tarkibida), bosh gap ikkinchi o‘rinda keladi. Ba’zan bosh gap har
xil sabab bilan ergash gapning o‘rtasiga tushib qoladi. Bunda bosh gap kirish gap
xarakteriga ega bo‘ladi. Alisher, buni yaxshi bilasizki, bolalik yillaridayoq
badialar ijod qilib «Zullisonayn» laqabi-la shuhrat topdilar. (O)
3) Men shu narsaga aminmanki, tinchlik urushni yengadi.
Ikki gapdan tuzilgan. Birinchi gap bosh gap, ikkinchi gap ergash gap. Ikkinchi gap
bosh gapdagi olmosh (shu narsa) bilan ifodalangan to‘ldiruvchini izohlagan–
to‘ldiruvchi ergash gap. To‘ldiruvchi ergash gap bosh gapga -ki bog‘lovchisi orqali
19

birikkan bo‘lib, bosh gap birinchi, ergash gap ikkinchi o‘rinda, -ki bog‘lovchisi bosh
gap tarkibidan kelgan. Chizmasi:
IV. Bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan aniqlovchini yoki qo‘llanmagan
aniqlovchini izohlab, to‘ldirib keluvchi, oydinlashtiruvchi ergash gaplar aniqlovchi
ergash gap deyiladi. Masalan: O‘zbekiston shunday diyorki, fasllari gulga o‘ralgan.
(U) gapida ergash gap (fasllari gulga o‘ralgan) bosh gapdagi aniqlovchi funksiyasida
qo‘llanilgan shunday so‘zini izohlab, oydinlashtirib kelgan. Bu qo‘shma gapni
transformatsiya qilganda, yaqqol seziladi: bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan
bo‘lak (shunday) funksiyasida endi aniqlovchi ergash gap (fasllari gulga o‘ralgan)
qo‘llanilgan bo‘ladi. Qiyoslang: O‘zbekiston shunday diyorki, fasllar gulga o‘ralgan. -
O‘zbekiston fasllari gulga o‘ralgan diyor.
1) Bosh gap birinchi o‘rinda kelganda, uning aniqlovchisi sifatida shunday, ba’zi, bir
xil, ayrim, bir, ba’zi bir, hech bir, shunday bir kabi nisbiy olmoshlari qo‘llaniladi va
bular ergash gap tomonidan konkretlashtiriladi. Shunday bir: Endi shunday bir hikoya
aytib berki, unda doimo shoshiladigan, ishning orqa-o‘ngini o‘ylamasdan harakat
qiladigan bir odamning ahvoli ta’sir etilsin... (K.D) Ba’zi, ba’zi bir, ayrim: Ba’zi bir
rahbar xodimlarimiz borki, ular tanqiddan to‘g‘ri xulosa chiqarmaydilar. Ayrim ilmiy
muassasalar borki, unda fan yutuqlarini ishlab chiqarishga faol tatbiq etish yomon
yo‘lga qo‘yilgan. Bir: Bir vatanning o‘g‘li menkim, har taraf gul, lola, bog‘. (G‘.G‘)
Hech bir: hech bir ona yo‘qki, farzandiga ichi achimasa . Bosh gap tarkibidagi
qo‘llangan shunday, ba’zi bir, ba’zi, bir xil, ayrim, bir kabi so‘zlar ko‘p hollarda bir-
biriga sinonim bo‘lib ham qo‘llaniladi: Shunday bir (bir xil, ayrim, ba’zi) olimlar g‘am
bo‘lganki, ular ijodda hech qachon to‘xtab qolmaganlar. Bosh gap ikkinchi o‘rinda
kelganda, ergash gap tarkibida kim, kimki, kimning, bosh gap tarkibidagi olmoshlar
ergash gap tomonidan oydinlashtiriladi . Kim egri bo‘lsa, uning taqdiri fojiali bo‘ladi.
Kimki, olimlardan hayo qilmasa, ularni hurmat etmasa, ularning afzalliklarini e’tirof
etmasa, ularni haqoratlardan qutqarmasa, unday odamning aqli zoye ketadi va hayoti
barbod bo‘ladi. («K.D) Ergash gap ba’zan bosh gapdagi shu, u, o‘sha, uning,
20

o‘shaning so‘zlari bilan ifodalangan aniqlovchining ma’nosini ham oydinlashtiradi.
Bunda ergash gap tarkibida qaysi, qanday, qay kabi nisbiy olmoshlar qatnashadi: qaysi
kitob sizga yoqsa, o‘sha kitobni xarid qilamiz. Siz qaysi fakultetni lozim ko‘rsangiz,
men shu (o‘sha) fakultetga hujjat topshirishga roziman . Ba’zan ma’lum qonuniyat,
masalan, ekonimiya asosida, bosh gapdagi izohlanishi kerak bo‘lgan aniqlovchi
qo‘llanmasligi (ellipsisga uchrashi) mumkin. Ergash gap mana shu qo‘llanmagan
bo‘lakni izohlaydi. Umrlar bo‘ladiki, tirigida o‘likdir, Odamlar bo‘ladiki, o‘ligida
tirikdir. (M.Shayxzoda) Odam borki, odamlarning naqshidir, Odam borki, undan
hayvon yaxshidir. (N)
2) Aniqlovchi ergash gap bosh gapga quyidagi vositalar bilan birikadi: -ki: Shunday
odam haqida xabar keltirdimki, uning har bir so‘zi gavhardir. (O) -sa: Kimning ko‘ngli
to‘g‘ri bo‘lsa, uning yo‘li ham to‘g‘ri bo‘ladi. Ergash gap -ki yordamida bosh gap
bilan biriksa, bosh gap birinchi, ergash gap ikkinchi o‘rinda keladi va bog‘lovchi bosh
gap tarkibida bo‘ladi. Agar ergash gap -sa elementi bilan bosh gap biriksa, ergash gap
birinchi, bosh gap ikkinchi o‘rinda keladi, bog‘lovchi ergash gapni kesimi tarkibida
bo‘ladi. Bu shunday ajib diyorki, uning zo‘r ko‘zgusi oydir. (H.O) Ikkita gapdan
tuzilgan. Birinchisi bosh gap, ikkinchisi ergash gap. Ikkinchi komponentdagi
aniqlovchi (shunday olmoshni) izohlagan – aniqlovchi ergash gap. Komponentlar -ki
bog‘lovchisi orqali birikkan; bosh gap birinchi, ergash gap ikkinchi o‘rinda, bog‘lovchi
bosh gap tarkibida.
2.2. Qo'shma gap qismlari orasida payt munosabati
Qismlarining o`zaro bog`lovchi vositalarsiz birikishidan tuzilgan qo`shma gap
bog`lovchisiz qo`shma gap deyiladi. Bunday qo`shma gaplarda predikativ qismlarni
mazmun va qurilish jihatdan bog`lashda intonatsiya (ohang) etakchi vazifa bajaradi.
Masalan: Tashqarida qor uchqunlanib turar , daraxtlarning shoxlari kumush rangda
tovlanib, ko`zni qamashtirardi. (J.Abdullaxonov). Bog`lovchisiz qo`shma gaplarning
qismlari ko`pincha tenglik intonatsiyasi orqali bog`lanadi. Masalan: Oldindan salqin
shabada esa boshladi, yo`l qishloqning tutzor ko`chasiga kirdi. (SH.Xolmirzaev).
Piyozning po`sti ko`p, yomonning do`sti ko`p. (Maqol). Ba’zan bunday qo`shma
gaplarning predikativ qismlari tobelik intonatsiyasi bilan bog`lanishi mumkin.
21

Masalan: Ortiq ham o`zicha quvonib qo`ydi: sintetik o`tovning narhi salkam ikki ming
so`m... (P.Qodirov). SHuning uchun ham tenglik intonatsiyasi orqali tuzilgan
bog`lovchisiz qo`shma gap mazmunan bog`langan qo`shma gapga, tobelik
intonatsiyasi orqali tuzilgan bog`lovchisiz qo`shma gap ergashgan qo`shma gapga mos
keladi. Ammo ba’zi bir bog`lovchisiz qo`shma gap qismlari orasidagi intonatsiya
tenglik va tobelik holatidan o`zgacha bo`ladi. Masalan: So`z doriga o`xshaydi,
ortiqchasi zarar keltiradi. («Oz-oz o`rganib dono bo`lur»). Bog`lovchisiz qo`shma gap
qismlarining qanday shakllanishiga ko`ra, ikki xil bo`ladi:
1. Bir tipdagi qismlardan tashkil topgan bog`lovchisiz qo`shma gap. Bu xil qo`shma
gap qismlarining kesimlari bir xil shakllangan bo`ladi: CHin muhabbat husn tanlamas,
Husn uchun sevmas vafodor. (SHukrullo).
Bir tipdagi qismlardan tashkil topgan bog`lovchisiz qo`shma gap qismlari orasidagi
semantik munosabatlar quyidagicha bo`ladi:
1. Bir paytda sodir bo`ladigan voqea-hodisalar anglashiladi: Motor esa zo`r berib
tirillar, mashina silkinar edi. (CH.Aytmatov).
Bunday paytda butun vujudida ajoyib bir safarbarlik sezar, xotirasi, zehni, shuuri bir
nuqta atrofida inoq to`planardi. (P.Qodirov).
2. Ketma-ket ro`y beradigan voqea-hodisalar anglashiladi: Tog` tepasida
to`planayotgan bulutlar tushga borib quyuqlashib ketdi, oftob g`oyib bo`ldi.
(P.Qodirov).
3. Voqea-hodisalar qiyoslanadi: Bahodir qo`shinga boshchilik qiladi, donishmand yo`l
ochib beradi. («Oz-oz o`rganib dono bo`lur»). YAngi libos – oroyish, yaxshi yo`ldosh
– osoyish. (Maqol).
4. Voqea-hodisalar qiyoslanadi: Adolatparvar bo`lish oson - e’tiqoding uchun
kurashish qiyin. (F.Musajonov).
22

II. Turli tipdagi qismlardan tashkil topgan bog`lovchisiz qo`shma gap. Bu xildagi
qo`shma gap qismlarining kesimlari turlicha shakllanadi. Bunda qo`shma gap
qismlaridan anglashilgan voqea-hodisalar bir-biriga bog`liq bo`ladi. Masalan: Aqlli,
farosatli, ilmu hunarli kishilar bilan do`st bo`l. Hunarsiz kishida xosiyat bo`lmaydi.
(«Oz-oz o`rganib dono bo`lur»).
Bog`lovchisiz qo`shma gapning bu turida tarkibidagi qismlar orasida quyidagi
semantik munosabatlar yuzaga keladi:
1. Sabab munosabati anglashiladi: Havo yaxshi , dalada dehqonlar yig`im-terim bilan
ovora. (Oybek). Nomarddan yordam so`rama, yuzingga soladi. (Maqol).
2. Payt munosabati anglashiladi: Quyosh pasayib oppoq cho`qqilar ustiga qo`na
boshlagan, tog`ning qori ko`zni olar darajada yaltiraydi. (P.Qodirov).
3. To`siqsizlik munosabati anglashiladi: Bular bizni oyoq osti qilib tepyapti, sen uyda
baqrayib o`tiribsan. (P.Qodirov). Biz ilmdan yiroqmiz, tajriba bor, xolos.
(J.Abdullaxonov).
4. Natija munosabati anglashiladi: SHuncha xo`jalik yangi uylarga ko`chib kirdi,
Oyko`l butunlay o`zgarib ketdi. (P.Qodirov).
5. Izoh munosabati anglashiladi: ... bir narsa mening esimda turibdi: Oyko`l g`allani
ko`p olgan yillari chorvasi ham hozirgidan besh barobar ko`p edi. (P.Qodirov). Bu
gapdan Ismat bobo bir cho`chib tushdi: u Kattaevning eng yaqin kishilaridan edi.
(P.Qodirov).
6. SHart munosabati anglashiladi: Ozroq kutib turgin, tez kelaman. (S.Ahmad).
Bog`lovchisiz qo`shma gaplarda tinish belgilari quyidagicha ishlatiladi:
1. Bog`lovchisiz qo`shma gap qismlaridan bir paytda yoki ketma-ket ro`y beradigan
voqea-hodisalar anglashilsa, ular bir-biridan vergul bilan ajratiladi. Masalan:
23

Qushbegiga qaradim, ul ham manim og`zimga qarab turar edi. (A.Qodiriy). Siz
marg`ilonlik og`aynilarni qipchoqlarga qarshi oyoqlantirmoqchi bo`lasiz, buni ham
yaxshi bilamiz... (A.Qodiriy).
2. Bog`lovchisiz qo`shma gap qismlari mazmun jihatdan mustaqilroq bo`lsa yoki ular
turkibida vergul ishlatilgan bo`lsa, qo`shma gap tarkibidagi qismlar bir-biridan nuqtali
vergul bilan ajratilib yoziladi. Masalan: Ishing bo`lmasa kitob o`qi, husnixat ol; sen
kulolning qizi emassan... (A.Qodiriy). YOsh chog`ida ... qattiqchilikda o`sdi; uning
ba’zi yarashmagan harakatlari balki o`sha qattiqchilikning ruhga singib qolgan yomon
ta’sirdir. (A.Qodiriy).
3. Bog`lovchisiz qo`shma gap tarkibidagi ikkinchi gap birinchi gapning biror bo`lagini
izohlasa, uning mazmunini to`ldirsa, qismlar orasiga ikki nuqta qo`yiladi. Masalan:
Arslonbob yong`oqlariga kelganda shuni aytmoqchiman: bular nihoyatda noyob , zotli
yong`oqlar. (J.Abdullaxonov). Xolbek bir narsani endi sezmoqda edi: Avaz bilan
Hulkar unga negadir kerak edi. (P.Qodirov).
4. Bog`lovchisiz qo`shma gap qismlari bir-biridan tire orqali ajratiladi. Quyidagi
holatlarda qo`shma gap qismlari orasiga tire qo`yiladi:
1) qo`shma tarkibidagi gaplar mazmunan zid bo`lsa: Kiygan to`ning eskiydi –
kiydirganing eskimas. (Maqol).
2) birinchi gap ikkinchi gap kesimidan anglashilgan ish-harakatning bajarilish natijasi
yoki shartini bildirsa: Qaring bor – barang bor. (Maqol).
3) birinchi gap mazmuni ikkinchi gap mazmuniga o`xshatilsa: Qor yog`di – don
yog`di. (Maqol). Vaqting ketdi – baxting ketdi. (Maqol).
4) qismlardan tez almashinuvchi voqea-hodisalar anglashilsa: - Hoy, oyimcha, sen
yaxshi bo`lding – biz yomon bo`lib qoldikmi hali?... (P.Qodirov). SHu payt oy bulutlar
orasidan suzib chiqdi – kamtigi bulutning chetiga urilib, sho`x bir silkinib qo`yganday
ko`rindi. (P.Qodirov).
24

Qo`shma gaplar komponentlarning soniga ko`ra, ikki xil bo`ladi: 1) ikki komponentli
qo`shma gaplar (bog`langan, ergashgan, bog`lovchisiz qo`shma gaplar bahsiga
qarang), 2) ko`p komponentli (murakkab) qo`shma gaplar.
Ko`p komponentli (murakkab) qo`shma gaplar uch va undan ortiq komponentlarning
mazmun va grammatik jihatdan birikishidan hosil bo`ladi.
Murakkab qo`shma gap tarkibidagi qismlar (komponentlar) o`zaro turlicha
munosabatda bo`ladi. SHunga ko`ra, murakkab qo`shma gaplar quyidagi turlarga
bo`linadi:
1. Bog`langan qo`shma gap toifasidagi (bog`lanish yo`li bilan tuzilgan) murakkab
qo`shma gap.
2. Ergashgan qo`shma gap toifasidagi (ergashish yo`li bilan tuzilgan) murakkab
qo`shma gap.
3. Bog`lovchisiz qo`shma gap toifasidagi (bog`lovchi vositalarsiz tuzilgan) murakkab
qo`shma gap.
4. Aralash tipdagi tuzilgan murakkab qo`shma gap.
Bog`langan qo`shma gap toifasidagi (bog`lanish yo`li bilan tuzilgan) murakkab
qo`shma gap.
Bog`langan qo`shma gap toifasidagi (bog`lanish yo`li bilan tuzilgan) murakkab
qo`shma gap komponentlari (qismlari) o`zaro teng bog`lovchilar yoki teng
bog`lovchilar vazifasidagi yuklamalar orqali sintaktik aloqaga kirishadi. Bunday
murakkab qo`shma gap, tarkibidagi komponentlarning bog`lanish usullariga ko`ra,
shuningdek, ularning semantik munosabatlariga ko`ra, bog`langan qo`shma gapdan
farq qilmaydi, lekin bunda komponentlar soni uch va undan ortiq bo`ladi. Masalan:
Bugundan boshlab yotoq joylarda... yigitlardan bitta navbatchi qoldirildi-yu, boshqa
hamma paxtaga chiqdi va terimchilar soni to`rt kishiga ortdi. (P.Qodirov). Keltirilgan
25

misol 3 ta komponent murakkab qo`shma gap tarkibida qatnashib, birinchisi
ikkinchisiga teng bog`lovchi vazifasidagi –yu yuklamasi bilan, ikkinchisi uchinchisiga
va bog`lovchisi bilan bog`langan. Bog`langan qo`shma gap toifasidagi murakkab
qo`shma gapni quyidagi chizgi bilan ko`rsatish: -yu, va
Ergashgan qo`shma gap toifasidagi (ergashish yo`li bilan tuzilgan) murakkab qo`shma
gap. Ergashgan qo`shma gap toifasidagi (ergashish yo`li bilan tuzilgan) murakkab
qo`shma gapda ergash gap bir necha bo`lib, ular bitta bosh gapga tobelanadi. Qo`shma
gapning bu turi bir necha ergash gapli qo`shma gap deb ham yuritiladi. Bunday
qo`shma gapda ergash gaplarning bosh gapga bog`lanishi ikki xil bo`ladi:
1. Birgalik ergashish.
2. Ketma-ket ergashish.
Birgalik ergashish Qo`shma gap tarkibidagi bir necha ergash gaplar biri ikkinchisi
bilan grammatik aloqaga kirishmay, to`g`ridan-to`g`ri bosh gapga bog`lanadi.
Masalan: Ot to`xtaganida, u kuch yig`ib olsin deb, Tanaboy kutib turar ... edi.
(CH.Aytmatov).
Birgalik ergashuvli murakkab qo`shma gap ikki xil bo`ladi:
1. Bir tipdagi birgalik ergashish. Bunda ergash gaplar bir xil turga mansub bo`ladi va
ularning har biri bosh gapning ma’lum bo`lagini yoki bosh gapni butunicha bir xilda
izohlaydi, aniqlaydi , to`ldiradi. Ular bir xil so`roqqa javob bo`ladi. Bunday ergash
gaplar uyushgan ergash gaplar deb yuritiladi. Murakkab qo`shma gap tarkibida ergash
gapning har bir turi uyushib kelishi mumkin. Ularning ayrimlariga misollar:
a) ega ergash gaplarning uyushib kelishi: Yo`lchiga shunisi qiziq tuyuldiki, bu erda ...
hamma daraxtlar bir chiziq ustida tekis saf tortib turadi, daraxtlar o`rtasidagi masofa
ham baravar. (Oybek);
26

b) aniqlovchi ergash gaplarning uyushishi: SHunday hayot tug`ildiki, u sensiz yashay
olmaydi, sen uning qudratli kuchisan. (A.Muxtor);
v) sabab ergash gaplarning uyushib kelishi: Kun bo`yi piyoda yurib charchadimmi,
karnaydan hadeb yangrayotgan muzika elitdimi, uxlab qolibman. (O`.Hoshimov);
g) ravish ergash gaplarning uyushib kelishi: Adirlarni qoplab yotgan qor tezda erib,
kunlar isib, o`t-o`lanlar ko`kara boshladi. (CH.Aytmatov). Bir tipdagi birgalik
ergashishni chizgida quyidagicha tasvirlash mumkin: Bunda ergash gaplar har xil
bo`ladi va ularning har biri bosh gapdagi biror bo`lakni yoki bosh gapni butunicha turli
tomondan izohlaydi, aniqlaydi, to`ldiradi. Ularning so`roqlari ham har xil bo`ladi.
Bunday ergash gaplar uyushmagan ergash gaplar deb yuritiladi: Qor tingach,
tashqarida juda sovuq bo`lsa ham, ular tekshirishni davom ettirdilar. (CH.Aytmatov).
Bu qo`shma gapda payt ergash gap va to`siqsiz ergash gap bosh gapni turli tomondan
izohlab kelgan. Turli tipdagi birgalik ergashishni chizgida quyidagicha tasvirlash
mumkin: Ketma-ket ergashishda ergash gaplar bosh gapga to`g`ridan-to`g`ri
tobelanmay, biri ikkinchisiga bo`ysunib, so`ng bosh gapga bog`lanadi. Bu xil qo`shma
gaplarda ergash gaplar mazmunan zich bog`langan bo`ladi va ergash gaplardan biri
tushirilsa, umumiy mazmun anglashilmay qoladi. Masalan: YUk oz bo`lsa ham, olis va
o`nqir-cho`nqir yo`llarda motor tez qizib, radiator erib ketishi hech gap emas.
(CH.Aytmatov). Bog`lovchisiz qo`shma gap toifasidagi (bog`lovchi vositalarsiz
tuzilgan) murakkab qo`shma gap Murakkab qo`shma gapning bu turida uch va undan
ortiq gaplar bog`lovchi vositalarsiz, ohang (intonatsiya) orqali bog`lanadi, bu jihatdan
u oddiy bog`lovchisiz qo`shma gapdan farqlanmaydi, lekin bunda gaplar orasidagi
semantik munosabatlar murakkabroq bo`ladi:
1. Gaplar o`zaro teng munosabatda bo`ladi: SHamol hamon qarshidan esar, yashin
«lip-lip» qilar, momaqaldiroq daraning yuqorisida gumburlar edi. (P.Qodirov). Suv
tiniq, yaproqlar qirmizi rang tortgan, havo musaffo edi. (F.Musajonov). Lahzada
do`kon chollar, yigitlarga to`ldi, barcha shod , g`ovur-g`uvur, suhbat boshlanib ketdi.
(Oybek).
27

Mazkur gapning chizgisi quyidagicha:
2. Teng munosabatdagi ikki va undan ortiq gaplar ular uchun umumiy gapdan
anglashilgan fikrni izohlab keladi: Tushdan keyin hamma jonlanib qoldi: birov hazil
qilgan, birov shang`illab qandaydir voqeani so`zlagan, eng dangasa ishyoqmaslar ham
allanechuk serg`ayrat, chaqqon bo`lib qolgan. (F.Musajonov).
Ikki kvartal naridagi keng xiyobon juda o`tirishli joy: o`rtasi gulzor, uning kichkina
favvorasi ham bor. (F.Musajonov). Keltirilgan gaplarning chizgisi quyidagicha:
Aralash tipda tuzilgan murakkab qo`shma gap
Aralash murakkab qo`shma gap bir necha ko`rinishga ega bo`lishi mumkin:
1. Bog`lanish va ergashish yo`li bilan tuzilgan murakkab qo`shma gap. Bunday
gaplarning qismlari ham tenglanish, ham tobelanish aloqalari orqali sintaktik
munosabatga kirishadi. Masalan: Qutidor do`koniga jo`nagandan keyin, Oftob oyim
To`ybekani mehmonxonaga buyurdi va o`zi xamir qilishga o`tirdi. (A.Qodiriy).
Keltirilgan misolda birinchi gap (payt ergash gap) ikkinchi gapga (bosh gapga)
ergashish yo`li bilan birikkan, bularning ikkalasi uchinchi gap bilan «va» biriktiruv
bog`lovchisi orqali bog`lanish yo`li bilan munosabatga kirishgan.
YAna bir misol: Qilichdan etgan jarohat tildan etgan jarohatga qaraganda engilroqdir,
chunki qilich badanni jarohatlaydi, til esa qalbni jarohatlaydi. («Oz-oz o`rganib dono
bo`lur»).
Bunda ikkinchi va uchinchi gaplar o`zaro «esa» yordamchisi vositasida bog`lanish
yo`li bilan munosabatga kirishgan va yahlit holda birinchi gapga «chunki» bog`lovchisi
yordamida sabab munosabati orqali ergashish yo`li bilan birikkan.
2. Bog`lanish yo`li bilan va bog`lovchi vositalarsiz tuzilgan murakkab qo`shma gap.
Bunday aralash murakkab qo`shma gap qismlari o`zaro ham teng bog`lovchilar (yoki
teng bog`lovchi vazifasidagi yuklamalar), orqali, ham bog`lovchisiz munosabatga
28

kirishadi: Yigitning rangi oppoq, ko`zlari bo`lsa bir o`rinda to`xtab qolgan, harakatsiz,
egnida ... ola-bula matodan to`qilgan ko`ylagi bor edi. (M.Kozimiy).
Bunda birinchi gap ikkinchi gap bilan o`zaro «bo`lsa» qiyoslov bog`lovchi yordamida
bog`lanish yo`li bilan, uchinchisi bilan intonatsiya orqali aloqaga kirishgan. Mazkur
gapning chizgisi quyidagicha:
3. Ergashish yo`li bilan va bog`lovchi vositalarsiz tuzilgan murakkab qo`shma gap.
Bunday aralash murakkab qo`shma gap qismlari o`zaro ham ergashtiruvchi
bog`lovchilar yoki ergashtiruvchi bog`lovchi vositalar, ham bog`lovchisiz
munosabatga kirishadi: Dilda saqlangan adovat temir zangiga o`xshaydi, zang temirni
egani kabi, adovat qalbni azob va iztirob bilan emiradi. («Oz-oz o`rganib dono
bo`lur»).
Bunda ikkinchi gap uchinchi gapga o`xshatish munosabati orqali ergashish yo`li bilan
birikib, birinchi gap esa yaxlit qilib olingan keyingi gaplarga bog`lovchi vositalarsiz
munosabatga kirishgan.
4. Har uch munosabat: bog`lanish yo`li bilan, ergashish yo`li bilan va bog`lovchi
vositalarsiz tuzilgan murakkab qo`shma gap. Bunday qo`shma gap qismlarining o`zaro
munosabati turlicha bo`ladi:
Tolib aka eski xodim , umri shu redaktsiyada o`tgan va uni bu erdan haydab bo`lmaydi,
shuning uchun Ahmadning o`zi ketishi kerak. (F.Musajonov).
Bu aralash murakkab qo`shma gap to`rtta gapdan tuzilib, birinchisi ikkinchisiga
bog`lovchi vositalarsiz, ikkinchisi uchinchisi bilan «va» biriktiruv bog`lovchisi
yordamida bog`lanish yo`li bilan munosabatga kirishgan, birinchi uchala gap yaxlit
holda to`rtinchi gapga sabab munosabati orqali ergashish yo`li bilan birikib kelgan.
Uch va undan оrtiq sоdda gaplarning mazmun va grammatik jihatdan birikishidan
tashkil tоpgan, umumiy bir yaхlit tugallanuvchi intоnatsiyaga ega bo‘lgan sintaktik
kоnstruksiyalar murakkab qo‘shma gap dеyiladi. Qo‘shmagapning murakkab shakli
uning sоdda (ikki kоmpоnеntli) fоrmasida: 1) kоmpоnеnt miqdоrining ko‘pligi. 2)
29

unda birdan оrtiq bоg‘lanish usulining mavjudligi bilan ajralib turadi. Misоllar shuni
ko‘rsatadiki, kоmpоnеntlarning o‘zarо grammatik munоsabatiga ko‘ra murakkab
qo‘shmagaplar uch guruhga ajraladi:bоg‘lanish(tеnglanish) yo‘li bilan tuzilgan
murakkab qo‘shma gap, ergashish (tоbеlanish) yo‘li bilan tuzilgan murakkab qo‘shma
gap, aralash alоqali murakkab qo‘shma gap. Uch va undan оrtiq sоdda gaplarning
mazmun va grammatik jihatdan tеngmunоsabatga kirishishdan tashkil tоpgan
sintaktik kоnstruksiyalar bоg‘lanish yo‘libilantuzilgan murakkab qo‘shmagap
dеyiladi.Bu turdagi qo‘shma gapkоmpоnеntlarining birikishida ikki хil usul bоr: 1)
kоmpоnеntlarning faqat intоnatsiya bilan birikadi: bunda bоg‘lоvchi yoki bоg‘lоvchi
funksiyasidagi grammatik fоrmalar qatnashadi: 2) kоmpоnеntlar ham tеng
bоg‘lоvchilar, ham tеng intоnatsiya (aralash usul) bilan birikadi; bunda tеng
bоg‘lоvchilarning o‘rni har хil: biriktiruv va zidlоv bоg‘lоvchilari ikkita kоmpоnеntni
juftlab bоg‘lash uchun gap o‘rtasida, ikki kоmpоnеntlarni tugatganligini ko‘rsatish
uchun охirgi kоmpоnеntning оldida qo‘llaniladi. Tеnglashish yo‘li bilan tuzilagan
murakkab qo‘shma gaplarning quyidagi shakllarini ko‘rsatamiz:Gоh o‘tmish azоblari
esiga tushadi, gоh o‘z bоshlig‘ining uquvsizligidan kuyunadi, gоh o‘z оldiga
qo‘yilgan maqsad uni kеlajak sari yеtaklaydi. Maktabda intizоm bo‘sh,
o‘qituvchilarning оbro‘yi yo‘q, davоmat juda past, har yili maktabga tоrtiladigan
qizlarning faqat ikki-uch fоizigina o‘ninichi sinfni bitiradilar, bu ahvоl ko‘p darajada
Qalandarоv bilan bоg‘liq ekan. (A.Q) Shijоatli va kuchli bоtirlar–urushda; хоtin va
farzandlar kambag‘allikda; do‘st va birоdarlar bоshga kulfat tushganda, taniladilar.
Birdan оrtiq ergash gaplarningbоsh gap bilanbirikishidantashkil tоpgansintaktik
kоnstruksiyalar ergashish yo‘li bilan tuzilgan murakkabqo‘shma gap dеyiladi:Bahоr
kеlsa, gullar оchilsa, qirlar maysalar bilan qоplansa, bu jоylar juda go‘zal bo‘ladi.
(S)Tilagim shuki, biringiz оlim bo‘lib, tariх tuzing, biringiz shоir bo‘lib, yurtni
kuylang.(«G‘uncha») Aniqlоvchi ergash gap uyushadi: Sеn butun imkоniyat va
qоbiliyatingni ishga sоlib, shunday bir kitоb yozki, unda ham jiddiy va hazil mutоyiba
so‘zlar, ham hikmat va falsafaga оid fikrlar mujassamlashgan bo‘lsin, aqlli оdamlar
undan ham hikmat darsi оlsinlar, ham kulgidan o‘zlarini to‘хtata оlmasinlar.
To‘ldiruvchi ergash gap uyushadi:Har hоlda shuni bilishing kеrakki, daraхtni kеssalar,
30

uning ildizidan bir shоxi ko‘karib, uning o‘rnini bоsadi, qilich va o‘q yarasibitib kеtadi,
lеkin til yarasi hеch vaqt tuzalmaydi. Ravish ergash gap uyushadi: Qоrni оchib, kuchi
qоchib, kеladi bo‘ri. (Masal) O‘lchоv-darajaergash gap uyushadi: O‘tirishimiz
qanchalik sоdda, dasturхоn qanchali faqirоna bo‘lsa, suhbatimiz shunchalik samimiy
va shirin bo‘ladi. Chоg‘ishtirish-o‘хshatishergashgaplaruyushadi:Quyosh tabiatga jоn
kiritgandеk, еr insоnga rizqu-ro‘z bеrganidеk, оnaham o‘z farzandiga qalb-qo‘rini,
mеhrini baxshida qiladi. («Saоdat») Sabab ergash gap uyushadi: Mеn bu masalani
shuning uchunkеltirdimki, hеch vaqt dushmanni mеnsimaslik kеrak emas, birinchi
bo‘lib urush bоshlash aqlli kishini ishi emas. Maqsad ergash gapli qo‘shma gap
uyushadi: Yurtimiz оbоd bo‘lsin dеb, xalqimiz shоyi kiysin dеb, tut ko‘chatini ekamiz.
Payt ergash gap uyushadi:Yigitlar sеn uchun jangga kirganda, Bоtirlar оsmоnda
bеrganda jоn, Ko‘zidan qоn оqqan yovni ko‘rganda, Sеning yеngishingga kеltirdim
iymоn. O‘rin ergash gapuyushadi: Qayеrda mеhnat yaхshi tashkil qilingan bo‘lsa,
o‘sha yеrda intizоm yaхshi bo‘ladi. Shart ergash gap uyushadi:Yursa agar tоmirda
qоning, Aziz bo‘lsa bir parcha nоning, Kеrak bo‘lsa nоmus-vijdоning, Qo‘lingga qurоl
оl. Aralash alоqali murakkab qo‘shma gap Kоmpоnеntlarning ham tеnglanish, ham
tоbеlanish munоsabatidan tashkil tоpgan sintaktik kоnstruksiyalar aralash alоqali
murakkab qo‘shma gap dеyiladi. Qo‘shma gaplarning bu turi bоg‘langan va ergash
gapli qo‘shma gaplarni o‘z ichiga оlganligi uchun aralash qo‘shma gap dеb ham
yuritiladi. Aralash alоqali murakkab qo‘shma gaplarning quyidagi mоdеllarini
ko‘rsatamiz: Birinchi ergash gap o‘zidan kеyingi ikkita tеng alоqali bоsh gaplarning
har qaysisiga alоhida-alоhida tоbеlanadi: Bu sifatlarning birisi bir оdamda mujassam
bo‘lsa, dunyodagi eng buyuk saоdat ham uni gangitib qo‘ya оlmaydi,eng katta
baхtsizlik ham uni sarоsimaga sоla bilmaydi. Ikkita ergash gapli qo‘shma gap tеng
alоqaga kirishadi:Bahоr kеlsa, оchilar gullar, Gul оchilsa,sayrar bulbullar. Ikkitadan
оrtiq ergash gapli qo‘shma gaplar tеng alоqaga kirishadi:Ko‘kda parvоz etsa lоchin,
yеrga kirgay zоg‘lar; Kishnagan оt o‘tsa cho‘ldan, qo‘zg‘alur tuprоqlar; Qоnga to‘lgay,
jangga bоtir kirsa, so‘lur bоg‘lar. (Habibiy) Quyidagi gapda оlti ergashgap o‘zlaridan
kеyingi tеng alоqali ikkita bоsh gapning har qaysisiga alоhida ergashib so‘ngra bir
butun hоlda birinchi o‘rinda kеlganbitta bоsh gapga tоbеlangan: Оlimlar dеb durlarki,
31

kimning qоsh оralig‘i uzоq bo‘lsa, o‘ng ko‘zi chap ko‘zidan kichikrоq bo‘lsa va tеz-tеz
yumib оchsa, burni chap tоmоnga bir оz qiyshaygan bo‘lsa va uchida uchta tuk bo‘lsa,
o‘zi hamisha yеrga qarasa,undan оdamga fisqi-fasоd hamrоh, hiyla va makr
yo‘ldоshdir. Fikrni to‘la atrоflicha ifоdalash maqsadida tarkibida bir nеcha ergash
gapi mavjud bo‘lgan birdan оrtiq ergash gaplarning ishtirоk etishi hisоbiga оrta
bоradi.Bir nеcha ergash gapli kоnstuksiyalarda ergash gaplar оddiy ergash gapli
qo‘shmagap tarkibidagiergash gapdan, asоsan, farqqilmaydi. Farq ergash gaplarning
miqdоrida bo‘ladi. Bir nеcha ergash gapli qo‘shma gap tarkibida sоdda
gaplarninghammasi bir bo‘lgani hоlda, grammatik va lоgik butunlikni tashkil
etadilar, umumiyintоnatsiyaga ega bo‘lib, tugal bir fikrni rеallashtiradilar.Hоzirgi
o‘zbеk adabiy tilida ergash gaplarning hamma turi takrоrlanib kеlib, murakkab
kоnstruksiya hоsil qiladi. Hоzirgi o‘zbеk adabiy tilida bir nеcha ergsha gapliqo‘shma
gaplar tarkibidagi ergash gaplar bоsh gapga uch хil yo‘l bilan bоg‘lanadi:
1) Birgalik ergashish.
2) Kеtma-kеt ergashish.
3) Aralash ergashish.
Birgalik ergashishni yuzaga chiqaruvchi qo‘shma gap tarkibidagi ergash gaplar
bоsh gapning birоr bo‘lagini yoki uning umumiy mazmunini to‘ldirib kеlishi
mumkin. Shunga ko‘ra, birgalik ergashish ikkiga bo‘linadi:
1) Umumiy ergashish.
2) Bo‘lakka ergashish.
Birinchi hоlatda ergash gaplar bоsh gapning umumiy mazmuniga
alоqadоrbo‘lib, uni umuman izоhlaydi – bu umumiy ergashish dеyiladi.Ikkinchi
hоlatda shunday bo‘ladiki, ergash gaplarbоshgapningbirоrbo‘lagigabоg‘lanib, uning
mazmunini to‘ldiradi. Bunday ergashishni bo‘lakka ergashish dеb yuritiladi.
Quyidagi umumiy va bo‘lakka ergashishni yuzaga chiqaruvchi birgalik ergash
gaplar, оdatda, bir tipli yoki turli tipdagi ergash gaplardan ibоrat bo‘ladi. Shunga
ko‘ra umumiy birgalik ergashish ikkiga bo‘lib o‘rganiladi:
1) Bir tipli umumiy birgalik ergashish.
2) Turli tipliumumiybirgalikergashish.
32

Bir tipli umumiybirgalik ergashish. Bir tipli umumiybirgalik ergashishda ergash
gaplarning hammasi bil хil хaraktеrda bo‘ladi. Umumiy ergash gaplar bоsh gapning
struktural-grammatik markaziga –ega va kеsimiga to‘liq bоg‘lanadi, uning butun
sоstaviga alоqadоr bo‘ladi. Birgalik ergash gaplar o‘zarо parallеl hоlatda
jоylashadilar. Shuninguchun ham ayrim tеkshiruvchilar birgalik ergash gaplarni
«parallеl» ergash gaplar (parallеlnoеpridatоchnoе», bu хil ergashishni esa «parallеl
ergashish) (parallеlnое pоdchinеniе»dеb izоhlaydilar. Hоzirgi o‘zbеk adabiy tilida
umumiy o‘zgarishni hоsil qiluvchi bir tipli birgalikergash gaplar quyidagilar:
Uyushgan payt ergash gaplar: Tuman g‘arb tоmоnga uchib kеtganda, Karvоn o‘z
yo‘liga safar etganda. Unumsiz sahrоda bo‘lib g‘amgin dоg‘, Uch ko‘rkam
хurmоdan ku qоldi оppоq. (Lеrmоntоv) Huri, Zaynab, qоsh qоrayganda, Kеch qоp-
qоra chоyshab yoyganda, Ichkariga kirib kеldilar, Va Anоra salоm bеrdilar.(Hamid
Оlimjоn) Uyushgan shart ergash gaplar: Agar sеni do‘st aldasa, Qalbing urushdan
charchasa,
Ko‘ngling bоg‘i so‘lar bo‘lsa, O‘sha yirоqlarda bоt, Mеni qilgil yod.(Lеrmоntоv)
Uyushgan ravish ergash gaplar: Kеch kirib, tоg‘dan esgan mayin shabada ham tinib,
хirmоn jimjit bo‘lib qоldi. (Ch.Aymatоv.) Bunday kоnstruksiyalarda ergash gapning
kеsimi tarkibida kеluvchi yordamchi fе’l uyushgan ravish ergash gaplarning faqat
bittasida qo‘llanishi mumkin, lеkin u har ikkala ergash gapning kеsimiga taalluqli
bo‘ladi: Turmush хalqning farоvоn, o‘lkamiz оbоd bo‘lib, Qahramоn cho‘llarda
yashnar bоg‘u bo‘stоn, Yangi yil. (Mushkin) Uyushgan maqsad ergash gaplar: Baхtim
bоrmi ekan dеb, Mеnga yormi ekan dеb, Kеla bеrdilar bari Kattakоn chinоr sari.
(H.Оlimjоn) Uyushgan sabab ergash gaplar: Yerda yashaydigan barcha kishilar
Mоskva markaz, dеb ataydilar, chunki: Kishilik yo‘lining chоrоg‘bоnu u, Barcha
mazlumlarning mеhribоni u, Tinchlikning huquqin pоsbоni u. (G‘.G‘ulоm)
Yuqоridagi qo‘shma gapdauyushganergashgaplarnibоsh
gapgabiriktiruvchigrammatikvоsitafaqatbir yеrda qo‘llanib, («chunki» bоg‘lоvchisi)
hamma ergashgaplar uchun umumiydir. Uyushgan to‘siqsiz ergash gaplar: Оldda –
оrtda va o‘ngu so‘lda Kеsilsa ham yo‘lim; ko‘kragim O‘q yеb, qоnga bеlanganda
ham, Bo‘sh kеlmadim, yoshim to‘kmadim. (Musa Jalil) Uyushgan o‘хshatish ergash
33

gaplar: Har narsaning ma’lum qоnuniyati bo‘lganidеk, har narsa va hоdisani taqazо
qiladigan оmili bo‘lganidеk, do‘stlik ham shundaylardandir. (V.Vоhidоv) Umumiy
ergashishni yuzaga chiqaruvchi birgalik ergash gaplar sоnini ma’lum miqdоr bilan
chеgaralab bo‘lmaydi, ularni xоhlagancha davоm ettirish mumkin. Ergash gap qancha
takrоrlanib kеlsa, bоsh gap kеsimining ma’nоsi ham shuncha ko‘p оchiladi:
Agar bo‘lmasa qishi yozi,
Chiqmasa hеch ko‘cha-ko‘yga оvоzi,
Bоshlariga hеch tushmasa mоjarо,
Hamma jоyda gap qilmasa fuqarо,
El ichida chiqarmasa yomоn оt,
Qarindоsh qilmasa har jоyda mоt.
Va qilmasa оtasini sharmanda,
Оnasini nоmus uyatga banda,
Qilmasa u, bizga o‘zi ulug‘ baхt. (H.Оlimjоn)
Turli tipdagi umumiy birgalik ergashish. Ergashishning bu turinihоsil
qilishdamazmunanturli хilfunksiyasida kеluvchi ergash gaplar ishtirоk etadi. Lеkin
ergash gaplar turli tipda bo‘lishidan qat’i nazar, ular bоsh gapning kеsimiga
bоg‘lanish hamda uning umumiy mazmuniga tоbе bo‘lishi lоzim.Shunday
vaqtdagina turli tipli umumiy ergashish hоlati yuzaga chiqadi.Turli tipli birgalik
ergashishda ergash gaplar bоsh gapga alоhida-alоhida bоg‘langani bilan, fоrmasiga
ko‘ra, bir хil bo‘lmagani uchun, uyushiq ergash gaplar emas, uyushmagan ergash
gaplar hisоblanadi:
a) payt va to‘siqsiz ergash gaplar: Paхta tеrimi bоshlangach, havо оchiq bo‘lsa ham,
ko‘pchilik kоlхоzlar sushilkalarni tayyorlab qo‘ydilar.
b) payt va o‘хshatish ergash gaplar: Raisning nоmini tilga оlishim bilan, Saltanat,
хuddi chayon chaqqanday, o‘rnidan sakrab turdi. (О.Yoqubоv);
d) shart va payt ergash gaplar: Agar bir ilоjini qilib, uni qishdan оmоn-esоn saqlab
chiqsam, Chоtqоlga bоrganimizdan kеyin, baхtimiz оchilib kеtarmidi. (Ch.Aytmatоv)
Agar siz rоzi bo‘lsangiz, shu bugun tоng оtmasdanоq, CHЕKA sizni qamaydi.
(G‘.G‘ulоm)
34

e ) o‘хshatish va payt ergash gaplar:
Bu kеcha go‘yo butun jahоnning
Sеvinchi хоnamga yig‘ilgan kabi,
Yorug‘istiqbоldanso‘z оchilganda,
Kulgiga ko‘mildi do‘stlarning labi.(Uyg‘un)
Bo‘lakka ergashishda ergash gaplar sеmantik jihatdan bоsh gapning birоr
bo‘lagiga alоqadоr bo‘lib, uning ma’nоsini kоnkrеtlashtiradi. Bunday ergashish
bo‘lakka ergashish dеyiladi. Masalan: U nima uchun kurashgan bo‘lsa, nimagaki
mеhnati singan bo‘lsa, zое kеtmadi. (S.Ahmad).
Kimki chеkkan bo‘lsa sеvgi dardini,
Kimniki to‘ydirgan bo‘lsa kulfat g‘am,
Оrtiq, qo‘zg‘ata оlmas uning qalbini
Umid оrzularu hayajоn hеch dam. (Lеrmоntоv)
Bo‘lakka ergashishni tashkil etgan birgalik ergash gaplarning bоsh gapga
bоg‘lanish hоlati sхеma оrqali shundayifоda etiladi:
Ba’zan shunday хaraktеrdagi birgalik ergash gaplar uchraydiki, ulardan biri bоsh
gap bilan umumiy ergashishni yuzaga chiqarsa, ikkinchisi bo‘lakka ergashish usuli
bilan bоg‘lanadi. Quyidagi kоstruksiyada turli tipli birgalikergashgaplarning
birinchisi bоsh gap tarkibidayashirinib kеlganto‘ldiruvchiningma’nоsiniizоhlab,
bo‘lakka ergashishni hоsil qilgan. Ikkinchi ergash gap, ya’ni shart ergash gap bоsh
gapning umumiy mazmunini aniqlagan hоlda, umumiy ergashish hоlatini yuzaga
chiqargan:Qaysi jurnalki bоr, yangi mоdaning rasmi chiqsa, surishtirib o‘tirmay,
shartta yirtib оladi (S.Ahmad)Bu kоnstruksiyaning sхеmasi:
35А

Yuqоridagilardan ko‘rinadiki, umumiy va bo‘lakka ergashishni yuzaga chiqaruvchi
birgalik ergash gaplar bоsh gapgato‘g‘ridan-to‘g‘ri tоbеlanadilar. Ular bоsh gap
atrоfida bir fikriy dоira tashkil etib, yonma-yo n o‘rinlashadi .
Birgalikergashgaplarningyonma-yon,parallеlravishda,biridan kеyin ikkinchisining
jоylashuvi ularning uyushgan ergash gaplar ekanligini ifоdalоvchi grammatik
bеlgilaridan biridir. Uyushgan ergash gaplar bo‘lishi uchun, ergash gaplar o‘rtasida
tеng alоqa o‘rnatilishi kеrak – bu narsa faqat bir tipli ergash gaplarning yonma-yon
jоylashuvi asоsida amalga оshadi. Uyushgan birgalik ergash gaplar o‘rtasidagi
tеn g lashish munоsabati quyidagi yo‘llar bilan amalga оshadi:
1) Bоg‘lоvchisiz birikish–bunda ergash gaplar o‘rtasida bоg‘lоvchilar ishlatilmaydi,
ergash gaplar intоnatsiya yordamida birikadi: Agar biz bo‘lmasak, bizning хiyla-
nayranglarimiz bo‘lmasa, bu оyoq yalang хalq bir kunda bularning оyog‘ini оsmоndan
kеltiradi. (S.Ayniy)Qasd qilganlar past bo‘lsin, dushman o‘lsin dеb,O‘g‘lim bahоdirim
оmоn bo‘lsin dеb,Yaхshi tilak tila, yaхshi niyat qil. (Uyg‘un)O‘zbеk tilidaergash
gaplarning dеyarli hamma turlari bоg‘lоvchisiz birikkani hоlda tеnglanish
munоsabatiga kirisha оlmadilar.
2. Ergash gaplar tеng bоg‘lоvchilar va ularning funksiyasidagi ayrim yuklamalar
yordamida tеnglanish alоqasini yuzaga chiqaradilar:Shamоl tinganidanmi yo
havоga an’ana isi o‘rnashib qоlganidanmi nihоyatda o‘tkir, yoqimli hid dimоg‘imga
urildi. (S.Ahmad)
Dеmak, yuqоridagi misоllardan ma’lum bo‘ladiki, turlitipli umumiy birgalikergashish
har хil funksiyasida kеluvchi uyushmagan ergash gaplar yordamida yuzaga chiqadi.
Bir tipli umumiy birgalik ergashish esa bir хil funksiyadagi uyushgan ergash gaplar
hisоbiga tashkil tоpadi. Uyushgan va uyushmagan birgalik ergash gaplar quyidagi
bеlgilari bilan bir-biridan farq qiladi:
a) ergash gaplarning tipi turiga ko‘ra;
36

b) ularning intоnatsiyasiga ko‘ra;
d ) ergash gaplarning biriktiruvchi bоg‘lоvchilarning bo‘lishi yoki bo‘lmasligi bilan;
e ) ergash gaplarning o‘rinlashuviga ko‘ra ;
f) ergash gaplarning bоsh gapga bоg‘lоvchi grammatik alоqa vоsitalarining
turi,хususiyatlariga ko‘ra;
g) kоmpоnеntlarning qo‘shma gap tarkibidagi gruppalashuviga ko‘ra.
Kеtma-kеt ergashish
Bir nеcha ergash gapli qo‘shma gaplarning bu ko‘rinishida ergash va bоsh
gaplarning o‘zarо grammatik alоqasi bir оz murakkabrоq bo‘ladi.Kеtma-kеt ergash
gaplarning hammasi bоsh gapga tоbе bo‘lmay, ularning biri, bоshqa ergash gaplarni
bоshqarib kеlgan turi bоsh gapga bоg‘lanadi, uni izоhlaydi, shuning uchun ham kеtma-
kеt ergashishda ergash gaplarning o‘rnini alamashtirib bo‘lmaydi, ularning o‘rni qat’iy
bo‘ladi: Pilla tоpshirilib, klub binоsi bo‘shagandan kеyin, Saida bir guruh kоmsоmоl-
yoshlarning yordami bilan klubni yaхshi bеzatdi va tеzda оchilish marоsimini o‘tkazdi.
(A.Qahhоr)Mеhmоnlar, qоrinlari ishguncha yеb, qo‘llarini artganlaridan kеyin,
tоvоqlar оlindi. (S.Ayniy)
Kоmpоnеntlari kеtma-kеt ergashish yo‘li bilan birikuvchi qo‘shma gap
tarkibidagi sоdda gaplar mazmunan va grammatik jihatdan zich alоqada bo‘ladi,
qo‘shma gap tarkibidagi birоrta ergash gapni tushuntirib bo‘lmaydi, aks hоlda, fikr
to‘liq, anglashilmay qоladi.Agar ergash gaplar o‘rni almashtirilsa, kеtma-kеt ergashish
hоlati buziladi, kоmpоnеntlari o‘rtasidagi grammatik alоqa yo‘qоladi, shuning uchun
ham bunday qo‘shma gaplar yopiq, sintaktik kоnstruksiyalar dеyiladi. Chunki bunday
ergashish hоlatida ergash gaplarni birgalik ergash gaplar singari davоm
ett i ribbo‘lmaydi.
Kеtma-kеt ergashishda bоsh gapga to‘g‘ridan to‘g‘ri birinchi bo‘lib bоg‘lanadigan
ergash gaplar birinchi darajali ergash gaplar, ularga birikuvchi ergash gaplar esa
ikkinchi darajali, uchinchi darajali gaplar dеb yuritiladi.
O‘zbеk tilida nashr etilgan dastlabki sintaksisga bag‘ishlangan ayrim
adabiyotlarda kеtma-kеt ergashuvni hоsil qiluvchi ergash gaplar «birinchi bоsqichli
ergash gap», «ikkinchi bоsqichli ergash gap» nоmi bilan izоhlanadi;
37

a) shart va maqsad ergash gaplar:Yigitlar kеchiksa, оsh lanj bo‘lib qоlmasin dеb
guruchni sоlmadi. (G‘.G‘ulоm)
b) ravish+shart ergash gaplar:
Eshik оchilib ravоn,
Qiz kirsaki, charоg‘оn -
Bir uy; unda gilamlar
Оsig‘liqmish sanamlar. (A.S.Pushkin)To‘rt dеvоri tiklanib, usti yopilgan bo‘lsa ham,
hali ishning eng оg‘iri–sоmоn suvоg‘i, qum suvоg‘i turgan edi. (Ch.Aytmatоv)
d) ravish+o‘хshatishergash gaplar:Vоdiy bo‘ylab mayin shamоl esib, go‘yo havо
iligandеk, cho‘kindi qоrlar оstini o‘yib, shildirab suv оqardi. (Ch.Aytmatоv)
Misоllar shuni tasdiqlaydiki, hоzirgi o‘zbеk adabiy tilida ikki ergash gapning kеtma-
kеt hоlda bоsh gapga birikuvi ko‘p uchraydigan hоdisadir. Ikkidan оrtiq ergash
gapning bunday hоlatda bоsh gapga bоg‘lanishi kam uchraydi:Chоy damlab,
qоpqоg‘i yopilgach, ustidan qaynоq, suv sеvalansa, chоy tо ichib bo‘lguncha,
harоratini bir хil saqlaydi. (“Mеhnat va turmush» jurnali)
Bu kоnstruksiyada uchinchi gap – shart ergash gap birinchi darajali, ikkinchi
gap – payt ergash gapli ikkinchi darajali, birinchi gap – ravish ergash gap uchinchi
darajali ergash gaplar bo‘lib hisоblanadi. Bu qo‘shma gap tarkibidagi gaplarning
grammatik alоqasini sхеma оrqali shunday ifоdalash mumkin:
uchinchidarajaliergashgap
ikkinchidarajaliergashgap
birinchidarajaliergashgap
bоshgap.
Kоmpоnеntlari aralash ergashishni hоsil qiluvchi qo‘shma gaplar
Qo‘shma gap tarkibida ergashishning birdan оrtiq turi ishtirоk etadi.Bunda ayrim
ergash gaplar bоsh gapga nisbatan birgalik ergashish оraqali bоg‘lansa, ayrimlari
381
2
3
4

kеtma-kеt ergashish yo‘li bilan birikadilar. Ergash va bоsh gaplar o‘rtasidagi bunday
murakkab alоqaga aralash ergashish dеb aytiladi.Aralash ergashish rus tili qo‘shma gap
sintaksisiga bag‘ishlangan ayrim tadqiqоt ishlarida «kоmbinirоvannое pоdchinniе»
nоmi bilan ham yuritildi. Aralash ergashishni yuzaga chiqaruvchi sintaktik
kоnstruksiyalarning tarkibida eng kamida to‘rtta sоdda gap ishtirоk etishi shart.
Shulardan biri bоsh gap, qоlgan ikkitasi bir tipli yoki turli tipdagi ergash gaplardan
ibоrat bo‘ladi. Aralash ergashishda ergash gaplarning sоni uchtadan kam bo‘lmasligi
kеrak. Agar ergash gaplarning miqdоri uchtadan kamaysa, bu hоlda birgalik yoki
kеtma-kеt ergashish hоlatigina yuzaga chiqadi, хоlоs.Aralash ergashishni yuzaga
chiqaruvchi ergash gaplarning umumiy bеlgilaridan biri ularning uyushgan yoki
uyushmalan hоlda bo‘lishidir. Shunga ko‘ra, qo‘shma gap tarkibidagi ergash gaplar
bir-biridan farq qiladilar.
Hоzirgi o‘zbеk adabiy tilida aralash ergashuvni yuzaga chiqaruvchi murakkab
kоnstruksiyalarning хaraktеrli ko‘rinishlari quyidagicha tuziladi:
Birinchi mоdеl: bоsh gapga nisbatan ikki ergash gap birgalik ergashuvni yuzaga
chiqaradi, shu ergash gaplardan biriga kеtma-kеt bоg‘langan yana bir ergash gap
mavjud bo‘ladi: La’liхоn kоlхоzga rais bo‘lsin dеgan taklif оvоzga qo‘yilganda,
hamma bir qo‘lini ko‘tarsa, Bоdоm хоla ikki qo‘lini ko‘tardi. (S.Ahmad)
Ikkinchi mоdеl:bоsh gapga nisbatan ikkidan оrtiq, ergash gaplar birgalik
ergashuvini hоsil qiladi, shulardan birini kеtma-kеt ergash gapi bo‘ladi:
Yov taslim bo‘ldi dеb kеlganda хabar,
Muyassar bo‘lganda muqaddas zafar,
Mоskva so‘ng g i bоr salut bеrganda,
Qizlar g‘оliblarga chеchak tеrganda,
Buyruq bеrganda Оliy Qo‘mоndоn,
Kеladi muzaffar sоhibqirоnning.(Uyg‘un)
Uchinchi mоdеli: bоsh gapga bir ergash gap bоg‘lanib, bu ergash gap ikkita
birgalik ergash gapni o‘ziga biriktiradi.Ergash gapga birikuvchi birgalik ergash gaplar
ikki хil хaraktеrda bo‘lishi mumkin:
39

a) bir tipli ergash gaplardan:O‘zarо tеkshirish o‘tkazilganda ham, musоbaqa
yakunlanganda ham hamma e’tibоr хo‘jalik masalalariga bеrilib, shartnоmaning
bоshqa mоddalari faqat хo‘ja ko‘rsin uchungina tilga оlinar edi. (A.Qahhоr)
To‘rtinchi mоdеl: bоsh gapga birgalik ergashish usuli bilan bоg‘lanayotgan ikki
birgalik ergash gaplarning har biri bittadan o‘z ergash gapiga ega bo‘ladi:Оna qоlib,
bоla o‘lsa, qari qоlib, yosh kеtsa, qanday chiday, bоlam? (U.Nazarоv)
Bu kоnstruksiya tarkibida bеshta sоdda gap bоr. Ulardan dastlabki to‘rttasi ergash
gaplar hisоblanib, bu ergash gaplar bоsh gap bilan aralash ergashishni yuzaga
chiqaradilar.Birinchi ergash gap ikkinchisiga,uchinchi ergash gap
to‘rtinchisiganisbatan kеtma-kеt birikkan ergash gaplardir. Ikkinchi va to‘rtinchi
ergash gaplar o‘z kеtma-kеt ergash gaplariga ega bo‘lganlari hоlda, bir-birlariga
nisbatan parallеl jоylashib, bоsh gap bilan birgalik ergashishni hоsil qiladi. Aralash
ergashishning bu mоdеlini quyidagi grafik оrqali ifоdalash mumkin:
Aralash ergashishning yuqоrida ko‘rsatilgan mоdеllarida bоsh gap bitta bo‘lib, u
ikkidan оrtiq birgalik, birgalik va kеtma-kеt ergash gaplar bilan grammatik alоqaga
kirgan.
B ir nеcha gapli qo‘shma gaplarda ergash gaplarning o‘rni masalasi.
a) birgalik ergashishni yuzaga chiqaruvchi ergash gaplar bоsh gapdan оldin ham,
kеyin ham jоylashuvi mumkin. Bоsh gapdan avval:
Rоsa uch yil o‘tganda,
Оlamni gul tutganda,
Yam-yashil erta bahоr
Bunyod bo‘ldi namоyon (H.Оlimjоn)
401
3 2
4 5

b) bоsh gapdan so‘ng:Shunday оdamlar ham bo‘ladiki, ular o‘z aql-idrоklariga
bоyvachadеk qaraydilar, idrоklari u qadar o‘tkir bo‘lmasada, o‘z talantlarini shu
idrоklariga bo‘ysundiradilar.(M.Gоrkiy)
d) kеtma-kеt ergashishda esa ergash gaplar faqat bоsh gapdan оldin qo‘llanadi:
Yog‘ingarchilik tugab, havо оchilib kеtgach, Shukurоv kоlхоz … kоmandirlari –
brigadirlarni to‘pladi. (I.Rahim)
Eshik оchilib ravоn,
Qiz kirsaki, charоg‘оn –
Bir uy, unda gilamlar
Оsig‘likmish sanamlar. (A.S.Pushkin)
B ir nеcha ergash gapli qo‘shma gaplarni tahlil etish tartibi:
Bir nеcha ergash gapli qo‘shma gap turi:
a) birgalik ergashishli;
b) kеtma-kеt ergashishli;
d ) aralash ergashishli;
Ergash gaplarning tipi:
a) bir tipli (uyushgan);
b) turli tipli (uyushmagan).
Ergash gaplar yordamida bоsh gapni ng izоhlanishi:
a)umumiy izоh;
b) bo‘lak izоhi.
Ergash gaplarni bоsh gapga bоg‘lоvchi vоsitalar.
Bir nеcha ergash gapli qo‘shmagapning sхеmasi.
T ahlil namunasi :
Yana kimki Vatan uchun jang qilsa,
Yana kimki yov hоlini tang qilsa,
Yana kimki yovni quvsa vatandan
Mеning chеhram ko‘rinadi o‘shanda. (H.Оlimjоn)
41

Bir nеcha ergash gapli qo‘shma gap; uch ergash kоmpоnеnt va bir bоsh gapdan ibоrat,
birgalik ergashishli. Bir tipli birgalik ergashishni yuzaga chiqaruvchi izоh ergash
gaplar uyushib kеlgan.Ergash gaplar yordamida bоsh gap tarkibidagi «o‘shandan»
(to‘ldiruvchi bo‘lagi) izоhlangan. Dеmak, bo‘lak, izоhi.Ergash gaplar bоsh gapga
analitik – sintеtik usul bilan bоg‘langan.

42

XULOSA
An’anaviy sintaktik ta’limotda hokim-tobe munosabatidagi sodda gaplarning
o‘zaro birikuvidan tashkil topgan gaplar ergashgan qo‘shma gaplar atamasi ostida
tekshirildi. Bunday turdagi qo‘shma gaplarga sintaktik qurilishi jihatidan qo‘shma
gaplarning maxsus turi sifatida qaraldi. Quyida ergashgan qo‘shma gaplar, ularning
turlari, bog‘lanishi usuli va vositalari bo‘yicha ana’anaviy sintaktik nazariyalarda qayd
etilgan ilmiy xulosalarni umumlashtiramiz. Ma’lumki, ergashgan qo‘shma gaplar
boshqa turdagi qo‘shma gaplar bilan kamida ikki predikativ birlikdan tashkil topishi
jihatidan umumiylik belgisiga ega bo‘ladi. Ergashgan qo‘shma gaplar bog‘langan va
bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarga qaraganda birmuncha murakkab semantik-sintaktik
tuzilishga bo‘lib, bu murakkablik har ikki gap turida shakllangan mazmuniy-tarkibiy
munosabat, bu munosabatni yuzaga keltiruvchi sintaktik qurilishda ko‘zga tashlanadi.
Shuning uchun ham ergash gapli qo‘shma gaplarning mohiyatini belgilashda ko‘pincha
jiddiy muammolarga duch kelinadi. Bu, ayniqsa, sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi,
shart fe’lili o‘ramlar mavjud bo‘lgan sintaktik birliklarni baholashda ko‘zga tashlanadi.
Turkiy tillarda, xususan, o‘zbek tilida turli o‘ramlarni o‘z ichiga oluvchi o‘ziga xos gap
tiplari mavjudki, ularni ba’zan qo‘shma gap, ba’zan murakkablashgan sodda gaplar
tarzida talqin etish kuzatiladi. Bu holat ergashgan qo‘shma gaplarni o‘rganishda
birmuncha qiyinchilik tug‘diradi. О‘zbek tilidagi ergash gapli qo‘shma gaplarni ilmiy
o‘rganishda G‘.Abdurahmonov, M.Asqarova, A.Berdialiyev, N.Mahmudov,
R.Sayfullayevalarning tadqiqotlari diqqatga sazovor. Bu ishlarda ergashgan qo‘shma
gaplar formal, formal-semantik, formal-funksional jihatdan tadqiq etildi, ergashgan
qo‘shma gaplarning turlari ajratilib, har bir turning o‘ziga xos lisoniy tabiati tahlil
qilindi. Ilmiy manbalarda ko‘rsatilishicha, ergashgan qo‘shma gaplar biri hokim,
ikkinchisi tobe munosabatdagi sodda gaplardan, ya’ni bosh va ergash gaplardan tashkil
topadi. Bosh gap mazmuni va tuzilishiga ko‘ra nisbatan mustaqil bo‘lib, ergash gap
tomonidan izohlanadi, mazmunan to‘ldiriladi. Ergash gap esa bosh gapdagi biror bir
bo‘lakning ma’nosiga oydinlik kiritadi, uni izohlab, to‘ldirib keladi. Bosh va ergash
gap grammatik jihatdan hamda mazmunan bog‘lanib, yaxlit birlikni tashkil etadi va
43

umumiy bir fikrni ifodalaydi. Masalan, «Qozonga nima tushsa, cho‘michga o‘sha
chiqadi» (Maqol.) gapida «Cho‘michga o‘sha chiqadi» bosh gap, «Qozonga nima
tushsa» gapi ergash gap vazifasida qo‘llangan. Bu ikki gap -sa shart mayli ko‘rsatkichi
orqali o‘zaro bog‘langan. Ergash gap bosh gapga tobelansa-da, ba’zan unga nisbatan
mustaqillik xarakteriga ega bo‘ladi. Ergash gapdagi mustaqillik, ayniqsa, ega, kesim,
aniqlovchi, to‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplarda kuzatiladi. Masalan, «Shuni
bilginki, seni Vatan kutadi» gapida «Seni Vatan kutadi» ergash gapi bosh gapga
nisbatan shaklan mustaqil bo‘lib, u asosiy maqsadni ifodalash uchun xizmat qiladi.
Demak, gapning shaklan mustaqillik kasb etishi bosh va ergash gapni farqlashda asos
bo‘lib xizmat qila olmaydi. Ergash va bosh gaplar sintaktik tuzilishi, mazmuni
jihatidan o‘zaro farqlanadi. Ergash gaplarning kesimi aniqlik, shart, buyruq-istak
maylidagi fe’llar, sifatdosh, ravishdosh, harakat nomili shakllar bilan ifodalanadi. Bosh
gapning kesimi esa barcha so‘z turkumlari bilan ifodalana oladi.
G‘.Abdurahmonovning ko‘rsatishicha, ergash gaplar mazmuni va turiga ko‘ra darak
yoki istak-shart bildiruvchi buyruq gaplar shaklida bo‘ladi. Ergash gaplarning so‘roq
gap yoki boshqa xil shaklda bo‘lishi kam uchraydi. Ergash gaplar ayrim hollarda
shaxsi umumlashgan va shaxssiz gap shaklida uchraydi. Masalan: Hozir qayoqqa
qarasang, menga o‘xshashlar... (O.) Bosh gaplar esa, asosan, ikki tarkibli, ba’zan bir
tarkibli gap shaklida qo‘llanadi. Bosh gapning to‘liqsiz gap shaklida qo‘llanishi ko‘p
uchraydi. Masalan: Trubkani olsam, Munira! (О‘.U.) Ayrim hollarda bosh gaplar
ko‘chirma gap shaklida ham qo‘llanadi. Masalan: Bir chol dediki, bu tomonlarda
fritslar juda oz, katta yo‘llar yo‘q. (O.) Ergash va bosh gapning o‘zaro birikuvida
ergashtiruvchi bog‘lovchilar, nisbiy so‘zlar, fe’l shakllarini hosil qiluvchi morfologik
ko‘rsatkichlar muhim o‘rin tutadi. An’anaviy sintaktik nazariyalarda ergashgan
qo‘shma gap qismlarini bog‘lovchi vositalarning quyidagi turlari ko‘rsatiladi:
1. Ergashtiruvchi bog‘lovchilar: shu sabali, chunki, shuning uchun, negaki, go‘yo, -
ki.. Masalan: Qalandarov shunday baqirdiki, Saida o‘ng‘aysizlanib ketdi. (A.Q .)
A’lamning qiyofasi, go‘yo bulut bosganday, o‘zgarib ketdi. (O.) Uyda mehmonlar ko‘p
bo‘ldi, shu sababli qizlar yon qo‘shninikida bir xonani egalladilar. (O.)
44

2. Bog‘lovchi vazifasidagi yuklamalar: -ku, -chi, -mi. Masalan : Intizom buzildimi,
ishda unum bo‘lmaydi. (U.) Bilasiz-ku, men Arslonbek Qalandarovman ! (A.Q.)
3.Ravishdoshning morfologik ko‘rsatkichlari: -b (-ib), -may, -gach, -
guncha. Masalan: Yigit kishining boshi egilguncha, ho‘kizning boshi sinsin .
(Maqol.) Er ko‘karmay, mol to‘ymas. (Maqol.) Bahor kelib, soylarda suvlar shildirab
qoldi. (U.)
4. Sifatdosh + kelishikli (ko‘makchi) morfologik ko‘rsatkich:
a) sifatdoshning morfologik ko‘rsatkichi + kelishik: -gan+da //-dan//-ga, -
ganda+da. Masalan: Jahl kelganda, aql qochadi. (Maqol.)
b) sifatdoshning morfologik shakli+ ko‘makchi: -gan sari // sayin: Qiz yaqinlashgan
sari, yurak urushi yanada tezlashdi . («Yoshlik».)
-gani+ uchun//sababli//tufayli: Nurining fikri boshqa narsalar bilan band bo‘lgani
uchun, savol-javoblari sira bir-biriga qovushmas edi . (O.)
-gan //-gani+bilan : U kelagani bilan, qizning e’tiborini qozonmadi . (So‘zl.)
v) sifatdosh + kelishik + ko‘makchi: - gan+dan+ so‘ng // keyin // oldin // ilgari//beri //
buyon. Masalan: Tong yorishgandan beri, odamlar kanal tomon yuradilar . (H.O.)
-gan + ga (-gunga)+qadar // dovur. Masalan:... Vodakachka bitgunga qadar, ariqlar
tayyor bo‘ldi. (A.Q.)
-gan + -dan ko‘ra : Masalan: Senga zarra ozor bergandan ko‘ra, Yaxshiroq ko‘zimga
tuproq to‘lgani . (U.)
5. Sifatdosh + -dek //-day qo‘shimchasi: -gani + -dek // -day. Masalan: Onaxon, issiq
elkasiga birov muzdek qo‘lini bosgandek, seskanib tushdi. (As.M.)
6. Sifatdosh + to‘liqsiz fe’llar: -gan ekan//edi, -r (-ar) + ekan. Masalan: Chol-kampir
oydinda uyga qaytar ekanlar, har ikkovi ham chuqur fikrga toldi. (S.Ahm.)
7. Sifatdosh + paytda // vaqtda//chog‘da//onda: -gan+zamon// paytda//vaqtda
//chog‘da. Masalan: Usta Samarqandda ishlagan vaqtda, Sultonmurod uch yashar bola
edi . (O.)
8. Harakat nomili shakl + ko‘makchi: -sh(-ish) + bilan // bilanoq. Masalan: Qish kirib
kelishi bilanoq, qushlar issiq o‘lkalarga uchib ketadilar.
45

-sh(-ish) + -ga qaramay // qaramasdan. Masalan: Martabasi ulug‘ bo‘lishiga
qaramasdan, eng yaqin do‘stday g‘amxo‘rlik qilgan. (A.Q.)
9. Fe’lning shart mayli shakli: -sa. Masalan: Qalandarov biroz sabr qilsa, ortiqcha
so‘zga o‘rin ham qolmas edi. (A.Q.)
10. Fe’lning shart mayli shakli + kelishik (yuklama): -sa+ -da, -sa +ham
(yam). Masalan: Do‘st bilan obod uying, Gar bo‘lsa u vayrona ham . (E.V.)
11. Fe’lning buyruq mayli morfologik ko‘rsatkichi: -ng//-ngiz, -sin//-
masin. Masalan: Bu gaplar naqadar shirin, naqadar yoqimli bo‘lmasin, Qalandarov
bularga harnechuk bolta deb qaradi. (A.Q.)
12. Bog‘lovchi vazifasidagi deb // deya // deyishib // deguncha yordamchilari.
Masalan: Bir ishni qo‘liga oldi deguncha, ikkinchisi chokidan ketadi . (As.M.) ...
Tog‘day og‘ir bilak berdim, yovlarni mushtlasin deb. (H.O.)
Ko‘rinadiki, formal yo‘nalishdagi sintaktik tadqiqotlarda ergashgan qo‘shma gap
qismlarini bog‘lovchi vositalarning xilma-xil ko‘rinishlari qayd etiladi. M.Asqarova bu
vositalarga qo‘shimcha tarzda nisbiy so‘zlarni ham bog‘lovchi vositalar sifatida
ko‘rsatadi. Uning fikricha, nisbiy so‘zlar ko‘pincha ergash gaplarni bosh gapga
bog‘lash vazifasini bajaradi. Olima nisbiy so‘zlarning shaxs, predmet, o‘lchov-miqdor,
belgi-daraja, o‘rin bildiruvchi turlarini farqlaydi. 27
Masalan: kim-u, qancha-shuncha,
qanday-shunday, qayer -shu er kabilar qo‘shma gapda nisbiy so‘z vazifasida
qo‘llanadi.
Ergashgan qo‘shma gaplarning qurilishida alohida o‘rin tutuvchi bu vositalar ko‘p
vazifali hisoblanadi. Ular quyidagi vazifalarni bajarib keladi: a) komponentlarni o‘zaro
biriktiradi; b) qo‘shma gap struktur modelining tipik ma’nolarini belgilaydi. 28
Ergash gapli qo‘shma gaplarda shakl va mazmun . Har qanday til birligi kabi gap ham,
xususan, qo‘shma gap ham ifoda va mazmun tomoniga ega. Uzoq vaqtlar mobaynida
qo‘shma gaplarning, asosan, sintaktik tuzilishi va qisman mazmuniy tuzilishi
o‘rganildi. Keyingi yillarda tilshunoslikda gapning mazmun tomoniga e’tibor
kuchaydi, natijada «mazmuniy sintaksis» degan yunalish yuzaga keldi.
A.Berdialiyevning tadqiqotlari ana shu yo‘nalishdagi dastlabki ishlardandir. Uning
doktorlik dissertatsiyasida ergash gapli qo‘shma gaplardagi paradigmatik va
46

sintagmatik xususiyatlar chuqur tadqiq etildi.
Ergash gapli qo‘shma gaplarning
mazmuniy sintaksisi o‘rganilar ekan, har ikki tamoyil- « mazmundan shaklga »
va «shakldan mazmunga » tamoyiliga amal qilish maqsadga muvofiq. Sir emaski,
ergashgan qo‘shma gaplar izohlanishi lozim bo‘lgan nisbiy bo‘laklarga ( havola
bo‘laklarga ) boy. Bu unsurlar semantik qiymatga ega bo‘lmay, ergash gaplar
tomonidan izohlanadi. Masalan, «Shuni bilginki, seni Vatan kutadi» gapidagi nisbiy
so‘zning (shuni) ma’nosiga aniqlik kiritish vazifasi ergash gapga yuklatiladi. Bu
qo‘shma gapning ko‘chimi-transpozitsiyasida yaqqol seziladi. Qiyoslang: Seni Vatan
kutishini bil. Anglashiladiki, sintaktik jihatdan qo‘shma gap ko‘rinishidagi ayni gap
semantik jihatdan bir axborotni tashiydi. Bu holat qo‘shma gapda shakliy-mazmuniy
nomuvofiqlikni keltirib chiqaradi.
Ba’zan ergashgan qo‘shma gapning bosh gapida
nisbiy so‘z vazifasidagi bo‘lak tushirilib qoldiriladi. Masalan, «Kimki ilm sha’midan
nur olsa, to abad o‘lim ko‘rmaydi » gapida bosh gapdan u olmoshi bilan ifodalagan
nisbiy so‘z tushirib qoldirilgan. Bunday hollarda ham moddiy shaklda ifodalanmagan
nisbiy so‘zning semantik qiymati ergash gaplar orqali aniqlanadi. Qanday tarzda
mavjudligidan qat’iy nazar bunday gapda ham shakliy-mazmuniy nomuvofiqlik yuzaga
keladi.
Ergashgan qo‘shma gaplarda bosh va ergash gaplarda qo‘llangan har ikki nisbiy
so‘z ham moddiy jihatdan shakllanmasligi mumkin emas. Aks holda qo‘shma gap
sodda gapga aylanadi. Qiyoslang: Kimki mehnat qilsa, u rohat ko‘radi – ergashgan
qo‘shma gap. Mehnat qilsa, rohat ko‘radi - sodda gap. Anglashiladiki, ergashgan
qo‘shma gaplarda semantik-sintaktik nomuvofiqlik, asosan, nisbiy so‘zlar bilan bog‘liq
holda yuzaga keladi.
Xullas, ergashgan qo‘shma gaplar o‘ziga xos semantik-sintaktik tuzilishga ega.
Ergashgan qo‘shma gaplar hokim-tobe munosabatidagi bosh va ergash gapning o‘zaro
birikuvidan tashkil topadi. Ergash va bosh gap o‘zaro ergashtiruvchi bog‘lovchilar,
bog‘lovchi vazifasidagi nisbiy so‘zlar hamda fe’l morfologik ko‘rsatkichlari yordamida
bog‘lanadi. Ergashgan qo‘shma gaplar shakl va mazmun birligidan tashkil topgan
butunlik bo‘lib, bu birlik qo‘shma gapda semantik jihatdan qiymatga ega bo‘lmagan
nisbiy suo‘zlarning qo‘llanishi natijasida buziladi.
47

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1.Shavkat Mirziyoev, Miromonovich Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston
davlatini birgalikda barpo etamiz.- Toshkent: «O'zbekiston», 2016.
2. I.A.Karimov. Yuksakma’naviyat – yengilmaskuch. – T.: Ma’naviyat, 1998.
3. Barkamol avlod orzusi. – T.: «Sharq» nashriyoti, 1999 yil.
4. Abdurahmonov G‘. Qo‘shm agap sintaksisi asoslari. T., fan, 1958 yil.
5. O‘zbek tili grammatikasi. II tom Sintaksis. T.,1976 yil.
6 Abdurahmonov G‘. Sulaymonov H. Holiyorov X. J. Omonturdiyev Hozirgi o‘zbek
adabiy tili. Sintaksis. 1976 yil.
7. G‘ulomov A.G‘. Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. T., 1987 yil.
INTERNET SAYTLARI:
http: www.ziyo.net.uz.
http: www.pedagog.uz.
http: www.edu.uz .
http: www. referat .uz .
48

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Купить