Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 293.2KB
Покупки 1
Дата загрузки 02 Ноябрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Лингвистика

Продавец

Benjamin Franklin

Дата регистрации 29 Октябрь 2024

63 Продаж

Qo’shma gap qoliplaring nutqiy voqealanishi

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI FAKULTETI YO‘NALISHI FANIDAN KURS ISH MAVZU: Qo’shma gap qoliplaring nutqiy voqealanishi BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 2024 QO’SHMA GAP QOLIPLARING NUTQIY VOQEALANISHI Mundarija: Kirish……………………………………………………………………………3 I bob. Qo’shma gap va uning turlari…………………………………………….4 1.1 Qo’shma gap haqida umumiy ma'lumot…………………………………….4 1.2 Qo’shma gapni o’qitish usullari ……………………………………………..11 II bob. Ergash gapli qo’shma gaplar va ularning turlari…………………………23 2.1 Ega ergash gapli qo’shma gap……………………………………………….23 2.2 Bog’langan qo’shma gap…………………………………………………….27 Xulosa……………………………………………………………………………30 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………………32 3 Kirish Mavzuning dolzarbligi: O‘zbek tilshunosligida qo‘shma gap mavzu sifatida ko‘pgina asarlarning tadqiq obyekti bo‘lgan. Olimlar V.V.Vinogradov – A.G‘ulomov ta’limotida qo‘shma gapning (ega – kesim),(ega – kesim) umumiy qolipi asosida ish olib borilgan. Respublikamiz mustaqillikka erishgunga qadar bir necha o‘n yilliklar davomida o‘zbek tili rus tili orqali kirib kelgan g‘arb tishlunosligi nazariyalari zaminida rivojlanib kelgan. Natijada,olimlarimiz ta’kidlaganlaridek, o‘zbek tilining grammatik kategoriyalari o‘rtasida ziddiyatlar paydo bo‘lgan. Bu ziddiyatlar keyingi yillarda bajarilgan ilmiy ishlarda o‘z ifodasini topgan. Kurs ishining maqsadi: O‘zbek tilshunosligi taraqqiyotining so‘nggi yillarida har xil yo‘nalishlar asosida ilmiy ishlar paydo bo‘ldi. Olimlarimiz ko‘p qirrali bo‘lgan birliklarning turli tomonlarini o‘rgandilar va o‘rganmoqdalar. Tabiiyki, har bir yo‘nalishning o‘ziga xos jihatlari ko‘p. Kurs ishining vazifasi: Grammatikaning ikkinchi yirik qismi bo‘lgan qo‘shma gap sintaksisida sodda gaplarning mazmun va intonasiya jihatdan birlashib, yaxlit bir gap – qo‘shma gap hosil qilishi, qo‘shma gap qismlarining o‘zaro mazmun munosabati, qismlarining o‘zaro birikish usulllari, qismlarining miqdoriga ko‘ra tasnif qilinishi,bu tasnifga kiruvchi qo‘shma gaplarning ichki turlari o‘rganilgan edi. Qo‘shma gap sodda gap bilan mustahkam bog‘langan, ammo undan ham struktur, ham uzatilayotgan axborot miqdori va sifati nuqtayi nazaridan farqlanuvchi sintaktik qurilmadir. Sodda va qo‘shma gaplar, ularning bir-biridan farqli, ba’zi bir o‘xshash tomonlarini bilish har bir insonga o‘z fikrini to‘g‘ri ifodalashga yordam beradi, uning ta’sirchanligini ta’minlaydi. Kurs ishining hajmi: Kurs ishi kirish qismi, ikki bob, to’rt bo’lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Jami 32 varaq. 4 I BOB. QO’SHMA GAP VA UNING TURLARI 1.1 Qo’shma gap haqida umumiy ma'lumot Ikki yoki undan ortiq sodda gapning mazmun, grammatik va ohang jihatidan birikuvidan tuzilgan gap qo’shma gap d е yiladi: Dekabr kirib, qish o’z hukmini o’tkaza boshladi. Sodda gap tarkibida bitta ega va k е sim birligi ishtirok etsa, qo shma gap‟ tarkibida ikki va undan ortiq ega va k е sim birligi (ya ni grammatik asos) ‟ qatnashadi. Qo shma gap tarkibidagi sodda gaplar o zaro ‟ ‟ bog’lovchilar, yuklamalar, ko’makchilar va f е 'l shakllari hamda ohang orqali bog lanadi. ‟ Mazmun munosabati va bog lovchi vositalarining qo llanishiga ko ra ‟ ‟ ‟ qo shma gaplar 3 xil bo ladi: ‟ ‟ bog’langan qo’shma gaplar, ergash gapli qo’shma gaplar va bog’lovchisiz qo’shma gaplar. Ayrim darsliklarda qo shma gaplar quyidagi guruhlarga bo linadi: ‟ ‟ 1) t е ng bog lovchilar vositasida bog langan qo shma gaplar; ‟ ‟ ‟ 2) ergashtiruvchi bog lovchilar vositasida bog langan qo shma gaplar; ‟ ‟ ‟ 3) bog lovchi-yuklamalar vositasida bog langan qo shma gaplar; ‟ ‟ ‟ 3) nisbiy so zlar vositasida bog langan qo shma gaplar; 5) fahat ohang ‟ ‟ ‟ vositasida bog langan qo shma gaplar. ‟ ‟ Ikki yoki undan ortiq sodda gapning mazmun, grammatik va ohang jihatidan birikuvidan tuzilgan gap qo’shma gap d е yiladi: Eshik s е kin ochildi-yu, halandarovning yuzi ko’rindi. Sodda gap tarkibida bitta ega va k е sim birligi ishtirok etsa, qo’shma gap tarkibida ikki va undan ortiq ega va k е sim birligi hatnashadi. qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplar o’zaro bog’lovchilar, yuklamalar, ko’makchilar va f е 'l shakllari hamda ohang orhali bohlanadi. Mazmun munosabati va bog’lovchi vositalarining ho’llanishiga ko’ra qo’shma gaplar 3 xil bo’ladi: bog’langan qo’shma gaplar, ergash gapli qo’shma gaplar va bog’lovchisiz qo’shma gaplar. 5 Ayrim darsliklarda qo’shma gaplar quyidagi guruhlarga bo’linadi: 1) t е ng bog’lovchilar vositasida bog’langan qo’shma gaplar; 2) ergashtiruvchi bog’lovchilar vositasida bog’langan qo’shma gaplar; 3) bog’lovchi-yuklamalar vositasida bog’langan qo’shma gaplar; 4) nisbiy so’zlar vositasida bog’langan qo’shma gaplar; 5) faqat ohang vositasida bog’langan qo’shma gaplar (22; 21). Bog’langan qo’shma gaplar T е ng munosabatdagi sodda gaplarning o’zaro t е ng bog’lovchilar yordamida bog’lanishidan tuzilgan qo’shma gap bog’langan qo’shma gap d е yiladi: K е chasi halin hor yohdi, l е kin havo sovimadi. Tarkibidagi sodda gaplarning o’zaro mazmun munosabatiga ko’ra bog’langan qo’shma gaplar quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Biriktiruv munosabatli bog’langan qo’shma gaplar: Bunday bog’langan qo’shma gaplar tarkibidagi sodda gaplar o’zaro va, hamda bog’lovchilari, ham, -u(-yu), -da yuklamalari yordamida bohlanadi va bir paytda yoki k е tma-k е t ro’y b е rgan voq е a-hodisalarni ifodalaydi: Mashhulotlar tugadi va hamma o’z uyiga tarhaldi. Odam ho’li t е gdi-yu, tashlandih е rlar obod bo’ldi. hattih izhirin ko’tarildi-da, h е ch kim uydan chihmay ho’ydi. 2. Zidlov munosabatli bog’langan qo’shma gaplar va ularda tinish b е lgilarining ishlatilishi. Bunday gaplar tarkibidagi sodda gaplar o’zaro ammo, l е kin, biroh bog’lovchilari, -u(-yu) yordamida bohlanadi: Yurtimizning bu kuni chiroyli, l е kin ertasi, indini yana chiroyliroh, baxtliroh bo’ladi. havo ochildi-yu, harorat s е zilmadi. Ba'zan zidlik mazmunini kuchaytirish uchun zidlov bog’lovchisi va bu vazifada ho’llangan -u(-yu) yuklamasi birga ishlatiladi: K е chasi hor yohdi-yu, l е kin havo unchalik sovimadi. Yozuvda zidlov bog’lovchilaridan oldin, yuklamalardan k е yin v е rgul ho’yiladi. 3. Ayiruv munosabatli bog’langan qo’shma gaplar va ularda v е rgulning ishlatilishi. Bunday gaplardagi sodda gaplar o’zaro ayiruv bog’lovchilari goh...goh, yo...yo, yoki...yoki, ba'zan...ba'zan, dam...dam, yoxud...yoxud yordamida 6 bohlanadi. Ayiruv bog’lovchili bog’langan qo’shma gaplar voq е a-hodisalarning galma-gal bo’lishini yoki ulardan biri bo’lishini ifodalaydi: Goh osmonni tutib ashula yangrar, goh allaha е rdan garmon tovushi eshitilib holar edi. Takrorlanib ho’llangan ayiruv bog’lovchilarning ikkinchisidan oldin v е rgul ho’yiladi, ayiruv bog’lovchilar yakka ho’llansa, h е ch qanday tinish b е lgisi ho’yilmaydi. 4. Inkor munosabatli bog’langan qo’shma gaplar. Bunday gaplar qismlari o’zaro na inkor yuklamasi orhali bohlanadi va orasiga v е rgul ho’yiladi: Na suv bor, na biron е mish holibdi. 5. Bo’lsa, esa so’zlari yordamida bog’langan qo’shma gaplar. Bunday gaplarda hiyoslash va zidlash munosabatlari mavjud bo’ladi: Otab е k sukutda, O’zb е k oyim bo’lsa boshi bilan “shundoh” ishorasini b е rar edi.(A.hod.) Ma`lumki, ergashgan qo’shma gaplarda ikki yoki undan ortiq sodda gaplar o'zaro hokim-tobelik munosabati orqali bog’lanadi. Ergash gap bosh gapga tobe bog’lanib, bosh gapdagi biror bo’lakni izohlab keladi. Bosh va ergash gap grammatik hamda mazmunan jips bog’lanib, yaxlit birlikni tashkil etadi va umumiy bir fikrni ifodalaydi. Ular o’zaro fe`lning amaliy shakllari (sifatdosh, ravishdosh va shart fe`li),yordamchi so’zlar orqali munosabatga kirishadi. Ergashgan qo'shma gaplarning guruhlanishi ergash gapning bosh gapdagi qaysi bo'lakni izohlab kelishiga qarab belgilanadi. Eski o’zbek tilida ham ergash gapli qo’shma gaplarning yuqoridagi turlari qayd qilinadi. Quyida ularni ko’rib o'tamiz. Ega ergash gapli qo’shma gaplar. Ma`lumki, ega ergash gap bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan egani izohlab, to'ldirib keladi. Eski o’zbek tilida ega ergash gap bosh gapga quyidagicha bog’langan. 1. Hozirgi o’zbek tilidagidek, fe`lning shart mayli formasi yordamida: har kim padshSh bolsa. 2. -r(-ar, - er, -ur, -ur) affiksli sifatdosh formasi yordamida: Ul chin svzni palganga catar, durriu saminni najasatSha atar (Nav. MK). 7 3. Fe`lnyng anikdik mayli formasi yordamida: Har kishi kim tiriklik manziuliuga kelibtur, axiur dunya gamxanasiudiun kechkusidur (BN). Kesim ergash gapli qo’shma gaplar. Kesim ergash gap bosh gapning olmosh bilan ifodalangan kesimini izohlab, bosh gapga hozirgi uzbek tilvdagidek, -ki,-kim boglovchisi orkali boglangan. Bosh gapning kesimi vazifasida hozirgi uzbek tilida shu olmoshi keladi. eski uzbek tilida esa ko’proq. bu, bular, ul u andac kursatish olmoshlari qo’llangan. To’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gaplar . Ma`lumki, to’ldiruvchi ergash gaplar bosh gaplardagi tuldiruvchi mavkei (poziciyasi)ning ma`nosini tuldirib keladi va bosh gapga –ki -kim shakliy vositasi orkali bog’lanadi. Hozirgi uzbek tilida tuldiruvchi ergash gaplar bosh gapga fe`lnyng shart mayli yxakli, deb yordamchisi, -mi,chi,-ku yuklamalari va -ki boglovchisi yordamida boglanadi. eski uzbek tilida esa asosan -kSh-kim vositasida boglangan. Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar. Ma`lumki, aniqlovchi ergash gap bosh gapdagi anikdovchi vazifasida kullangan ayrim suzlarning ma`nosini konkretlashtirib keladi. Anikdovchi ergash gap kupincha bosh gapdagi predmet belgisini uning xarakati yoki holatiga ko'ra aniqlaydi. Ba`zan aniklanayotgan bulak shaklan ifodalanmasligi ham mumkin. Lekin mazmunan u tulik, anglashinaveradi: Andac eshitildikim, Astrabadda alamdiun vtubtur (Nav.MN). Mazkur misolda bosh gap tarkibidagi aniklanayotgan bulak (xabar) shaklan ifodalanmagan. Anikdovchi ergash gap bosh gapdagi aynan ana shu ifodalanmagan sub`ektni anikdab, izohlab kelgan. Implicit sub`ekt andac havola bulagi orkali anglashilib turibdi. Sabab ergash gapli cushma gaplar. Bunday gaplarning mazmuni sabab munosabatidan iborat. ergash gap sabab vokeani, bosh gap undan kelib chik,adigan natijani ifodalaydi. Bunday ergash gaplarda sodda gaplarning semantik munosabatida ul jiuuattiun, bu jShattiun leksik birikmalarining semantikasi muhim ax;amiyatga ega. Bu vositalar bosh gapning boshida .kelib, sabab holi semantik vaziyatini egallaydi. Sabab vok,ea ana shu vositalar 8 yordamida natija vokeaning ichiga kiradi. Sabab vokea, ya`ni shart ergash gap oldin, undan sung bosh gap keladi. Chunki sabab vok,ea ifodalangandan sung ul jiuuattiun, bu jiuhattiun vositalari bilan asosiy denotatning yuzaga chik,ish sababi izoxlanadi. Misollar: Bard lafziudiun achchiugiu kelur erdi, bu jiuhattiun aca tashvish berurlvr erdi (Nav.MN). Chun siznic tabugiuciuzda davlatxscliug svzini ayturga ma`murmen, ul jiuhattiun gustShliug bild arzadasht bitildi (Nav. Mnsh). Sabab ergash gap bosh gapga -km, nim vositasida ham boglanishi mumkin. Bunday kushma gaplarda bosh gap ergash gapdan oldin joylashadi: Maet maraziuda tajniu aniuc carniuga coydiukim, Darabca domiula erdi (Nav. TMA). Hozirgi o’zbek tilida ham sabab ergash gaplar bosh gapga ba`zan -ki vositasida boglanadi. Lekin yukoridagi misoldan farkli ravishda, ergash gap bosh gapdan avval joylashadi: Ayol borki, olam munavvar. Ergash gapning kesimi buyruk, maylidagi fe`l shakli Oilan ifodalanadi. Bosh gap bilan -ki (-nim) vosit shakliy sintagmatik munosabatda buladi: Mazlumga baxshayish korguzki, zalimdiun asayish kvrgey-sen (Nav.MK,). To’siqsizlik ma`nolarini ifodalashda ergash gap tarkibidagi agar, agarchi boglovchilari katta rol` uynaydi. Shu bilan birga, denotatlar tarkibidaga ayrim leksik vositalar ham axamiyatli hisoblanadi. Bunday gaplarda bir paytning uzida ikki xil munosabat, ya`ni, ham shart munosabati, ham tusiksizlik munosabati mavjud buladi. Chunki «to’siqsizlik» deganda, muayyan shartning tegishli vokeaning yuzaga kelishida tusik bulmasligi nazarda tutiladi. Bunda shart munosabati bevosita emas, balki bilvosita ishtirok etadi. Payt ergash gapli qo’shma gaplar . Ma`lumki, payt ergash gapli qo’shma gaplarda, asosan, ikki denotativ voqea ifodalanib, ularning biri ikkinchisining ichiga payt bildiruvchi so’z sifatida kiradi. Shuning uchun ham ikki denotativ voaea o'rtasidagi munosabat payt munosabati sifatida reallashadi va bu munosabat ifodalangan qo’shma gap payt ergash gapli qo’shma gap sifatida baholanadi. 9 10 Qo shma gapʻ — tuzilishiga ko ra sodda gapga o xshash ikki va undan ortiq ʻ ʻ predikativ birlikning intonatsiya va mazmun jihatidan bir butunlik hosil etishi bilan yuzaga keluvchi gap; gapning struktural jihatdan alohida bir turi. Qo shma gap ʻ tuzilishi va qurilish materialiga ko ra sodda gapdan farq qiladi. Sodda gapning ʻ qurilish materiali so z yoki so z birikmalari bo lsa. Qo shma gapning qurilish ʻ ʻ ʻ ʻ materiali sodda gaplardir. Sodda gap bitta predikativ asosdan, qo shma gap esa ʻ ikki va undan ortiq predika-tiv asosdan tashkil topadi. Bir qancha turkiy tillarda, jumladan. o zbek tilida, qo shma gaplar qanday mazmun munosabatlarini ʻ ʻ ifodalashi, grammatik belgilari, tuzilishi va intonatsiyasiga ko ra 3 asosiy turga ʻ bo linadi: bog -lovchisiz qo shma gap; bog langan qo shma gap; ergashgan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ qo shma gap ʻ Tarkibidagi predikativ birliklar o zaro bog lovchi yoki bog lovchi ʻ ʻ ʻ vazifasidagi so z yordamida emas, balki boshqa vositalar yordamida birikkan Q. g. ʻ lar bog lovchisiz qo shma gap hisoblanib, bunday qo shma gaplarda ohang muhim ʻ ʻ ʻ rol o ynaydi. Bog lovchisiz qo shma gaplar aksar hollarda bog langan va ʻ ʻ ʻ ʻ ergashgan qo shma gaplar bilan o xshash, munosabatdoshday ko rin-sada, ular ana ʻ ʻ ʻ shu turdagi gaplarning bog lovchisiz varianti emas, balki qo shma gaplarning ʻ ʻ alohida turi hisoblanadi: „Saodatxon eshikni ochib yubordi, uyga muzday kuz havosi kirdi“ (S.Zunnunova). „Sultonmurod o zini chetga olishga tirishdi, xalq ʻ to lqini uni surib ketdi“ (Oybek). ʻ Tarkibidagi predikativ birliklar o zaro teng bog lov-chilar yordamida ʻ ʻ birikkan (teng aloqali) qo shma gaplar bog langan qo shma gap deyilib, uning ʻ ʻ ʻ tarkibiy qismlari shaklan mustaqil ko rinsa-da, maz-munan va tuzilish jihatdan bir ʻ butunlikni tashkil etadi. Mas: „Bahor keldi va gullar ochildi“. „Dil-afro z chindan ʻ ham o zgargan. Ammo o ktam kulgusi, quralai ko zlarining kibrona boqishi o sha- ʻ ʻ ʻ ʻ o sha edi“ (O .Hoshimov). ʻ ʻ Tarkibidagi predikativ birliklar (sodda gaplar) bosh va ergash holatida bo lib, ya ni bosh va ergash gaplardan tuzilib. ergashtiruvchi bog lovchilar, bir ʻ ʼ ʻ qancha fe l shakllari, yuklama va ko makchilar, nisbiy so zlar va tobelanish ohangi ʼ ʻ ʻ yordamida birikib, biri ikkinchisini aniqlash, to ldirish kabi vazifalarni bajaradigan ʻ 11 qo shma gap turi erga sh gan qo shma gap yoki ergash g a p l i qo shma gapʻ ʻ ʻ deyiladi. Mas: „Bir kuni ko chada ketayotsam, Umri bir bosh uzum ko tarib ʻ ʻ kelyapti“ (A.Qahhor) gapida-gi, „bir kuni ko chada ketayotsam“ qismi ergash gap ʻ bo lib, u bosh gapdagi (Umri bir bosh uzum ko tarib kelyapti) ishharakatning ʻ ʻ amalga oshish payti (vaqti)ni aniqlab, uni to ldirmoqda, predikatdagi shaklga ko ra ʻ ʻ tobe holatda turibdi. Demak, bosh gap ergashgan qo shma gap tarkibidagi hokim ʻ kom-ponent, ya ni ergash gap tomonidan o zi yoki biror bo lagi aniqlanadigan, ʼ ʻ ʻ ergash gap tobe bo ladigan gapdir. Mas.: „Qaysi kishi ertalab shunday mashq qilsa, ʻ u dardga chalinmaydi“ gapi ega ergash gapli qo shma gap bo lib, undagi „udardga ʻ ʻ chalinmaydi“ qismi bosh gap hisoblanib, bosh gapning egasi ergash gap orqali izohlanmoqda. Yoki „Shoshish kerak emas, chunki bu yil toshqin xavfi yo q“ ʻ gapida esa „Shoshish kerak emas“ bosh gap bo lib, ergash gap bosh gapdan ʻ anglashilgan harakatning sababini ko rsatmoqda. Ergash gapli qo shma gap ʻ ʻ tarkibidagi tobe qism ergash gap hisoblanadi. Ergash gap bosh gapga er-gashib (tobelanib), bu gapni yoki uning biror bo lagini qandaydir (payt, o rin, sabab, ʻ ʻ natija va boshqalar) jihatdan aniqlab, belgilab keladi. O zbek tiliga doir mavjud ʻ darslik va qo llanmalarda ergash gaplar (ergash gapli qo shma gaplar) mazmun va ʻ ʻ vazifalariga ko ra 14 turga ajratiladi. ʻ Qo shma gap va uning turlari, qo shma gaplarning tabiati masalalari rus va ʻ ʻ yevropa tilshunosliklari qatori o zbek tilshunosligida ham keng, atroflicha ʻ o rganilgan. Bu sohada, ayniqsa, akademik G .Abdu-rahmonov va ʻ ʻ M.Asqarovalarningxizmatlarini alohida qayd etmoq kerak. Shuningdek, A. G ulomov, H. G oziyev, F. Kamolov, A. Azizova, H. Rustamov, E. Azlarov, A. ʻ ʻ Kononov, E. Grunina, X. Ab-durahmonov, A. Nurmonov, N. Mahmudov va boshqa ham o zbek tilida qo shma gap sintak-sisini o rganish va rivojlantirishga ʻ ʻ ʻ munosib hissa qo shganlar. Keyingi yillarda (o tgan asrning 90-yillaridan) o zbek ʻ ʻ ʻ tilshunosligida qo shma gaplarni, umuman sintaktik hodisalarni yangicha nuqtai ʻ nazar bilan sistemaviy-struktur usulda o rganish boshlandi. ʻ 12 1.2 Qo’shma gapni o’qitish usullari Qo’shma gap – ikki yoki undan ortiq sodda gapning o’zaro grammatik va mazmuniy munosabatidan tashkil topgan va ohang tugalligiga ega bo’lgan butunlik Murakkab qo’shma gap – turli bog’lovchi vositalar yordami bilan o’zaro bog’langan uch va undan ortiq gaplarning bir butunligi Nisbiy so’zlar – qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bog’lashga xizmat qiluvchi so’roq va ko’rsatish olmoshlari Ko’makchili qurilma – ergash gapni bosh gapga bog’lovchi shuning uchun, shu sababli, shu bois kabi birliklar Ko’chirma gap – birovning aynan keltirilgan yoki o’zining hech o’zgarishsiz nutqqa olib kirilgan gapi. 9-sinf ona tili darsligida (N.Mahmudov, A.Nurmonov, A.Sobirov 2006-y) qo’shma gaplar tasnifi quyidagicha berilgan: 1Bog’langan qo’shma gaplar: 1)biriktiruv bog’lovchilari yordamida bog’langan qo’shma gaplar 2) zidlov bog’lovchilari yordamida bog’langan qo’shma gaplar 3) ayiruv bog’lovchilari yordamida bog’langan qo’shma gaplar 4) bo’lsa, esa so’zlari yordamida bog’langan qo’shma gaplar 2. Ergashgan qo’shma gaplar 1) kesim ergash gapli qo’shma gaplar 2) ega ergash gapli qo’shma gaplar 3) to’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gaplar 4) aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar 5) hol ergash gapli qo’shma gaplar Hol ergash gapli qo’shma gap o’z navbatida o’rin, payt, to’siqsizlik ergsh gapli qo’shma gap kabi turlarga bo’linadi. 3.Bog’lovchisiz qo’shma gap Bog’langan qo’shma gap mavzuini o’tishda badiiy matnlardan teng bog’lovchilar vositasida bog’langan qo’shma gaplarni topish, ularni izohlash, 13 mustaqil ravishda bog’langan qo’shma gaplar tuzish, ularni ma’nodoshi bilan almashtirish singari topshiriqlar bajarilishi mumkin. O’quvchilarda nuqtalar o’rniga teng bog’lovchilardan mosini qo’yib gaplarni ko’chirish, qismlarni goh-goh, dam-dam, ba’zan-ba’zan, yo-yo singari ayiruv bog’lovchilari bilan biriktirib, ma’noda qanday o’zgarish sezilganligini aniqlash kabi mustaqil ishlar tavsiya etiladi. Bog’langan qo’shma gap turlaridan biri sifatida qaralayotgan bo’lsa, esa so’zlari yordamida bog’langan qo’shma gapni o’tishda quyidagi misol keltiriladi va unda qisman chog’ishtirish-qiyoslash mazmuni mavjudligi ta’kidlanadi. Rejadagi ishni bajara olmayapman, sen bo’lsa faqat dam olaylik deysan. Oy tunda kerak, aql esa kunda kerak. Bog’langan qo’shma gap quyidagicha tahlil qilinadi: 1.Qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplar va ularning mazmun jihatidan bog’lanishi. 2.Sodda gaplarning bog’lanish yo’li, bog’lovchilarning turi. 3.Sodda gaplar orasida qo’llangan tinish belgilari 4.Gap bo’laklari Namuna: Urushdan boylar manfaat topdi, ammo kambag’allar xonavayron bo’ldi. 1) ikki sodda gap (qism) bor: urushdan boylar manfaat topdi, kambag’allar xonavayron bo’ldi: zidlash munosabati mavjud. 2.sodda gaplar o’zaro vergul bilan ajratilgan; 3) gap bo’laklarini aniqlash: boylar – ega, manfaat topdi – kesim, urushdan – to’ldiruvchi; kambag’allar – ega, xonavayron bo’ldi – kesim. “Ergashgan qo’shma gap” mavzuini o’zlashtirish jarayonida o’quvchilar e’tiboriga sodda gap juftlari beriladi. Ulardan ergashtiruvchi bog’lovchilar yoki ko’makchili qurilma vositasida qo’shma gaplar tuzish vazifasi topshiriladi. 1.Bahor keldi. Qushlar issiq o’lkalardan qaytib kela boshladi. – Bahor keldi, shuning uchun qushlar issiq o’lkalardan qaytib kela boshladilar. Mavzuni o’rganishda bog’lovchi vositalarni ma’nodoshi bilan almashtirish, ergashtiruvchi bog’lovchilar vositasida bog’langan qo’shma gaplardagi ma’noviy 14 munosabatni aniqlash, ulardan o’rinli foydalanish kabi ijodiy-amaliy topshiriqlar beriladi. O’quvchilar “Ergash gapli qo’shma gap” tushunchasini sharhlay olishlari, ergash gapli qo’shma gaplarda qaysi gap boshqa bir gapni to’ldirib, aniqlab kelishi haqida xulosa chiqarishlari, ergash gapli qo’shma gapni kengaygan birikmali sodda gapga aylantira olishlari lozim. Ergash gapni bosh gapga bog’lashda turli grammatik vositalardan foydalanish masalasiga alohida e’tibor qaratiladi. Darslikda ergashgan qo’shma gaplarni ularda ishtirok etgan bog’lovchi vositalariga ko’ra quyidagi turlarga bo’lingan. 1.Ergashtiruvchi bog’lovchili ergashgan qo’shma gap (chunki, negaki, go’yo, agar, toki) 2.Ko’makchili qurilmalar yordamida ergashgan qo’shma gap (shuning uchun, shu sababli, shu tufayli) 3.Deb so’zi yordami bilan ergashgan qo’shma gap 4.Shart mayli qo’shimchasi yordami bilan ergshgan qo’shma gap (sa) 5.Ko’rsatish olmoshi yordamida ergashgan qo’shma gap 6.Nisbiy so’zlar vositasida ergashgan qo’shma gap (kim – u, kimning – uning, qayerda – shu yerda) Maktabda ergash gapning ega, kesim va to’ldiruvchi kabi turlarini o’rgatishdan maqsad o’quvchilarning bog’lanishli nutqini o’stirishdir. Bunday nutq ko’nikmasi, odatda, grammatikadan o’tilgan nazariy ma’lumotlarni muntazam ravishda amalda qo’llash, mashq qilib ko’rish orqali hosil qilinadi. Ergash gapli qo’shma gaplar quyidagicha tahlil qilinadi: 1.Bosh gap va ergash gap. 2.Ergash gapning turi 3.Ergash gapning o’rni va tinish belgilari 4.Ergash gapning bosh gapga bog’lanish yo’li 5.Gap bo’laklari. Shuni bilib qo’yingki, xodimlar bir joyda qotib qolgan rahbarni yoqtirmaydilar. 1) Bosh gap – Shuni bilib qo’yingki; ergash gap – xodimlar bir joyda qotib qolgan rahbarni yoqtirmaydilar; 2) to’ldiruvchi ergash gap; 3) ergash gap bilan bosh gap vergul bilan ajratilgan; 4) bosh gap ergash gapga –ki bog’lovchisi vositasida bog’langan; 5) 15 gap bo’laklarini aniqlash: (shuni – to’ldiruvchi, bilib qo’yinki – kesim; xodimlar – ega, bir joyda – qotib qolgan – aniqlovchi, rahbarni – to’ldiruvchi, yoqtirmaydilar – kesim). Bog’lovchisiz qo’shma gapning sodda gaplari o’zaro bog’lovchilarsiz, ohang yordamidagina birikadi. Bunday gaplar orasida yozuvda vergul, ikki nuqta, nuqtali vergul va tirelar qo’yiladi. Bog’lovchisiz qo’shma gapning bog’langan va ergashgan qo’shma gaplarga o’xshash tomonlarini o’quvchilarga tushuntirish uchun bog’lovchilarni ishtirok ettirib gap tuzish va ularni bog’lovchisiz qo’shma gaplarga yoki ergashgan qo’shma gaplarga aylantirish mashqlari o’tkaziladi. Eshik ochildi va xonaga rassom kirib keldi. Eshik ochildi, xonaga rassom kirib keldi. Eshik ochildi, chunki xonaga rassom kirib keldi. Bog’lovchisiz qo’shma gaplar quyidagicha tahlil qilinadi: 1.Qo’shma gap tarkibidagi qismlar va ularning mazmun jihatidan bog’lanishi. 2.Qismlarning bog’lanish yo’li. 3.Qismlar orasida qo’llangan tinish belgilari. 4.Gap bo’laklari. Qalandarov smetani o’qimasdan ovozga qo’ymoqchi bo’lgan edi, Saida unga majlis raisi borligini eslatdi. (A.Q.) 1) gapdagi qismlar (yani sodda gaplar) Qalandarov smetani o’qimasdan ovozga qo’ymoqchi bo’lgan edi – 1-gap; Saida unga majlis raisi borligini eslatdi – 2-gap; qiyoslash mazmuni bor. 2) ohang orqali bog’langan; 3) ohang yozuvda vergul bilan ifodalangan; 4) gap bo’laklarini aniqlash; Qalandarov – ega, ovozga qo’ymoqchi bo’lgan edi – kesim, smetani o’qimasdan – vaziyat holi; Saida – ega, eslatdi – kesim, unga – to’ldiruvchi, majlis raisi borligini – to’ldiruvchi. Ko’chirma va o’zlashtirma gaplar hamda ularning tinish belgilari haqidagi ma’lumot o’quvchilarning yozma va og’zaki nutqini o’stirishda katta yordam beradi. O’quvchilar boshqalarning nutqini aynan berish usullarini, shuningdek, ularni o’zlashtirib aytish kabi stilistik malakalarni egallab oladilar. 16 O’quvchilar o’z yozma ishlarida ko’chirma va o’zlashtirma gaplarning turli shakllaridan foydalana bilishlari, bunda nutqning emotsionalligiga e’tibor qaratishlari lozim. Ko’chirma va o’zlashtirma gaplarni o’rgatish adabiiy o’qish darslari hamda o’quvchilarga ijodiy imlo yozdirish bilan uzviy bog’lanishi shart. Qo’shma gap sodda gaplar bilan mustahkam bog’langan, biroq undan ham struktur, ham uzatilayotgan axborot nuqtai nazaridan farqlanuvchi sintaktik qurilma hisoblanadi. Shu bois qo’shma gapning umumiy lisoniy mohiyati uning sodda gaplarga o’zaro munosabatida ochiladi. Lisoniy struktura jihatidan qo’shma gapning sodda gapdan farqi ma‘lum darajada ravshan. Aniqrog’i, sodda gapda shakllangan kesim bitta bo’lsa, qo’shma gapda u birdan ortiq bo’ladi va birdan ortiq sodda gaplarning mazmun, hamda, grammatik jihatdan birikuvidan tashkil topadi. Misollar: 1.Men sizni bilaman, siz bunday qilmaysiz. (O.) 2.Nima qilasan, qishloqqa qaytasanmi? (O). 3.Dunyoda nima ko’p - kulgu ko’p. (O). 4.Bilamanki, sodda barmoqlaring tilla uzuk taqmagan. (U.) 5.Majlisda ko’riladigan masalalarning muhim tomoni shundaki, Baqa qurilmadagi cho’l yerlarni suvga serob qilish masalasi muxokama qilinadi. Ko’rinadiki, 1-gapda bilaman va qilmaysiz, 2-gapda qilasan va qaytasanmi, 3- gapda ko’p va ko’p, 4-gapda bilaman va taqmagan, 5-gapda shundaki va muhokama qilinadi kabi har bir gapdagi birdan ortiq kesim sintaktik qurilmalarning qo’shma gapligini ta‘minlovchi muhim asoslardan biridir. Kesimlarning birdan ortiqligidan tashqari, har bir qo’shma gapda ifodalanayotgan birdan ortiq fikr, axborotning o’zaro zich munosabati, gaplararo grammatik taqoza etuvchilik hamda intonatsion yaxlitlik kabilar ham bu sintaktik qurilmalarning qo’shma gapligini ta‘minlaydi. Komunikativ nuqtai nazardan sodda gap bir fikrni, axborotni uzatish vazifasini bajarsa, qo’shma gapda birdan ortiq hukm o’z ifodasini topgan bo’ladi. Shuningdek, bu alohida axborotlar asosidagi munosabat ham qo’shma gapda qaysidir darajada bo’rtib turadi. Masalan: Jahongir keldi. Men shu ondayoq jo’nadim gaplarida ifodalangan fikrlar bir-biriga 17 o’zaro bog’liq bo’lib, gaplarning biri ikkinchisini taqoza etadi. Bu jixatdan ular Jahongir keldi va men shu ondayoq ketdim gapidan ajralib turadi. SHunday qilib, qo’shma gap grammatik shakllangan va birdan ortiq axborotni tashish uchun mo’ljallangan sodda gaplarning grammatik, semantik, intonatsion va kommunikativ jihatlardan yaxlitlangan butunligidir. Qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplar alohida olingan sodda gaplardan nisbatan mustaqil emasligi bilan ajralib turadi. Avvallo, bu grammatik va intonatsion nomustaqillikdir. Bahor keldi, shuning uchun dala ishlari qizib ketdi qurilmasini ergash gapli qo’shma gap qilib turgan narsa mazmuniy taqoza etuvchanlikdir. Birinchi gapdagi mazmun ikkinchi gapdagi mazmun uchun sabab maqomidir. Biroq bunday mazmuniy zich bog’lanishsiz ham qo’shma gap hosil bo’lishi mumkin. Osmonda turnalarning «qurey-qureyi» eshitilardi, uzoqlardan chuponlarning hay-haylagani quloqqa chalinardi. Ikkinchidan, shuning uchun bog’lovchisi qo’shma gap a‘zolarini grammatik jihatdan zich munosabatga kiritgan. (Biroq bu bog’lovchisiz ham qo’shma gap hosil qilish mumkin: Bahor keldi, dala ishlari qizib ketdi.) Ammo sodda gaplar orasidagi intonatsion uzilish qo’shma gapni sodda gapga parchalab yuborishi mumkin: Bahor keldi, shuning uchun dala ishlari qizib ketdi. Demak, ma‘lum bo’ladiki, qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplarning o’zaro zichlashuvi mazmun, grammatik shakl va intonatsiya nuqtai nazaridan bo’ladi. Ammo bu omillar darajali ziddiyatda turadi. intonatsiya - grammatik shakl - mazmun CHunki mazmuniy bog’liqlik va grammatik shakl mavjud bo’lsa ham, birlashtiruvchi intonatsiya bo’lmasa, ayrim gaplar qo’shma gapni tashkil eta olmaydi. Ammo mazmuniy bog’liqlik va grammatik aloqa bo’lmasa ham, intonatsiya asosida qo’shma gap hosil qilish mumkin (bog’lovchisiz qo’shma gap.) Sodda gaplar asosida ajratuvchi pauza bo’lganda, qo’shma gapning yaxlitligiga putur yetadi. Masalan, Men sen bilan bormoqchi edim. Biroq sen qarshilik qilmasliging kerak. Gaplar orasida qushma gapning barcha belgilari mavjud. 18 Birgina birlashtiruvchi ohang yo’qligi sodda gaplarning mustaqil bo’lishiga olib kelgan. Qo’shma gaplarni uyushiq kesimli sodda gaplardan, sodda va qo’shma gaplar orasidagi uyushgan gaplardan farqlash lozim. Uyushiq kesimli sodda gaplar egasi bitta, bitta umumiy Pm ga ega bo’lgan birdan ortiq kesimlardan tashkil topgan gaplardir. Misollar: 1.Jamshid o’qir, yozar va chizar edi. 2.Do’kondorlar do’konlarini ochib, mudrab o’tirishardi. 3.Qushlar tinimsiz chug’urlashar va charx urishar edi. Uyushgan gaplar esa, aytilganidek, birdan ortiq egaga, shuningdek, bitta umumiy Pm li birdan ortiq kesimga ega bo’lgan gaplardir. Misollar: 1.Bahor kelar, dala ishlari qizib ketar edi. 2.Jamshid o’qir, Jahongir yozar, Isroil esa chizar edi. 3Do’kondorlar savdoga chorlab, attorlar esa mollarini maqtab o’tirishardi. Qo’shma gaplar esa har biri o’z Pm ga ega bo’lgan birdan ortiq kesimlardan tashkil topadi. 1.Jamshid o’qirdi, Jahongir yozardi, Isroil esa chizardi. Qo’shma gaplardagi formal-funktsional yondashuvda bir egali, lekin birdan ortiq kesimli gaplar qo’shma gap sifatida qaraladi. Chunki har bir kesimda shaxs- son, zamon, tasdiq-inkor, modallik/mayl (kesimlik) ma‘nolari birdan ortiq ifodalanadi. Bu esa semantik nuqtai nazardan ularning har birida alohida axborot mavjudligidan dalolat beradi. Qo’shma gaplar tarkibiga kiruvchi sodda gaplar orasida teng yoki tobe sintaktik aloqa mavjud bo’ladi. Agar u teng bog’lovchi yordamida amalga oshirilgan bo’lsa, tenglanish deyiladi. 1.O’g’lim keldi va tuyni boshlab yubordik. 2. Bahor keldi va dala ishlari qizib ketdi. To’g’ri, gaplar orasida sabab-oqibat aloqasi mavjud va gapni mazmunan tobe-hokim gaplarga kiritish mumkin. Biroq gaplarda mazmunan tobelik, shaklan tenglik mavjud bo’lganda, grammatik jihatdan nisbiy yakunlangan bo’ladi. Bu nisbiylik mustaqil sodda gaplardagi tugallanganlikdan farqlanadi. Qo’shma gap tarkibida birikayotgan bir sodda gapning modal sifatlari ikkinchisiga ta‘sir etmasdan qolmaydi. Natijada yangi modal ma‘no vujudga keladi. Bu masala kesimlarning MKSH va NKSH turlari bilan ham zich aloqador xodisadir. Shuningdek, qo’shma gap tarkibiy 19 qismlarini bog’layotgan bog’lovchi vositalardagi modal ma‘nolar ham ana shu xosila modal ma‘noga qorishadi. Lisoniy birliklar serqirra mohiyatli bo’lganligi bois kamida ikkita paradigmaga kiradi. Shu boisdan biror butunlikka kiruvchi lisoniy birliklarni kamida ikki tomondan tasniflash mumkin bo’ladi. Qo’shma gap ham lisoniy birlik sifatida murakkab tabiatli bo’lib, bu murakkablik uning lisoniy sathda tutgan o’rni, tarkibidagi sodda gaplarning grammatik shakli va bog’lovchi vositalari hamda mazmuniy munosabatlarning rang-barangligi bilan belgilanadi. Shuningdek, qo’shma gap turlarini xilma-xil asoslarda turlicha tasniflash mumkin bo’ladi. Tasnif asoslarining aniqligi va tasnifning izchil amalga oshirilishi masala mohiyatini oydinlashtirishda muhim omillardan biridir. Qo’shma gaplarning ma‘noviy va struktur sintaksis nuqtai nazaridan tasnifi ko’p hollarda o’zaro farqlanadi. An‘anaviy sintaksis qo’shma gaplar tasnifida ko’p hollarda ularning nutqiy belgi-xususiyatlariga, zohiriy alomatlariga tayanadi. Struktural sintaksis tasnifi esa qo’shma gaplarning lisoniy mohiyatlaridan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Qo’shma gaplar, avvalo, sodda va uyushgan gaplardan o’z qurilish usullarning boshqachaligi bilan farqlanadi. Demak, umumiy lisoniy mohiyat sifatida gaplar qurilish qoliplariga ko’ra dastlabki tasnifda uchga bo’linadi. (Tasnifda gaplarning eng kichik qurilishi qoliplariga tayanamiz.) [WPm] [((S-W)(S-W))Pm] [WPm + WPm] Bunda, aytilganidek, sodda va qo’shma gaplar tasnifning chekka va uyushgan gaplar oraliq vaziyatini egallaydi. Qo’shma gaplar ham o’z navbatida qoliplarning tur va ko’rinishlariga ega bo’ladi. [WPm + WPm] umumiy qolipining yuzaga chiqish turlarini, umumiy qolip bilan nutqiy ko’rinish orasidagi turli bosqichdagi oraliq qoliplarni aniqlash me‘yorlari, belgi va mezonlarni muayyanlashtirmoq lozim bo’ladi. 20 Ma‘lumki, qo’shma gapning tur va ko’rinishlarini o’rganishda sodda gapning eng kichik qolipi asos qilib olingan. Sodda gapning eng kichik qolipi [WPm] dan iborat bo’lsa, mantiqan qo’shma gapning qurilish qolipi [1-WPm + 2-WPm + 3- WPm +..n-WPm]dir. Qo’shma gapning lisoniy qolipi [1-WPm+2-WPm=3-WPm+...n- WPm]ekanligini nazarda tutgan holda qo’shma gapning eng kichik qolipi uchun [WPm+WPm] ramzidan foydalaniladi. Qo’shma gapning voqelanish usullarini belgilashda uch ko’rsatkichga tayaniladi. [WPm] larning egasi [S] bor-yo’qligiga, bir xil yoki boshqa xil ekanligiga. [WPm]lar tarkibidagi [W]ning xususiyatlariga (W larning bir xil yoki boshqa-boshqa bo’lishb, bir xil yoki xar xil co’z turkumlari bilan ifodalanishi, turlanishiga ko’ra. [WPm] tarkibidagi [Pm] larning bir xil yoki qisman bir xil ekanligiga ko’ra. [WPm+WPm] qolipining to nutqiy muayyan gaplargacha bo’linishlarini bundan boshqa o’lchovlar asosida ham berish mumkin. Masalan, ikkita [WPm] ning bog’lanish usullari va yo’llari, [WPm+WPm] umumiy qolipining turli xil ko’rinishlarida tarkibiy qismlarining bog’lanish xususiyatlari va ularni bog’lovchi vositalar, qo’shma gap tarkibiga kirayotgan har bir [WPm] da to’liq o’xshash, qisman o’xshash, yaqin va zich a‘zolarning bo’lish-bo’lmasligi, birinchi [WPm] tarkibida ikkinchi [WPm] ga ishora qiluvchi vositaning bor-yo’qligi, [WPm] lar tarkibida nisbiy, bir-birini taqozo qiluvchi unsurlarning bor-yo’qligi kabilar shular jumlasidandir. [S] (ega) ga ko’ra [WPm+WPm] turlari . Qo’shma gaplar bir umumiy [S] li qo’shma gaplar va ikki xususiy [S] li qurilmalarga bo’linadi. a) bir [S]li qurilmalarning qurilish qolipi [S (WPm + WPm)] ko’rinishida bo’ladi: Men yanglishmayman, balki qanoatlanib so’zlayman. (A.Qod.) b) ikki [S]li qurilmalarning qurilish qolipi [(S1- WPm1) +(S2-WPm2)] ko’rinishida bo’ladi: Bunda bulbul kitob o’kiydi, Bunda qurtlar ipak to’qiydi. (H.O.) 21 [W]ga ko’ra [WPm+WPm] turlari. Bir xil [W]li qurilmalar. [WPm+WPm]ning bu turi bir necha ko’rinishlarda bo’ladi. a) [W]lari bir xil so’zdan: Siz so’zlamasangiz, men so’zlamoqchi edim. (A.Qod.) b) [W]lari bir xil turkumdan: Endi ortiq turma, tinch o’tir. (A.Qod.) Xar xil [W] li qurilmalar. Bunda [W]lar turli turkumga oid so’zlar bilan ifodalanadi:1.Yoki mening ko’nglim hamma vaqt yosh, Yoki senga chiroy umrbod yo’ldosh. (M. Boboev.) 2.Yana nima balo ismlari bor, tilim ham kelishmaydi. (Oybek.) [Pm] ga ko’ra [WPm + WPm] turlari. a)bir xil [Pm]li qurilmalar. Xotinim bordi, bordi. («Mushtum») b)har xil [Pm]li qurilmalar. Qaraysanmi, qaray qolgin. (O’. Domlajonova.) Demak, gap markazini shakllantirishda muhim rol o’ynaydigan Pm qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplarda bir xil ham, xar xil ham bo’lishi mumkin. Shunday hollar ham bo’ladiki, Pm umumiy - bitta bo’lishi ham mumkin. Bunda endi qo’shma gap emas, balki uyushgan gap vujudga keladi. Ma‘lumki, [WPm+WPm] qolipida [Pm] tarkibi har xil bo’lgan hollarda o’zbek tilining tabiati uni …… qavsdan chiqarish…… imkonini beradi. Chunki o’zbek, umuman, turkiy tillarda, bir necha so’zshakllar uyushganda umumiy shakl oxirgi so’zshakl tarkibida kelishi qonuniyatiga tayansak, bunday gaplarning qolipi [W W] Pm ko’rinishida bo’ladi. Misollar: 1.Kelgan, ketgan edim. 2.Men o’qigan, yozgan edim. Kesimlarning har biriga ega qo’yilishi bilan ular uyushgan gaplarga aylanadi:1.Men kelgan, Jamshid ketgan edi. 2.Men o’qigan, sen yozgan edik. Har bir kesimni shakllantirish bilan uyushgan gap qo’shma gapga aylanadi:1.Men kelgan edim, Jamshid ketgan edi.2.Men o’qigan edim, sen yozgan eding. Struktur tilshunoslik uqtirishicha, har bir lisoniy birlik ongimizda ma‘lum bir shakl va mazmunning barqaror yaxlitligi sifatida yashaydi va xususiy xodisalar sifatida nutqqa chiqadi. Bu nutqiy ko’rinishlar behisob miqdorga ega. Biroq bu 22 nutqiy ko’rinishlar bilan lisoniy birlik umumiylik orasida tipik ko’rinishlar mavjud bo’ladi. Yuqoridagi [WPm+WPm] tipik ko’rinish [WPm, WPm], [WPm WPm] va [WPm WPm] oraliq ko’rinishlari orqali nutqiy gaplarga aylanadi. Qo’shma gap tarkibiy qismlari o’zaro bog’lovchilar yoki bog’lovchi vazifasidagi so’zlar vositasida yoki mutlaqo ularsiz bog’lanadi. Bundan kelib chiqqan holda qo’shma gaplarni bog’lovchili qo’shma gaplar va bog’lovchisiz qo’shma gaplarga ajratish mumkin bo’ladi. Bog’lovchili qo’shma gaplar grammatik vositalar bilan bog’langan qo’shma gaplar, leksik-grammatik vositalar bilan bog’langan qo’shma gaplar va leksik vositalar bilan birikkan qo’shma gaplarga ajraladi. Qo’shimchalarning funktsiyasiga ko’ra teng bog’lovchili va ergashtiruvchi bog’lovchili bog’langan qo’shma gaplar farqlanadi. Qo’shma gap tarkibida sodda gaplarning o’zaro munosabati asosida ham qo’shma gaplarni tasniflash mumkin. Mazmun, grammatik va intonatsion munosabati nuqtai nazaridan qo’shma gap quyidagi turlarga bo’linadi: 1.Tarkibidagi sodda gaplar bir-birini mazmun va grammatik jihatdan taqozo etadigan qo’shma gaplar: 1.Kunlar isidi va paxtalar yana qiyg’os ochildi. 2. Yovlariga osmon tutundir, shuning uchun bag’ri butundir (S.O.) 3. Agar dunyoning narigi burchiga sizni opichlab borishga to’g’ri kelsaydi, men sevina- sevina bajarardim.(O.) 4.Men shunday bir ish qildimki, o’lgunimcha bundan faxrlanaman. 2.Tarkibidagi gaplar bir-biriga mazmuniy va intonatsion taqoza etadigan, biroq, grammatik talab qilmaydigan qo’shma gaplar: 1. Biz yetib keldik kutubxona ochildi. 2. Menga pul kerak, qaerdan olaman? (O). 3. Siz ishonmayapsiz, ishonmaysiz ham. 4. Endi men sizga bir jumboq aytaman, sizdan javob kutaman. 3.Tarkibidagi gaplar bir-birini na mazmuniy, na grammatik taqozo etadigan, biroq intonatsion yaxlit bo’lgan gaplar: 1.U otasini uyga tortdi, usta sekin qayrildi (S.Nuriy). 2.Bahor keldi, yoz ham kelib qoladi. 3. Sen o’z ishingni qil, men o’z ishimni. 23 Qo’shma gaplarning qurilish turlariga ko’ra tasnifi. Qo’shma gaplarning umumiy lisoniy qolipi [WPm+WPm] bo’lib, u quyidagi yana uchta oraliq ko’rinishlarga ajraladi: [WPm+WPm], [WPm WPm], [WPm ]WPm] Bu oraliq ko’rinishlar bir qarashda an‘anaviy bog’lovchisiz, ergash gapli va bog’langan qo’shma gaplarning ramziy ko’rinishidek tasavvur uyg’otadi. (Masalan, Bahor keldi va gullar ochildi -[WPm, WPm], Bahor kelsa, gullar ochiladi -[WPm WPm] va Bahor keldi va gullar ochildi - [WPm WPm] kabi). Aslida bu qurilish qoliplari qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bog’lovchi vositalarga ko’ra emas, balki bu sodda gaplarning qo’shma gap tarkibidan chiqarilganda mustaqil qo’llana olish-olmaslik belgisi asosida amalga oshirilgan. Bunda, albatta, asos sifatida kesimlik turlari - MKSH va NKSH ga tayaniladi. Demak, qo’shma gaplarning lisoniy struktur turlarini belgilashda asosiy omil qo’shma gap tarkibidagi to’liq shakllangan sodda gaplarning o’zaro munosabati va sodda gaplarning har birining nutqiy jarayonda qo’shma gap tarkibida voqelangan ma‘nolari bilan qo’llana olish yoki qo’llana olmasligi belgisidir. 24 II bob. Ergash gapli qo’shma gaplar va ularning turlari 2.1 Ega ergash gapli qo’shma gap Birdan ortiq sodda gaplarning mazmun jihatdan tobе-hokim munosabati asosida, ya'ni birining boshhasiga ergashishidan tuzilgan qo’shma gap ergash gapli qo’shma gap dеyiladi: Ildiz ozih bеrsa, novda ko’karar. Ergashgan qo’shma gapda bosh gap va ergash gap bo’ladi. Mazmuni izohlanadigan gap bosh gap hisoblanadi. Bosh gapga ergashib, uning mazmunini izohlab kеlgan gap ergash gap dеyiladi: hamma yihilgach, majlis boshlandi. Bu gapda hamma yihilgach gapi ergash gap bo’lib, Majlis boshlandi dеgan bosh gap orhali ifodalangan voqеa-hodisaning bajarilish paytini izohlab kеlgan.. Ergash gap bosh gapni butunicha yoki uning biror bo’lagini izohlaydi: Rais kirgach, hamma tinchlandi gapida ergash gap bosh gapni butunicha izohlayapti. Siz shuni unutmangki, kurashchilar yolhiz emas gapida esa ergash gap bosh gap tarkibidagi olmosh bilan ifodalangan to’ldiruvchini (shuni) izohlayapti. Ergash gap bosh gapdan oldin, undan kеyin yoki uning ichida kеla oladi: O’hituvchi, ho’nhiroh chalingach, sinfga kirdi. Bu gapda ergash gap bosh gap ichida holgan. Ergash gaplar bosh gaplarga chunki, shuning uchun, -ki, agar, garchi, mabodo, go’yo(ki) (ayrim darsliklarda go’yo bog’lovchisi bog’lovchi vazifasidagi so’z dеb atalgan (16; 345) kabi ergashtiruvchi bog’lovchilar, fе'lning ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi shakllari, shuningdеk, yuklama, ko’makchilar, ko’makchili hurilmalar (shuning uchun, shu sababli, shu tufayli) turli vazifadagi ko’rsatish olmoshlari, kim - u, qanday – shunday, hancha – shuncha, haysi – o’sha, haеrda – u еrda, kabi bir-biriga ishora ma'nosini bildiradigan so’roq olmoshlari va ko’rsatish olmoshlaridan iborat nisbiy so’zlar, sababli, tufayli, dеb so’zlari orhali bohlanadi: 1. Biz kitobni sеvamiz, chunki u bilim manbaidir. 2. hosil to’kin bo’lsa, to’ylar to’xtamas. D i q q a t ! Kеsimi tarkibida –ki, tarkibida shuning uchun bog’lovchisi hatnashgan gaplar k o’ p i n ch a bosh gap hisoblanadi, kеsimi tarkibida –sa, -sa 25 ham, -b(-ib), -gach, -guncha, -ganda, -r(-ar) ekan bog’lovchi vositalari, shuningdеk, ko’makchilar, chunki, agar, go’yo(ki), toki bog’lovchilari hatnashgan gaplar esa h a r d o i m ergash gap hisoblanadi. Bosh gapdagi ma'lum bir bo’lakni izohlab kеladigan ergash gaplar 1. Ega ergash gap bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan egani izohlagan ergash gapdir. Ega ergash gap bosh gap bilan birgalikda ega ergash gapli qo’shma gap hisoblanadi. Ega ergash gap -ki bog’lovchisi va fе'lning shart mayli qo’shimchasi -sa hamda so’roq va ko’rsatish olmoshlari (kimki – u, kimki – o’sha, kimki- o’zi, nima – o’sha, nimaiki – hammasi) yordamida bohlanadi: Kimki yomonlar suhbatidan hochsa, u yaxshilar suhbatiga erishadi. Ba'zan bosh gap tarkibidagi ko’rsatish olmoshi bilan ifodalangan ega tushirilishi mumkin: Sizga ayonki, siz o’z oilangizdasiz. Bu gapda shu (ega) tushirilgan. Sxеmasi quyidagicha: 1. Kim ...............-sa, u ............ 2. Kim ..........-sa, o’zi ............ 3. Kimki .........-sa, u .............. 4. Kimda-kim ......-sa, u ......... 5. Nimaiki .........-sa, o’sha ........ . 6.Nima ..............-sa, o’sha............. . 7. Shunisi .............-ki, ............... . 8. .....................-ki, ................... . 2. K е sim ergash gap bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan k е simni izohlagan ergash gap bo’lib, u bosh gap bilan birgalikda k е sim ergash gapli qo’shma gapni hosil hiladi: Uch oha-ini botirlarning eng yaxshi fazilati shuki, ular xalhdan ajralib holishni istamaydilar. K е sim ergash gaplar bosh gapga -ki bog’lovchisi, o’rin-payt va bosh k е lishigidagi shu, kimsan olmoshlari yordamida bohlanadi. Ba'zan bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan k е sim tushiriladi: Yaxshisi, s е n darsingni tayyorlagin. Sx е masi quyidagicha: 26 1. .............shuki, ................ . 2. ..........shu е rdaki, .......... . 3. ......... shudirki, ............ . 4. .............shundaki, .............. . 5. ......... shundayki, ............... . 6. ........shundan iboratki, ............... . 3. To’ldiruvchi ergash gap bosh gapdagi ko’rsatish olmoshi bilan ifodalangan to’ldiruvchini izohlagan ergash gapdir. To’ldiruvchi ergash gap bosh gap bilan birgalikda to’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gapni tashkil etadi. To’ldiruvchi ergash gap, odatda, bosh gapga -ki bog’lovchisi, shart mayli qo’shimchasi -sa yordamida bohlanadi. Shuni bilingki, har bir yangilik b е xosiyat bo’lmaydi. Kimda gumoning bo’lsa, uni ko’zdan hochirma.(O.) Bosh gap tarkibida shuni, shunga, shundan kabi to’ldiruvchilar hatnashadi. Ba'zan bu to’ldiruvchilar tushirilishi mumkin. Iltimos hilamanki, oldin rais so’zlasinlar. Bu gapda shuni tushirilgan. Sx е masi quyidagicha: 1. Shuni...........-ki, .............. . 2. Shundan........-ki, ............. . 3. Shunga...........-ki, ............. . 4. .................-ki, ............... . 5. Nima (ni) ......sa, shuni ..... . 6. Kimda...........-sa, uni......... . 7. Nima bilan....-sa, o’shani.. . 8. Buni.............-ki, ................. . 4. Aniqlovchi ergash gap bosh gapda aniqlovchi bo’lib k е lgan olmosh va ayrim sifatlarni izohlab k е lgan ergash gapdir. Aniqlovchi ergash gap bosh gap bilan birgalikda aniqlovchi ergash gapli qo’shma gap d е b yuritiladi. Aniqlovchi 27 ergash gap bosh gap bilan -ki bog’lovchisi bilan (bunda bosh gap tarkibida ko’pincha aniqlovchi bo’lib k е lgan shunday, ayrim, ba'zi so’zlari ishtirok etadi) yoki shart mayli qo’shimchasi -sa bilan (bunda ergash gap tarkibida qanday, haysi, kimning kabi olmoshlar, bosh gap tarkibida esa shu, shunday, o’sha, uning, ba'zi, bir xil, ayrim, bir, bir hancha, kabi olmoshlar bo’ladi) bohlanadi: 1. Shunday inson haqida xabar kеltirdimki, uning har bir so’zi gavhardir. 2. Kimning ko’ngli to’g’ri bo’lsa, uning yo’li ham to’g’ri. Ba'zan bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan aniqlovchi tushirilishi mumkin: Odam borki, hayvon undan yaxshiroh. Sxеmasi quyidagicha: 1.Shunday...........-ki, .......... . 2. ....... shunday.......-ki, ...... . 3. ...shunday....-ni.....-ki, unday . ... . 4. .....shunday (anihl.) .....-ki, ..... . 5. .....shunday(hol).........-ki, ....... . 6. ....haysi....... – sa, o’sha.......... . 7. Kimning .....– sa, uning........ 28 2.2 Bog’langan qo’shma gap Qismlarining o’zaro teng aloqaga kirishuvidan tuziladigan gap bog’langan qo’shma gap deyiladi. Bog’langan qo’shma gap qismlari o’zaro biriktiruv bog’lovchilari (va, hamda, ham), zidlov bog’lovchilari (ammo, lekin, biroq, balki), ayiruv bog’lovchilari (yo, yoki, yohud, dam... dam, goh... goh, ba‘zan... ba‘zan, hali... hali, bir... bir), teng bog’lovchi vazifasidagi –da, -u (yu), na... na yuklamalari, shuningdek, bo’lsa, esa yordamchilari vositasida bog’lanadi.Shunga ko’ra bog’langan qo’shma gaplarni quyidagi turlarga ajratish mumkin: 1.Biriktiruv bog’lovchilari yordamida tuzilgan bog’langan qo’shma gap. 2.Zidlov bog’lovchilari yordamida tuzilgan bog’langan qo’shma gap. 3.Ayiruv bog’lovchilari yordamida tuzilgan bog’langan qo’shma gap. 4.Teng bog’lovchi vazifasidagi yuklamalar yordamida tuzilgan bog’langan qo’shma gap. 5.Bo’lsa, esa yordamchi so’zlari vositasida tuzilgan bog’langan qo’shma gap. Biriktiruv bog’lovchilari (va, hamda; ba‘zan shu vazifadagi ham yuklamasi) yordamida tuzilgan bog’langan qo’shma gap tarkibidagi qismlardan bir paytda yoki ketma-ket ro’y beradigan voqea-hodisalar anglashilib turadi. Masalan: haqiqat va to’g’ rilikni sevadigan odam doim vijdoni farmoniga itoat qiladi va uning vijdoniga hech Kim hokim bo’la olmaydi. (Oz-oz o’rganib dono bo’lur.) Keng bog’ dagi har bir nihol qonib-qonib suv ichdi va uning yaproqlari nurga intilib o’sa boshladi. (O’.Hoshimov.) Zidlov bog’lovchilari (lekin, ammo, biroq, balki) yordamida tuzilgan bog’langan qo’shma gap qismlari mazmunan bir-biriga zid bo’ladi. Masalan: Har qanday narsada isrofgarchilik bor, ammo yaxshilikda isrof bo’lmaydi. («Ajoyib nasihatlar») Burni, qoshi, yana allaqaeri otasiga o’xshardi, lekin Akbarov ham bir vaqtlar o’g„liday ajinsiz, quyuq qora sochli bo’lganini tasavvur etish qiyin edi. (P.Qodirov). Ayiruv bog’lovchilari (yo, yoki, yohud, goh..., goh, dam..., dam, ba‘zan..., ba‘zan...) yordamida tuzilgan bog’langan qo’shma gapda birini tanlash lozim 29 bo’lgan yoki galma-gal ro’y beradigan voqea-hodisalar ifodalanadigan qismlar birikadi. a) yo (yo..., yo), yo..., yo bo’lmasa; yoki (yoki..., yoki); yo..., yoki; xoh..., xoh bog’lovchilari birini tanlash lozim bo’lgan voqea-hodisalarni ifodalovchi qismlarni birlashtiradi. Masalan: Yo ko’k unga o’z sirlarini ochishni tilamas, yo uning aql ko’zgusi xiralashib qolgan. (O.Yoqubov.) b) goh..., goh; dam..., dam; ba‘zan..., ba‘zan bog’lovchilari galma-gal ro’y beradigan voqea-hodisalarni ifodalovchi qismlarni bog’laydi. Masalan, Ba zan oy‟ zarin kokillarini er yuziga yoyib yuboradi, ba zan bulut oy yuzini qoplab oladi. ‟ (Oybek.) Teng bog’lovchilar vazifasidagi yuklamalar yordamida tuzilgan bog’langan qo’shma gaplar qismlaridan bir paytda yoki ketma-ket ro’y beradigan voqea- hodisalar yohud mazmunan zid bo’lgan voqea-hodisalar anglashilib turadi. Bunda –u, (-yu), -da, na..., na yuklamalari biriktiruv bog’lovchilarining vazifasini, -u (yu) yuklamasi zidlov bog’lovchilari vazifasini bajaradi. Masalan: Oyko’l ilgari alohida xo’jalik edi-yu, kattagina idorasi bor edi. (P.Qodirov.) Ikki tomondagi kitoblarga to’lib turadigan qubbali javonlarda na bir kitob bor, na bir qo’lyozma bor. (O.Yoqubov.) Bo’lsa, esa so’zlari vositasida tuzilgan bog’langan qo’shma gap qismlaridan bir vaqtda yoki ketma-ket ro’y beradigan voqea-hodisalar qiyoslanishi anglashiladi. Masalan: Oliy himmatli kishi, mard odam bir lahzada do’st orttiradi, pastkash esa necha yillik oshnaligini bir lahzada barbod qiladi. («Oz-oz o’rganib dono bo’lur».) Bog’langan qo’shma gapda tinish belgilarining ishlatilishi 1.Bog’langan qo’shma gap qismlari o’zaro biriktiruv bog’lovchilari yordamida biriksa, shuningdek yakka qo’llanuvchi yo, yoki, yohud ayiruv bog’lovchilari yordamida biriksa ular orasiga vergul qo’yilmaydi. Masalan: SHamol tag„in shu tomonga burildi va ingichka, qo’ng„iroqday ovoz jaranglab eshitildi. (O’.Hoshimov.) 30 2. Bog’langan qo’shma gap qismlari zidlov bog’lovchilari yordamida biriksa, bunday bog’lovchidan oldin vergul qo’yiladi. Masalan: Qorong„ida buloq suvining o’zi ko’rinmas edi, ammo shildirashi aniq eshitilar edi. (P.Qodirov.) 3.Bog’langan qo’shma gap tarkibidagi qismlar bo’lsa, esa so’zlari vositasida biriksa ham, ular orasiga vergul qo’yiladi. Masalan: Harakatchan kishilar odatda omadli bo’ladilar; aksincha qiladigan ishlarini hadeb o’ylayveradigan va sustkashlik qiladiganlarga esa omad kamdan-kam nasib etadi. (Gerodot.) 4.Bog’langan qo’shma gap tarkibidagi qismlar takrorlanuvchi ayiruv bog’lovchilari yoki inkor yuklamasi yordamida biriksa, takrorlanib kelgan yordamchidan oldin vergul qo’yiladi. Masalan: Goh supa chetiga ekilgan rayhon hidi dimog„iga urilardi, goh tom orqasidagi yo’ng„ichqazorda hasharotlarning bir qiyomda chirillashi e tiborini tortardi... (P.Qodirov.)‟ 31 XULOSA Qo shma gapʻ — tuzilishiga ko ra sodda gapga o xshash ikki va undan ortiq ʻ ʻ predikativ birlikning intonatsiya va mazmun jihatidan bir butunlik hosil etishi bilan yuzaga keluvchi gap; gapning struktural jihatdan alohida bir turi. Qo shma ʻ gap tuzilishi va qurilish materialiga ko ra sodda gapdan farq qiladi. Sodda gapning ʻ qurilish materiali so z yoki so z birikmalari bo lsa. Qo shma gapning qurilish ʻ ʻ ʻ ʻ materiali sodda gaplardir. Sodda gap bitta predikativ asosdan, qo shma gap esa ʻ ikki va undan ortiq predika-tiv asosdan tashkil topadi. Bir qancha turkiy tillarda, jumladan. o zbek tilida, qo shma gaplar qanday mazmun munosabatlarini ʻ ʻ ifodalashi, grammatik belgilari, tuzilishi va intonatsiyasiga ko ra 3 asosiy turga ʻ bo linadi: bog -lovchisiz qo shma gap; bog langan qo shma gap; ergashgan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ qo shma gap ʻ Tarkibidagi predikativ birliklar o zaro bog lovchi yoki bog lovchi ʻ ʻ ʻ vazifasidagi so z yordamida emas, balki boshqa vositalar yordamida birikkan Q. g. ʻ lar bog lovchisiz qo shma gap hisoblanib, bunday qo shma gaplarda ohang muhim ʻ ʻ ʻ rol o ynaydi. Bog lovchisiz qo shma gaplar aksar hollarda bog langan va ʻ ʻ ʻ ʻ ergashgan qo shma gaplar bilan o xshash, munosabatdoshday ko rin-sada, ular ana ʻ ʻ ʻ shu turdagi gaplarning bog lovchisiz varianti emas, balki qo shma gaplarning ʻ ʻ alohida turi hisoblanadi: „Saodatxon eshikni ochib yubordi, uyga muzday kuz havosi kirdi“ (S.Zunnunova). „Sultonmurod o zini chetga olishga tirishdi, xalq ʻ to lqini uni surib ketdi“ (Oybek). ʻ Tarkibidagi predikativ birliklar o zaro teng bog lov-chilar yordamida ʻ ʻ birikkan (teng aloqali) qo shma gaplar bog langan qo shma gap deyilib, uning ʻ ʻ ʻ tarkibiy qismlari shaklan mustaqil ko rinsa-da, maz-munan va tuzilish jihatdan bir ʻ butunlikni tashkil etadi. Mas: „Bahor keldi va gullar ochildi“. „Dil-afro z chindan ʻ ham o zgargan. Ammo o ktam kulgusi, quralai ko zlarining kibrona boqishi o sha- ʻ ʻ ʻ ʻ o sha edi“ (O .Hoshimov). ʻ ʻ Tarkibidagi predikativ birliklar (sodda gaplar) bosh va ergash holatida bo lib, ʻ ya ni bosh va ergash gaplardan tuzilib. ergashtiruvchi bog lovchilar, bir qancha ʼ ʻ fe l shakllari, yuklama va ko makchilar, nisbiy so zlar va tobelanish ohangi ʼ ʻ ʻ 32 yordamida birikib, biri ikkinchisini aniqlash, to ldirish kabi vazifalarni bajaradiganʻ qo shma gap turi erga sh gan qo shma gap yoki ergash g a p l i qo shma gap ʻ ʻ ʻ deyiladi. Mas: „Bir kuni ko chada ketayotsam, Umri bir bosh uzum ko tarib ʻ ʻ kelyapti“ (A.Qahhor) gapida-gi, „bir kuni ko chada ketayotsam“ qismi ergash gap ʻ bo lib, u bosh gapdagi (Umri bir bosh uzum ko tarib kelyapti) ishharakatning ʻ ʻ amalga oshish payti (vaqti)ni aniqlab, uni to ldirmoqda, predikatdagi shaklga ko ra ʻ ʻ tobe holatda turibdi. Demak, bosh gap ergashgan qo shma gap tarkibidagi hokim ʻ kom-ponent, ya ni ergash gap tomonidan o zi yoki biror bo lagi aniqlanadigan, ʼ ʻ ʻ ergash gap tobe bo ladigan gapdir. Mas.: „Qaysi kishi ertalab shunday mashq ʻ qilsa, u dardga chalinmaydi“ gapi ega ergash gapli qo shma gap bo lib, undagi ʻ ʻ „udardga chalinmaydi“ qismi bosh gap hisoblanib, bosh gapning egasi ergash gap orqali izohlanmoqda. Yoki „Shoshish kerak emas, chunki bu yil toshqin xavfi yo q“ gapida esa „Shoshish kerak emas“ bosh gap bo lib, ergash gap bosh gapdan ʻ ʻ anglashilgan harakatning sababini ko rsatmoqda. Ergash gapli qo shma gap ʻ ʻ tarkibidagi tobe qism ergash gap hisoblanadi. Ergash gap bosh gapga er-gashib (tobelanib), bu gapni yoki uning biror bo lagini qandaydir (payt, o rin, sabab, ʻ ʻ natija va boshqalar) jihatdan aniqlab, belgilab keladi. O zbek tiliga doir mavjud ʻ darslik va qo llanmalarda ergash gaplar (ergash gapli qo shma gaplar) mazmun va ʻ ʻ vazifalariga ko ra 14 turga ajratiladi. ʻ Qo shma gap va uning turlari, qo shma gaplarning tabiati masalalari rus va ʻ ʻ yevropa tilshunosliklari qatori o zbek tilshunosligida ham keng, atroflicha ʻ o rganilgan. Bu sohada, ayniqsa, akademik G .Abdu-rahmonov va ʻ ʻ M.Asqarovalarningxizmatlarini alohida qayd etmoq kerak. Shuningdek, A. G ulomov, H. G oziyev, F. Kamolov, A. Azizova, H. Rustamov, E. Azlarov, A. ʻ ʻ Kononov, E. Grunina, X. Ab-durahmonov, A. Nurmonov, N. Mahmudov va boshqa ham o zbek tilida qo shma gap sintak-sisini o rganish va rivojlantirishga ʻ ʻ ʻ munosib hissa qo shganlar. Keyingi yillarda (o tgan asrning 90-yillaridan) o zbek ʻ ʻ ʻ tilshunosligida qo shma gaplarni, umuman sintaktik hodisalarni yangicha nuqtai ʻ nazar bilan sistemaviy-struktur usulda o rganish boshlandi. ʻ 33 34 Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. R.SayfuIlayeva Hozirgi o‘zbek tili/ B.R.Mengliyev, L.R.Raupova, M.M Qurbonova, M.QjVbuzalova, D.N.YOMdosheva/. Darslik- - Toshkent: “InnovatsiyaZiyo”, 2020, 200 b. 2. Nurmatov A. Tilni sistemali o`rganish va sintaksisning ayrim munozarali masalalari.- Toshkent: «O`zbek tili va adabiyoti" jurnali, 1998 yil, 5 —son. 3. A. Sodiqov va boshqalar. Tilshunoslikka kirish. -Toshkent, 1981 - yil. 4. R.sayfullayeva va boshq. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent-2009 Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2010. 414 b. B-335 5. Begmatov E., Boboyeva A., Asomidlinova M. Adabiy norma va nutq madaniyati. -Toshkent, 1983- yil. 6. Qo`ng`urov R., Begmatov E., Tojiyev Yo. Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari. – Toshkent: O`qituvchi, 1 992 yil. 5. Barkamol avlod orzusi.- Toshkent, 2000. 6. Sayfullayeva R., Mengliyev B. va boshq. Hozirgi o‘zbek adabiy tili: Darslik. –Abduraxmonov X., Rafiyev A., Shodmonqulova D. O‘zbek tilining amaliy grammatikasi. T.: O‘qituvchi, 1992. 35

QO’SHMA GAP QOLIPLARING NUTQIY VOQEALANISHI

Mundarija:

Kirish……………………………………………………………………………3

I bob. Qo’shma gap va uning turlari…………………………………………….4

1.1 Qo’shma gap haqida umumiy ma'lumot…………………………………….4

1.2 Qo’shma gapni o’qitish usullari……………………………………………..11

II bob. Ergash gapli qo’shma gaplar va ularning turlari…………………………23

2.1 Ega ergash gapli qo’shma gap……………………………………………….23

2.2 Bog’langan qo’shma gap…………………………………………………….27

Xulosa……………………………………………………………………………30

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………………32

Купить