Ro'yxatga olish sanasi 13 Dekabr 2024
35 SotishQo‘shma gaplarning formal-funksional talqini
![ketdim gapidan ajralib turadi. Shunday qilib, qo‘shma gap grammatik shakllangan
va birdan ortiq axborotni tashish uchun mo‘ljallangan sodda gaplarning
grammatik, semantik, intonatsion va kommunikativ jihatlardan yaxlitlangan
butunligidir. Qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplar alohida olingan sodda
gaplardan nisbatan mustaqil emasligi bilan ajralib turadi. Avvalo, bu grammatik va
intonatsion nomustaqillikdir. Bahor keldi, shuning uchun dala ishlari qizib ketdi
qurilmasini ergash gapli qo‘shma gap qilib turgan narsa mazmuniy taqozo
etuvchanlikdir. Birinchi gapdagi mazmun ikkinchi gapdagi mazmun uchun sabab
maqomidir. Biroq bunday mazmuniy zich bog‘lanishsiz ham qo‘shma gap hosil
bo‘lishi mumkin. Osmonda turnalarning «qurey-qurey»i eshitilardi, uzoqlardan
cho‘ponlarning hay-haylagani quloqqa chalinardi. Ikkinchidan, shuning uchun
bog‘lovchisi qo‘shma gap a’zolarini grammatik jihatdan zich munosabatga
kiritgan. (Biroq bu bog‘lovchisiz ham qo‘shma gap hosil qilish mumkin: Bahor
keldi, dala ishlari qizib ketdi.)
Ammo sodda gaplar orasidagi intonatsion uzilish qo‘shma gapni sodda
gapga parchalab yuborishi mumkin: Bahor keldi, shuning uchun dala ishlari qizib
ketdi. Demak, ma’lum bo‘ladiki, qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarning o‘zaro
zichlashuvi mazmun, grammatik shakl va intonatsiya nuqtai nazaridan bo‘ladi.
Ammo bu omillar darajali ziddiyatda turadi:intonatsiya - grammatik shakl –
mazmun Chunki mazmuniy bog‘liqlik va grammatik shakl mavjud bo‘lsa ham,
birlashtiruvchi intonatsiya bo‘lmasa, ayrim gaplar qo‘shma gapni tashkil eta
olmaydi. Ammo mazmuniy bog‘liqlik va grammatik aloqa bo‘lmasa ham,
intonatsiya asosida qo‘shma gap hosil qilish mumkin (bog‘lovchisiz qo‘shma
gap.). Sodda gaplar asosida ajratuvchi pauza bo‘lganda, qo‘shma gapning
yaxlitligiga putur yetadi. Masalan, Men sen bilan bormoqchi edim. Biroq sen
qarshilik qilmasliging kerak. Gaplar orasida qo‘shma gapning barcha belgilari
mavjud. Birgina birlashtiruvchi ohangning yo‘qligi sodda gaplarning mustaqil
bo‘lishiga olib kelgan. Qo‘shma gaplarni uyushiq kesimli sodda gaplardan, sodda
va qo‘shma gaplar orasidagi uyushgan gaplardan farqlash lozim. Uyushiq kesimli
sodda gaplar egasi bitta, bitta umumiy [Pm] ga ega bo‘lgan birdan ortiq](https://docx.uz/documents/5754a9fd-d948-4805-988c-a87022b711c3/page_10.png?v=1)
![kesimlardan tashkil topgan gaplardir. Misollar: 1.Jamshid o‘qir, yozar va chizar
edi. 2.Do‘kondorlar do‘konlarini ochib, mudrab o‘tirishardi. 3.Qushlar tinimsiz
chug‘urlashar va charx urishar edi. Uyushgan gaplar esa, aytilganidek, birdan ortiq
egaga, shuningdek, bitta umumiy [Pm] li birdan ortiq kesimga ega bo‘lgan
gaplardir. Misollar: 1.Bahor kelar, dala ishlari qizib ketar edi. 2.Jamshid o‘qir,
Jahongir yozar, Isroil esa chizar edi. 3. Do‘kondorlar savdoga chorlab, attorlar esa
mollarini maqtab o‘tirishardi. Qo‘shma gaplar esa har biri o‘z [Pm] ga ega bo‘lgan
birdan ortiq kesimlardan tashkil topadi. 1.Jamshid o‘qirdi, Jahongir yozardi, Isroil
esa chizardi. Formal-funksional yondashuvda bir egali, lekin birdan ortiq kesimli
gaplar qo‘shma gap sifatida qaraladi. Chunki har bir kesimda shaxs-son, zamon,
tasdiqinkor, modallik/mayl (kesimlik) ma’nolari birdan ortiq ifodalanadi. Bu esa
semantik nuqtai nazardan ularning har birida alohida axborot mavjudligidan
dalolat beradi. Qo‘shma gaplar tarkibiga kiruvchi sodda gaplar orasida teng yoki
tobe sintaktik aloqa mavjud bo‘ladi. Agar u teng bog‘lovchi yordamida amalga
oshirilgan bo‘lsa, tenglanish deyiladi: 1.O‘g‘lim keldi va to‘yni boshlab yubordik.
2. Bahor keldi va dala ishlari qizib ketdi. To‘g‘ri, bu gaplar orasida sabab-oqibat
aloqasi mavjud va ularni mazmunan tobe-hokim gaplarga kiritish mumkin. Biroq
gaplarda mazmunan tobelik, shaklan tenglik mavjud bo‘lganda, formal yondashuv
gaplarni teng munosabatli qo‘shma gap sifatida qaraydi. Shu boisdan bog‘lovchili
qo‘shma gaplar bog‘lovchilarning tabiatiga ko‘ra, bog‘langan qo‘shma gaplar va
ergash gapli qo‘shma gaplarga ajraladi.
Sodda gaplardagi tenglashish va tobelanish qo‘shma gaplardagi tenglashish
va tobelanishdan farq qiladi. Bu quyidagilarda ko‘rinadi: 1.Sodda gapda teng va
tobe aloqa turli qurilmalarni vujudga keltiradi. Aniqrog‘i, teng aloqa uyushiq
bo‘laklarni o‘zaro bog‘laydi:
1.Yashil o‘rmonlar va qorli tog‘lardan o‘tdik. 2.Javohir o‘qir va yozar edi.
So‘z birikmalarini faqat tobe aloqa vujudga keltiradi: kitobning varag‘i,
kitobni o‘qimoq kabi. Qo‘shma gapda esa teng va tobe aloqa bitta lisoniy
birlik -qo‘shma gapning turli ko‘rinishlari uchun xizmat qiladi. Tobe va teng
bog‘lovchi vositalar bir xil semantik munosabatni ifoda etishi mumkin. Faqat](https://docx.uz/documents/5754a9fd-d948-4805-988c-a87022b711c3/page_11.png?v=1)
Qo‘shma gaplarning formal-funksional talqini