Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	49.0KB
Покупки	1
Дата загрузки	20 Январь 2025
Расширение	docx
Категория	Лингвистика

Qo‘shma gaplarning formal-funksional talqini

bog`lanishlar xususida emas, balki so`z birikmalarining o`zaro munosabati haqida
mulohaza yuritish lozim. Bu o`rinda, albatta, so`z birikmasi keng ma`noda
tushuniladi va gapning ham so`zlarning o`zaro birikuvidan tashkil topishi nazarda
tutiladi.
Masalaning bunday qo`yilishi, albatta, tilshunoslardan javob kutardi.
Mazkur tanqidiy mulohazaga birinchilardan bo`lib A.M.Peshkovskiy izoh beradi
va teng hamda ergash bog`lanish tushunchalarining zamirida lingvistik ma`no
borligini atroflicha yoritib berishga harakat qiladi. Olim teng bog`lanish asosida
shakllanuvchi bog`langan qo`shma gaplar tobe bog`lanish asosida shakllanuvchi
ergash gapli qo`shma gaplardan birinchi galda bog`lovchi vositalar orqali
farqlanishini va mazkur vositalarning qo`shma gap strukturasidagi sintaktik
o`rinlari ham o`ziga xosligini alohida ta`kidlaydi. Bunda teng bog`lovchi
bog`langan qo`shma gapning har ikki tarkibiy qismida takroran qo`llanishi yoxud
tarkibiy qismlar oralig`ida kelishidan qat`i nazar, biror tarkibiy qismning muchasi
sanalmasligini, ergashtiruvchi bog`lovchi esa ergash gapning nafaqat ritmik nuqtai
nazardan, balki uning organik tuzilishi jihatidan ham ajralmas qismi ekanligini
to`g`ri eslatadi.
O`zbek tilshunosligida ham sintaktik muammolar talqiniga ta`siri kuchli
bo`lgan A.M.Peshkovskiyning «Russkiy sintaksis v nauchnom osveshenii» nomli
asarining ham katta bir qismi bog`langan, bog`lovchisiz va ergash gapli qo`shma
gaplar tahliliga bag`ishlanadi. Bu asarda rus tilshunosligida bog`langan hamda
ergash gapli qo`shma gaplarning lingvistik mohiyatini ochib berishga harakat
qilinganini ko`ramiz. A.M.Peshkovskiyning eng muhim xulosalaridan yana biri
shunda ko`rinadiki, u qo`shma gap xususida so`z yuritganida ohangni til unsuri
hisoblanuvchi bog`lovchi bilan hech qachon tenglashtirib bo`lmasligini, ohang
bunda yordamchi vosita ekanligini to`g`ri ta`kidlaydi.
A.M.Peshkovskiy qo`shma gap tushunchasining ba`zi g`aliz tomonlari
borligini eslatadi va bu haqda quyidagilarni yozadi: «U bir necha gapni bir gap deb
atagani uchun turli anglashilmovchiliklarga sabab bo`lmoqda».

N.Valgina bog`lovchisiz qo`shma gaplar o`tgan asrning 5O-yillaridan
boshlab mustaqil tur sifatida o`rganilayotganini aytadi va bunday qo`shma gap
tarkibiy qismlari, asosan, intonatsiya, fe`l-kesimning grammatik shakli yoki so`z
tartibi vositasida munosabatga kirishishini ta`kidlaydi.
Aytish lozimki, N.Valgina bog`langan qo`shma gap qismlarining
avtosemantik va sinsemantik xarakteri haqida ilmiy e`tiborga molik fikr aytgan
bo`lsa ham, bog`lovchisiz qo`shma gaplarning sintaktik tabiati xususida biror
yangi fikr bildirmaydi.
V.A.Beloshapkovaning mas`ul muharrirligida chop etilgan «Hozirgi rus
tili» darsligida bog`langan qo`shma gaplar teng bog`lovchili so`z birikmalariga
qiyosan o`rganiladi va bu haqda quyidagi mulohazalar bildiriladi: «Qo`shma gap
komponentlari o`rtasidagi teng bog`lanish tarkibiy qismlari teng munosabatli
bo`lgan so`z birikmalaridagi bog`lanish bilan mushtarakdir. So`z birikmalari (so`z
formalari) va qo`shma gap sathida (predikativli birliklar) o`zaro bog`lanayotgan
komponentlar bir xil sintaktik vazifa bajaradi».
Ko`rinadiki, bu o`rinda komponentlari teng bog`lanishli bo`lgan so`z
birikmasi bilan bog`langan qo`shma gap sathidagi sintaktik munosabat aynan bir
xil deb ko`rsatiladi. Biroq bu fikr bilan to`lig`icha qo`shilish qiyin, chunki
bog`langan qo`shma gap komponentlarining sintaktik shakllanishi alohida tub
strukturalarga asoslanishi sababli ular o`rtasidagi sintaktik bog`lanish ham o`ziga
xoslikka egadir. So`z birikmasi esa har doim hosila qurilmani taqozo etadi, unga
tub struktura begonadir. Bundan tashqari, yuqoridagi fikrda ta`kidlangan sintaktik
vazifalar bir xil ekanligi ham ilmiy asoslanmagan. Biroq mazkur darslikda
bog`lovchisiz qo`shma gaplar taqozo etadigan sintaktik sistema ko`p jihatdan hali
ilmiy izohlarga ehtiyojli ekanligi, ularning tadqiqi tilshunoslik fani oldida turgan
galdagi vazifalarni taqozo qilishi to`g`ri qayd etiladi.
A.P.Komarovning mulohazasiga ko`ra, bog`langan qo`shma gap
komponentlari o`rtasida mantiqiy bog`lanish mavjudligi sababli, bunda
kuzatiladigan sintaktik aloqa kuchsiz bo`ladi. Ergash gapli qo`shma gap
komponentlarining o`zaro munosabati esa predmetga asoslanadi (predmetnaya

ularda ushbu ma’no kuchli yoki kuchsizligi bilan farqlanadi: Bahor keldi va dala
ishlari qizib ketdi - Bahor keldi, shuning uchun dala ishlari qizib ketdi. Har ikkala
qo‘shma gap a’zolari orasida ham sabab-oqibat munosabati mavjud. Gaplarning
ikkinchisida kuchli, birinchisida kuchsiz. Gaplarning propozitsiyasida bu
munosabat bir xil, faqat va bog‘lovchisi buni kuchsiz, shuning uchun bog‘lovchisi
kuchli namoyon qilgan.
2.Sodda gapdagi teng bog‘lanish qo‘shma gapdagi teng bog‘lanishga
nisbatan mustaqildir. Chunki sodda gapda teng bog‘lanish uyushuvlik bilan
«yo‘ldoshdir».
U sodda gapni kengaytirish, axborotni murakkablashtirish vazifasini bajarsa,
qo‘[shma gapda tarkibiy qismlarni bir yaxlitlikka birlashtirish vazifasini bajaradi.
3.Tenglanish va tobelanish aloqalari ifodalaydigan ma’noviy munosabatlari
jihatidan sodda va qo‘shma gap farqlanadi. Sodda gapda bog‘lovchisizlik,
asosan,tenglanish munosabatini ifodalaydi va uyushiq bo‘laklarda yuz beradi. So‘z
tarkibidagi grammatik vositali tobelanishni bog‘lovchisizlik, vositasizlikka
almashtirib bo‘lmaydi. Qo‘shma gapda esa ergash gapli qo‘shma gap tarkibidagi
sodda gaplarni ham, bog‘langan qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarni ham
bog‘lovchisiz gapga aylantirish mumkin. Uning aloqa turi bog‘lovchisiz
aloqadir.1.Botirlari kanal qazadi, shoirlari g‘azal yozadi. (H.O.)2.Bor boricha, yo‘q
holicha.3.Yaxshi otga bir qamchi, yomon otga ming qamchi (Maqol.) 4.Yuragida
qanday dard bor - mana bu menga sir. (O.) Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar
tarkibidagi sodda gaplar o‘zaro tobe yoki teng bog‘lovchi vositalarsiz birikadi.
Ammo bu gaplarda mazmuniy va intonatsion yaxlitlik kuchayadi. Chunki
bog‘lovchi vositalar, mazmuniy va intonatsion birikuvchanlik omillari qo‘shma
gap tarkibida uchburchak burchaklari kabi yaxlitlikni tashkil etib, ulardan biri
kuchsizlansa, boshqalari buning evaziga kuchayadi. Demak, bog‘lovchisiz
qo‘shma gaplarda bog‘lovchi vositalarning hissasi mazmuniy va intonatsion
birikuvchanlik omillari zimmasiga yuklatiladi. Ko‘rinadiki, ikki yoki undan ortiq
sodda gaplarning bir murakkab butunlikni tashkil etishi ularning shakliy
(grammatik), mazmuniy va intonatsion muvofiqligi natijasida yuz beradi. Qo‘shma

A.M.Peshkovskiy bog`langan va ergashgan qo`shma gaplarni teng va
ergash bog`lanishli so`z birikmalariga o`xshatadi, zotan, mazkur birikmalarning
ham birinchisining komponentlari munosabatlari teng huquqlilikka, ikkinchisiniki
esa ergash bog`lanishga asoslanadi. Bundan tashqari, olim o`z tadqiqotlarida
bog`lovchisiz qo`shma gaplar tabiati xususida ham so`z yuritadi va ularni qo`shma
gapning alohida bir turi sifatida tavsiflaydi.
A.M.Peshkovskiy, garchi o`z tadqiqotlarida qo`shma gap tushunchasini
asoslab berishga uringan bo`lsa ham, aslida «qo`shma gap» terminiga qarshi edi.
Uning fikriga ko`ra, til birliklari o`z-o`zi bilan qorishib yangi pog`onani hosil qila
olmaydi.Masalan, morfema tarkibiga ikkinchi morfema, so`z tarkibiga ikkinchi
so`z sig`maydi. Demak, gap tarkibiga ham ikkinchi gap sig`maydi.
Darhaqiqat, til sistemasining asosiy birliklari munosabatiga e`tibor
berganimizda ham, fonemaning faollashuvi morfema sathida, morfema
aktualizatsiyasi so`z doirasida, so`zning real qo`llanishi esa gap qolipida iyerarxik
(pog`onali) tarzda voqelanishini ko`ramiz. Bu, o`z navbatida,
A.M.Peshkovskiyning «qo`shma gap» termini xususidagi e`tirozi asosli ekanini
ko`rsatadi. Chunki har bir til birligining qo`llanishi (faollashuvi) o`zidan katta
birlik og`ushida amalga oshadi. Demak, gapning faollashuvi gap sathida emas,
balki mikro- yoxud makromatn tarkibida sodir bo`ladi. Ana shu nuqtai nazardan
«qo`shma gap» terminining nechog`lik to`g`ri yoki noto`g`ri ekanligini chuqur
ilmiy mushohada yuritib o`ylab ko`rishga to`g`ri keladi.
Nemis tilshunosi, yosh grammatikachilar maktabining yirik vakillaridan
biri X.Paul bog`langan qo`shma gapni parataktik qurilma deb ataydi va bunday
qurilma komponentlari biri ikkinchisini aniqlamasligini, balki har ikkalasi ham bir-
birini aniqlashini ta`kidlaydi. Bunda, albatta, u qo`shma gap parataktik xarakterda
bo`lganda komponentlarining o`zaro tenglik asosida birikuvini nazarda tutadi.
Hozirgacha mavjud lingvistik adabiyotlarda qo`shma gaplar grammatik
shakli va komponentlarining munosabatiga qarab bog`lovchisiz, bog`langan va
ergash gapli qo`shma gaplarga bo`lib o`rganilayotganini kuzatamiz. Ammo mazkur
ishimizning mavzusi teng komponentli murakkab sintaktik qurilmalar bilan

gapni tashkil etayotgan sodda gaplar ohang jihatidan mutlaq tugallikka ega
bo‘lmaydi. Ammo mazmuniy va Grammatik jihatdan nisbiy yakunlangan bo‘ladi.
Bu nisbiylik mustaqil sodda gaplardagi tugallanganlikdan farqlanadi. Qo‘shma gap
tarkibida birikayotgan bir soda gapning modal sifatlari ikkinchisiga ta’sir etmasdan
qolmaydi. Natijada yangi modal ma’no vujudga keladi. Bu masala kesimlarning
MKSH va NKSH turlari bilan ham zich aloqador hodisadir. Shuningdek, qo‘shma
gap tarkibiy qismlarini bog‘layotgan bog'lovchi vositalardagi modal ma’nolar ham
ana shu hosila modal ma’noga qorishadi. Lisoniy birliklar serqirra mohiyatli
bo‘lganligi bois kamida ikkita paradigmaga kiradi.
Shu boisdan biror butunlikka kiruvchi lisoniy birliklarni kamida ikki
tomondan tasniflash mumkin bo‘ladi. Qo‘shma gap ham lisoniy birlik sifatida
murakkab tabiatli bo‘lib, bu murakkablik uning lisoniy sathda tutgan o‘rni,
tarkibidagi sodda gaplarning grammatik shakli va bog‘lovchi vositalari hamda
mazmuniy munosabatlarining rang-barangligi bilan belgilanadi. Shuningdek,
qo‘shma gap turlarini xilma-xil asoslarda turlicha tasniflash mumkin bo‘ladi.
Tasnif asoslarining aniqligi va tasnifning izchil amalga oshirilishi masala
mohiyatini oydinlashtirishda muhim omillardan biridir. Qo‘shma gaplarning
ma’noviy va struktur sintaksis nuqtai nazaridan tasnifi ko‘p hollarda o‘zaro
farqlanadi. An’anaviy sintaksis qo‘shma gaplar tasnifida ko‘p hollarda ularning
nutqiy belgi-xususiyatlariga, zohiriy alomatlariga tayanadi. Struktural sintaksis
tasnifi esa qo‘shma gaplarning lisoniy mohiyatlaridan kelib chiqqan holda amalga
oshiriladi.
R.Sayfullayevaning ta’kidlashiga ko‘ra, o‘zbek tilshunosligida qo‘shma
gaplarning «bog‘langan qo‘shma gap», «ergash gapli qo‘shma gap»,«bog‘lovchisiz
qo‘shma gap» tarzida uchga bo‘lib o‘rganilishi juda e’tirozli bo‘lib, mazkur tasnif
qaysi prinsipga asoslanganligi ham aniq emas.R.Sayfullayeva qo‘shma gap sodda
gaplarning birikuvidan hosil bo‘lishi haqidagi fikrga tanqidiy yondashadi. Chunki
sodda gap fikran nisbiy, intonatsiya jihatidan mutlaq tugallikka ega bo‘ladi.
Qo‘shma gap tarkibiy qismlari bo‘lgan sodda gaplar bunday xislatlarga ega
bo‘lmaydi. Ular shakllariga ko‘ra sodda gapga o‘xshasa-da, ichki tomondan

XULOSA
Mazkur ishda mualliflar bog`langan qo`shma gapni shakllantiruvchi asosiy
vosita teng bog`lovchilar ekanligini to`g`ri ta`kidlaydilar, zotan,derivatsion nuqtai
nazardan ham teng bog`lovchilar qo`shma gap shakllanishiga xizmat qiluvchi eng
faol morfologik unsur sanaladi.
Aytish lozimki, havolada nomi ko`rsatilayotgan qo`llanma mualliflaridan
biri G`.Abdurahmonov bo`lgani uchun, unda bog`lovchisiz qo`shma gaplar haqida
so`z yuritilganda yuqorida eslatib o`tilgan fikr va mulohazalarga asoslaniladi.
B.O`rinboyev tadqiqotlarida ham bog`langan qo`shma gaplarda sodda
gaplarni o`zaro biriktirish uchun teng bog`lovchilar qo`llanilishi ta`kidlanadi va
bunda birinchi gap, odatda, erkin holda tuzilgan bo`lishi eslatiladi.
B.O`rinboyevning ta`kidlashicha, bog`lovchisiz qo`shma gaplar tarkibidagi
sodda gaplar mazmun va ohang tugalligiga ega bo`lmaydi. Bog`lovchisiz qo`shma
gap tarkibidagi sodda gaplar, bog`langan va ergash gapli qo`shma gaplardagidek,
o`zaro teng aloqaga ham, tobe aloqaga ham kirisha olmaydi.
Bu o`rinda bog`lovchisiz qo`shma gaplar tarkibiy qismlari munosabati,
asosan, leksik unsurlar, gap bo`laklarining takrorlanishi, zamon ma`nosi, ohang va
o`rin kabi vositalar bilan bog`liq ekanligi to`g`ri ta`kidlanadi. Bizningcha, ayni
paytda bunday vositalar jumlasiga semantik distributsiya ham kirishi va asosiy
omillardan biri bo`lib qolishi eslatilganda yanada maqsadga muvofiqroq bo`lardi.
N.Turniyozov «bog`langan qo`shma gap» va «bog`lovchisiz qo`shma gap»
terminlarining qo`llanilishi maqsadga nomuvofiq ekanligini qayd etadi. Chunki
qo`shma gapning har qanday turi komponentlari ham o`zaro qandaydir vosita
orqali bog`langan bo`ladi. Shu bois N.Turniyozov «bog`lovchili bog`langan
qo`shma gap» va «bog`lovchisiz bog`langan qo`shma gap» terminlaridan
foydalanish ma`qul ekanligini aytadi. Bundan tashqari, N.Turniyozov bog`lovchili
va bog`lovchisiz bog`langan qo`shma gaplar tarkibiy qismlarning teng huquqli
ekanligi birinchi galda ularning tub strukturalari qo`shma gapning tashkil etilishida
alohida ahamiyatga egaligi bilan izohlanishini ko`rsatadi, zero, bunday gaplar
komponentlarining har biri mustaqil (alohida) tub strukturaga tayanadi. Ergash

J.Antuan teng bog`lanishning asosiy belgisi qo`shma gap komponentlarining
o`zaro muvozanat holati ekanligini ta`kidlaydi.
J.Antuanning bog`langan qo`shma gap komponentlarining o`zaro tenglik
asosida bog`lanishini (bog`langan va bog`lovchisiz qo`shma gaplarni ) mantiqiy
nuqtai nazardan izohlash noo`rinligi haqidagi fikri bilan qo`shilish mumkin, biroq
ergash bog`lanishning mantiq bilan bog`liqligi xususidagi mulohazasi, bizningcha,
izohtalabdir. To`g`ri, tilshunoslik fani mantiq bilan uzviy bog`liqdir. Ammo bundan
mantiqiy qonun-qoidalar bilan tilshunoslik qonun-qoidalari mushtarakdir, degan
xulosaga kelib bo`lmaydi, zotan, tilshunoslik fanining til sistemasi unsurlarining
faqat o`z doirasida amal qiladigan qonun-qoidalari mavjuddir. Aniqrog`i, lingvistik
hodisalarning semantik tahlili mantiqiy qoidalar bilan hisoblashishi lozim bo`lca-
da, ularning formal-sintaktik tahlili sof lingvistik qoidalarga tayanishi darkor. Aks
holda, mantiq bilan tilshunoslik fanlari o`rtasidagi chegara buziladi. 5
Turk tilshunosi prof. Leyla Karaxan bog`langan qo`shma gapning
komponentlari quyidagi vositalar orqali o`zaro munosabatga kirishuvini ko`rsatadi:
ve, veya, da, ne, fakat, ama, läkin, halbuki, meĝer. Olim bog`langan qo`shma
gapning har bir komponenti mustaqil jumlani taqozo etishini va ular mazmunan
bog`lovchi vositalar orqali aloqada bo`lishini ta`kidlaydi:
Hava bulutlu ve durduĝumuz tepe rüzgârli idi. Gönlümle oturdum da
hüzünlendim o yerde. Ne doĝan güne hükmüm geçer, ne hâlden anlayan bulunur.
Ko`rinadiki, L.Karaxan bog`langan qo`shma gap komponentlarini
mutlaqo mustaqil jumlalar tarzida talqin etadi. Bizningcha, ularni nisbiy mustaqil
jumlalar sifatida izohlash maqsadga muvofiq bo`lar edi, zotan, umumiy bir ma`no
ifodasini berish uchun birikkan jumlalar qandaydir tarzda mustaqilligini yo`qotadi.
Turk tilshunosi Tahsin Bangu o`g`lu bog`lovchisiz va bog`lovchili
qo`shma gaplarni alohida turli qo`shma gaplarga ajratmaydi va ularni
umumlashtirib, bog`langan qo`shma gap nomi bilan ataydi. Bog`lovchisiz qo`shma
5
N.Abdullayeva. O zbek va turk tillaridagi –mi yuklamasining qiyosiy talqini. O zbek tili va adabiyoti, 2014 –‟ ‟
yil, 5 – son.65-b.

ASOSIY QISM
1. Bog‘langan qo‘shma gaplarning formal -sintaktik talqini.
An’anaviy sintaktik nazariyalarda bog‘langan qo‘shma gaplar mavqei
jihatdan teng huquqli bo‘lgan sodda gaplarning tenglanish munosabati asosida
mazmun va grammatik jihatdan o‘zaro birikuvidan tashkil topgan gaplar sifatida
talqin etiladi.Quyida bog‘langan qo‘shma gaplarning formal hamda semantik-
sintaktik tadqiqi natijalari xususida fikr yuritamiz.
Bog‘langan qo‘shma gaplarni tashkil etuvchi teng huquqli qismlar shaklan
mustaqil, mazmunan o‘zaro bog‘langan, ba’zan mantiqan biri-ikkinchisiga tobe
gaplardan tashkil topadi. Bunday aloqa-bog‘liqlik qo‘shma gap qismlarining
tuzilishida, kesimlarining mazmunan va grammatik munosabatida yoki umumiy
gap bo‘laklarining mavjud bo‘lishida ko‘rinadi. Anglashiladiki, bunday turdagi
qo‘shma gaplarning qismlari mantiqan bir-birini taqozo qilsa-da, grammatik
jihatdan tobe bo‘lmaydi.Bog‘langan qo‘shma gaplardagi birinchi komponent
birmuncha mustaqillik xususiyatiga ega bo‘lsa, ikkinchi komponent birinchi gapga
bog‘liq holda tuziladi. Bu qismlar birgalikda yaxlit sintaktik qurilmani, ya’ni
qo‘shma gapni hosil qiladi. 1
Bog‘langan qo‘shma gaplar qismlari: 1) teng bog‘lovchilar; 2) teng
bog‘lovchi vazifasida qo‘llanadigan yuklamalar; 3) bo‘lsa, esa yordamchilari;
4) tenglik ohangi yordamida bog‘lanadi.Olima S.Solixo‘jayeva nazariy
manbalarda qayd etib kelinayotgan bog‘langan qo‘shma gap qismlarini
biriktiruvchi bu vositalarning «absolyut holat emasligi»ni ko‘rsatadi. Uning
fikricha, o‘zbek tilida shunday qo‘shma gap ko‘rinishlari ham mavjudki, ular
shaklan ergashgan qo‘shma gaplarga o‘xshasa-da, aslida bog‘langan qo‘shma
gaplardir. Masalan, grammatik formasi -b (-ib), -sa affiklari yordamida
tuzilgan «Ha xu» deguncha oyning oyoqlari kelib, to‘y kunlari yaqinlashdi»,
«Birov konfet bersa, birov pechen’e beradi » gaplari bog‘langan qo‘shma gaplar
hisoblanadi.
1
A.G‘ulomov, M.Asqarova. Hozirgi zamon o zbek adabiy tili. –T.: “O‘qituvchi”, 1987.95-b.‟

mustaqil sodda gaplardan keskin farqlanadi. Shuning uchun qo‘shma gaplar yo
nomustaqil sodda gaplardan, yoki predikativ birliklardan tashkil topadi, deyish
maqsadga muvofiqdir. R.Sayfullayeva, yuqoridagilardan tashqari, qo‘shma
gapning an anaviy talqiniga yana quyidagi e’tirozlarni ham bildiradi: «Qo‘shma‟
gap ichki turlariga baho berishda ham e’tirozli tomonlar bor. Jumladan, ergash
gapli qo‘shma gapning mazmun turlari bog‘langan va bog‘lovchisiz qo‘shma
gaplarga asossiz ravishda ko‘chiriladi. Natijada qo‘shma gapning payt
mazmunidagi bog‘langan qo‘shma gap, sabab mazmunidagi bog‘langan qo‘shma
gap singari turlari paydo bo‘ladi. Masalaga bunday yondashgandan ko‘ra,
an’anadan voz kechib, qo‘shma gaplarni mazmun jihatidan butunicha alohida
o‘rganish tuzuk emasmi?»
Bu masalaning bir tomonini taqozo etsa, uning ikkinchi tomonini ergash
gapli qo‘shma gaplar tasnifining o‘zi ham mukammal emasligida ko‘ramiz.
R.Sayfullayevaning tadqiqotlarida qo‘shma gaplar talqini ularning sintaktik
qurilishini o‘rganishga asoslanadi va bunda eng avval gap qurilishining eng kichik
qolipi WPm zamirida qo‘shma gapning, shu jumladan bog‘langan qo‘shma
gapning /WPm, WPm / shaklidagi tipik ko‘rinishi aniqlanadi. 4
Mazkur tipik ko‘rinish tarkibida mustaqil gaplar singari qo‘llanila oladigan
komponentlarni taqozo etuvchi qo‘shma gapning modelini ifoda etadi. «/WPm,
WPm / - bu mustaqil sodda gaplar sifatida qo‘llanila oladigan ikki va undan ortiq
gapning nutqda ma’lum bir bog‘lovchi vosita bilan o‘zaro bog‘lanishi va bitta
intonatsion tugallikka, bitta gap to‘xtamiga ega bo‘lishidir» R.R.Sayfullayevaning
mazkur fikri teng komponentli qo‘shma gapning semantik-grammatik
xususiyatlarini asoslashda muhim ahamiyat kasb etadi.Teng komponentli qo‘shma
gap qolipining simvollar vositasida berilishi ham qo‘shma gaplarni modellashtirish
jarayonida birmuncha qulayliklar yaratadi.
M.Qurbonovaning fikriga k o‘ra, qo‘shma gaplarning, xususan, ergash gapli
qo‘shma gaplarning tilshunosligimizda amalda bo‘lgan tasnifi nosintaktikdir. Bu
4
Abdullaev A. -gina intensivlik ifodalovchi affiks sifatida// O‘.T.A. 1973. -m 5. -B. 73-75-b.

gaplar bunda biriktiruv (ulama) jumlalar sirasiga kiritiladi va biriktiruv
bog`lovchili qo`shma gaplar qatorida tahlil etiladi.
A.N.Baskakov turk tilida bog`lovchisiz bog`langan qo`shma gaplarni
ikki yoki undan ortiq sodda gaplarning intonatsiya vositasida birikuvidan tashkil
topgan mazmuniy butunlik sifatida talqin etadi. Bunda, olimning fikriga ko`ra,
qo`shilayotgan sodda gaplar mazmunidan farqlanuvchi yangi ma`no vujudga
keladi. Bizningcha, A.Baskakovning mazkur fikri e`tiborga molikdir, zotan,
qo`shma gapning har qanday turida ham komponentlari mazmunidan kelib
chiqadigan yangi bir mazmuniy butunlik shakllanadi.
Biroq, shuni ham aytish lozimki, turk tilshunosligida bog`langan
qo`shma gapning har bir komponenti mustaqil ega va kesimga ega bo`lishi
masalasiga e`tibor berilmaydi.
Hozirgi o`zbek tilshunosligida bog`langan va bog`lovchisiz qo`shma
gaplarning har biri qo`shma gapning alohida turi sifatida o`rganiladi va ularning
ergash gapli qo`shma gaplardan farqlanuvchi tomonlari ko`rsatib beriladi.
Jumladan, bog`langan qo`shma gaplarni ergash gapli qo`shma gaplardan
farqlovchi asosiy vosita teng bog`lovchilar va yuklamalar ekanligi alohida qayd
etiladi. Bu haqda «O`zbek tili grammatikasi»ning akademnashrida quyidagilarni
o`qiymiz: «Bog`langan qo`shma gapni boshqa qo`shma gap konstruksiyalaridan
farqlab turuvchi asosiy grammatik belgi ularni tashkil etgan qismlarni bir-biriga
bog`lovchi teng bog`lovchilar va yuklamalardir». Bog`langan qo`shma gap
komponentlari shaklan mustaqil, mazmunan esa o`zaro bog`langan bo`ladi va
bunday bog`lanish ularning strukturasida, kesimlarning mazmuniy va grammatik
munosabatlarida, umumiy gap bo`laklarining bo`lishida kuzatiladi.
Mazkur asarda bog`lovchisiz qo`shma gaplar haqida quyidagilar aytiladi:
«Bog`lovchisiz qo`shma gaplar bog`langan yoki ergash gapli qo`shma gaplarning
bog`lovchisiz varianti emas, balki alohida qo`shma gap tipidir. Bog`lovchisiz
qo`shma gaplarning qismlari orasiga teng yoki tobe bog`lovchisini kiritib
bo`lmaydi. Bunday bog`lovchi biror o`rinda kiritilsa ham, butun bir gap
konstruksiyasi o`zgaradi».

Shunisi xarakterliki, bog‘langan qo‘shma gap qismlarini bog‘lovchi
vositalar, ular qanday til birligidan tashkil topishidan qat’iy nazar, qo‘shma gap
qismlarini bog‘lash bilan birga turli mazmuniy munosabatlarni ham shakllantiradi.
G‘.Abdurahmonov bog‘langan qo‘shma gaplarni qismlari orasida shakllangan
mazmuniy munosabatlar asosida quyidagi 5 turga ajratadi: a) qiyoslash
munosabati; b) payt munosabati; v) ayiruv munosabati; g) sabab va natija
munosabati; d) izohlash munosabati.
M.Asqarova ham bog‘langan qo‘shma gaplarda sabab,izohla
chog‘ishtirish, zidlik, ayiruv va inkor munosabatlarining shakllanishini
ko‘rsatadi. Olima bog‘langan qo‘shma gap qismlarini biriktiruvchi vositalar
asosida uning quyidagi turlarini ajratadi:
a) biriktiruv bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gaplar;
b) zidlov bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gaplar;
v) ayiruv bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gaplar;
g) inkor bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gaplar.
Biriktiruv bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gap qismlari ma’lum bir
paytda yoki ketma-ket ro‘y beradigan voqea-hodisani bildiradi hamda va, hamda,
ham, -u (-yu), -da, bo‘lsa, esa yordamchilari orqali bog‘lanadi.
Va, hamda bog‘lovchilari, ham yuklama-bog‘lovchisi yordamida tuzilgan
qo‘shma gaplarda bir vaqtda va turli vaqtlarda yuzaga kelgan voqea- hodisa yoki
harakat ifodalanadi. Qiyoslang:
1. Qo‘shma gapda bir vaqtda yuzaga keladigan voqea-hodisa ifodalanadi: Mudir
jadal qadam tashlagan holda to‘xtovsiz gapirar va uning so‘zlari hammani
qiziqtirar edi. (P.T.)
2. Qo‘shma gapda turli vaqtda yuzaga kelgan voqelik yoki harakat
ifodalanadi: Soy guvillab oqar va uning muzdek shamoli qirg‘oqda tartibsiz o‘sgan
o‘tlarni silkitar edi (S.Ahm.)
-da, -u (yu) yuklamalarining biriktiruv bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gap
tarkibida qo‘llanishida quyidagi holat kuzatiladi
1. -da yuklamasi qo‘shma gap tarkibida harakatning odatdagidan ko‘ra tezroq

orqali ifodalanuvchi mazmunning dialektik birligidan tashkil topgan butunlikdir.
Bog‘langan qo‘shma gaplarda semantik birliklarning har bir o‘z moddiy shakliga
ega bo‘lganda, shakl va mazmun birligi buzilmaydi. Masalan, «Bahor keldi va
hamma yoq yashil libosga burkandi» gapida shakl va mazmun bir-biriga muvofiq.
Shakl va mazmunning dialektik birligi ba’zan ziddiyatli bo‘lib, bu ziddiyat
ularning bir-biriga nomuvofiqligi holatlarida yuzaga keladi. Bog‘langan qo‘shma
gaplarda shakliy-mazmuniy nomuvofiqlik ko‘pincha yashirin (implitsit) ifodalar
orqali yuzaga keladi. Ma’lumki, gapda hamma fikr ham ochiq (eksplitsit tarzda)
ifodalanavermaydi. Fikrni implitsit ifodalash asosida sintaktik shakl va uning
mazmuni o‘rtasida ziddiyat yuzaga keladi. Masalan, «Gapirmoqchi edi, ammo tili
og‘ziga tiqilib qoldi» gapida inkor xaraktyerda gi « U gapirmadi » axboroti ham
ifodalanadi. Bu axborot ayni bog‘langan qo‘shma gapning ichki strukturasidan
yashirin tarzda anglashiladi. Zidlov bog‘lovchili o‘ramning (-moqchi edi,
ammo) presuppozitsiyaga ishorasi asosida tasdiq xarakteridagi gapda inkorni
bildiruvchi axborot shakllanadi va bu holat bog‘langan qo‘shma gapda shakliy-
mazmuniy nomuvofiqlikni yuzaga keltiradi. Bog‘langan qo‘shma gaplarda yuzaga
kelgan shakliy-mazmuniy nomuvofiqlik ularning noto‘g‘ri yoki chalkash
tushunilishiga olib kelmaydi. So‘zlovchi va tinglovchilarning borliq haqidagi
umumiy bilimlari va til ko‘nikmalari har qanday asimmetrik gapni, jumladan,
bog‘langan qo‘shma gaplarni ham to‘g‘ri tushunishga yordam beradi.
Bog‘langan qo‘shma gaplarni shakl va mazmun munosabatiga ko‘ra simmetrik va
asimmetrik gaplarga ajratish mumkin. Simmetrik gaplar shakl va mazmun
birligini aks ettirsa, asimmetrik gaplarda shakl va mazmun nomuvofiqligi
kuzatiladi.Xullas, bog‘langan qo‘shma gaplar qurilish qolipi, sintaktik tarkibi,
qismlarini bog‘lovchi vositalari, ohangi jihatidan gapning boshqa turlaridan
farqlanadi. Bog‘langan qo‘shma gaplar bog‘lovchi vositalariga ko‘ra biriktiruv,
zidlov, ayiruv va inkor bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gaplarga ajratiladi.
Bog‘langan qo‘shma gaplar shakl va mazmunning munosabatiga ko‘ra: simmetrik
va asimmetrik gaplarga bo‘linadi.

KIRISH
Turli vositalar yordami bilan o'zaro birikib, intonasiya va mazmun jihatidan
bir butunlik xosil qilgan bir necha sodda gap qo'shma gap deb ataladi.
Qo'shma gap qismlari bo'lgan sodda gaplarning o'zaro birikishi yordamchi
so'zlar (bog'lovchilar, ko'makchilar, yuklamalar) bog'lovchi vazifasidagi so'zlar,
turli qo'shimchalar intonasiya orqali bo'ladi.barcha hollarda qashma gap intonasiya
jihatidan bir butunlikni tashkil etadi. Masalan: Daraxtlarning tanalariga hayot suvi
yugurdi-da, ko'm-ko'k barglar mavj ura boshladi. (SH.R).
Yomg'ir tindi, ammo jo'yaklarda suv hali ham jildiramoqda edi. (S.N).
Chollarning mehnati unum bermasa ham, maslahati unum beradi-ku! (I.R). Oltin
olovda bilinadi, odam-mehnatda (maqol). Bu qo'shma gaplar tarkibidagi sodda
gaplar o'zaro turlicha birikkan. Ular simantik, grammatik, intonasiya aloqalari har
xildir. 1-2 qo'shma gap tarkibidagi sodda gaplar o'zaro teng aloqaga kirib, -da
yuklamasi, ammo teng bog'lovchisi yordamida birikkan; simantik jihatdan
mustaqillikka ega; kesimlari esa tuslangan fe'l bilan ifodalangan. 3-qo'shma gap
tarkibidagi sodda gaplar bu xususiyatga ega emas. Ular o'zaro tobe bog'lovch yoki
tobe bog'lovchisi vazifasidagi so'z, turli qo'shimchalar orqali bog'langan.
Ularning biri shaklan va mazmunan nisbiy mustaqillikka ega bo'lib,
ikkinchisi bunga ergashib, mazmunini izohlab, to'ldirib, aniqlab kelayotir;
kesimlari shart fe'li bilan ifodalangan. Gap intonasiyasi ham tobelanish
ko'rsatmoqda. 4-qo'shma gap tarkibidagi sodda gaplarning o'zaro birikishiyana
boshqachadir. Bularda bog'lovchi yoki bog'lovchi vazifasidagi vositalar yo'q. Ular
o'zaro intonasiya orqali bog'langan.
Intonasiya qo'shma gapning boshqa tiplarida ham ishtirok etadi. Lekin tip
qo'shma gaplar tarkibidagi sodda gaplarni bir-biriga bog'lashda asosiy rolni
bog'lovchi va bog'lovchi vazifasidagi vositalar bajarib, intonasiya esa unda
yordamchi vazifasida keladi.
Mavzuning dolzarbligi. Ushbu kurs ishi o‘quvchilarga qo’shma gap va u
haqidagi tushunchalarni yanada osonroq va to‘laroq tushunishga yordam beradi.

bajarilishini ifodalaydi: Eshik g‘irch etib ochildi-da, ruxsat so‘rab Darveshali
kirdi . (O.)
2. -u(-yu) yuklamasi hodisalarning bajarilish paytini, sababini, harakat yoki voqea-
hodisaning to‘satdan, kutilmaganda va ketma-ket bajarilishini ko‘rsatadi: Shu payt
to‘satdan ko‘cha eshigi ochildi-yu, Zunnunxo‘ja xaloslagancha kirib keldi. (A.Q.)
Bog‘lovchi vazifasida qo‘llanuvchi bo‘lsa, esa so‘zlari yordamida tuzilgan
bog‘langan qo‘shma gaplarda ham bir paytda yoki ketma-ket sodir bo‘lgan
voqealar ifodalanadi, shu bilan birga bunday tuzilishdagi gaplarda qiyos, izoh,
zidlik kabi ma’no munosabatlari ham shakllanadi. 24
Masalan: Uning gavdasi juda
katta, tovushi bo‘lsa juda baland edi. (S.A.) Zidlov bog‘lovchili qo‘shma gap
qismlari o‘z semantikasiga mos grammatik shaklni talab qiladi. Shu sababli
bunday qo‘shma gap qismlarini bog‘lashda ammo, lekin, biroq, balki zidlov
bog‘lovchilari, bu bog‘lovchilar vazifasida qo‘llanuvchi - u(-yu) yuklamasi
ishlatiladi. Ular mazmunan zid bo‘lgan qo‘shma gap qismlarini bog‘laydi. 2
Zidlov bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gaplarda voqea-hodisaning yoki
harakatning bir-biriga zidligi, shunga qaramay ulardan birining yuzaga kelishi yoki
yuzaga kelmaganligi ifodalanadi. Masalan: Vasiyatnoma shunday ham tiklangani
ma’lum bo‘lgani rost, lekin bundan bolaning xabari yo‘q-ku ! ( О ‘.U.)
-u (-yu) yuklamalari zidlov bog‘lovchilari o‘rnida qo‘llanib, zid munosabatdagi
bog‘langan qo‘shma gap qismlarini bog‘lashga xizmat qiladi. Ba’zi hollarda bu
bog‘lovchilar bilan birikkan qo‘shma gaplarda u(-yu) yuklamasi zidlikni
kuchaytirish uchun qo‘llanadi. Masalan: Ishim nihoyatda ko‘p-u, kelmaslikka
ilojim yo‘q . (So‘zl.)
Zidlov bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gaplarda ba’zan zidlik bilan birga
to‘siqsizlik munosabati ham shakllanadi. Qiyoslang: Men u bilan gaplashmadim,
lekin uning ko‘zlari ba’zi-ba’zida uzun kipriklari ostidan menga boqardi . (I.R.)
Ayiruv bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gaplar ketma-ket yuzaga
keladigan yoki bir-biri bilan almashinib turadigan, navbatma -navbat yuzaga
keladigan birdan ortiq voqea -hodisa yoki harakatni ifodalab, semantik jihatdan
2
A.Nurmortov, RMahmudcw, A.Sobirov, Sh.Yusupova, Hozirgi o‘zbek adabiy tili.123-b.

bevosita bog`liq bo`lgani uchun quyida, asosan, qo`shma gapning bog`lovchili va
bog`lovchisiz turlari xususida mulohaza yuritamiz.
Akademik V.V.Vinogradovning fikriga ko`ra, qo`shma gapning, shu
jumladan, bog`langan va bog`lovchisiz qo`shma gaplarning ham tarkibiy qismlari
struktur-sintaktik va mazmuni jihatlaridan bir-biri bilan aloqada
bo`ladi.Bog`langan qo`shma gap tarkibiy qismlari, ergash gapli qo`shma gap
tarkibiy qismlaridan farqli ravishda, teng bog`lanishli, teng munosabatli ko`rinsa-
da, bu tarkibiy qismlarning faqat birinchisini erkin qurilishli deb hisoblash
mumkin, ikkinchisi struktur ko`rinishi hamda sintaktik holatiga ko`ra birinchisiga
qandaydir ma`noda tobe bo`ladi. Bog`lovchisiz qo`shma gap tarkibiy qismlari esa
ritm hamda melodik vositalar, leksik unsurlar ishtirokida aloqaga kirishadi va
bunda ham analogik vaziyat kuzatiladi.
Bizningcha, V.V.Vinogradovning mazkur fikri ancha asoslidir. Chunki
bog`langan va bog`lovchisiz qo`shma gaplar komponentlarining o`zaro semantik
va sintaktik munosabatlari shundan dalolat beradi. Bu, ayniqsa, qo`shma gapning
kommunikativ vazifa bajarishida aniqroq namoyon bo`ladi.Biroq V.Vinogradov
tomonidan qo`llangan «tobelik» tushunchasini ayni paytda ergash gapning bosh
gapga tobelik darajasi bilan tenglashtirmaslik lozim.
Qo`shma gap ikki yoki undan ortiq sodda gaplarning mexanik tarzdagi
birikuvini emas, balki muayyan kommunikativ vazifa bajarilishi uchun xizmat
qiluvchi shakliy va mazmuniy butunlikni tashkil etgan sintaktik qurilmalar
birikuvini taqozo etadi. Shu bois qo`shma gap o`ziga xos murakkab shakl, ma`no
hamda ohang butunligi mahsuli sanaladi.
Rus olimi A.G.Rudnevning fikriga ko`ra, bog`langan qo`shma gaplar
ikki yoki undan ortiq mustaqil sodda gaplarning tenglik asosida birikuvidan tashkil
topadi. Bizningcha, bu mulohaza bilan qo`shilish qiyin.Sodda gaplarning
mustaqilligi to`g`risida faqat bu gaplar qo`shma gap tarkibiga kiritilishidan avval
gapirish mumkin. Ular qo`shma gap tarkibiga kiritilgach, biri ikkinchisi bilan
ma`no va grammatik jihatdan bog`langan bo`ladi. Bu esa, o`z navbatida,

o‘rinda sintaktik derivatsiya nazariyasi haqida qisqacha ma’lumot berishdan oldin
«qo‘shma gap» tushunchasi haqida o‘z mulohazalarimizni bayon etishni maqsadga
muvofiq deb topdik.
3. Jahon tilshunosligida qo’shma gaplar talqini.
Tilshunoslik fanida qo`shma gap mavzusi azaldan muammoli bo`lib keldi
va bugungi kunda ham uni muammolardan xoli deb bo`lmaydi. Buning asosiy
boisi shundaki, qo`shma gap fikr ifodasi sintaktik shaklining eng yuqori va
murakkab pog`onalaridan birini tashkil etadi.
Jahon tilshunosligida qo`shma gap talqiniga bag`ishlangan ilmiy-
monografik tadqiqotlar ko`p bo`lishiga qaramay, bu sohada hali yechilmagan
jumboqlar anchagina ko`rinadi. Ular jumlasiga qo`shma gap tarkibiy qismlarining
nomlanishi, ularning tub strukturaga munosabati,tarkibiy qismlarning o`zaro
bog`lanishini ta`minlovchi grammatik va ekstralingvistik omillarning funksional
salmog`ini aniqlash, qo`shma gapning ustpredikativ belgisi, uning sintaktik
derivatsiyasiga taalluqli muammolarni va, umuman, «qo`shma gap» terminining
qo`llanilishi bilan bog`liq ko`plab munozarali masalalarni kiritish mumkin.
Qo`shma gap komponentlarining munosabati turlarini o`rganish XX
asrning yigirmanchi yillarida tilshunoslik fanida asosiy mavzulardan biri bo`ldi va
bu sohada tilshunoslar o`rtasida ilmiy bahs va munozaralar boshlandi. Bunday
munozaralarning boshlanishiga, masalan, rus tilshunosligida, M.N.Petersonning
«Ocherk sintaksisa russkogo yazika» nomli asarida qo`shma gap xaqida
bildirilgan mulohazalari sabab bo`ldi. M.N.Peterson qo`shma gap tarkibiy
qismlarining tobe va teng bog`lanishi xususida tilshunoslar tomonidan aytilayotgan
fikrlarning g`oyat chalkash va chuqur ilmiy asosga ega emasligini ta`kidlaydi va
quyidagilarni yozadi: «Mavjud kriteriyalar bosh gapni tobe gapdan, shuningdek,
ergash bog`lanishni teng bog`lanishdan farqlash uchun asos bo`lolmaydi. Demak,
ergash va teng bog`lanish tushunchalarida lingvistik ma`no yo`q».
M.N.Peterson nafaqat komponentlari teng bog`lanishli, balki tarkibiy
qismlari ergash bog`lanishli qo`shma gapning ham mavjudligini inkor etadi. Uning
fikriga ko`ra, qo`shma gapga taalluqli sintaktik tadqiqotlarda teng va ergash

bog`langan qo`shma gap tarkibiy qismlarining nisbiy mustaqilligidan dalolat
beradi. Shu bois «teng komponentli» tushunchasini ham nisbiy deb bilmoq lozim.
Biroq A.G.Rudnev bog`langan qo`shma gaplar komponentlarining
o`zaro bog`liqligi quyidagilarga asoslanishini to`g`ri ko`rsatadi:
1.Ular bir paytda sodir bo`layotgan voqea-hodisa ifodasiga ko`ra
o`zaro bog`langan bo`ladi.
2.Zamon oqimida ketma-ket ro`y berayotgan voqea-hodisa
voqelanadi.
3.Ikkinchi komponent birinchisida berilayotgan xabarning natijasi
bo`lishi mumkin.
4.Ro`y berayotgan voqea-hodisalar ma`nolari o`zaro zid bo`ladi.
5.Hodisalar voqelanishining galma-galligi kuzatiladi. Bunda qo`shma
gap komponentlari munosabati ayiruv bog`lovchilariga asoslanadi.
6.Ikkinchi komponent birinchisida voqelanayotgan xabarning
alohida ta`kidlanishi uchun xizmat qiladi.
A.G.Rudnev bog`lovchisiz qo`shma gaplar qo`shma gapning alohida
turi emasligini, ular yo bog`langan, yoki ergash gapli qo`shma gaplarning
bog`lovchi vositalar ishtirok etmagan ko`rinishini taqozo etishini alohida
ta`kidlaydi. Olimning fikriga ko`ra, bog`lovchisiz munosabat qadimda ham, hozir
ham mustaqil ma`noga ega bo`lmagan.
Bizningcha, bu o`rinda A.G.Rudnevning fikri bilan qo`shilish qiyin.
Zotan, bog`lovchisiz qo`shma gapni mustaqil ma`noga ega emas deb bo`lmaydi va
shu bois uni bog`langan yoki ergash gapli qo`shma gapning bog`lovchisiz turi
tarzida talqin etish masala tavsifini ancha chigallashtiradi.
A.N.Gvozdev tilshunoslikda qo`shma gaplarni bog`langan va ergash
gapli deb ataluvchi turlarga bo`lish XIX asrlarda kun tartibiga qo`yilganligini,
ammo buning ilmiy asoslanishi hanuzgacha mukammal talqin etilmaganligini
aytadi. A.N.Gvozdev mazkur tasnifni ilmiy asoslash uchun bog`langan va ergash
gapli qo`shma gaplarning har birining o`ziga xos sintaktik xususiyatlarini puxta
o`rganish lozimligini ta`kidlaydi va faqat shu orqali ularning alohida grammatik

ketdim gapidan ajralib turadi. Shunday qilib, qo‘shma gap grammatik shakllangan
va birdan ortiq axborotni tashish uchun mo‘ljallangan sodda gaplarning
grammatik, semantik, intonatsion va kommunikativ jihatlardan yaxlitlangan
butunligidir. Qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplar alohida olingan sodda
gaplardan nisbatan mustaqil emasligi bilan ajralib turadi. Avvalo, bu grammatik va
intonatsion nomustaqillikdir. Bahor keldi, shuning uchun dala ishlari qizib ketdi
qurilmasini ergash gapli qo‘shma gap qilib turgan narsa mazmuniy taqozo
etuvchanlikdir. Birinchi gapdagi mazmun ikkinchi gapdagi mazmun uchun sabab
maqomidir. Biroq bunday mazmuniy zich bog‘lanishsiz ham qo‘shma gap hosil
bo‘lishi mumkin. Osmonda turnalarning «qurey-qurey»i eshitilardi, uzoqlardan
cho‘ponlarning hay-haylagani quloqqa chalinardi. Ikkinchidan, shuning uchun
bog‘lovchisi qo‘shma gap a’zolarini grammatik jihatdan zich munosabatga
kiritgan. (Biroq bu bog‘lovchisiz ham qo‘shma gap hosil qilish mumkin: Bahor
keldi, dala ishlari qizib ketdi.)
Ammo sodda gaplar orasidagi intonatsion uzilish qo‘shma gapni sodda
gapga parchalab yuborishi mumkin: Bahor keldi, shuning uchun dala ishlari qizib
ketdi. Demak, ma’lum bo‘ladiki, qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarning o‘zaro
zichlashuvi mazmun, grammatik shakl va intonatsiya nuqtai nazaridan bo‘ladi.
Ammo bu omillar darajali ziddiyatda turadi:intonatsiya - grammatik shakl –
mazmun Chunki mazmuniy bog‘liqlik va grammatik shakl mavjud bo‘lsa ham,
birlashtiruvchi intonatsiya bo‘lmasa, ayrim gaplar qo‘shma gapni tashkil eta
olmaydi. Ammo mazmuniy bog‘liqlik va grammatik aloqa bo‘lmasa ham,
intonatsiya asosida qo‘shma gap hosil qilish mumkin (bog‘lovchisiz qo‘shma
gap.). Sodda gaplar asosida ajratuvchi pauza bo‘lganda, qo‘shma gapning
yaxlitligiga putur yetadi. Masalan, Men sen bilan bormoqchi edim. Biroq sen
qarshilik qilmasliging kerak. Gaplar orasida qo‘shma gapning barcha belgilari
mavjud. Birgina birlashtiruvchi ohangning yo‘qligi sodda gaplarning mustaqil
bo‘lishiga olib kelgan. Qo‘shma gaplarni uyushiq kesimli sodda gaplardan, sodda
va qo‘shma gaplar orasidagi uyushgan gaplardan farqlash lozim. Uyushiq kesimli
sodda gaplar egasi bitta, bitta umumiy [Pm] ga ega bo‘lgan birdan ortiq

svyaz). Bunda mantiqiy bog`lanish kuzatilmaydi. Lekin A.P.Komarov bu bilan
logik bog`lanish faqat bog`langan qo`shma gap komponentlari uchun, predmetga
asoslangan munosabat ergash gapli qo`shma gaplar uchun xarakterli degan
xulosaga kelmaslik kerakligini, bunda qat`iy korrelyatsiya (chegara) yo`qligini
ham ta`kidlaydi.
YE.A.Referovskayaning ilmiy mushohadalariga ko`ra, bog`langan
qo`shma gap komponentlari ma`no jihatdan o`z mustaqilligini saqlaydi. Ularning
o`zaro bog`lanishi natijasida qo`shma gapning umumiy mazmuniy salmog`i
shakllanadi. Demak, bog`langan qo`shma gapning mazmuni har doim ikki xabar
ifodasining majmuini taqozo etadi.
YE.A.Referovskayaning fikri bilan qo`shilish mumkin.Lekin, shuni ham
aytish kerakki, bog`langan qo`shma gap komponentlarining mustaqilligi semantik
jihatdan ham, sintaktik jihatdan ham nisbiydir.
YE.A.Referovskaya bog`langan qo`shma gaplarni bog`lovchisiz
qo`shma gaplardan keskin farqlash lozimligini aytadi. Olimning fikriga ko`ra,
bog`langan qo`shma gaplarning tarkibiy qismlari mazmunan yagona bir butunlikni
tashkil etadi, bog`lovchisiz qo`shma gaplar komponentlari esa bunday
imkoniyatdan mahrumdir.
Bizningcha, YE.A.Referovskayaning mazkur fikriga ijobiy yondashib
bo`lmaydi. Negaki, nafaqat bog`lovchisiz qo`shma gaplarda, balki qo`shma
gaplarning barcha turlarida ham umumiy mazmun ifodasi kuzatiladi.
Fransuz tilshunosi J.Antuan teng bog`lanish muammosini talqin etishga
o`zining ikki jildli monografiyasini bag`ishlaydi. Asarning birinchi jildida muallif
mavzuga oid lingvistik adabiyotlar tahlilini beradi, ikkinchi jildida esa bog`langan
qo`shma gaplarning semantik va sintaktik rejalar asosidagi talqini o`z aksini
topadi.
J.Antuan bu asarida bog`langan qo`shma gapni mantiqiy reja zamirida
o`rganish lozimligini tavsiya etgan tilshunoslar fikriga qo`shilmaydi va teng
bog`lanish tushunchasining mantiq bilan aloqador emasligini, ergash
bog`lanishning esa mantiq nuqtai nazaridan izohlanishi mumkinligini aytadi.

1.A.G‘ulomov, M.Asqarova. Hozirgi zamon o zbek adabiy tili. –T.:‟
“O‘qituvchi”, 1987.
2.A.Nurmortov, RMahmudcw, A.Sobirov, Sh.Yusupova, Hozirgi o‘zbek adabiy
till. “A.Qodiriy nomidagi xaiq merosi”, 2003.
3.A-Nurmonov, A.Scbirov, Sh.Yusupova. Hozirgi o‘zbek adabiy tili- T. “Sharq”
nashriyot-matbaa aksivadorlik kotnpaniyasi bosh lahririyati, 2002 .
4.A-Nurmonov, A-Sobirov, Sh.Yusupova, Hozirgi o‘zbek adabiy tili. T,
t
“O‘zbekiston”. 2003
5.Abdullaev A. -gina intensivlik ifodalovchi affiks sifatida// O‘.T.A. 1973. -m 5. -
B. 73-75.
6.N.Abdullayeva. O zbek va turk tillaridagi –mi yuklamasining qiyosiy
‟
talqini. O zbek tili va adabiyoti, 2014 – yil, 5 – son.
‟
7.Sh.Shoabdurahmonov, M.Asqarova, A.Hojiyev, I.Rasulov, X.Donyorov.
Hozirgi o‘zbek adabiy tili. - T.: “O qituvchi”, 1980.
‟

ayiruv va ichki zidlik, izoh, qiyos, gumon, shart kabi ma’no munosabatlarni
ifodalaydi.
1. Bir.., dam.., ba’zan.., goh.. bog‘lovchilari bilan shakllangan qo‘shma gaplar
ketma-ket sodir bo‘lgan voqealarni ifodalab, semantik jihatdan zidlik va izoh
ma’no munosabatlarini anglatadi. Masalan: Dam jahlim chiqadi, dam kulgim
qistaydi . (O.)
2. Yo, yoki, bo‘lmasa ayiruv bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gaplarda voqea-
hodisalardan faqat birining sodir bo‘lishi aks etadi hamda qiyos, gumon, shart
ma’no munasabatlari ifodalanadi. Masalan: Mayli siz keting bu shahardan, yoki biz
ko‘chib ketamiz. (A.Q.) Bunday qo‘shma gaplarda inkor munosabati ifodalanadi.
Qo‘shma gap qismlari na... inkor yuklama-bog‘lovchisi yordamida bog‘lanadi. Bu
bog‘lovchi qo‘shma gap qismlarining boshida takrorlanib kelib, yuzaga chiqmagan
voqea-hodisalarni ifodalovchi gaplarni o‘zaro biriktirib, bog‘langan qo‘shma gapni
hosil qiladi. Masalan: ... Na adresi bor, familiyasi bor, na pochta muhri. (As.M.)
Inkor bog‘lovchili qo‘shma gaplarning kesimlari, odatda, tasdiq shaklida bo‘ladi.
Ba’zi hollarda ma’noni kuchaytirish uchun gap kesimi inkor shaklda ham
qo‘llanadi. Masalan: ... Bu haqda na Kimsanoy bir narsa deya olmadi, na Anzirat
xola . (A.Q.) 3
Inkor bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gaplarning kesimlari bir xil so‘z
bilan ifodalanib, bir zamonda shakllanganda, ko‘pincha oxirgi kesim
qo‘llanmaydi: Bular orasida bo‘lib o‘tgan mojarodan na Umidaning xabari bor,
na Isroilning . (A.Q.)Matn talabi bilan inkor bog‘lovchili qo‘shma gaplarda ba’zan
hamma kesimlar qo‘llanmasligi mumkin: Cho‘chima jigarim, o‘z uyingdasan bu
yerda , na g‘urbat, na ofat, na g‘am. (G‘.G‘.)
Xullas, an’anaviy sintaktik ta’limotda bog‘langan qo‘shma
gaplar: biriktiruv, zidlov, ayiruv va inkor bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma
gaplarga ajratiladi. Har bir tur nafaqat bog‘lovchi vositalariga ko‘ra, balki ularda
aks etgan mazmuniy munosabatlar asosida ham o‘zaro farqli belgilarini namoyon
qiladi.Bog‘langan qo‘shma gaplar ham barcha gap turlari kabi sintaktik shakl va u
3
A-Nurmonov, A.Scbirov, Sh.Yusupova. Hozirgi o‘zbek adabiy tili- T. “Sharq” nashriyot-matbaa aksivadorlik
kotnpaniyasi bosh lahririyati,2002.88-b.

REJA:
KIRISH
ASOSIY QISM
1. Bog‘langan qo‘shma gaplarning formal -sintaktik talqini.
2. Qo‘shma gaplarning formal-funksional talqini.
3. Jahon tilshunosligida qo’shma gaplar talqini.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

kategoriyalar sanalishi mumkinmi yoki yo`qmi ekanligini dalillasa bo`ladi, degan
xulosaga keladi.
A.N.Gvozdevning fikriga ko`ra, bog`langan qo`shma gaplar bilan ergash
gapli qo`shma gaplarning asosiy tafovuti ularning sintaktik strukturalarida,
bog`lovchi vositalarda ko`zga tashlanadi. Bog`langan qo`shma gaplarda ham
uyushiq bo`laklarda ko`zga tashlanadigan sintaktik vositalar kuzatiladi va ular
tarkibida qo`llanadigan bog`lovchilar ham bir xildir. Shu bois bog`langan qo`shma
gaplar komponentlari munosabatlari, gapning uyushiq bo`laklarida bo`lganidek,
biriktiruvchi, zidlovchi va ayiruvchi ma`nolarni taqozo etadi. Bundan tashqari,
A.N.Gvozdev bog`langan qo`shma gaplarda bog`lovchi vosita tarkibiy
qismlarining birortasiga taalluqli emasligini va u ikki komponentning oralig`ida
sintaktik o`rinlashuvini, ergash gapli qo`shma gaplarda esa bog`lovchi yoki uning
o`rnida qo`llanilgan grammatik vosita ergash gap tarkibida kelishini ta`kidlaydi.
A.N.Gvozdev bog`lovchisiz qo`shma gaplar haqida gapirganida,
ularning hozirgi tilshunoslikda munozarali ekanligini, zotan, bunday qo`shma
gaplar tarkibiy qismlari munosabati ergash bog`lanishga asoslanishi ham
mumkinligini aytadi.
Ko`rinadiki, A.N.Gvozdev ham bog`lovchisiz qo`shma gaplar tarkibiy
qismlari ergash bog`lanishga asoslanishi mumkinligini ta`kidlab masala tavsifini
ancha chigallashtiradi.
V.G.Admoni bog`langan qo`shma gap xususida mulohaza yuritar ekan,
uning tarkibiy qismlarini mustaqil sodda gaplar bilan qiyoslaydi va biri ikkinchisi
bilan mazmunan zich bog`langan mustaqil qo`llanilgan sodda gaplar bilan
bog`langan qo`shma gap tarkibida faollashgan sodda gaplar o`rtasidagi farq nisbiy
ekanligini ta`kidlaydi. V.G.Admonining ko`rsatishicha, mustaqil qo`llangan sodda
gaplar grammatik jihatdan avtosemantik xarakterga ega ekanligi, bog`langan
qo`shma gap tarkibiy qismlari tarzida kelayotgan sodda gaplar grammatik jihatdan
sinsemantik sifatga ega ekanligi ular o`rtasidagi asosiy farqlardan biri sanalishini
aytadi. Olim bog`langan qo`shma gap komponentlarining sinsemantik belgilari

kesimlardan tashkil topgan gaplardir. Misollar: 1.Jamshid o‘qir, yozar va chizar
edi. 2.Do‘kondorlar do‘konlarini ochib, mudrab o‘tirishardi. 3.Qushlar tinimsiz
chug‘urlashar va charx urishar edi. Uyushgan gaplar esa, aytilganidek, birdan ortiq
egaga, shuningdek, bitta umumiy [Pm] li birdan ortiq kesimga ega bo‘lgan
gaplardir. Misollar: 1.Bahor kelar, dala ishlari qizib ketar edi. 2.Jamshid o‘qir,
Jahongir yozar, Isroil esa chizar edi. 3. Do‘kondorlar savdoga chorlab, attorlar esa
mollarini maqtab o‘tirishardi. Qo‘shma gaplar esa har biri o‘z [Pm] ga ega bo‘lgan
birdan ortiq kesimlardan tashkil topadi. 1.Jamshid o‘qirdi, Jahongir yozardi, Isroil
esa chizardi. Formal-funksional yondashuvda bir egali, lekin birdan ortiq kesimli
gaplar qo‘shma gap sifatida qaraladi. Chunki har bir kesimda shaxs-son, zamon,
tasdiqinkor, modallik/mayl (kesimlik) ma’nolari birdan ortiq ifodalanadi. Bu esa
semantik nuqtai nazardan ularning har birida alohida axborot mavjudligidan
dalolat beradi. Qo‘shma gaplar tarkibiga kiruvchi sodda gaplar orasida teng yoki
tobe sintaktik aloqa mavjud bo‘ladi. Agar u teng bog‘lovchi yordamida amalga
oshirilgan bo‘lsa, tenglanish deyiladi: 1.O‘g‘lim keldi va to‘yni boshlab yubordik.
2. Bahor keldi va dala ishlari qizib ketdi. To‘g‘ri, bu gaplar orasida sabab-oqibat
aloqasi mavjud va ularni mazmunan tobe-hokim gaplarga kiritish mumkin. Biroq
gaplarda mazmunan tobelik, shaklan tenglik mavjud bo‘lganda, formal yondashuv
gaplarni teng munosabatli qo‘shma gap sifatida qaraydi. Shu boisdan bog‘lovchili
qo‘shma gaplar bog‘lovchilarning tabiatiga ko‘ra, bog‘langan qo‘shma gaplar va
ergash gapli qo‘shma gaplarga ajraladi.
Sodda gaplardagi tenglashish va tobelanish qo‘shma gaplardagi tenglashish
va tobelanishdan farq qiladi. Bu quyidagilarda ko‘rinadi: 1.Sodda gapda teng va
tobe aloqa turli qurilmalarni vujudga keltiradi. Aniqrog‘i, teng aloqa uyushiq
bo‘laklarni o‘zaro bog‘laydi:
1.Yashil o‘rmonlar va qorli tog‘lardan o‘tdik. 2.Javohir o‘qir va yozar edi.
So‘z birikmalarini faqat tobe aloqa vujudga keltiradi: kitobning varag‘i,
kitobni o‘qimoq kabi. Qo‘shma gapda esa teng va tobe aloqa bitta lisoniy
birlik -qo‘shma gapning turli ko‘rinishlari uchun xizmat qiladi. Tobe va teng
bog‘lovchi vositalar bir xil semantik munosabatni ifoda etishi mumkin. Faqat

gapli qo`shma gaplarning esa semantik strukturasi ham, sintaktik shakli ham,
asosan, hokim gapning tub strukturasiga asoslanadi. Chunki ergash gap o`zi uchun
emas, balki hokim mavqega ega bo`lgan ikkinchi bir gap uchun xizmat qiladi. (Bu
haqda ishimizning ikkinchi va uchinchi boblarida batafsil ma`lumot beriladi).
R.Sayfullayevaning ta`kidlashiga ko`ra, o`zbek tilshunosligida qo`shma
gaplarning «bog`langan qo`shma gap», «ergash gapli qo`shma gap»,
«bog`lovchisiz qo`shma gap» tarzida uchga bo`lib o`rganilishi juda e`tirozli
bo`lib, mazkur tasnif qaysi prinsipga asoslanganligi ham aniq emas.
R.Sayfullayeva qo`shma gap sodda gaplarning birikuvidan hosil bo`lishi
haqidagi fikrga tanqidiy yondashadi. Chunki sodda gap fikran nisbiy, intonatsiya
jihatidan mutlaq tugallikka ega bo`ladi. Qo`shma gap tarkibiy qismlari bo`lgan
sodda gaplar bunday xislatlarga ega bo`lmaydi. Ular shakllariga ko`ra sodda gapga
o`xshasa-da, ichki tomondan mustaqil sodda gaplardan keskin farqlanadi. Shuning
uchun qo`shma gaplar yo nomustaqil sodda gaplardan, yoki predikativ birliklardan
tashkil topadi, deyish maqsadga muvofiqdir.
FOYDALANGAN ADABIYOTLAR

2. Qo‘shma gaplarning formal-funksional talqini.
Qo‘shma gap sodda gaplar bilan mustahkam bog‘langan, biroq undan ham
struktura, ham uzatilayotgan axborot nuqtai nazaridan farqlanuvchi sintaktik
qurilma hisoblanadi. Shu bois qo‘shma gapning umumiy lisoniy mohiyati uning
sodda gaplar bilan o‘zaro munosabatida ochiladi. Lisoniy struktura jihatidan
qo‘shma gapning sodda gapdan farqi ma’lum darajada ravshan. Aniqrog‘i, sodda
gapda shakllangan kesim bitta bo‘lsa, qo‘shma gapda u birdan ortiq bo‘ladi va
birdan ortiq sodda gaplarning mazmun hamda grammatik jihatdan birikuvidan
tashkil topadi. Misollar: 1.Men sizni bilaman, siz bunday qilmaysiz. (O.) 2.Nima
qilasan, qishloqqa qaytasanmi? (O). 3.Dunyoda nima ko‘p - kulgu ko‘p. (O).
4.Bilamanki, sodda barmoqlaring tilla uzuk taqmagan. (U.) 5.Majlisda
ko‘riladigan masalalarning muhim tomoni shundaki, Baqa qurilmadagi cho‘l
yerlarni suvga serob qilish masalasi muxokama qilinadi. Ko‘rinadiki, 1-gapda
bilaman va qilmaysiz, 2-gapda qilasan va qaytasanmi, 3- gapda ko‘p va ko‘p, 4-
gapda bilaman va taqmagan, 5-gapda shundaki va muhokama qilinadi kabi har bir
gapdagi birdan ortiq kesim sintaktik qurilmalarning qo‘shma gapligini
ta’minlovchi muhim asoslardan biridir. Kesimlarning birdan ortiqligidan tashqari,
har bir qo‘shma gapda ifodalanayotgan birdan ortiq fikr, axborotning o‘zaro zich
munosabati, gaplararo grammatik taqozoetuvchilik hamda intonatsion yaxlitlik
kabilar ham bu sintaktik qurilmalarning qo‘shma gapligini ta’minlaydi.
Kommunikativ nuqtai nazardan sodda gap bir fikrni, axborotni uzatish vazifasini
bajarsa, qo‘shma gapda birdan ortiq hukm o‘z ifodasini topgan bo‘ladi.
Shuningdek, bu alohida axborotlar asosidagi munosabat ham qo‘shma gapda
qaysidir darajada bo‘rtib turadi. Masalan: Jahongir keldi. Men shu ondayoq
jo‘nadim gaplarida ifodalangan fikrlar bir-biriga o‘zaro bog‘liq bo‘lib, gaplarning
biri ikkinchisini taqozo etadi. Bu jihatdan ular Jahongir keldi va men shu ondayoq

Ishning maqsadi va vazifalari. Kurs ishining maqsadi qo’shma gap
haqidagi qarashlarni tahlil qilish.
Ishning tadqiq obyekti :Qo’shma gaplarning haqida ilmiy qarashlarni
boyitish.
Kurs ishining hajmi .Ushbu kurs ishi kirish,xulosa,foydalanilgan
adabiyotlar va 3 rejadan iborat.

quyidagilarda ko`rinishini eslatadi: 1. Grafik rejada. 2. Ritmik-intonatsion rejada.
3. Mantiqiy-grammatik rejada.
Bizningcha, bu o`rinda V.G.Admoni fikrida ba`zi g`alizliklar ko`zga
tashlanadi. Buni birinchi galda «avtosemantika» va «sinsemantika» terminlarining
qo`llanilishida qayd etish mumkin. Boshqacha aytganda, gapning avtosemantik
yoki sinsemantik xarakterda bo`lishi grammatik jihatdan emas, balki semantik
jihatdan belgilanadi. Bu nuqtai nazardan «avtosemantika» termini aksariyat
hollarda, mustaqil sodda gaplardan tashqari, bog`langan va bog`lovchisiz qo`shma
gap komponentlariga bevosita taalluqlidir, zotan, ularning har biri mazmuniga
ko`ra nisbiy mustaqil bo`lishi mumkin. Ana shu jihatdan bog`langan qo`shma gap
komponentlari ergash gapli qo`shma gap komponentlaridan semantik strukturasiga
ko`ra farqlanadi.
Yuqoridagilar bilan bir qatorda, bu o`rinda shuni ham aytish lozimki,
ergash gapli qo`shma gap komponentlari sinsemantik xarakterda bo`ladi. Bu haqda
YE.V.Guliganing «Hozirgi nemis tilida qo`shma gaplar nazariyasi»
monografiyasidan kerakli ma`lumotlarni olish mumkin.
Avtosemantik va sinsemantik gaplar xususida N.S.Valgina ham asosli
ma`lumot beradi. Unga ko`ra, bog`langan qo`shma gap komponentlarining teng
huquqlililik asosida bog`lanishi sintaktik sathda ko`rinadi, mazmuniy nuqtai
nazardan esa ular nisbiy mustaqildir, zotan, har ikki komponent bir-biriga
bog`liqdir. Bog`langan qo`shma gap qismlarining mazmunan nisbiy mustaqilligi
ularning avtosemantik xarakterda ekanligidan dalolat beradi. Bunday vaziyatda
qismlarning har biri leksik nuqtai nazardan to`liq, bekami-ko`st bo`ladi va shu bois
ular mustaqil qo`llanilishi mumkin bo`lgan sodda gaplarni taqozo etadi.
Bog`langan qo`shma gapning birinchi komponenti avtosemantik tarzda,
ikkinchisi esa sinsemantik xarakterda bo`lishi ham mumkin. Chunki ko`p
paytlarda ikkinchi komponent mazmuniga ko`ra birinchi komponentga uzviy
bog`langan holda voqelanadi. Ba`zan esa qo`shma gapning birinchi komponenti
ham leksik jihatdan to`liq emasligi kuzatiladi. Bu esa, o`z navbatida, uning
mazmunan nisbiy mustaqil bo`lishiga monelik qiladi.

Qo‘shma gaplarning formal-funksional talqini

Купить