Qora ola zotli tirik vazni 400-kg sut mahsuldorligi sutkasiga 10-l, sutning yoǵliligi 3,8% bólgan sigirlarga qishki davr uchun ratsion tuzish - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	1.1MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Qishloq va o'rmon xo'jaligi

Sotuvchi

Dawranbek Jumanov

Ro'yxatga olish sanasi 22 Aprel 2024

4 Sotish

Qora ola zotli tirik vazni 400-kg sut mahsuldorligi sutkasiga 10-l, sutning yoǵliligi 3,8% bólgan sigirlarga qishki davr uchun ratsion tuzish

Sotib olish

ÓZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
QORAQALPOG�ISTON QISHLOQ XÓJALIGI VA
AGROTEXNOLOGIYALAR INSTITUTI
ZOOINJENERIYA FAKULETETI
Zooinjeneriya (yilqichilik va tuyachilik) ta’lim y ónalishi
3-bosqich talabasi
Qishloq xójalik hayvonlarni oziqlantirish fanidan
Kurs ishi
Mavzu: Qora ola zotli tirik vazni 400-kg sut mahsuldorligi sutkasiga
10-l, sutning yo
g(liligi 3,8% bólgan sigirlarga qishki davr uchun ratsion tuzish
Bajardi:
Qabul qildi:
Komissiya raisi
Nukus - 2024

Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 3
I BOB. Adabiyotlar tahlili .............................................................................................................................. 5
II BOB. Soǵin sigirlarni oziqlantirish ............................................................................................................. 7
2.1. Soǵin sigirlarning tóyimli moddalarga bólgan talabi ............................................................................. 7
2.2. Soǵin sigirlarni oziqlantirish me’yorlari ............................................................................................... 12
2.3. Sigirlarni tuqqandan keying 1,5-3 hafta davomida oziqlantirish va ularning mahsuldorligini oshirish
tadbirlarini qóllash. .................................................................................................................................... 18
2.4. Sigirlarni qochirish davrida boqish ...................................................................................................... 21
2.5. Sigirlarni sut mahsuldorligi yuqori bólgan davrda boqish ................................................................... 21
2.6. Sigirlarni sutdan chiqish oldidan va sutdan chiqqandan keyingi oziqlantirish ..................................... 26
Xulosa ........................................................................................................................................................ 28
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 30
2

Kirish
Ózbekistonda iqtisodiy islohotlar samarasida turli mulkchilik va xójalik
yuritish tizimi takomillashib bormoqda. Qishloq xójalik va chorvachilik
mahsulotlari yetishtirishda shaxsiy yordamchi, dehqon va fermer xójaliklari
iqtisodiy barqarorlikning qudratli omiliga aylanmoqda. Сhorvachilik oziq-ovqat
xavfsizligini ta'minlashda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Uning ulushi
mamlakatda ishlab chiqarilayotgan qishloq xójalik mahsulotlarining 46,5 foizini
tashkil etmoqda.
Qoramolchilik chorvachilikning yetakchi tarmoqlaridan biri bólib, aholini
sut va gósht mahsulotlari hamda yengil sanoatni teri va boshqa xomashyo bilan
ta'minlashda ustuvorlikka ega. Yetishtirilayotgan sutning 98 foizi va góshtning 63
foizi qoramolchilikka tóg(ri keladi.
Сhorvachilik xususan, qoramolchilikni alohida e'tibor rivojlantirishga
respublikada berib kelinmoqda. Mustaqillik yillarida sohani rivojlantirish
tendentsiyasi yanada kótarilib bormoqda.
Ushbu ijobiy natijalarga erishishda Ózbekiston Respublikasi Prezidentining
2020 yil 29 yanvardagi PK-4576-sonli qarorlarda hamda 2019 yil 28 martdagi
«Veterinariya va chorvachilik sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari tó
g(risida»gi PF-5696-son Farmoni asos bóladi.
Mamlakatimizda chorvachilik sohasini rivojlantirishga eksportga móljallangan
tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish hajmini oshirish va turlarini kengaytirish,
shuningdek, aholini mahalliy ishlab chiqarilgan sifatli va arzon chorvachilik
mahsulotlari bilan ta'minlash bóyicha izchil chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Qoramolchilik chorvachilikning yetakchi tarmoqlaridan biri bólib, aholini
sut va gósht mahsulotlari hamda yengil sanoatni teri va boshqa xomashyo bilan
ta'minlashda ustuvorlikka ega.
Respublikada aholi jon boshiga qoramollar 0,38 boshdan, sut ishlab
chiqarish 197 kilogrammdan va gósht 21 kilogrammdan tó
g(ri kelmoqda. Meditsina
normasiga nisbatan ta'minlash 2,64 va 4,0 baravarga kam. Demak, chorvachilik
3

mahsulotlari ishlab chiqarish mustaqilligiga erishishdek ustuvor vazifa óz
yechimini kutmoqda.
Inson organizimi kuniga 30 gramm gósht oqsiliga ehtiyoj sezadi. Bu
ehtiyojni asosan gósht va gósht mahsulotlari orqali qondiradi. Yetishtirilayotgan
gósht mahsuloti asosan qoramollardan olinadi.
2021 yilning 1 yanvar' holatiga kóra, yirik shoxli qoramollarning 5,9%
fermer xójaliklari hissasiga, 92,8% dehqon (shaxsiy yordamchi) xójaliklariga,
1,3% qishloq xójaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlarga tóg(ri keladi.
Shunga mos ravishda qóy va echkilarning umumiy sonidan 13,3% fermer
xójaliklariga, 81,4% dehqon (shaxsiy yordamchi) xójaliklariga, 5,3% qishloq
xójaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlar otlarning umumiy sonidan
19,1% fermer xójaliklariga, 76,3% i dehqon (shaxsiy yordamchi) xójaliklariga,
4,6% qishloq xójaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlarga tó
g(ri keladi.
Mamlakatimizda chorvachilik mahsulotlarining asosiy qismi qoramolchilik
mahsulotlari bólib, aholini sut va gósht mahsulotlari bólgan ehtiyojini ya'ni,
sutning 95 foizi va góshtning 63 foizi qoramolchilik sohasiga tó
g(ri keladi.
4

I BOB. ADABIYOTLAR TAHLILI
A.P. Kalashnikov (1985) sog(in sigirlar ratsionida qand-protein nisbatini 0,8-
1,1:1 teng, kraxmalning qandga bólgan nisbatini esa 1,5:1 teng bólishi kerak deydi.
Yu.A. Tolokonnikov (1978) esa uchuvchan yo
g( kislotalarining kerakli nisbatini va
miqdorini ta'minlash uchun qand-protein nisbati qishqi ratsionda 1,3:1,0, yezgi
ratsionda esa 0,8:1,0 ga teng bólishi kerak deydi.
Akademik I.S.Popov va boshqa olimlarning fikricha, katta yoshli sigirlar
ratsionida 1 ozuq birligiga tó
g(ri keladigan hazm bóluvchi protein miqdorini 85-100
g. gacha kamaytirish mumkin ekan. Yosh 1-2-3 tu
g(imdagi sigirlarda har bir ozuq
birligiga 100-120 g. dan hazm bóladigan protein tó
g(ri kelishi kerak.
Yirik fermalarda senajni modlarga tarqatish tóliq mexanizatsiyalashtirilgan.
Senaj yedirish me'yori xójalikdagi da
g(al va sersut ozuqalar miqdoriga qarab
belgilanadi. So
g(in sigirlarning 100 kg tirik vazniga yaxshi silosdan 6-7 kg va
senajdan 5-6 kg gacha berish mumkin. Órtacha mahsuldorligi so
g(in sigirlarga
(kuniga 10-15 kg sut beradigan) kontsentrat ozuqadan tashqari ratsiondagi da
g(al va
shirali ozuqalarning hammasini tóyimliligi bóyicha senaj bilan almashtirganda
sigirlarning sutdorligiga va salomatligiga ziyon yetmaganligi haqida G.A.
Bogdanov (1990) xabar qiladi.
A.P.Kalashnikovning yozishicha, 20 kg sut beradigan sigirga agarda 1 sinfli
pichan berganda har bir kg sut uchun 270 g, konsentrat ozuqa kifoya qiladi. Agarda
pichanning sifati past bólib II va III sinf bólsa, shu 20 kg sutdorlik saqlab qolish
uchun har bir kg sut uchun mos 350-500 g, konsentrat ozuqa berish kerak.
Kontsentrat ozuqalar kópchilik xójaliklarda so
g(in sigirlarga so g(ish vaqtida
beriladi. Bunga esa sigirlar órganib qolib ularda reflekslar hosil bóladi. Yemsiz
so
g(ishta tó g(ri kelsa ular bezovtalanib sut kamaytirib yuboradi. Sigirlar 2,0-2,5 kg
sepiluvchan yoki 3 kg donalashtirilgan omixta yemini 8-10 minutda yeb bóladilar,
deb yozadi V.N. Bakanov. (1989). Demak sigir ikki mahal so
g(ilsa 46 kg, uch
mahal so
g(ilganda esa 6-9 kg yemni so g(ish davrida iste'mol qilishi mumkin.
Shuning uchun yuqori mahsuldorli sigirlarga, agar bundan kóproq yem berish tó
g(ri
kelsa, ortiqcha yemni so
g(ish vaqt oraligida berish mumkin.
5

Ózbekiston sharoitida sog(in sigirlarni boqishda su g(orildagian maydonlarda
va lalmikor ólkalarda yilning turli fasllarida óziga xos oziqalantirish tizimlari
mavjud, deb yozadi K.K.Karibaev (1986) va boshqalar.
Su
g(oriladigan ólkalarda tabiiy yaylov yóqligidan sigirlar su g(oriladigan
maydonlarda yetishtirilgan yem-xashaklar bilan boqiladi. Fasllar bóyicha ratsionda
quyidagi ozuqalar bólishi mumkin.
Bahorda makkajóxori silosi, beda senaji, beda pichani, tabiiy ótloqlar
nichani, paxta sheluxasi, ekilgan dukkakli va boshoqli oraliq utlar kók massasi
(pirko, raps, kuzgi javdar, suli va vika), paxta shroti va boshqa xil kontsentratlar.
Bogdanov G.A. ning (1981) ta'kidlashicha, agar sigir tu
g(ishdan oldin tóla
qimmatli ratsion bilan boqilgan bólsa tuqqandan keyingi birinchi haftasida
chegaralab oziqlantirish sigirning kelgusidagi sut mahsuldorligiga ziyon
yetkazmaydi. Aks holda yangi tuqqandan sigirlarning yelin holatiga qaramasdan
oziqlantirish ularda mastit kasalligiga olib keladi. Yangi tuqqan sermahsul sigirlar
yelini qattiq bóladi. Ularni so
g(ishda oxirigacha so g(ish va yelinini uqalash kerak.
Bu tadbir-choralarni sigir yelinini 7-10 kun ichida me'yoriga kelishiga va
shishining tóliq qaytishiga olib keladi. Tu
g(ish oldida ortiqcha semizlikka ega
bólgan sigirlarni tuqqandan keyin me'yorida boqish kerak. Yangi tuqqan sigirlarga
eng yaxshi sifatli ozuqalardan berish kerak.
6

II BOB. SO G�IN SIGIRLARNI OZIQLANTIRISH
2.1. So
ǵ�in si ǵirlarnin ǵ tóyimli moddalar ǵa ból ǵan talabi
So
g(in sigirlar kun davomida kletchatkaga boy bólgan kóplab miqdordagi
hajmdor ozuqalarni oshqozon ichak tizimida hazm qilishlarida me'da oldi
bólimlarining hissalari nihoyatda katta. Bu yerdagi mikroorganizmlarning faoliyati
uchun esa ma'lum miqdorda ratsionda qand miqdori bólishi kerak.
A.P. Kalashnikov (1985) so
g(in sigirlar ratsionida qand-protein nisbatini 0,8-
1,1:1 teng, kraxmalninng qandga bólgan nisbatini esa 1,5:1 teng bólishi kerak
deydi.
Yu.A. Tolokonnikov (1978) esa uchuvchan yo
g( kislotalarining kerakli nisbatini va
miqdorini ta'minlash uchun qand-protein nisbati qishki ratsionda 1,3:1,0, yezgi
ratsionda esa 0,8:1,0 ga teng bólishi kerak deydi.
Sutdorligi ortgan sari so
g(in sigir ratsionidagi har oziq birligiga talab
qilinadigan qand va kraxmalning miqdori ortib boradi.
Katta qorin mikroflorasininig asosiy vazifalaridan biri, kletchatkani hazm
qilish va uni energiyasidan foydalanishdir. So
g(in sigirlar ratsionida tozalanmagan
kletchatkaning miqdori quruq moddaga nisbatan olinib, sigirninig sutdorligi ortgan
sari talab qilinadigan quruq modda tarkibidagi kletchatkaning foizdagi miqdori
kamaya boradi.
Kunlik ratsionning energetik tóyimliligi, hayvonning organik va mineral
moddalar, vitaminlar hamda boshqa biologik faol moddalarga bólgan talabi 1 kun
davomida iste'mol qilinadigan ozuqalar tarkibidagi quruq modda orqali qondiriladi.
Ratsionda talab qilinadigan quruq moddaning miqdori sigirning sutdorligiga qarab
ortib boradi.
Sigirlarnirg me'yorida ozuqlanishida 1 kg quruq moddada mujassamlashgan
energiya va boshqa tóyimli moddalar miqdori ham hal qiluvchi ahamiyatti egadir.
Shuning uchun so
g(in sigirlar ratsionini tóyimli moddalar bilan
muvozanatlashtirishda ularning quruq moddaga bólgan talabini va quruq modda
7

tarkibida mujassamlashgan energiya va boshqa tóyimli moddalar miqdorini
hisobga olish kerak.
Sog(in sigirlar ratsionida proteinni ahamiyati nihoyatda kattadir. Ularning
sersutligi kup jihatdan tóla qimmatli proteinlar bilan ta'minlanganligiga bogliq.
Katta qorindagi biosintez jarayoni esa ratsionni vitaminlar, mineral va boshqa
biologik faol moddalar bilan ta'minlanganligiga bo
g(liqdir.
So
g(in sigirlarning proteinga bólgan talabi sigirlarning yoshiga va kunlik
sutdorligiga bo
g(liq bulib, sutdorlik ortib borgan sari har bir ozuq birligiga talab
qilinadigan protein miqdori ortib boradi.
Akademik I.S.Popov va boshqa olimlarning fikricha, katta yoshli sigirlar
ratsionida 1 ozuq birligiga tó
g(ri keladigan hazm bóluvchi protein miqdorini 85-100
g. gacha kamaytirish mumkin ekan. Yosh 1-2-3 tu
g(ishdagi sigirlarda har bir ozuq
birligiga 100-120 g. dan hazm bóladigan protein tó
g(ri kelishi kerak.
So
g(in sigirlar ratsionida tozalanmagan yo g( miqdori ham nazorat qilinadi.
Yo
g(, sigirlar orginizmida energiya manbayi sifatidagina emas, balki bu yo g(
kislotalari yelin alveolalarida sutning hosil bólishida va uning tarkibiy qismlarini
sintezlanishida ham ishtirok etadi.
So
g(in sigirlarning tozalanmagan yo g(ga bólgan talabi sutdorlik orttan sari
kópaya boradi.
So
g(in sigirlarning energiyaga va boshqa tóyimli moddalarga bólgan talabi
kópincha 1 oziq birligiga nisbatan olinadi.
Sutdor sigirlar ozuq normasida makroelementlardan kaltsiy, fosfor, natriy,
xlor, magniy, kaliy va oltingugurtlar; mikroelementlardan temir, mis, rux,, kobalt,
marganets va yodlar miqdori nazorat qilinadi. Sutdor sigirlar organizmida mineral
moddalar almashinuvini me'yorida borishi uchun ma'lum miqdorda, mineral
moddalarni talab qiladi. Yosh sigirlar esa bundan tashqari ósishi va rivojlanishi
uchun ham qóshimcha mineral moddalarga muhtojdirlar. Sigirlarning makro va
mikroelementlar bilan tóliq ta'minlanganligini bilish uchun albatta iste'mol
qilinadigan ozuqalar tarkibidagi makro va mikroelementlarning haqiqiy miqdorini
bilish kerak bóladi.
8

Sog(in sigirlar ratsionida vitaminlar ham alohida urin tutadi. Katta qorin
mikroflorasi suvda eriydigan vitaminlarni yetarli miqdorda sintez qilishi tufayli
ozuq normasida A, D, E vitaminlarining miqdorigina nazorat qilinadi. Lekin shuni
aytish kerakki, suvda eriydigan V guruh vitaminlarining va K vitaminini etarli
miqdorda sintez bólishi uchun ratsion yetarli miqdorda balanslashtirilgan va tóla
qimmatli bólishi kerak.
So
g(in sigirlar ozuq normasi sigirning yoshiga, semizlik darajasiga, kunlik
sutdorligiga, sutning yo
g(ligiga hamda sigirning tirik vazniga qarab belgilanadi,
Yosh sigirlarning ósishi va ozgin sigirlarning esa bir oz semirishi uchun kundalik
muljallangan usish yoki semirish miqdoriga qarab qóshimcha belgilanadi. Bunday
sigirlarning kunlik ósishi yoki semirishi 0,2 kg bólganda 1 ozuq birligi, 0,3 kg
bólganda 1,5 ozuq birligi, 0,5 kg bólganda esa 2,5 oziq birligi va shunga yarasha
boshqa tóyimli moddalarni asosiy normaga kushimcha tarzda belgilash kerak.
Sutdor sigirlar ozuq normasi butoz, sutdan chiqqan sigirlar uchun
muljallangan kórsatkichlar bilan ifodalanadi.
9

Si ǵirlar uchun 1 oziq birli ǵiǵa tó ǵ�ri keladi ǵan tóyimli
moddalar miqdori
Kórsatkichlar
3,8-4,0% yó g(lilikdagi kunlik sutdorlikga ega, kg
10
gacha 11-20 21-30 31 kópXom protein, g
145 155 160 170
Hazmlanuvchi
protein , g
95 100 105 110
Qand, g
75 90 105 120
Kraxmal, g
110 135 160 180
Xom yo
g(, g
28 32 36 40
Quruq moddadagi
xom kletchatka, %
28 24 20 18-16
Osh tuzi, g
6,5 ten 7,5 gacha
Kaltsiy, g
6,5 ten 7,4 gacha
Fosfor, g
4,5 ten 7,3 gacha
Magniy, g
2,4 ten 1,5 gacha
Kaliy, g
8,1 ten 6,7 gacha
Altingugurt, g
2,8 ten 2,1 gacha
Temir, mg
80 80 80 80
Mis, mg
8 9 10 11
Rux, mg
55 60 65 70
Kobalt, mg
0,6 0,7 0,8 0,9
Marganets, mg
55 60 65 70
Yod, mg
0,7 0,8 0,9 1,0
Karotin, mg
45 45 45 50
Vit D, ming
1,0 1,0 1,0 1,0
Vit E., mg
40 40 40 40
10

2.2. Soǵ�in si ǵirlarni oziqlantirish me’yorlari
So
g(in sigirlarni boqish uchun ularning bir yillik hayot faoliyati davomida
xójalikdagi ahamiyatiga qarab 4 xil davrga bólinadi. Odatda sigir bir marta tu
g(ib
sut bera boshlagan vaqtdan boshlab to yangi ikkinchi sa- far tu
g(ib sut bera
boshlagan vaqtacha ótgan muddatga xójalik davri yoki faoliyati kórsatish davri
deyiladi. Bir xójalik davri har doim 12 oydan oshmasligi maqsadga muvofiq
bóladi. Sigirlarni ratsion bóyicha oziqlantirish uchun ana shu xójalik davri ma lum
ʼ
qismlarga bólinishi va har bir qism ichida ularning mahsuldorlik qobiliyati- dan
tóliq foydalanishni e'tiborda tutish lozim. Chunki har bir qism davomida ularning
talabini qondirib oziqlantirish ulardan kóplab mahsulot olishga erishish omilidir
So
g(in sigirlar tuqqandan keyin 1,5-3 hafta davomida ózining fiziologik
holatini tiklab boradi. Keyinra mahsul- dorligini oshirish davri boshlanib, u 1-1,5
oy davom etadi. Odatda 5-6-so
g(ilish oylariga kelib, sut berish qobiliyati avjga
chiqadi. Keyin yana kamayib boradi. Bó
g(ozligining oxirgi oylarida sigirning
mahsuldorligi keskin kamayishi kutiladi. Agarda bó
g(ozligining yettinchi oyiga
kelib ham sut mahsuldorligi kamaymasa, u holda uning kamayishini ta'minlash
lozim, chunki sigir tu
g(ishidan 2 oy oldin dam olishi va laktatsiya davomida sut
ishlab chiqarish uchun sarflangan moddalarni óz jismiga tóplab olishi hamda
kelgusi so
g(in yiliga tana vujudini risoladagidek holatga keltirishi kerak. Buning
uchun sigir sutdan chiqarilishi va sutdan chiqarilgandan keyin maxsus qoida bilan
boqilishi lozim. Ana shu davrlarning har birida óziga xos oziqlantirish usulidan
foydalanish, har qanday molning mahsuldor- lik qobiliyatini tóliq namoyon
etilishiga imkon yaratish zarur. Shuning uchun sigirlarni ratsion asosida
oziqlantirish maqsadida ularning xójalik yilini quyidagi 4 davrga bólish ma'lum bir
ahamiyatga ega.
So
g(in sigirlarning tóyimli moddalarga bólgan talabi ularning sut
mahsuldorligi, sutning yo
g(liligi, tirik vazni va semizlik darajasiga bo g(liq bóladi.
Sigirlarning laktatsiya davrida quyidagi fiziologik holatlar asosida
oziqlantirishni tashkil etish zarur. Tu
g(riqdan keyin dastlabki kunlar, iydirish davri,
laktatsiyaning navbatdagi bó
g(ozlik davri, sutdan chiqarish davr.
12

Sigir tuqqandan keyin, dastlabki kunlarda sut tarkibidagi tóyimli moddalar
ratsiondagi tóyimli moddalar yig(indisidan yuqori bóladi. Ushbu davrda "onalik
dominant" holati yuz berib, organizimda zaxira sifatida tóplagan moddalar sut
sintezi uchun sarf bóladi. Sigirlar tuqqandan keyin quyidagi tartib bilan
oziqlantirishga alohida e'tibor berish kerak. Dastlabki kunlarda ratsionning asosiy
qismini yaxshi sifatli pichan tashkil etib uni sigirlarga xohlagancha beriladi.
Birinchi kunda pichanga qóshimcha qilib 1,0-1,5 kg yengil hazmlanuvchi
konsentratlardan (suli yormasi, bu
g(doy kepagi) atala qilib beriladi. Uchinchi va
tórtinchi kunlardan boshlab ratsion tarkibiga asta-sekinlik bilan shirali ozuqalardan
silos, senaj, ildizmevalilar, yozgi paytda kók ótlar qóshib beriladi, bundan tashqari
ratsionning energetik qiymati konsentrat ozuqalar bilan tenglashtiriladi.
Shunday qilib, 10-15 kun davomida sigirlar tóliq tarkibli ratsion bilan
oziqlanishga ótkaziladi. Laktatsiyaning keyingi davrida, ya'ni iydirish davrida
sigirlarning haqiqiy sut mahsuldorligining imkoniyatlari belgilanadi, bu óz
navbatida tóliq qiymatli oziqlantirishni tashkil etish evaziga amalga oshiriladi.
Sigirlar tóla tarkibli ratsionga ótkazilgandan keyin, ularning haqiqiy sut
mahsuldorligiga nisbatan 4-6 kg ga yuqori bólgan sigirlar uchun ozuqa me'yori
belgilanadi va ushbu holatda oziqlantirish ratsioni tuziladi. Bu usul "avans"
hisobiga oziqlantirish deb nomlanadi va sigirlarning haqiqiy sut mahsuldorligini
belgilashga yordam beradi. Bu davrda ratsion tóyimliligi 1-2 ozuqa birligiga,
sigirlarning sut so
g(imi oshib, bir miqdorda tóxtab qolguncha har kuni kópaytirib
boriladi.
Birinchi tu
g(imdagi sut yónalishidagi zotdor sigirlarning ozuqa me'yorini
haqiqiy sut mahsuldorligiga nisbatan laktatsiyaning dastlabki uch oyida 5 kg ga,
tórtinchi va oltinchi oylarda 4 kg ga va oxirgi uch oyida 3 kg ga yuqori belgilash
maqsadga muvofiq.
"Avans" hisobiga oziqlantirish asosan shirali va konsentrat ozuqalar
hisobiga amalga oshiriladi. Iydirish davri 2-3 oy davom etib, bu davrda eng yuqori
kórsatgichlar qayd etiladi. Laktatsiyaning keyingi davri servis davrining tugashi
bilan boshlanadi. Bu davrda sigirlar organizimda gormonal statusi yuz berishi va
13

fizologik holatining ózgarishi bilan ratsion tarkibidagi organik va mineral
moddalarning bir qismi navbatdagi homilaning shakllanishiga va organizm
zaxiralarini yangilash uchun sarf bóladi. Bu óz navbatida sut sog(imini
kamaytirishga olib keladi, lekin bu holat sigirlarning sut mahsuldorligining
pasayishiga sabab bólmasligi lozim. Chunki, so
g(in sigirlar uchun tóla qiymatli
oziqlantirishni tashkil etishda ularning energiya, tóyimli, biologik faol va mineral
moddalarning sut sintezi, takror ishlab chiqarish funksiyasi va so
g(lig(ini ta'minlash
uchun zarur bólgan talabni qondirishga qaratilishi kerak.
Sigirlarning mahsuldorligi oshib borishi bilan ratsion tarkibida 1 kg quruq
moddaning energetik qiymati ham oshib borishi lozim. Masalan: laktatsiya davrida
3000 kg beradigan sigirlar ratsionining 1 kg quruq moddasiga 0,7 ozuqa birligi
yoki 8,2 MDj almashinuv energiyasi tó
g(ri kelishi kerak, agar 5500-6000 kg sut
bersa - 0,9 yoki 10,5 MDj, 10 000 kg dan ziyod bólsa 1 ozuqa birligi yoki 11,0-
11,5 MDj almashinuv energiyasi tó
g(ri kelishi kerak.
Ratsion tarkibidagi har bir ozuqa birligiga tó
g(ri keladigan energiya va
tóyimli moddalar miqdori 36-jadvalda kórsatilgan.
Yosh ósayotgan va semizlik darajasi órtachadan past bólgan sigirlar
ratsioniga 1-2 ozuqa birligi qóshib beriladi, bunda har 1 ozuqa birligiga 100 g
hazmlanuvchi protein, 7 g kalsiy va 5 g fosfor tó
g(ri kelishi kerak.
Tirik vazni 500-600 kg bólgan sigirlarning mahsuldorligiga qarab har 100 kg
tirik vazniga 2,8-3,2 kg quruq modda talab etiladi, mahsuldorligi yuqori bólgan
sigirlarga bu kórsatgich 3,5-4,0 kg tashkil etishi kerak.
Ratsionning protein bilan ta'minlanganligini nazorat qilish katta ahamiyatga
ega, uning yetishmovchiligi natijasida sut mahsuldorligi va sut yo
g(liligi kamayishi,
reproduktiv xususiyatining buzilishi va nimjon buzoq tu
g(ilishi kuzatiladi. Buning
uchun ratsion tarkibida har 1 ozuqa birligiga sigirlarning sut mahsuldorligiga qarab
95-110 g hazmlanuvchi protein tó
g(ri kelishi kerak.
Ratsionning protein bilan ta'minlanganligi uning hazm bólishi va katta
qorinda mikrofloraning biosintezi orqali ham qondiriladi. Buning uchun ratsion
14

tarkibidagi qandning proteinga bólgan nisbati 0,8-1,2 atrofida bólishi maqsadga
muvofiqdir.
Ratsionda protein yetishmaganda sun'iy azot saqlovchi birikma- lardan:
mochevina (karbamid), sulfatammoniy, diammoniyfosfat va boshqa
qóshimchalardan foydalanish mumkin ("Ozuqalarning pro- teinli tóyimliligi"
mavzusini kóring). Masalan: ratsionga qóshila- digan 1 g mochevina 2,6 g
hazmlanuvchi proteinga tenglashtiriladi. Ratsionga kiritiladigan sun'iy azot
saqlovchi birikmalar miqdori hazmlanuvchi proteinga bólgan talabaning 20-25%
dan oshmasligi kerak. Shuni ta'kidlash joizki, ratsionda yetarli darajada qand, krax-
mal va mineral moddalar bólgan holatda ushbu qóshimchalardan foydalanish
mumkin.
Ratsionda protein miqdorining me'yordan oshib ketishi ham modda
almashinuvida salbiy holatlar yuz berishiga sabab bóladi.
Uglevodlar organizm uchun yaxshi energiya manbai, modda va energiya
almashinuvida katta ahamiyatga ega bólganligi uchun uning ta'minlanganligini
nazorat qilish maqsadga muvofiq. Bunda ratsion tarkibida qand, kraxmal va xom
kletchatka aniqlanadi. Qandning proteinga bólgan nisbati me'yorda bólishi uchun 1
ozuqa birligiga 80-120 g qand tóg(ri kelishi kerak yoki qand-protein nisbati 0,8-1,2
ga teng bólishi kerak. Yengil hazmlanuvchi uglevodlarning (kraxmal va qand) xom
kletchatkaga bólgan nisbati 1,5-1,6 marotaba kóp bólishi katta qorinda
mikrofloraning órinalmashmaydigan aminokslatalar biosentiziga ijobiy ta'sir etib,
uchuvchi yo
g( kislotalarning kópayishi bilan sutning yo g(lilik darajasi oshadi.
Ratsionning energetik qiymatini oshirish quruq modda tarkibida xom
kletchatka miqdorini kamaytirish yóli bilan amalga oshiriladi. Kunlik sut so
g(imi 8-
10 kg tashkil etsa, quruq modda tarkibidagi xom kletchatkaning optimal miqdori
28 %, 20 kg bólsa - 24%, va 30 kg dan yuqori bólsa 20% ni tashkil etishi zarur.
So
g(in sigirlarning xom yo g(ga bólgan talabi quruq modda tarkibida 2,5-3,0%
miqdori bilan belgilanadi.
So
g(in sigirlar ratsionini mineral moddalar bilan ta'minlanishini nazorat
qilish katta ahamiyatga ega. Ular organizmining suyak tóqimalarini shakllanishida,
15

barcha organ va sistemalarining faoliyati, shu jumladan hazm qilish jarayonining
normal
tóyimli moddalardan energiya va sut hosil bólishida ishtirok etadi. Mineral
yetishmovchiligi natijasida, organizmda zaxira holatda bólgan moddalardan
foydalaniladi, natijada suyak tóqimalaring demineralizatsiyasi, sut mahsuldorligi
va uning yog(liligining pasayishi, reproduktiv xususiyatining susayishi va yangi
tu
g(ilgan buzoqlarning yashovchanligining pasayishi kuzatiladi.
Kalsiy-fosfor nisbati 2-1,5:1 atrofida bólishi kerak. Ratsiondagi asosiy
ozuqalar organizmning fosforga bólgan talabini qondira olmaydi, shuning uchun
mineral qóshimchalardan foydalanish maqsadga muvofiq (-ilova). Masalan: bir
kunda ratsion tarkibiga 20- 100 g, yoki hayvonning har 1 kg tirik vazni hisobiga
0,2 g diammoniyfosfat mineral qóshimchasini berish tavsiya etiladi.
Xójaliklarning ozuqa bazasini hisobga olib oziqlantirish tiplari va ratsion
strukturasi belgilanadi. Qish mavsumida yoki o
g(ilda boqiladigan davrda pichan,ʻ
silos va senaj tóyimliligi kamida 60-70% ni tashkil etishi kerak. Sigirlarning 100
kg tirik vazniga 1,0-2,0 kg pichan (pichanning 20-30% qismini tóyimliligi bóyicha
samon bosishi mumkin), 2-5 kg silos, 2-5 kg senaj va 1-3 kg ildizmevalilar
beriladi. Ushbu davrda hajmli ozuqalar so
g(im miqdoriga bo g(liq bólib quyidagi
miqdorda berilishi mumkin: pichan - 4-8 kg, senaj - 10-30 kg, silos-10-40 kg,
ildizmevalilar 8-30 kg.
Silos tarkibida qand miqdori kam bólganligi uchun, silosli oziqlantirish
tipida ratsionni yengil hazmlanuvchi uglevodlar bilan boyitish zarur, chunki ular
hisobiga katta qorinda mikrofloraning rivojlanishi ta'minlanadi. Buning uchun
ratsionga xashaki yoki qand lavlagi, ozuqaviy patoka kiritiladi.
Ratsionning asosiy qismini yoz davrda kók ótlar, o
g(ilda boqiladigan davrda
esa pichan, silos, senaj, ildizmevalilar tashkil etib, ratsionlarning energetik
tóyimliligini tóldiruvchi konsentratlar tashkil etadi. Bundan tashqari, ratsionlar
vitamin va minerallar bilan tenglashtirish uchun vitaminli ozuqa va ularning
preparatlari, mineralli qóshimchalar yoki vitaminli-mineralli qóshimchalar bilan
boyitiladi.
16

Qishda ratsionni karotin bilan boyitish uchun 1-2 kg ót uni, pichan kesmasi
yoki ulardan tayyorlangan briketlardan foydalaniladi.
Sog(in sigirlar ratsioniga konsentrat ozuqalar (boshoqli donlar yormalari,
kepaklar, shrot va kunjaralar) kunlik so
g(im miqdoriga qarab berish tavsiya etiladi.
A.P.Dmitrechenko tomonidan sigirlar uchun yillik va 1 kg sut uchun sarflangan
konsentratlar miqdoriga qarab oziqlantirish tiplar tasnifini tavsiya etgan.
Konsentrat ozuqalarnin
ǵ sarflanishi ǵa qarab oziqlantirish tiplari
Oziqlantirish tipi Konsentrat miqdori
Ratsion tóyimlili
ǵa
nisbatan % 1 k ǵ sut uchun, ǵ
Hajmli 0-9 100 va undan kam
Kam konsentratli 10-24 105-220
Yarim konsentratli 25-39 230-360
Konsentratli 40 va undan kóp 400 va undan kóp
Si
ǵirlar ǵa beriladi ǵan konsentrat miqdori
Órtacha kunlik so
ǵ�im, k ǵ 1 k
ǵ sut uchun beriladi ǵan
konsentratlar,
ǵ
10 kg gacha 100 g gacha
10-15 100-150
15-20 150-200
20-25 250-300
25-30 300-350
17

2.3. Siǵirlarni tuqqandan keyin ǵ 1,5-3 hafta davomida oziqlantirish
va ularnin
ǵ mahsuldorli ǵini oshirish tadbirlarini qóllash.
Tuqqandan keyingi birinchi kuni faqatgina yuqori sifatli pichan va talabiga
kóra iliq suv berib turilishi lozim. Ikkinchi va uchinchi kuni 1-1,5 kg miqdorida
kepak, arpa uni, kungaboqar kunjarasi kabi yengil hazm bóladigan yemlardan
birini iliq suvda bótalab atala holga keltirib beriladi. Tórtinchi kundan boshlab
ratsion- ga oz miqdorda boshqa turdagi oziqlarni ham qóshish mumkin. Tuqqandan
keyingi 8-10-kuniga borib ularning oziq ratsionlari asta-sekin tóliq me'yorga
keltiriladi. Ayrim sigirlarning yelinlari shish holatda bólishi yoki umuman so
g(lig(i
tiklanib yetmagan bólishi mumkin. Bunday sigirlarning ratsionlari 15-20 va undan
ortiq kun- dan keyingina me'yorga yetkaziladi. Bu davr ichida ular ózlarini so
g(lom
va tetik his qila boshlashi kerak. Sigirga tuqqandan keyingi 10-15 kun davomida
suvlik oziqlar hamda yemlar me'yordan oz berilishi lozim. Yelindagi shish holati
qaytib ulgurmagan sigirga esa sersuv va yuqori tóyimlilikka ega bólgan yemlar
berilmay turilishi kerak. Chunki hajmli oziqlar va tóyintirilgan yemlar,
shuningdek, sershira oziqlar yelinda suv ishlab chiqarish jarayonini kuchaytirib
yuborishi mumkin. Bunday holat sigirning yelini yalli
g(lanishiga (mastit kasalligiga
duchor qiladi) olib keladi. Ayni holatning oldini olish uchun sigir tuqqandan
keyingi birinchi ón kunlikda kuniga 4-5 martagacha so
g(ish tavsiya etiladi.
Keyinchalik so
g(ish takrori kamaytirilib, 2-3 martaga tushiriladi.
Odatda, sigir tóliq oziq me'yori ola boshlagan kun- dan boshlab ikkinchi sut
berish oyining oxiriga qadar mahsuldorligini oshira boradi. Uchinchi oyning
birinchi
ón kunligidan boshlab, ayrim sigirlaming sut mahsuldorligi 6-7-so
g(ilish oylariga
qadar bir me'yorda borib, keyin keskin kamayadi. 10-so
g(ilish oyida mahsuldorligi
tugaydi. Ayrim, sigirlarda esa uchinchi oydan boshlab bir me'yorda 10-oygacha
kamayib boradi. Sigirlarning ana shu xususiyatlarini ózgartirish bilan
masuldorligini oshirishga erishish mumkin. Buning uchun maxsus usul qóllaniladi.
Bu usul asosan sigirlarning ratsionidagi oziq me'yorini oshirishdan iborat bólib,
18

ikkinchi sog(ilish oyining oxirida ularning ratsioniga avans tariqasida 4-5 oziq
birligi qóshib beriladi. Odatda, avans qilingan qóshimcha me'yor asosan sut
kópaytiradigan oziqlardan iborat bólishi maqsadga muvofiq keladi. Avans qilingan
oziqqa nisbatan sigirlaming sut mahsuldorligi 2-3 kg ga kópayishi kerak. Bunda
ularning ratsionlarida avans qilib berilgan oziq miqdori doimiy ravishda saqlanib
qoladi. Ma'lumki, berilgan qóshimcha oziq hisobiga mahsul- dorlik oshmasligi
mumkin. U holda avans qilingan oziq me'yori asta-sekin olib tashlanadi. Odatda, 2-
3 kg sut qóshimcha qilib ishlab chiqarish uchun avans qilingan oziq kutilgan
natijani bermaydi. Shu sababli qóshimcha oziq 5 kg va undan kóp sut ishlab
chiqarishga yetadi- gan miqdorda bólishi ma'qul bóladi. Ba'zan qóshimcha oziq
hisobiga mahsuldorlik tez ózgarmasligi mumkin. Shuning uchun qóshimcha oziq
hajmi avans qilingandan keyin birinchi ón kun davomida uning natijasini kuzatish
lozim.
1 kg har xil sinfdagi ozuqalarning oziq birligida ifodalangan tóyimliligi (A.P.
Kalashnikov (1985) ma’lumoti)
Ozuqalar Sifati b óyicha ozuqa sinflari
I II III Sinfsiz
Pichan 0,47 0,42 0,36 0,28
Silos 0,18 0,16 0,13 0,09
Senaj 0,32 0,29 0,25 0,20
19

2.4. Siǵirlarni qochirish davrida boqish
Fan yutuqlari va il
g(orlar tajribasiga kóra, qochirish ishlarining samarali
bólishi nasldor buqalarning tashqi tassurotlarga ta’sirchanligiga, buqa yoki
sigirlarning tóliq ratsion asosida talabi qondirib boqilishi, ayniqsa ratsion
tarkibidagi proteinning tóliq bólishi, qochirish oldidan mollarga berilgan oziq
sarfi va shu kabi boshqa sabablarga kóp jihatdan bo
g(liq.
Mollarni tóyimli ratsion asosida oziqlantirish qochirish tadbirining
samarasini oshirishda eng muhim omil hisoblanadi. Tóliq tóyimli ratsion bilan
boqilgan sigirlar qochirilganda ularning 95% i tóliq uru
g(lanadi. Tóyimsiz oziq
bilan boqilgan sigirlarning esa atigi 20% bó
g(oz bóladi. Mollarning oziq
ratsionlarida aminokislotalar xili bóyicha tóyingan protein, mineral moddalar,
vitaminlar, mikroelementlar ehtiyojga kóra tóliq qondirarli darajada bólmasligi
ulardan bola olishga salbiy ta'sir kórsatadi. Shuning uchun sigirlarni qochirishdan
oldin aminokis- lota xillariga boy bólgan oziqlar bilan boqish va ularni bu davrda
órtacha semizlikda saqlash maqsadga muvofiq natijalarga erishish imkonini beradi.
Yana bir muhim tomoni shuki, sigirlarga qóyiladigan nasldor buqalar va
qochiriladigan sigirlar boshqa-boshqa oziq ratsionida boqilib turgan bólishi kerak.
Qisman bólsada mo
g(orlagan da g(al yoki shirali oziq (silos)larni, achib qolgan yem-
larni mollarni qochirish va qochirilgandan keyin ham bir oygacha berish
yaramaydi.
2.5. Si
ǵirlarni sut mahsuldorli ǵi yuqori ból ǵan davrda boqish
Sut mahsuldorligini oshirish tadbirlarini qó llash natijasida sigirlarning
mahsuldorligi ma’lum miqdorgacha kótarilgandan keyin shu mahsuldorlikni
mumkin qadar uzoq muddat davomida saqlab turish lozim. Buning uchun sigirga
mahsulot hajmini ta’minlay oladigan tóyimlilik bilan oziq berib turilishi kerak.
Ammo bó
g(ozlik holatining beshinchi oyiga yoki 7-8 so g(ish oyiga kelib, ularning
sut mahsuldorligi óz-ózidan kamaya boshlaydi. Bu davrda sutning tabiiy ravishda
kamayishini tóxtatishga hech qanday tashqi omillar óz ta'sirini ótkaza olmaydi.
21

Shunday ekan, bu holat sigir bachadonida rivoj topayotgan va ósayotgan embrion
hisobiga bóg(oz sigirning tana vujudida róy berayotgan modda almashinish jarayoni
bilan bo
g(liqdir. Qisir qolgan sigirlarda yoki qochirish muddatlari 2-3 oyga
kechikkan sigirlar vujudida bunday ózgarish sezilmaydi. Shuning uchun ham
ayrim xójaliklarda sersut sigirlarni qochirish muddati kechiktiriladi va ulardan
odatdagidan kóra kóproq sut so
g(ib olinishi móljallanadi. Lekin bunday usullar
yaxshi natija bermasligi mumkin. Buning sababi shundaki, sigirlar kechiktirib
qochirilsa, ularning uru
g(lanish samarasi pasayadi yoki qisir qolish ehtimoli bor.
Shuning uchun bunday tadbirlarni qóllashdan xoli bólish kerak. Kóp holda sut
mahsuldorligining ka- mayishiga oziq moddalarning yetishmasligi ham sabab
bóladi. Holatning oldini olish uchun bu davrda sigirlarning oziq ratsionlari protein,
mineral moddalar, vitaminlar, mikroelementlar saqlashi jihatidan talabga javob
beradigan bólishi kerak.
Sigirlaming sersut davrini saqlab turish maqsa- dida ularning ratsionidagi
shirali oziqlarning miqdori kópaytirilishi katta ahamiyatga ega. Bu davrda shirali
oziqlar ratsionning 60% ini tashkil etishi mumkin. Ratsionda tóyintirigan
yemlarning kóp (40% ga qadar) bólishi sut mahsuldorligining kamayishiga sabab
bóladi. Chunki qanchalik yem kóp berib yedirilsa, shunchalik sigirning tana
vujudida yo
g( tóqimasi hosil bólish ja- rayoni kuchayadi. Bu hol uning sut ishlab
chiqarish qobiliyatini susaytiradi.
Xójaliklardagi sigirlar podasi bóyicha bir me'yorda yuqori mahsulot olishni
ta'minlash uchun sigirlarning mahsuldorligi, fiziologik holati va oziqqa bólgan
ehtiyo- jiga qarab tó
g(ri xillanishi hamda ularning ehtiyojini qondirib
oziqlantirilishi lozim.
22

Har xil tirik vaznǵa e ǵa ból ǵan si ǵirlar ǵa bir sutkada beriladi ǵan da ǵ�al va
shirali
Ratsiondagi shirali ót
yemlarning miqdori
(kg) Sigirlarning tirik vazni kg
300 400 500 600
Yirik ótlarni oz miqdorda berganda
10 4 5 6 7
25 3 4 5 6
40 va unnan kóp 2,5 3 4 5
Yirik ótlarni órtacha miqdorda berganda
10 7 9 10 11
25 5 7 8 9
40 4 6 7 8
Yirik ótlarni kóp miqdorda berganda
10 12 14 15 16
25 9 11 12 13
40 va undan yuqori 7 8 9 10
23

Tirik vazni 500 kǵ lik so ǵ�in si ǵir uchun ratsion me’yorlari
Kórsatkichlar Ólchov
birli
ǵi 3,8-4% yo
ǵ� ból ǵan kunlik sutdorli ǵi . k ǵ.
8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 32 36
Oziq birligi 8 ,6 9,6 10,6 11,6 12.6 13,6 14.6 15,8 17,1 18,4 19,7 22,3 24,9
Almashinuvchi
energiya mJ 104 115 126 137 148 158 168 180 193 205 218 243 266
Quruq modda kg 12,3 13,2 14,1 14,9 15,8 16,5 17,2 18,1 19 19,8 20,7 22,3 23.7
Xom protein g 1260 1445 1630 1785 1940 2090 2245 2500 2760 2970 3185 3775 4215
Hazmlanuvchi protein g 820 940 1060 1160 1260 1360 1460 1625 1795 1930 2070 . 2455 2740
Xom kletchatka g 3450 3700 3810 4020 4110 4130 4130 4160 4180 4160 4140 4140 4100
Kraxmal g 970 1200 1435 1570 1705 1840 1975 2335 2695 2900 3105 4015 4485
Qand g 645 800 955 1045 1135 1225 1315 1555 1795 1930 2070 2675 2990
Xom yo
g( g 240 290 340 370 405 435 465 540 615 660 710 890 950
Osh tuzi g 57 65 73 81 89 97 105 İZ 121 129 137 153 169
Kaltsiy g 57 65 73 81' 89 97 105 113 121 129 137- 153 169
Fosfor g 39 45 51 57 63 69 ' 75 81 87 93 99 1 1 1 123
Kaliy g 20 21 25 23 25 26 27 28 29 30 32 34 37
Magniy g 68 75 82 89 96 103 110 117 124 131 138 152 466
Altingugurt g 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 43 47 51
Temir ki 690 77 0 850 930 1010 1090 1170 1270 1370 1400 1570 1785 1990
Mis sh 70 82 95 105 115 122 130 150 170 182 195 245 275
Rux it 475 555 635 695 755 815 875 990 1110 1195 1280 1560 1745
Kobalt mg 5D 6.3 7,4 8.10 8,80 8,5 10,2 J1,9 13,7 14,7 15,8 20,1 22,4
Marganets ig 475 555 635 695 775 815 875 990 1110 1195 1280 1560 1745
Yod mg 6 7,2 8,5 9,3 10,1 10,9 İ,7 13,5 15,4 16,5 17,7 22,3 24,9
Karotin mg 345 413 473 520 565 610 655 710 770 . 825 885 1115 1245
Vit D, ming Siń 8,6 9,6 10,6 11,6 12,6 13,6 14,6 16,8 17,1 18,4 19,7 22,3 24,9
Vit E., mg 345 385 425 465 505 545 585 635 685 735- 790 890 995
24

Tirik vazni 400 kǵ ból ǵan so ǵ�in si ǵir uchun ratsion me’yorlari
25Kórsatkichlar Ólchov
birli
ǵi 3,8-4% yó
ǵ ból ǵan kunlik sutdorlik . k ǵ.
8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28
Oziq birligi 8 9 10 11 12 131 14,2 15,4 16,7 18 19,3
Almashinuvchi
energiya mJ 95 106 117 127 138 139 160 172 185 197 210
Quruq modda kg 10,7 11,6 12,5 13,3 14,1 15 15,8 16,7 17,6 18 18,4
Xom protein g 1170 1355 1540 1652 1845 2015 2185 2440 2770 2908 3115
Hazmlanuvchi protein g 760 880 1000 1100 1200 1310 1420 1590 1755 1880 2025
Xom kletchatka g 3000 3250 3380 3590 3650 3670 3790 3840 3870 3780 3680
Kraxmal g 900 1125 1350 1485 1620 1770 1920 2275 2630 2835 3040
Qand g 600 750 900 990 1080 1180 1280 1515 1755 1890 2025
Xom yo
g( g 225 270 320 350 385 420 455 525 600 640 695
Osh tuzi g 52 60 68 76 84 92 100 108 116 124 132
Kaltsiy g 52 60 68 76 84 92 100 108 116 124 132
Fosfor g 36 42 48 54 60 66 72 78 84 90 96
Kaliy g 17 18 19 20 22 23 24 25 26 27 29
Magniy g 60 67 74 81 88 95 102 109 116 123 130
Altingugurt g 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40
Temir mg
640 720 800 880 960 1045 1135 1235 1335 1440 1545
Mis mg
65 77 90 100 110 120 130 147 165 180 195
Rux mg
440 520 600 660 720 785 850 965 1085 1170 1255
Kobalt mg
4.8 5.9 7 7 , 7 8 , 4 9 , 2 9 , 9 11,6 13,4 14,4 15,4
Marganets mg
440 520 600 660 720 785 850 965 1085 1170 1255
Yod mg 5,6 6,8 8 8,8 9,6 10,5 11,4 13,2 15 16,2 17,4
Karotin mg 320 385 450 495 540 590 640 695 750 810 870
Vit D, ming mg 8 9 10 11 12 13,1 14,2 15,4 16,7 18 19,3
Vit E., mg 320 360 400 440 480 525 570 620 670 720 770

2.6. Siǵirlarni sutdan chiqish oldidan va sutdan chiqqandan keyin ǵi
oziqlantirish
Sigirlar sermahsul yoki kamsut bólishiga qaramay, 10 oy so
g(ilgandan keyin
va bó
g(ozligining yettinchi oyida sutdan chiqarilib, dam berilishi lozim. So g(in
sigirlarni birdan sutdan chiqarib bólmaydi. Buning uchun ratsion tarkibini biroz
ózgartirib, undagi yem hamda shirali oziqlarni olib tashlanadi. Faqat yuqori sifatli
da
g(al oziqlargina berib bo- qilishi maqsadga muvofiq bóladi. Ayrim sigirlarning
suti shunda ham kamaymay saqlanishi mumkin. Bunday hollarda ularga faqat tirik
vaznini saqlab turish uchun beriladigan oziq me'yori berib turiladi. Oziq
me'yorining óta kamaytirilishi sut ishlab chiqarish qobiliyati keskin kamayishini
ta'minlaydi. Ana shundan keyingina sigirni sutdan chiqarish taraddudiga kirishish
mumkin. Sutdan chiqarish uchun 10 kun davomida sigirlarni kunlik so
g(ish takrori
kamaytirib boriladi. Sut ishlab chiqarish qobiliyati sezilarli tezlikda sóna
boshlagach, butunlay so
g(ish tóxtatiladi. Sigir esa sutdan chiqarilgan bó g(oz sigirlar
guruhiga ótkaziladi.
Sutdan chiqqan bó
g(oz sigirlarni har doim tóyimli oziqlar bilan boqish va
ularni zootexnik hamda zoogi- giyena qoidalariga tóliq rioya qilgan holda asrash,
ular- dan kelgusi mavsumda mól-kól sut va yaxshi rivoj- langan buzoq olishning
asosiy omillaridandir. Bó
g(oz sigirlarni tarkibi protein, ishqorli elementlar, mineral
moddalar, ayniqsa, kalsiy va fosfor moddalari, vitaminlar va mikroelementlarga
boy oziq xillari bilan boqish kerak. Shunda faqat sigir bachadonidagi embrionning
voyaga yetishigina emas, balki sigirlarning óz vujudini tiklab olishi ham kózda
tutilgan bóladi. Bu esa sigir tuqqandan keyin dastlabki sut berish oyida
mahsuldorligining ótgan yildagiga nisbatan kam bólmasligini ta'minlaydi. Shu sa-
babli sutdan chiqarilgan sigirlarning oziq ratsioni har ón kun ichida ózgartirib
turiladi. Sutdan chiqqandan keyingi dastlabki ón kunlikda sigirlarga deyarli oz
me'yor belgi- lanishi kerak. Odatda, ularning oziq moddalarga bólgan ehtiyoji 80%
qondiriladi. Bu sigirning sut ishlab chiqarish xususiyati yana boshlanib
ketmasligiga imkon yaratadi. Ikkinchi ón kunlikdan boshlab oziq moddalarga
26

bólgan ehtiyoj 100%, uchinchi va tórtinchi ón kunlikda 120% yetkaziladi.
Beshinchi ón kunlikda yana 100, oltinchi ón kunlikda 70-60% ga tushiriladi.
Sutdan chiqarilgan sigirni boqishda ularning tirik vazni 50-60 kg
kópayishini nazarda tutish zarur. Chunki tirik jussa og(irligining orta borishi
hayvon tanasining tiklanganligini anglatadi. Shuning uchun ham bu davrda
me'yorga nisbatan 20% ortiq oziq beriladi. Sigirning tu
g(ish payti yaqinlashib
kelgan sari ularga beriladigan oziq me'yori kamaytirib borilishi maqsadga muvofiq
bóladi. Shunday qilinganda sigiming tu
g(ish jarayoni kabi murakkab fiziologik hol
molning tana vujudi uchun ancha oson kóchadi.
Sutdan chiqqan sigirlarga yuqori sifatli pichan, silos, ildizmevalar berib
turish ularning bólajak mavsumdagi mahsuldorligini oshiradi. Sigirga har 100 kg
tirik vazni hisobiga 3,5-4 kg gacha yaxshi sifatli silos, istagancha beda pichani,
mineral moddalardan esa 10-15 g hisobidan bór, suyak uni, pista kómir,
sóndirilgan ohak berish kerak. 1982-yildan boshlab Kubandagi qishloq xójalik
instituti hamda Shimoliy Kavkaz chorvachilik instituti (Rossiya) tomonidan butun
yil davomida molxonada asra- ladigan sigirlarni boqish uchun yangi texnologiya
tavsiya etildi. Bunda sigirlarning laktatsiya oylari 3 davrga bólinadi: sigir
tuqqandan keyin dastlabki 100 kun, ikkinchi 100 kun, uchinchi 100 kun. Birinchi
davrda sigir tuqqandan keyin 15-20 kun ótgach, istaganicha oziq berib boqiladi.
Oziq me'yori cheklanmaydi, ikkinchi 100 kun davomida oziq sut mahsuldorligini
ta'minlashga qa- ratilgan bóladi, uchinchi davrda oziqlantirish sut mahsuldorlik
kórsatkichini kamaytirmay - saqlashiga va jussa bólaligini (kondisiyasini)
ózgartirmasligiga qara- tilgan holda tashkil etiladi. Umuman, so
g(in sigirlar tóliq
tóyimli oziq ratsion- lari asosida boqilishi kerak. Oziqlantirish tóliq, tóyimli bólishi
uchun sigirning bir yillik oziq manbayida pichan, senaj, órib yediriladigan kók
ótlar, somon kabi oziqlar 26-27% ni tashkil etishi kerak. Sersuv va shirali oziq- lar
43-47% ni, shu jumladan silos 36-43% ni, lavlagilar 5-7% ni, yemlar esa 26-31%
ni tashkil etishi lozim.
27

Xulosa
Xulosa qilib aytganda Sógin sigirlarni oziqlantirish ularni asirash sut ishlab
chiqarishda va fermaning iqtisodiy jihatdan katta ahamiyatga egadir. Sermahsul
qoramollarni maqsadga muvofiq oziqlantirishni tashkiletish hayvonlarning
energiyaga, sutni hosil qilish, ularni qayta ishlab chiqarish funkciyalarini va
salomatligini normal saqlab turish uchun zarur bólgan tóyimli biologik aktiv
moddalarga bólgan ehtiyojiga asoslangan bólishi zarur. Hayvonlarning tóyimli
moddalarga bólgan ehtiyoji ularning mahsuldorlik darajasiga, fiziologik holatiga,
yoshiga va boshqa omillarga qarab ózgaradi. Sigir laktatsiya davrida 400-600 kg
sut berganda sut bilan 144-220 kg oqsil, 150-300 kg yog(, 200-300 kg laktoza, 6-9
kg kaltsiy va 4,5-7 kg fosfor ajiratib chiqaradi. Bu esa almashinuv jarayonlarining
kuchayishiga olib keladi va hayvonlarni oziqlantirishni tógri tashkil etishni talab
etadi.
Laktaciya mobaynida sut hosil qilish bilan bo
g(liq bólgan jarayonlarning
xarakteri va intensivligi turli ózgarishlarga ushraydi. Sermahsul sigirlar tuqqandan
keyingi laktaciyaning birinshi yarimida energiya kóproq talabchan bóladi, chunki
bu davrda ratsionning tóyimli moddalari sut hosil bólish uchun sarflangan
energiyaning órinni qoplay olmaydi. Shuning uchun ham laktaciya boshlarida
sigirlarda energiya ehtiyoh paydo bóladi va buning uchun organizm tanadagi
zaxiradagi tóyimli moddalardan intensiv su’ratda foydalanadi. Bunda sut hosil
qilishga sariflangan energiyaning yarimigacha bólgan qismini organizm tóqima
zaxiralari hisobiga qoplashi mumkin.
Sigirlarning tirik vazni 100 kg ga órtacha 2,8 – 3,2 kg, yuqori mahsuldorlari
3,5 – 3,8 kg ayirim hollarda 4-4,7 jg gacha quruq modda iste’mol qilishadi. Sigirlar
mahsuldorligi qancha yuqori bólsa, ratsionning har 1 kg quruq moddasiga shuncha
miqdorda kóp energiya tó
g(ri kelishi kerak.
Ratsiondagi energiyaning kontsentratsiyasi pasaysa, hayvonlar energiya eh-
tiyojini qoplaydigan miqdordagi oziqlarni iste'mol qilish imkoniyatiga ega
bólmaydilar. Sutka mobaynida 1 kg quruq moddada energiyani 0,65 oziqa birligi
yoki 8 megajouldan kamaytirish maqsadga muvofiq hisoblanmaydi. Bir sutkada 28
28

kg va undan kóp sut beradigan sigirlar uchun energiya kontsentratsiyasi 1,05 oziq
birligi, yoki 11,4 mgj energiya almashinuviga tenglashtirilishi mumkin.
Sigirlarning sut mahsuldorligi ular ratsionidagi tóliq qiymatli protein bilan
ta'minlanganligiga ham bog(liq bóladi. Sigirning sutkalik sogim miqdori 10 kg sutni
tashkil etganda har 1 oziqa birligiga 95 g hazm bóla- digan protein, 20 kg va undan
kóp bólganda esa bu kórsatkich 110 g ni tashkil etishi kerak. Sutdan chiqqan bó
g(oz
sigirlar uchun ham bu kórsatkich 110 g tashkil etishi kerak. So
g(in sigirlarning
ehtiyojiga nisbatan ular ratsionidagi protein tanqisligining 20-25 foizini omixta
yemlar tarkibiga kiruvchi karbamid kontsentrat va ammoniy tuzlari hisobiga
qoplash mumkin.
Protenining foydalanish samarasi da
g(al, shirali va omixta oziqalarning
sifatiga, proteinning katta qorinda eruvchanlik darajasiga, oqsilli va oq- silsiz
azotning nisbatiga, energiya bilan proteinning hamda qand bilan proteni insbatiga
hayvonlarning barcha tóyimli va biologik aktiv moddalar bilan ta'minlanganiga
bo
g(liqdir.
29

Foydalanilǵan adabiyotlar
1. Leonard Drust, Margit Vittman “Qishloq xójalik hayvonlarini oziqlantirish”
Urgench-2010 y
2. B.M.Tojiboyev, I.E.Hoshimov “Qishloq xójalik chorva mollarini
oziqlantirish” Toshkent-2017 y
3. B. Yaxyayev, K. Xaydarov “Hayvonlarni oziqlantirish” fanidan amaliy va
laboratoriya mash
g(ulotlari Toshkent-2019 y
4. A.P Kalashnikov, N.I.Kleymenov, V.N.Vakanov Chorva mollarini
oziqlantirish” TOshkent – “MEXNAT” – 1998 y
5. R.X.Xamraqulov “Qishloq xójalik hayvonlarini oziqlantirish”
Toshkent-2011 y
6. Lex.uz
7. Ziyonet.uz
8. Wikipedia.org
30

Sotib olish