Qoraqalpoq xalqining urf-odati va madaniy qadriyatlari - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	96.2KB
Покупки	1
Дата загрузки	23 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Qoraqalpoq xalqining urf-odati va madaniy qadriyatlari

Купить

Qoraqalpoq xalqining urf - odati va madaniy
qadriyatlari
MUNDARIJA :
KIRISH
I BOB. QORAQALPOQ XALQINING URF ODATI VA MADANIY
QADRIYATLARI.
1.1 Madaniy qadriyatlar va ularning ijtimoiy ahamiyati
1.2 Oilaviy marosimlar, an’analar va urf-odatlar
II BOB. QORAQALPOQLARNING XO’JALIK, DINIY VA TO’Y-
MAROSIMLARIGA OID SAQLANIB QOLGAN MAROSIMLARI.
2.1 Qoraqalpoq marosim va nomarosim janrlari
2.2 Qoraqalpoq xalqlarining nikoh to’ylarida aytiladigan olqish va istak
mazmunini
ifodalovchi birliklari
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Qoraqalpoq xalqi o’zining boy ma’naviyati, milliy
qadriyatlari va turli-tuman marosimlari bilan dunyo xalqlari madaniyatining
taraqqiyotiga munosib hissa qo’shib kelmoqda. Yurtboshimiz ta’biri bilan aytganda
“Ma’naviyat – insonni ruhan poklanish, qalban uyg’onishga chorlaydigan,
odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon-e’tiqodini butun qiladigan,
vijdonini uyg’otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir” 1
.
Zero, ma’naviyatda insonning iymoni, e’tiqodi, axloqi, hayotning ma’nosini
qanday tushunishi, ichki dunyosi namoyon bo’ladi. Vatan, xalq oldidagi burchni
anglash ham yuksak ma’naviyat belgisidir. Ma’naviy barkamol inson – o’zining
savobli ishlari bilan kechirgan hayotidan rozi ketadi.
Yurtboshimiz tomonidan ma’naviyatga berilgan bu ta’rif ma’naviyatning har bir
inson hayoti uchun ham, butun jamiyat uchun ham hal qiluvchilik ahamiyatini aniq
ko’rsatib turibdi. Ma’naviyat deganda biz odamlarning ongidagi
vatanparvarlik, xalqparvarlik tuyg’ularini, o’z millatining tarixiy merosini yaxshi
bilish va hozirgi hayotda ulardan foydalanish, xalqning milliy tili, an’analari,
tuyg’ularining e’zozlanishi, qalbga muruvvat, himmat, insof, adolat, oqibat kabi
fazilatlarni jo qilishini tushunamiz. Insonning insoniyligi ma’naviy olamining
tiniqligi va yuksakligi bilan o’lchanadi. Xalqimizning milliy ruhiyati va
mentalitetini o’zida namoyon etgan marosim folklori ko’p asrlik badiiy tafakkur
taraqqiyotini o’zida mujassam etgan ma’naviy qadriyatlar tizimi hisoblanadi.
Marosim folklorining lokal xususiyatlari va tarixiy-tadrijiy rivojini tadqiq etish esa
folklorshunoslarning dolzarb muammolaridan biridir. Chunki ularda xalqimizning
shonli o’tmishi, urf-odatlari aks etgan. Ana shunday oltin meroslarimizdan biri to’y
marosimi bilan bog’liq udumlardir. Ular o’ziga xos tabiatga ega bo’lib, hozirga
qadar jonli holda saqlanib qolgan.
Mustaqillik yillarida Qoraqalpoq xalqining badiiy merosi va folklor
an’analarini tadqiq etish orqali ma’naviy qadriyatlarni tiklash masalasi kun
tartibiga
1 I.Karimov. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. T., “Ma’naviyat”, 2008, 19-bet.
2

qo’yildi. Binobarin, Qoraqalpoq xalqining to’y marosimi bilan bog’liq urf-odatlar,
jumladan, sovchilik bilan bog’liq udumlarni tadqiq etish ana shu jihatdan
muhimdir. Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Qoraqalpoq to’y marosimi
folklorining o’ziga xos tabiati, janrlar tarkibi, tasnifi va badiiyati masalalari
M.Alaviya, B.Sarimsoqov, N.Qurbonova, M.Jo’rayev, S.Davlatov,
N.Quronboyeva, O.Ismoilova, L.Xudayqulova kabi folklorshunoslarning ishlarida
tadqiq etilgan.
To’y marosimi etnografiyasi G.P. Snesarev, V.N. Basilov, X.Ismoilov, A.Ashirov,
A.Qayumov, G.Tosheva kabi olimlar tomonidan o’rganilgan 1
.
Shuningdek, N.N.Tursunov, A.Qurbonov, Q.Panjiyev kabi bir qator olimlarning
ishlarida ham to’y marosimi udumlari tahlilga tortilgan. Ammo xalq dostonlarida
sovchilik bilan bog’liq udumlar filologik jihatdan tahlil qilinmagan. Bundan
tashqari bugungi kunda Qoraqalpog’istonda saqlanib qolayotgan urfodatlarni o’z
tadqiqotlarida yozib qoldirgan olimlardan Sagdullayeva. J, Jumanazarov. U,
Ayimbetov. Q, Maqsetov. Q larning ishlari beqiyosdir 2
. Mavzuning maqsad va
vazifasi . Ishning asosiy maqsadi hozirgi kunda ham saqlanib kelinayotgan to’y
marosimi udumlari, jumladan, xalq dostonlarida sovchilik bilan bog’liq
marosimlarning badiiyatini tadqiq etishdan iboratdir. Mazkur tadqiqotda quyidagi
vazifalarni hal qilish ko’zda tutilgan: – Qoraqalpoq xalqining urf odati va
madaniy qadriyatlarini o’rganish ;
– Madaniy qadriyatlar va ularning ijtimoiy ahamiyatini yoritib berish;
– to’y marosimi folklorining janrlar tarkibini tasnif qilish;
1 Alaviya M. O’zbek xalq marosim qo’shiqlari. –T.: Fan, 1974. // Ashirov A. O’zbek xalqining qadimiy e’tiqod va
marosimlari. –T., 2007. // Davlatov S. Qashqadaryo vohasi o’zbek to’y marosimlari folklori. Filol. fanlari
nomz.diss.avtoref. –T., 1996. // Ismailov X. O’zbek to’ylari. –T.:O’zbekiston, 1992. // Sarimsoqov B. O’zbek
marosim folklori. –T.: Fan, 1986. // Xudayqulova L., Jo’rayev M. Marosimnoma. /O’zbek xalqining urf-odat va
marosimlari haqida qisqacha ma’lumot/. –T., 2008. // Qosimov N. Xalq ijodiyoti sarchashmalari. Muloqot, 2001, 6-
son.
2 Д a ўқараев Н . Шығармаларының толық жыйнағы .– Н кисӛ : Қарақалпақстан , 1977.– Т . II. – 355 б .; Айымбетов
Қ . Халық даналығы . – Н кис
ӛ : Қарақалпақстан , 1988. – 492 б .; Мақсетов Қ . Қарақалпақ халқының к ркем ӛ аўыз
еки д ретпелери
ӛ . – Н кис ӛ : Билим , 1996. – 340
3

– Qoraqalpoq xalqlarining nikoh to’ylarida aytiladigan olqish va istak mazmunini
ifodalovchi birliklarini o’rganish;
– dostonlardagi sovchilik bilan bog’liq aytimlarning o’ziga xos tabiatini
o’rganishdir.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

4

I – BOB. Qoraqalpoq xalqining urf odati va madaniy qadriyatlari.
1.1 Madaniy qadriyatlar va ularning ijtimoiy ahamiyati
Mustaqillik sharofati bilan Qoraqalpoqiston Respublikasi Prezidenti
farmonlari asosida manaviyat ishlari ustuvor sohaga va rahbarlarning bosh
vazifasiga aylantirildi, vatanimizda xalqaro tadbirlar, ulug’vor ishlar amalga
oshirila boshlandi. Respublikamizda ajdodlarimiz merosiga tayangan yangi milliy
madaniyat maydonga chiqdi. Bu madaniyatningistiqboli, yo’llari oydinlasha bordi.
XXI asr - madaniyat asri bo’ladi, degan fikr madaniyatshunoslar qalbiga nur
sochib, iliqlik olib keldi. XX asr oxirida madaniyat navbahori yaqinlashayotganiga
ishonch hosil qildik.Xo’sh, nima uchun XXI asr aynan madaniyat asri bo’lmogi
kerak? XXI asrni ‘Texnika asri’, ‘Iqtisodiyot asri’, ‘Kimyo asri’, ‘Atom asri’,
‘Elektronika asri’, ‘Kompyuterlar asri’, ‘Informasiya asri’, ‘Kosmos asri’ (o’zga
koinotlarni o’zlashtirish asri), deyish ham mumkin-ku! Albatta, mumkin. Chunki
bular XX asr taraqqiyotida muhim o’rin tutishi, tabiiy. Biroq insoniyat muhim
hodisa - narsaga bosh masala sifatida qarab unga alohida e’tibor berishga intilinadi.
XX asr saboqlari bizga shundan dalolat bermoqdaki, XXI asrda madaniyat inson
uchun eng zarur hodisaga aylandi. ‘Nega’, endi boshlangan asr aynan madaniyat
asri bo’lishi kerak?’ degan savolga quyidagicha javob berishga harakat qilamiz:
1. Madaniyatsiz jamiyat rivojlana olmaydi. Madaniyatning tarkibiy qismlari
bo’lmish - ilm, fan, ma’rifat taraqqiyot negizidir.Yo’l, bino, zavodlarni qurish
uchun, eng avvalo, yaratuvchilarga yuksak madaniy saviya, intellektual salohiyat,
bilim, tarixiy tajriba, ilm-fan yutuqlari zarur bo’ladi.Savodsiz, uqimagan odam
xech bir sohani rivojlantira olmaydi. Madaniy saviyasi past bo’lgan arxitektor hech
qachon yaxshi loyiha yaratolmaydi, bilimsiz quruvchi, qulay va go’zal bino ko’ra
olmaydi. Iqtisodiy taraqqiy etish uchun xam bilim, ilm-fan, tarbiya kerak bo’ladi 1
.
Demak, moddiy va iqtisodiy taraqqiyotga erishish uchun ulkan madaniy zamin
kerak. Shuning uchun bo’lsa kerak ‘madaniyat nima?’ deb so’ralganda, eng avvalo,
madaniyat bu - insoniyatning rivojlanish darajasi deyiladi!

1 I. Jabborov. «O‘zbek xalqi etnografiyasi». T.: «O‘qituvchi»,1994. B.15.
5

2. Madaniyat barcha sohalarda ravnaq topmasa - inson hayoti farovon
bo’lmaydi. Madaniyat - bu faqatgina hayotning bir sohasi emas. U faqat ilmu fan,
ma’rifat, din, adabiyot, san’at, ijod, ijobiy an’analar kabilar bilan cheklanib
qolmaydi. Madaniyat inson hayotining barcha sohalarida namoyon bo’ladi va u
barcha sohalarga zarur: siyosiy sohaga - siyosiy madaniyat, yuridik shaxslar va
tartibni saqlash xodimlariga - huquqiy madaniyat, tabiatni saqlash uchun - ekologik
madaniyat, ishlab chiqarishda ishilab chiqarish (mexnat madaniyati), qishloq.
Xo’jaligida - agro madaniyat, aholining bo’sh vaqtini o’tqazishda - dam olish
madaniyati, uy-ro’zgorda - turmush madaniyati, kundalik hayotda - kiyinish
madaniyati, muomala madaniyati, so’zlashganda - nutq madaniyati, aholini
sog’lomlashtirishda - jismoniy madaniyat va tabobatda - davolash madaniyati va
hokazo madaniyatlar zarur. Barcha kasb a’zolari yuksak madaniyatli bo’lishga
intiladi. Agar rahbarda - boshqaruv madaniyati, militsiya xodimida - axloqiy
madaniyat, sotuvchida - muomala madaniyati, tibbiyot xodimida - davolash
madaniyati, o’qituvchilarda ma’naviy madaniyat bo’lmasa, bu kasb egalari jamiyat
taraqqiyotiga o’z xis salarini qo’sha olmaydilar 1
. Madaniyati bo’lmagan ishchining
mahsuloti ham hech kimga kerak bo’lmay qoladi. Madaniyati bo’lmagan soha, ish,
faoliyatning inson uchun foydasi kam. Inson hamma soha yordamida madaniyatli
bo’lishga intiladi. Shuning uchun bo’lsa kerak, madaniyat atamasiga izoh
berilganda: ‘Madaniyat - bu insoniyat tomonidan yaratilgan barcha moddiy va
ma’naviy boyliklar yig’indisi’ deyiladi 2
. XXI asrda madaniyatdan, ya’ni insoniyat
tomonidan yaratilgan moddiy va ma’naviy boyliklardan foydalanish uchun keng
imkoniyatlar mavjud.
3. Madaniyatsiz kelajakda - vahshiylik rivojlanadi. Agar, jamiyatda texnika,
iqtisodiyot, kimyo, atom, elektronika, informatika rivoj topsa-yu, biroq, kishilar
o’rtasida odob-axloq, e’tiqod, mehr-muruvvat, izzat-hurmat, qadr-qimmat kabi
fazilatlar yuqolib borsa, bunday jamiyat tanazzulga yuz tutadi. Moddiy, iqtisodiy
rivojlangan jamiyat ko’rsagu, biroq, unda odamlar bir-birini aldashsa, bir-birini
1 Davlatov. S. O’zbek marosim va udumlarining etnohududiy xususiyatlari. T. 2018. B. 63.
2
Ashirov. A. O’zbek xalqining qadimiy e’tiq va marosimlari. T. 2007. B. 87.
6

tunashsa, bir-biriga zo’ravonlik ishlatsa ota o’z bolalari bilan kelishmasa, akaukalar
bilan urishsa, mol, pul, amal talashib, odamlar bir-birlarini o’ldirishgacha borishsa,
bunday jamiyatda yashash qiyin bo’ladi. Ma’naviyati puch arboblarning qo’lida
fan va texnika ezgulikka xizmat qiladimi yoki yovuzlikkami? Ahloqsiz odamlar
ilm-fan natijalaridan qanday foydalanishi mumkin?Iqtisod taqdiri hudbinlar qo’liga
tushsa, u kimga xizmat qiladi? Informatika va kompyuter sistemasi yomonlar
qo’liga tushsa-chi? Madaniyatsiz va ma’naviyatsiz jamiyatda aynan shunday
bo’ladi. Shu sababli bizga eng avvalo ahloqiy Madaniyat lozim. Bular barcha soha
taraqqiyotiga zamin, poydevor bo’lmog’pi darkor. Xo’sh, jamiyatdagi odamlar
odobli, ahloqli, mehr-muruvvatli, farosatli, halol, adolatli bo’lmog’i uchun nima
qilmoq kerak? Avvalo, kishilarda bu ahloqiy fazilatlarni, shakllantiruvchi madaniy
- omillar - ilm, ma’rifat, adabiyot, san’at, din, mafkura kabilar taraqqiyotiga
alohida e’tibor berib, ulardan samarali foydalanmoq zarur.
4. Madaniyat yetishmagan joyda tinchlik yo’qoladi, hayotdayovuzlikka qarshi
ezgulik, yomonlikka qarshi yaxshilik, zulmatga qarshi ziyokorlik doimiy kurash
olib borgan. ‘Jaholatga qarshi ma’rifat’, degan edi Prezidentimiz.YUNESKOning
Toshkentdagi sessiyasida ko’tarilgan asosiy g’oya - ‘Urushga qarshi madaniyat!’
bo’ldi. Darhaqiqat, urush bo’lgan joyda qonlar to’kiladi, tinchlik yo’qoladi,
dehqonchilik va ishlab chiqarish to’xtaydi. Urush bo’lgan joyda ochlik hukm
suradi, odamlar ko’payishi o’rniga kamayadi, urush bo’lgan joyda bolalar o’qishni
tashlaydilar, ma’rifat inqirozga, ilm-fan tanazzulga uchraydi. Xullas, jamiyat olg’a
siljish o’rniga orqaga ketadi.Urush bo’lgan joyda madaniyat jonsizlanadi.Va,
aksincha, madaniyat gullaganda, urushning urug’i quriydi. Urush tufayli gul
vodiylar - cho’lga, shaharlar – harobaga, davlatlar - vayronaga, xalqlar bir-birining
quliga aylanadi.’Bizning umumiy sivilizatsiyamizning ajralmas qismi bo’lgan bu
ko’hna zamindagi tarixiy madaniy yodgorliklarga urush tufayli yetkazilgan zararni
aniqlash qiyin’ - degan edi Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov.
7

Madaniyat tufayli cho’llar - gulistonga, harobalar – bog’larga, vayronalar -
shaharlarga aylandi. Madaniyatga intilgan yurtda hiyobonlar, saylgohlar,
oyingohlar, tomoshagohlar, san’at saroylari, ziyoratgohlar, maktablar, madrasalar,
kutubxonalar, madaniyat markazlari paydo bo’ladi. Demak, urush bo’lmasligi
uchun madaniyatni rivoj toptirmog’imiz kerak. Insoniyat endi madaniyat vositasi
bilan urushning oldini olishga, tinchlikni saqlashga, xalqlar o’rtasida do’stlik
aloqalarini mustahkamlashga intilishi darkor. Turli mamlakatlar bir-birini
chegarasidan harbiy qurol bilan emas, o’z madaniyati, san’ati, ijodi bilan kirishga
imkoniyatlar yaratilishi lozim. XXI asrda insoniyat o’tmish saboqlaridan to’g’ri
xulosa chiqarib, yovuzlik o’rniga ezgulik g’oyalari, miltiq o’rniga foto, video
apparaturalari, harbiy mashqlar o’rniga teatr tomoshalari, qon o’rniga rang tasvir
jilolari, o’q ovozlari o’rniga musiqa ohanglari, jangchilar to’qnashuvlari o’rniga
sport musobaqalari, pushka, artelleriya o’kdori o’rniga bayram mushakbozliklari
osmonni charog’on etishiga erishmogi kerak.
Dunyoni urush bilan emas, madaniyat bilan egallash lozim. Xalqlar birbirining
vataniga dushman sifatida emas, balki do’st sifatida, bosqinchi emas, balki
mehmon sifatida, harbiy kiyimda emas, balki sayyoh libosida borishi lozim
bo’lmokda. Xullas, madaniyat urushga qarshi asosiy vosita bo’lishi kerak.
Madaniyat urush bo’lmasdan oldin, unga qarshi kurashishi lozim. Eng muhimi
madaniyat urush g’oyasining tug’ilishiga yo’l qoymasligi zarur. Shuning uchun
YUNESKO ijroiya komitasining Toshkentda o’tgan sessiyasida ‘2000 yil dunyoviy
tinchlik yili’ deb e’lon qilish tavsiya etildi.
5. Ma’naviy madaniyatsiz insoniyat o’zligini yuqotadi. Insoniyat qanchalik
taraqqiy etsa, unga shunchalik yuqori darajadagi ma’naviyat kerak bo’ladi. Insonga
moddiy madaniyatdan ham ko’proq ma’naviy madaniyat zarur. Insonda
ma’naviyat borligi uchun u hayvonot dunyosidan ajralib turadi. Ma’naviyatsiz
insonni hayvondan farqi qolmaydi. Inson o’z vujudiga quvvat beruvchi moddiy
oziq bilan bir qatorda o’z ruhiga kuch beruvchi ma’naviy ozuqa ham olib turishi
zarur. Ma’naviy ozuqani inson nafaqat tabiat go’zalligidan, balki o’z qo’li bilan
8

yaratgan moddiy madaniyatdan ham oladi. Inson ma’naviy quvvatni adabiyot
(ilmiy manbalar, she’riy va nasriy asarlar), san’at (musiqa, teatr, kino, rangtasvir,
amaliy ijod kabilar), xalq ijodi, milliy marosim, bayram kabilardan oladi.
Odamning qorni to’q bo’lsa-yu, ongi va qalbi ‘och’ bo’lsa, u to’la ma’nodagi inson
bo’la olmaydi.
Agar miya oziqi - bilim, ilm, fan bo’lsa, qalb oziqi - nafosat, san’at, adabiyot
kabilardir. Insonda miya va qalb oziqlana boshlasa, u ma’naviy kamol topa
boshlaydi. Ma’naviy ravnaq topmasdan madaniyatli bo’lish mumkin emas. Chunki,
ma’naviyatsiz madaniyat yuk. Ularni bir-biri dan ajratib bo’lmaydi. Ma’naviyatsiz
madaniyat - jonsiz tana. Ma’naviyat -madaniyatning mazmuni, ma’nosi. Madaniyat
esa ma’naviyatning shakli, ko’rinishi. Madaniyatni xarakatga keltiradigan kuch
ma’naviyatdir. Ma’rifat esa ma’naviyatga olib boradigan yo’l, vositadir. Demak,
madaniyatli jamiyat ko’raylik desak, eng avvalo, ma’rifat va ma’naviyatga
diqqatimizni jalb qilmog’imiz lozim. Shu sababli Vatanimizda mustakillikka
erishganimizdan so’ng, XXI asr bo’sag’asida ma’naviyat va ma’rifatga katta
e’tibor berildi. Ikki asr o’rtasi - ‘2000 yil - xalqaro dunyoviy tinchlik yili’ deb e’lon
qilinishi insoniyatni XX asrdan XXI asrga o’tishi uchun ‘madaniy ko’rik’ bo’ldi.
Mustaqil Qoraqalpoqistonda bajarilayotgan tarixiy ishlar XXI asr madaniyati
uchun munosib poydevor bo’la oldi. Endilikda bu mustahkam poydevor ustida
baquvvat madaniyat binosi bunyod etilmoqda.
Madaniyat insoniyatni urush dahshatlari, ‘rivojlangan yovuzlik’, tubanlik,
axloqsizlik, ma’naviy qashshoqlikdan qutqazib, ajdodlarimiz merosidan kengroq,
foydalanish, jamiyatni ma’naviy sog’lomlashtirish, hayotimizning barcha
sohalarini ravnaq ettirish, aholini ruhan, jismonan kamol toptirish, turmushni
farovon qilish kabi ulug’vor ishlarga keng imkoniyatlar yaratishga ko’mak beradi.
Shu sababli Prezidentimiz ‘kirib kelayotgan XXI asrda dunyoni madaniyat va
ma’rifat qutqazadi’ deb ta’kidlagan edi. An’anaviy xalq madaniyatining mohiyati
va xususiyati. Tarixiy ma’naviy qadriyatlarni tiklash millatni tiklash demakdir 1
.
1 Ashirov. A. O’zbek xalqining qadimiy e’tiq va marosimlari. T. 2007. B. 91.
9

Xalq ma’naviyati an’analarini tiklash bu boradagi muhim ishlardan biridir. Chunki
an’anaviy xalq madaniyati ajdodlarimiz merosini tarkibiy qismi sifatida ijtimoiy-
tarixiy taraqqiyot tarixida muhim o’rin tutib kelgan va hozirgi davrda ham
jamiyatni ma’naviy kamol toptirishda katta ahamityaga ega. Respublika
mustaqillikka erishgach, milliy meroslarni tadqiq qilishga keng yo’l ochilishi

natijasida sho’rolar davrida ta’qiqlangan tarixiy meros, ma’naviy qadriyatlar, xalq
madaniyati an’analari va ulardan foydalanish masalalariga doir qator izlanishlar
paydo bo’la boshladi. I. Jabborov, M.Imomnazarov, N. Komilov kabilar diqqatga
sazovordir. Shuningdek, xalq turmushi, ijodi, san’atini o’rganishda
folklorshunoslar, etnograflar va pedagoglar ham faollik ko’rsata
boshlashdi.An’anaviy xalq madaniyati - etnoslarning tarixiy ma’naviy ehtiyojlari
asosida vujudga kelgan, ularning aqliy ijodiy faoliyati natijasida taraqqiy etgan
ming yilliklar mobaynida ajdodlar fikrlari, tajribalari, orzu-istaklari, an’analari va
qadriyatlarini o’zida birlashtirgan, avloddan-avlodga o’tib, asrlar osha
sayqallanib,murakkablashib borgan bebaho meros hamda jamiyatimizni axloqiy
sog’lomlashtiruvchi va insonparvarligini barqaror etuvchi xalqning ma’naviy
kamol topishiga xizmat qiladigan muhim omil. An’anaviy Qoraqalpoq xalq
madaniyatiga yaxlit ijtimoiy ma’naviy xodisa, xalq turmushining tarkibiy qismi
sifatida qarash madaniyatshunoslik fani dorasida ‘Etnomadaniyat konsepsiyasi’ni
yaratishga yordam berdi. Bu konsepsiya xalq madaniyatini yaqinroq tushunishida
imkoniyat yaratadi. ‘Etnomadaniyat’ tushunchasi tarixiy jarayonda urug’, elat,
millat madaniyatini shakllanishi va rivojlanishini aks ettiradi. ‘An’anaviy xalq
madaniyati’ tushunchasi esa aynan antik madaniyatning tarixiy jarayonida
shakllangan, sinalgan va an’anaga aylangan avloddan-avlodga meros bo’lib
o’tayotgan muhim qismi sifatida namoyon bo’ladi. Agar etnomadaniyatning
tarixiy-madaniy xususiyatlarini belgilaydigan bo’lsak, u quyidagilardan tashkil
topishi mumkin:
a) etnos tabiiy a tarixiy ma’naviy ehtiyoj asosida vujudga keladi;
10

b) o’z moxiyati va xususiyati, mazmuni va shakliga ega bo’lib, boshqa hayotiy
sohalar bilan chambarchas bog’lanib ketadi;
v) xalq hayotida o’z o’rnini topib, turmushning tarkbiy ajralmas qismiga aylanadi;
g) ma’naviy-tarixiy ehtiyoj sifatida avloddan-avlodga meros bo’lib o’tadi va
davrlar osha taraqqiy etadi;
d) jamiyatning barkamol bo’lishaga xizmat qiladi;
Etnomadaniyatning asosiy ko’rinishlari (shakllari). An’anaviy xalq madaniyatini
yaxlit va ko’p qirrali hodisa sifatida o’rganish, uning tuzulishi, asosiy ko’rinishlari,
shakllarini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Shu bois biz entomadaniyat
evolyutsiyasi va umum qabul qilingan ‘madaniyat’ tasnifidan kelib chiqib, xalq
madaniyatning asosiy sohalarini aniqlashga intildik.
Xalq madaniyatini asosiy ko’rinishlarini aniqlash natijasida o’ziga xos
xususiyatlari va tavsifiy belgilarini aniqlash xam katta ilmiy qiymatga egadir.
Oilaviy marosimlar. Ma’lumki, oilaviy marosimlar Qoraqalpoq xalq an’analarining
asosiy va muhim qismini tashkil etadi. Oilaviy marosimlarning ko’pi bolalar
hayotidagi muhim voqealarga bag’ishlangani uchun ham yoshlarning ma’naviy
kamol topishida muhim o’rin tutadi. Ma’lumki, Qoraqalpoq xalqi – toyparast xalq.
U toy qilaman, dasturxon yozib, el duosini olaman, boshqalarni quvonchimga
sherik qilaman degan maqsadda yashaydi. Shuning uchun toy Qoraqalpoq millati
hayotida muqaddas hodisa hisoblanadi.
Biroq, sovet davrida Qoraqalpoq oilaviy marosimlarini bir qismi ta’qiqlandi,
ta’qiqlash mumkin bo’lmaganlari (masalan, ‘Nikoh toyi) yangicha umumsovet
an’analari asosida o’zgartirila boshlandi. Mustaqillik sharoitida bu holatlarni
to’g’rilash maqsadida oilaviy marosimlarning asosiy tadbirlari,
chunonchi,’ismlash’ odati, ‘chilla’ udumlari, ‘soch toyi’, ‘tish toyi’,’ pik toyi’
‘sunnat toyi’, ‘muchal yoshi’, ‘nikoh toyi’ kabilarni tiklash uchun yo’l ochildi.
Oilaviy qadriyatlarning tiklanish jarayoni milliy-ma’naviy tiklanish jarayonida ham
muhim hodisa bo’ldi. Ammo hozirga bozor iqtisodiyoti sharoitida, bir iqtisodiy
xolatdan ikkinchisiga o’tish paytida oilaviy marosimlarga oid muammoli xodisalar
11

ham ko’zga tashlanmoqda. Masalan, ko’pgina iqtisodiy baquvvat oilalar va
dabdabali, haddan tashqari ko’p xarajatlar bilan isrofgarchilikka yo’l qoyib, toy
o’tkazsalar, kam xarajatli Oilalar bolalarning rizqini qiyib, qarzga botib toy qilish
ko’pgina marosimlar, masalan, ‘Beshik toyi’, ‘Sunnat toyi’ oila, qo’ni-qo’shni va
qarindoshlar o’rtasida o’tkazilishga o’rniga, dabdabali bayramga aylantirib
yuborilmoqda. Oddiy mehnatkash xalq ommasi madaniy-ijodiy faoliyat bilan
asosan ishdan tashqari, ya’ni bo’sh vaqtida mashkul bo’ladi.
Endilikda hanuzgacha deyarli o’rganilmagan an’anaviy dam olish madaniyatiga
alohida e’tibor berish lozim bo’lmoqda. Shu sababli xalq orasida mavsumiy dam
olish an’analari (‘Gul sayli’, ‘Suv sayli’, ‘Tog’ sayli’, ‘Bog’ sayli’, ‘Gap-gashtak’
kabilarga hamda turli tarixiy jarayonlarda madaniy-ma’rifiy hordiq chiqarish
maskanlari (Erkaklar uyi, Otashxona, Iygoq, Choyxona kabilar) tajribasi diqqatga
sazovordir. An’anaviy xalq madaniyati va uning asosiy ko’rinishlari (xalq
donishmandligi, e’tiqodi, pedagogikasi, an’analari, ijodi, dam olish madaniyati,
oyinlari kabilar) insoniyatning tarixiy ehtiyojlari asosida vujudga kelib, xalq
qayotida o’zining munosib o’rnini topgan, avloddan-avlodga meros sifatida o’tgan,
takomillashib, ijtimoiy taraqqiyotda muhim o’rin tutgan. Ular hozirgi zamonda
ham jamiyatni ma’naviy kamol toptirish uchun muhim omil sifatida xizmat qiladi.
Shuning uchun ajdodlarimizning bu merosini yanada chuqurroq o’rganishimiz,
tiklashimiz va kamol toptirishimiz uchun aql va kuch g’ayratimizni ayamasligimiz
lozim 1
. Xullas, asrlar osha shakllanib, avloddan-avlodga ma’naviy meros sifatida
o’tib, rivojlanib kelgan urf-odatlar, marosimlar va bayramlarni saqlamasdan milliy
tiklanish jarayonini amalga oshirish qiyin. Shu sababli bu borada jiddiy ilmiy
amaliy ishlarni amalga oshirish lozim. Jumladan, respublika, viloyat, tuman, shahar
darajalarida:
1. Xalq an’analrini o’rganish ilmiy markazi, labaratoriyaisini tashkillashtirish
samarali natijalar berishi mumkin.
1 Қалбаева Гулпаршын Сарсенбаевна. Қорақалпоқ халқ афсоналари (генезиси, жанрий хусусиятлари,
таснифи). Дисс. T. 2019. B. 43.
12

2. Milliy an’analarni saqlash, tiklash va rivojlantirish kengashlarini tuzish
maqsadga muvofiq bo’ladi. Bu jamoalar milliy an’analar muammolarini muntazam
ravishda qal qilib borishga o’z hissalarini qo’shib boradilar. Xalq madaniyatiga oid
muammolar. Ma’lumki, qayot uz joyida bir maromda turmaydi. Taraqqiyot
xoxlaymizmi-yo’qmi, oldimizga muayyan muammolarii qoyib turadi. Albatta,
ijtimoiy-ma’naviy soxalarning biri - xalq an’analari doirasida xam yutuqlar bilan
birga o’ziga xos muammolar mavjud. Ma’naviyat sohasida vujudga kelayotgan
muammolarni hal qilmasak, ular borgan sari kattalashib va murakkablashib
boraveradi va taraqqiyotga to’sqinlik qiladi. quyida ma’naviyat sohasining eng
muhim muammolariga to’xtalamiz.
Birinchi muammo: madaniyat amaliyotini ravnaq toptirish uchun, eng avvalo, bu
sohaning ilmini rivojlantirish lozim. Shunday qilsak, madaniyat ilmi bu soha
amaliyotida vujudga kelgan muammolarni aniqlash va hal qilishga ko’mak beradi.
Gap shundaki, madaniyat muammolarini bevosita tadqiq etadigan maxsus markaz
xozirgacha respublikamizda yo’q. Bu soxaga yaqin tashkilotlar, muassasalar
(masalan, Respublika ma’naviyat va ma’rifat kengashi markazlari, Respublika
madaniy-ma’rifiy ishlar va xalq ijodi ilmiy-metodik markazi, ta’lim markazi.
San’atshunoslik instituti, Til va adabiyot instituti va boshqalar) asosan o’z
yo’nalishida tashkiliy va targ’ibot ishlari, milliy g’oya va mafkura, ma’naviyat
targ’iboti masalalari, san’at, adabiyot, til, xalk, ijodi boyicha xususiy tadqiqotlar
bilan mashg’ul bo’lib, ular bevosita madaniyat muammolari bilan maxsus
shug’ullanmaydilar. Bu ish ularning vazifalariga kirmaydi xam.
Xullas, madaniyatning umumiy va o’ziga xos muammolari bilan shuqullanadigan
maxsus ilmiy-tadqiqot markazi tuzilsa, u xalq madaniyatining amaliy ravnaq
topishiga xizmat qilgan bo’lar edi. Ikkinchi muammo: ma’naviyatning moddiy
zaminini mustaqkamlash bilan bog’liq. Ayonki, madaniyatsiz (chunonchi, uning
tarkibiy qismlari - ilm, fan, ma’rifat, axloq, din, san’at kabilarsiz) moddiy hayotni
taraqqiy etishi qiyin bo’ladi. Xullas, an’anaviy xalq madaniyatini saqlash, tiklash
va kamol toptirish uchun quyidagi poqg’onalarda ish olib borish lozim:
13

1.Xalq madaniyati durdonalarini tarixiy-ma’naviy meros sifatida, asl qolida,
an’anviy shaklda asrash;
2.Zamonaviy (jumladan, boshqa xalqlardan o’tgan) madaniy shakllarni an’anaviy
unsurlar hisobiga boyitish;
3. Xalq an’analari asosida o’ziga xos zamonaviy, milliy madaniyati shakllarini
bunyod qilish;
4. Kelajakda xizmat qiladigan, istiqbolli, yangi etnomadaniyat durdonalarini
yaratilishi uchun sharoitlar hozirlash. Mazkur jarayon an’anaviy xalq
madaniyatini keng ko’lamda taraqqiy ettirishga samarali xizmat qiladi.
Madaniyat- inson jamiyati yaratgan va jamiyat rivojining ma’lum darajasini
ifodalovchi moddiy va manaviy mahsulotlar, qadriyatlar majmui.
Sotsiologiyada ,,madaniyat’’ tushunchasi matematikadagi ,,sonlar’’
fizikadagi ,,gravitatsiya’’ ximiyadagi ,,modda’’ tushunchalari kabi muhim
ahamiyatga ega. Madaniyat insonlarning faoliyati natijalarining majmui o’laroq,
o’zida ikki holatni, ya’ni madaniy statikani va madaniy dinamikani, binobarin
madaniyatning o’zgaruvchanligini mujassamlashtiradi. Bizga malumki
sotsiologiyada ,,madaniyat’’ va ,,jamiyat’’ atamalari tez-tez uchrab turadi.
Shuning uchun ham, ular bir-biriga chambarchas bog’liq. U hoh moddiy, hoh
ma’naviy boylik bo’lsin, insonlar tomonidan ularning aqli, ongi, mehnati,
zahmati evaziga bunyod bo’ladi. Mana shunday buyuk madaniyatni yaratuvchi
insonlar jamoani tashkil etadi, jamoa esa, o’z-o’zidan jamoani yaratadi.
Demakki, madaniyat mana shu jamiyatda yashovchi odamlarning turmush tarsi,
faoliyati, urf-odati, marosimlari, rasm-rusumlari va albatta, ular yaratayotgan
moddiylikka aloqador tushunchadir 1
.
Jamiyat esa, mana shu madaniyatni tan olgan, shu madaniyatga hissa qo’shuvchi
individlarni bir-biriga o’zaro bog’lab turuvchi vositadir. Demak madaniyat
jamiyatsiz, jamiyat esa madaniyatsiz bo’lishi mumkin emas. Agar madaniyat
1 1 Xudayqulova L., Jo’rayev M. Marosimnoma. /O’zbek xalqining urf-odat va marosimlari haqida qisqacha
ma’lumot/. –T., 2008.
14

bo’lmasa, insonlar bir-birini anglamagan bo’lardi. Bola tug’ilgandanoq,
chaqaloqligidanoq o’zi tug’ilgan va katta bo’layotgan madaniyatni anglay
boshlaydi. Kattalar bolani ana shu muhitga yetaklaydi, o’sha jarayonlarning ba’zan
sababchisiga, ishtirokchisiga aylantirib qoyadi. Ota-onalarning yoki bolaga mas’ul
odamlarning barcha hatti harakatlari bolada o’z aksini ko’rsata boshlaydi. Bola
ularni tushunishga, anglashga, o’zi mustaqil tarzda harakat qilishga urinadi. Unda
hulq- atvorning ilk ko’rinishlari kurtak yoza boshlaydi. U yashayotgan muhit,
odamlar, talim- tarbiya, madaniyat va boshqa ko’plab tasirlar bolaning miyasida
yangi g’oyalarni keltirib chiqaradi. U o’z-o’zidan jamiyatdagi meyorlarni,
madaniyatni ongiga singdira boshlaydi. Lekin keyinchalik uning fikrlashi bilan uni
tarbiyalagan insonlar yoki ota-onalarning fikrlash darajasi bir-biridan keskin farq
qila boshlaydi.
Xo’sh, nima uchun? Chunki jamiyatning rivojlanib borishida meyorlar o’zgaradi,
madaniyat ham, qonun-qoidalar ham o’zgaradi. Buning natijasi qanday bo’lishi
mumkin? Natijada, madaniyatlar to’qnashuvi, ya’ni ziddiyat yuzaga keladi. Katta
yoshlilar va o’smir yoshlar o’rtasidagi keskin farqlar ularni ziddiyatga olib boradi.
Qanday qilib? Axir o’sha bolani tarbiyalagan, unga ta’lim, unga yo’l-yo’riq
ko’rsatgan, uni madaniyatga yo’naltirgan o’shalarning o’zi ediku. Nega endi bola
ozi o’sgan muhitdan tonayapti yoki boshqacha qilib aytganda, qoniqmayapti?
Madaniyat hamisha o’zgarib turadi, u rang-baranglik hususiyatiga ega. Zamon
o’zgarishi bilan odamlarning fikrlashlari, dunyoqarashlari ham o’zgaradi. Lekin
zamonning o’zgarishi katta yoshli ,,xukmron qatlam’’ga o’z tasirini o’tkaza
olmaydi. Shuning asosida ular hamisha o’z qarashlarini to’g’ri deb baholaydilar.
Yoshlarning hatti harakatlari va qabul qilgan madaniyati ular uchun ,,deviantlik’’
holati hisoblanadi.
Yoshlar esa ,,hukmron qatlam’’ning qonun-qoidalaridan, meyorlaridan chetga
chiqqan holda o’z dunyolarida, o’z qonun-qoidalariga va meyorlariga amal qilgan
holda yashashni maqul ko’radilar. Kattalarning ularga o’z hukmronligini
o’tkazmoqchiligi yoshlar uchun ,,deviantlik’’ hisoblanadi 1
. Har ikki holatda ham,
1 Sarimsoqov B. O’zbek marosim folklori. –T.: Fan, 1986. B.42.
15

aslida, jamiyatdagi normal holat chunki hamma narsa vaqti soati yetganda eskiradi
va ularning o’rnini yangi turmush tarzi, yangicha hayot, yangi madaniyat,
yangiqonun-qoidalar egallaydi. Bu almashinuv jarayoni jamiyat
rivojini ta’minlaydi. Lekin “hukmron qatlam’’ning” quyi qatlam’’ga o’tkazadigan
tazyiqlari yohud keskin choralar qo’llanishi ,,quyi qatlam’’ning isyoniga, haqiqatan
ham, ,,og’ish’’ holatlariga olib kelishi uchun. Bu esa jamiyatdagi mavjud
meyorlarni va doimiy normallikni o’zgartirib yuborishi va jamiyatdagi keskin
burilishlarga, qaltis
vaziyatlarga olib borish ehtimoli mavjud. Aslida bu juda kamdan kam holatlarda
uchraydigan holatlardir. Lekin bu holat bir tekisda ketayotgan jamiyat hayotining
osuda tizimlariga tasir ko’rsatishi mumkin. Masalan, ota-ona farzandiga ko’chaga
chiqishidan oldin qanday kiyinish lozimligini o’ziga yoqqanicha tushuntiradi.
Farzandining istagi esa, ularning hohish istagiga umuman zid ravishda namoyon
bo’ladi. Bu holat ota- onaning noroziligiga sabab bo’lishi va farzandini koyishi
mumkin. Demakki, avlodlar orasidagi to’qnashuvlar, ziddiyatlar, muammolar
azaldan mavjud va bundan keyin ham shundayligicha qoladi. Hayot qarama-
qarshiliklar, ziddiyatlardan iborat. Shuning natijasida hayot davom etaveradi,
jamiyat ilgarilaveradi.
“Shom muborak” marosimi “Shombarak” atamasi aslida ,,shom muborak’’ bo’lib,
kuyovning kelinni olib ketish uchun uning uyiga kelishi marosimining nomidir.
San’atshunos Rustam Abdullayevning aniqlashicha ,,shom muborak’’ yoki ,,shoh
muborak’’ marosimi tojik xalqi orasida ham mavjud. Kuyov o’z jo’ralari bilan
kelinninguyiga borayotganda ularning oldida ketayotgan qo’shiqchi va sozandalar
jo’r bo’lishob ,,Shoh muborak’’ qo’shig’ini ijro etadilar.

16

1.2 Oilaviy marosimlar, an’analar va urf-odatlar
Qoraqalpoq xalqining oilaviy marosimlari tarixiy zaruriyat asosida vujudga
kelgan va zamon chig’iriqlaridan o’tib, muhim manaviy qadriyat sifatida ravnaq
topgan. Xalqimizning avloddan- avlodga o’tib ketayotgan oilaviy marosimlari
sho’rolar davrida jiddiy to’siqlarga uchragan bo’lsa ham, mustaqillikka
erishilgandan so’ng ular qayta tiklana boshlandi. Oilaviy marosimlar xalq
ma’naviyatining tarkibiy qismi, muhim axloqiy qadriyati, tasirchan tarbiya vositasi
sanaladi.Oilaviy marosimlar jarayonida namoyon bo’ladigan odob-axloq,
mehroqibat kabi hislatlar yoshlar manaviyati shakllanishida muhim ahamiyat kasb
etadi. Marosim va bayramlar inson hayotining uzviy qismi hisoblanadi. Har bir
kishining shaxsiy hayotida shunday muhim voqealar, bosqichlar mavjudki, ular
alohida e’tiborni, xursandchilikni taqozo qiladi. Bu hodisalar o’ziga xos tantana va
bayram tarzida nishonlanadi 1
.
Farzandning tug’ilgan kunini, unga ism qoyishni, bolasining ilk qadam bosishini,
o’g’il- qizning birinchi bor maktabga borishini, o’rta maktabni bitirishni bayram
qilish, nikoh toyini, kumush, oltin va olmos toylarini, nafaqaga kuzatish kabilarni
tantanali tarzda nishonlashinson hayotidagi unutilmas voqealardir. Bundan
tashqari, kishi hayotida ijtimoiy harakterga ega bo’lgan ko’pgina hayajonli
hodisalar ham yuz beradiki, ular ham bayramona yoki tantanali kayfiyat yaratadi.
Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtiga o’qishga kirib, talaba bo’lish, uni tugatish,
ishga kiritish,40, 50, 60, 70, 80 yoshini nishonlash marosimlari kishi hayotida
shunday voqealar sirasiga kiradi. Qoraqalpoq oilalarida chaqaloq tug’ilgandan to
voyaga yetib, o’zi yangi oila qurgunicha quyidagi odat va marosimlar o’tkaziladi:
Homilador ayolni va hali tug’ilmagan chaqaloqni asrash bilan bog’liq odatlar 2
.
Chaqaloq tug’ilishi
(suyunchi, bolani yangi sharoitga moslash kabilar.)
1 Ismailov X. O’zbek to’ylari. –T.:O’zbekiston, 1992. B.13.
2 Alaviya M. O’zbek xalq marosim qo’shiqlari. –T.: Fan, 1974. B.74.
18

Chaqaloqni sog’ligini saqlash (chaqaloq chilla – katta va kichik chillalar) Nom
berish odatlari (ism qoyish marosimi) Chaqaloqni beshikka solish marosimi (“
beshik toyi”) Ilk bor soch oldirish marosimi (“ soch toyi”, ”aqiqa”). Tish chiqishi
(“tish toyi”). Bolaning birinchi qadam qoyishi (“oyoq toyi”, “Ilk qadam”). O’g’il
bolalarni sunnat qilish(“sunnat toyi”). Bolalarning 12 yoshga to’lishi (“muchal
toyi”) yangi oila qurish odatlari (“nikoh toyi “) va hokazolar. Kumush, oltin va
olmos toylari 50,60,70 yoshni nishonlash maroslarimi “Birinchi qadam”
Qoraqalpoq xalqini farzandlar tarbiyasiga alohida e’tibor berishi bolaning ilk bor
mustaqil qadam qoyishiga bag’ishlangan marosimda ham o’z aksini topgan.
Ajdodlarimiz bu marosimda “To’q bo’lsin, bola ocharchilikni bilmasin!” deb
mazali kuchlarni kichkintoylarga tarqatishgan, ,,suvdek serob bo’lsin!’’ deb,
marosim oykazilayotgan vaqtda bolaning qadam bosgan yerlariga suv
sepgan, ,,bolaning hayoti shirin bo’lsin!’’ deb marosim qahramonining boshidan
shirinliklar sochishgan, ,,chiroyli bo’lsin!’’ deb yura boshlagan bolaning yo’llariga
gullar sochishgan, ,,boy bo’lsin!’’ deb bolaning boshidan pullar
sochishgan, ,,kasalga chalinmasin!’’ deb isiriq tutatishgan, ,,ko’z tegmasin’’ deb
ko’zmunchoqlar taqishgan, ,,kinna kirmasin’’ deb duolar o’qishgan va
hokazo. ,,Birinchi qadam’’ marosimiga ushbu oilaning eng yaqin qarindoshlari,
qo’ni-qo’shnilar va albatta, bolalar taklif qilingan. Bolalar avvalgi marosimni
tomosha qilishgan, tadbir qahramoni totgan shirin nonlar va shirinliklardan
yeyishgan, suv – sharbatlar ichishgan 1
.
Bolaning mehmonlar oldida birinchi qadam qoyish marosimining asosiy voqeasi
bo’lib, undan so’ng bola tezroq “chopqir, chaqqon bo’lsin!’’ deb bolalar o’rtasida
poyga uyishtirilib, g’oliblarga tantanali ravishda kovush- do’ppi, belbog’ kabi
mukofotlar berishgan. Mazkur bayram bolalarning madaniy dam olishi, jismoniy
chiniqishi, ma’naviy kamol topishida muhim ahamiyat kasb etgan. Bolaning
birinchi qadam qoyishini marosim sifatida nishonlashning o’ziga xos ramziy
1 Нуржанов П . Ҳәзирги қарақалпақ романы поэтикасы ( Композициялық ҳәм жанрлық - стильлик
згешеликлериӛ ). – Н кис ӛ : Билим , 2008. B.67.
19

ma’nosi bor. Birinchi qadam bolaning shunchaki oddiy harakati bo’lib qolmay,
kelajakda qilinadigan ko’plab ishlarning debochasi deb ham qaralgan.
Marosimning muhim shartishundan iboratki, bola birinchi qadamini ishtirokchilar
oldida, jamoa o’rtasida qoyishi lozim bo’lgan shu sababli ham ba’zi joylarda,
jumladan, Qoraqolpog’istonda bola hech kim yo’qligida qadam tashlamasligi
uchun uning oyog’ini uning oyog’ini chiroyli ip bilan bog’lab qoyishgan. Marosim
o’tkaziladigan kunda bu ip tantanali ravishda yechilgan yoki qaychilangan, so’ng
bolailk qadamini qoygan.
Qoraqalpoqistonning turli hududlarida “Birinchi qadam’’ marosimi turlicha
o’tkazilib kelingan. Ayrim joylarda bu tadbir faqat ayollar va bolalar ishtirok
etadigan kichik oilaviy marosim sifatida uyushtirilgan. T о ’g’ri, oilaviy-maishiy
marosimlar oilaning x о ’jalik yuritish, reproduktiv vazifalari, oila a’zolarining
sog’ligini saqlash kabi funksiyalari bilan ham bog’liqdir. Aristotel oilaning
rangbarang va murakkab munosabatlardan iboratligini nazarda tutib, uni
‘davlatning b о ’lagi’ deb atagan. Shuning uchun oilaviy–maishiy marosimlar davlat
va oila hayotining barcha qirralari bilan bog’liq holda transformatsiyaga uchraydi.
Bizning fikrimizcha, ushbu qirralar oilaviy-maishiy marosimlarning yuqoridagi
ijtimoiy funksiyalarida yetarli darajada о ’z aksini topadi. Oilaviy-maishiy
marosimlarda umumetnik, sinfiy va shajaraviy (oilaviy-nasliy) an’analar qorishib,
bir-biriga dialektik bog’lanib keladi.
О ’zbek xalqiga xos etnomadaniy va etnopsixologik hodisalardan biri bolajonlikdir.
Shuning uchun u bolaning otasi ‘pushti kamaridan ona rahmiga о ’tgan’idan
boshlab turli oilaviy-maishiy marosimlar о ’tkazib keladi. Ularga ‘Suyunchi’,
‘CH о ’miltirish’, ‘Ism q о ’yish’, ‘Beshikka solish’, ‘Beshikkertti’,
‘Qovurdoq’, ‘Chalpak pishirish’, ‘Yupqa pishirish’, ‘Aqiqa’, ‘Chillagizoron’,
‘Tirnoq oldi’, ‘Beshik t о ’yi’, ‘Soch t о ’yi’, ‘Tish chiqdi’, ‘Ilk qadam’, ‘Sunnat
t о ’y’, ‘Muchal yoshi’, ‘Nikoh t о ’yi’ kabi marosimlarni kiritish mumkin. Bundan
tashqari, faqat erkaklarga xos b о ’lgan “Gap-gashtak”, “M о ’ylov oshi”, “Sabzi
t о ’g’rash”, ayollarimizga xos b о ’lgan ‘Namozshom pardoz’, ‘Xalfana’, ‘Ayollar
20

gapi’, ‘Ayollar hashari’’, о ’zbek qizlariga oid ‘Arg’imchoq uchish’, ‘ О ’sma
q о ’yish’, ‘Soch о ’rish’, ‘Xina q о ’yish’ kabi marosimlar ham mavjud.

21

II BOB. Qoraqalpoqlarning xo’jalik, diniy va to’y-marosimlariga oid
saqlanib qolgan marosimlari.
2.1 Qoraqalpoq marosim va nomarosim janrlari
Qadimgi va boy tarixga ega qoraqalpoq folklorining asosini baxshichilik
san’atiga doir lirik va epik asarlarning barcha turlari tashkil etadi. Lirik janr
asarlariga xalq dostonlari, termalar, matallar va marosim q о ’shiqlari hisoblangan
yor-yor, xaujar, j о ’qlov, yaramazon, gulapsan, badik va boshqalar, shuningdek,
baxshichilik y о ’nalishiga aytis (aytishuv, q о ’shiq-bellashuvlar), matal va maqollar,
masallar, tez aytish; epik janr asarlariga ertak, t о ’lgov, terma, dostonlar kiradi.
Dostonlar qoraqalpoq folklorining asosiy janri b о ’lib, t о ’rt tur (qahramonlik, lirik,
ijtimoiy-maishiy, tarixiy dostonlar) ga b о ’linadi. Qoraqalpoqlarda keng tarqalgan
doston “Alpamis” dostoni, shu kabi “Yedige”, “Qublon”, “Qirq qiz” mashhur
dostonlari k о ’ylanib kelinmoqda 1
.
Qurbonboy Tojiboyevdan ilk bor “Qirq qiz” dostoni 1940 yili folklorist
A.Begimov tomonidan t о ’liq yozib olinadi va keyingi yillar nashr etiladi. Mashhur
“Qirq qiz” dostonining dastlabki kuylovchilaridan biri sifatida jirov Jiyen Tog’ay
о ’g’li tan olinadi. Dostonda qoraqalpoq xalqining chet el bosqinchilariga (qalmoq
xoni Surtaysho va Eron hukmroni Nodirshoh, umuman, qizilboshlilar) qarshi
kurashi aks ettiriladi, janglarda Guloyim boshliq qirq qiz va Xorazm bahodiri
Arslon cheksiz qahramonlik namunalarini namoyish etadilar. Qurbonboy jirov
Qorqalg’istonning T о ’rtk о ’l tumanida yashab о ’tgan, yoshlik onlari u davrining
k о ’zga k о ’ringan baxshisi Xolmurot (vafoti 1902) dan doston aytish sirlarini va
qisman musiqa chalish mashqlarini о ’rganadi 2
.
Qorqalpoq jirovi Xolmurot Nurota (Samarqand viloyati) da yashagan va shu yerda
umrguzaronlik qilib, mahalliy baxshilar bilan bordi-keldi qilib turgan. Bu shuni
anglatadiki, demak T о ’rtk о ’l va Nurota jirov hamda baxshilarining dostonchilik
an’analari bir beshikda voyaga yetib, bir buloqdan bahra olgan. Ikki о ’rtadagi
1 Нуржанов П . Ҳәзирги қарақалпақ романы поэтикасы ( Композициялық ҳәм жанрлық - стильлик
згешеликлериӛ ). – Н кис ӛ : Билим , 2008. B.27.
2 Есенов Ж . Шеберликтиң сырлары ( ҳәзирги қарақалпақ повестьлеринде к ркем
ӛ психологизм проблемасы ). –
Н кис
ӛ : Қарақалпақстан , 1986. B.34.
22

ushbu xil aloqalar tabiiyki, keyingi davr dostonchiligi maktablarining kamolotiga
о ’z ta’sirini о ’tkazgan, oqibatda mushtarak dostonchilik an’analari rivoj topa
borgan. Qoraqolpog’iston musiqa madaniyati uzoq tarixga ega b о ’lib, hozirgi
kunda boy musiqiy folklor, og’zaki an’anadagi professional musiqa va,
shuningdek, XX asrda rivoj topgan kompozitorlik ijodiyoti namunalariga egadir.
Musiqiy folklor shakllar asosini baxshi q о ’shiqlar tashkil etadi. Xalq marosimlari
bilan bog’liq bir qancha janrlar, ya’ni baxshilar tomonidan aytib kelinayotgan
mavsum marosim q о ’shiqlardan “Aydar-aydar” shamolni chaqirish, diniy marosim
“Yaramazan”, oilaviy marosim va maishiy q о ’shiqlardan “Yar-yar”, “Heujar”,
“ О ’len”, “Sinsiu”, “Joqlau” va boshqalar uning eng qadimgi qatlamini tashkil
etadi. Badiiy mazmuniga k о ’ra xalq baxshilari q о ’shiqlari ishqiy-lirik, tarixiy,
marosim, ayollar (qizlar), bolalar q о ’shiqlaridan iborat 1
.
Ularning aksariyati diatonik ladlarga asoslanib, ohanglari melizmatik bezaklarga
boy, kuychanlik xususiyatlarga ega. Qoraqalpoqlarda islomdan oldingi madaniyat
hisoblanuvchi ruhlarni chaqirish, ular yordamida bemorlarni davolash uchun
porxan (parixon) lar tomonidan ijro etilgan “Badik”, “Gulapsan” singari aytimlar
ham saqlanib qolgan. Folklor musiqasida ayollar (qizlar) ning changq о ’biz
musiqasi, yigit-qizlarning teatrlashgan о ’yin-q о ’shiklari, laparlari (“Yag’li baxar”)
mavjud. Qoraqalpoqlarning og’zaki an’anadagi professional musiqasining
markaziy qismini doston musiqasi egallaydi. Qoraqalpoq doston ijrochilari 3 turga
b о ’linadi: jirovlar, baxshilar va qissaxonlar, ularning har biri о ’ziga xos ma’lum
ijtimoiysiyosiy sharoitda yuzaga kelgan. Shuningdek, ular bir-biridan
repertuaridagi dostonlar mazmuni, ijro uslubi, dostonning maxsus aytimlari hamda
musiqiy cholg’u j о ’rnavozligi jihatidan farq qiladi.
Jirovlar faoliyati an’anaviy ijodnnng eng qadimgi qatlamiga mansub b о ’lib,
qahramonlik dostonlarni (“Qoblan”, “Sharyar”, “Yedige”, “Alpamis”,
“Maspatsha”), tarixiy t о ’lg’ovlarni ichki ovozda q о ’biz j о ’rligida ijro etadi. Baxshi
(baqsi) lar ishqiy-lirik va qahramonlik dostonlarni (“Yusuf-Zulayha”, “Zaure-
1 Tosheva G.S. XX asrda Qoraqalpoq vohasida o’zbeklarning nikoh to’yi marosimlari. Tarix fanlari nomz.diss. –T.,
2002. B.52.
23

Tayir”, “Yusuf-Ahmet”, “G о ’r о ’g’li”) hamda mumtoz she’riyat asarlarini ochiq
ovozda, dutor va g’ijjak j о ’rligida (gohida b о ’lamon ham q о ’shiladi) ijro etishadi.
Kuylar murakkabligi, ifoda vositalar boyligi bilan jirovdan farq qiladi. Qissaxonlar
k о ’pincha savodxon shaxslar b о ’lib, xalq yig’inlarida doston q о ’lyozmalarini о ’qib
yoki yoddan aytib berishadi. Ular she’rlarni faqat о ’ziga xos, nutq intonatsiyasiga
yaqin aytim kuy (nama) larga solib, musiqiy cholg’u j о ’rligisiz ochiq ovozda ijro
etishadi.

Qoraqalpoq xalq nomarosim musiqiy madaniyati о ’zbek xalqining
madaniyatiga о ’xshash turli tumandir.. Nomarosm janrlar kuy -q о ’shiq va laparlar
bilan о ’tkazilgan. Nomarosm janrlar biror bir udumga asoslanmagan. U asosan
insonlarning turmush yumushlarini bajarayotganda vaqt о ’tishi va yumush
qiyinchiliklarini sezdirmaslik asosida amalga oshirilgan kuy q о ’shiq va о ’lanlardir.
Bu nomarosim janrlar xalqning turmush tarzi va unda uchraydigan qiyinchilik larni
yoritib kelgan. Shuni xam aytish kerakki, xalq musiqa ijodiyotining alohida guruxi
sifatida tasnif etilgan ‘muayyan vaziyat va tadbiru — marosim bilan shartlangan
aytim — kuylar’ning hozirgi kundagi hayoti birdek kechmayapti. Tabiiiki, ayrim
24

marosim, urf-odat va mexnat turlarining ijtimoiy moxiyati о ’z kuchini y о ’qotib
borishi natijasida ular bilan bog’liq aytim yoki kuylarning xam dastlabki vazifasi
о ’zgarib, endilikda ‘nomarosim’ xalq musiqasi guruxiga taalluqli b о ’lib qolmoqda,
ba’zi namunalar esa butkul unutilish darajasiga yetgan 1
.
Yuzaga kelgan bu vaziyatda Respublikamizda bir qator chora va tadbirlar (shu
jumladan, folklor-etnografik ansambllarining tuzilishi va faoliyatiga katta e’tibor
berila boshlanganligi, k о ’plab k о ’rik-tanlovlarning о ’tkazilishi, musiqiy folklor
namunalarining turli darajadagi ta’lim-tarbiya jarayonlariga jalb etilishi) amalga
oshirildiki, bu xususda batafsilroq t о ’xtalish maqsadga muvofiqdir. E’tirof etish
kerakki, bizning davrimizga qadar yetib kelgan musiqiy folklor namunalari
k о ’proq viloyatlarning qishloq tumanlarida о ’zining tabiiy xayotini davom ettirib
kelayotgan b о ’lsada, biroq shaxar muhiti, turli ijtimoiy guruxlarning ma’naviy
talab extiyojlari ta’sirida xilma-xil tus olmoqda. Bu jabxada ya’ni xalq aytimi va
kuylarini tinglovchiga saxna orqkali yetkazish borasida ham bir necha k о ’rinishlar
yuzaga kelganki, ularni quyidagi turlarga b о ’lish mumkin: Folklor namunalarini
tabiiy asl xoliga mos qayta sadolantirish; Musiqiy folklorni ‘saxna talablari’ga
muvofiq qayta ishlov asosida ijro etish; Xalq aytimlari va kuylarini estrada
y о ’sinida ijro etish. Musiqiy folklorning estrada qiyofasiga tobora jadal kirib borish
tamoyili jaxonning qariyb barcha yirik markaziy shaxarlariga xos jarayon b о ’lib
qolmoqda 2
.
Bizda esa bu jarayon yana yosh estrada soxasining milliylashuvi bilan ham
borliqdir. Va, k о ’p xollarda, aynan shunday badiiy jarayonlar vositasida yosh avlod
vakillarining turfa musiqiy folklor bilan ‘ilk tanishuvlari’ r о ’y bermoqda. Biroq shu
asosda musiqiy didi va tinglov malakasi xosil b о ’lgan yoshlarning aksariyati
folklor kiymatini uning asl tabiiy xolida namoyon b о ’lishini t о ’la idrok eta
olmayotganliklarini ta’kidlash kerak. Ayni paytda mavsum va marosim
kuyq о ’shiqlarini о ’rganish (ba’zi xollarda qayta tiklati) va targ’ib etishda
folkloretnografik ansambllarining xissasi salmoqli b о ’lmoqda. Xalq musiqa
1 Qosimov N. Xalq ijodiyoti sarchashmalari. Muloqot, 2001, 6-son.
2 Dostonlar. G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. –T., 1986.
25

ijodiyotining ‘nomarosim’ aytimlari guruxiga mansub terma, q о ’shiq, lapar, yalla
va ashula kabi namunalarga ommaviy axborot vositalari k о ’magida keng tus
berilib, turli festival xamda k о ’rik-tanlovlarning о ’tkazib turilishi ham о ’ziga xos
an’ana b о ’lib qolmoqda.

26

2.2 Qoraqalpoq xalqlarining nikoh to’ylarida aytiladigan olqish va istak
mazmunini ifodalovchi birliklari
Bizning xalqimizda farzand tug’ilganidan boshlab unga oila, vatan oldidagi
burchi ezgu niyatlar bilan singdirilib boriladi, bu oilaviy marosimlarimizda yaqqol
ko’zga tashlanadi. Eng qadimdan o’zbek va qoraqalpoq xalqlarining hayotida to’y
o’tkazish katta ahamiyatga ega bo„lgan marosimlardan hisoblanadi.
Qoraqalpoq tilida: “Jıyg?an tergeniń toy g?a buyırsın”,“Toy dese quw bas
jumalaydı”,”Toy xalıqtıń
g?aziynesi” 1
deb bekorga aytilmagan, shunki to’y bu inson
uchun qadrli bo’lgan, uning hayot yo’lidagi xursandchilik kunlarini o’zida
jamlagan yirik marosim demakdir. To’y atamasi “to’ymoq”, “el-yurtga ziyopat
bermoq” ma’nolari orqali muayyan kishi hayotidagi muhim burilish nuqtasini
anglatadi. To’y marosimlarining turlari ko’p, ulardan beshik to’yi, yosh to’yi, xatna
to’yi, uylanish to’yi. Inson uchun bir umr qalbimizda muhrlanib qoladigan bu
nikoh to’yimizdir. Nikoh to’yi-bu ikki yoshning oila qurishi, ahdu-paymoni,
ularning umrbod birbirlariga mehir qo’yib, bir-birlarini ardoqlashi, barcha
xalqlarda ijtimoiy hodisa sifatida diniy nikoh va qonun bilan mustahkamlanib,
tantanali ravishda nishonlanadi. “Nikoh” arabcha so’z bo’lib, “er-xotinlikni shariat
yoli bilan qonuniy rasmiylashtirish” degan ma noni bildirad.
‟
O’zbek va qoraqalpoq xalqlari hayotida ham nikoh to’yini o’tkazish udumlari va
shu to’ylarda bildiriladigan ijobiy istaklar mavjudki, bu xil birliklar respublikamiz
ning turli hududlarida ma’lum farqlar bilan aytilsa ham, asosiy maqsad yangi oila
quruvchi ikki yosh uchun hayot saboqlari bo’yicha ijobiy istak, olqish bildirish,
nasihat qilishdan iborat bo’ladi. Bu xildagi ijobiy istak va olqish birliklari keyingi
davrlarda hayot tarzining o’zgarib borishi natijasida yangicha tus olib
borayotganligi tufayli to’ylarda olqishlar aytish kengayib bormoqda. Nikoh to’yi
munosabati bilan aytiladigan ijobiy istak, olqish birliklari to’y jarayoni
bosqichlariga qarab ma’lum farqlarga ham ega bo’ladi. Avvalo ikki yoshning oila
qurishiga, ikki tomonning (qiz tomoni va kuyov tomoni) roziligini bildirish uchun
1 Есенов Ж . Шеберликтиң сырлары ( ҳәзирги қарақалпақ повестьлеринде к ркем
ӛ психологизм проблемасы ). –
Н кис
ӛ : Қарақалпақстан , 1986. B.46.
27

fotiha o„qish bilan istak bildiriladi, nikoh to’yi kunida kuyov kelinning uyiga
borishi oldidan va kelin uyidan qaytgandan so’ng ijobiy istak bildiriladi. Kelin
uyidan qaytib kelgan kuyovning qo’liga yaxshi oilaning yosh farzandlaridan birini
tutqazib, serfarzand bo’lishi va ahil-totuv oila qurishi, uvali-juvali bo’lishini istab,
so’ngra ikki yoshning porloq kelajagi, baxtli hayot kechirishi haqida nikoh to’yida
ijobiy istak bildiriladi. Avvalo, olqish tabarruk oqsoqollar, so’ngra to’y
ishtirokchilari va eng so’ngida ikki quda tomonidan bildiriladi. O’zbek xalqida
to’yning ertasi kuni ertalab kelinni kuyov qarindoshlari bilan tanishtirish
maqsadida “kelin salom”, qoraqalpoq xalqida esa shu kuni “bet ashar” o’tkaziladi
va unda ham ikki yoshga, ularning ota-onalariga yaxshi tilaklar bildiriladi.
Kelin salom vaqtida ta’zim qilib turgan kelinga nisbatan “ko’p yashang” iborasi
aytiladiki, unda ham uzoq umr, tilash haqidagi olqish mazmuni ifodalangan. Kelin
salomlar asosan bitta chechan qo’shiqchi, ba’zan ikkita ayol tomonadan ijro
qilingan. Kelin salom uch misradan iborat. Ko’ylaklari yamoqli, Yopgan noni
sanoqli, Qaynonasiga salom. Qoraqalpoq xalqida ham bet ashardı shoir yoki so’zga
chechan qo’shiqchi tomonidan kelinga el-yurtini tanishtirish va unga nasihat
qilishdan, yosh oilaning kelajagi uchun yaxshi niyatlar bildirgan.
Kóshkende kóshti baslag?an,
Jawligin qiya tasla
g?an,
Anaw tur
g?an qayin eneń,
O
g?anda beriń bir salem.
Bu urf-odatlarning barchasi nutqimizda doimiy ravishda qo’llanuvchi birliklarning
yuzaga kelishiga sabab bo’lgan 1
. Masalan: Shu joylarda o’sib-unib, tomir
yoyinglar. Iloyo, qo’shgani bilan qo’sha qarisin, o’zidan ko’paysin. Qolgan
yoshlargayam yaxshi joylardan ato qilsin. Uvali-juvali bo’linglar, tup qo’yib palak
yozinglar, qo’sha qaringlar! (So’zlashuvdan) Hayot yo’ling doimo nurli va
1 Нуржанов П . Ҳәзирги қарақалпақ романы поэтикасы ( Композициялық ҳәм жанрлық - стильлик
згешеликлери
ӛ ). – Н кис ӛ : Билим , 2008. B.30.
28

charog’on bo’lsin, nomingga dog’ tushmasin, serfarzand, serdavlat bo’lgin,
topganing o’zingga buyursin, bolam!

Olti urug’ning oshini bersin,
Luqmoni Hakimning yoshini bersin,
Qushday qanot quyib bersin,
Tog’day uyib bersin. Iloyo, borgan joyida tinib-tinchisin, o’zidan ko’paysin,
qo’sha-qo’sha o’g’il-qizlar bersin, boshi to’ydan chiqmasin (So’zlashuvdan).
Qoraqalpoq tilida:
Eki jas baxıtlı bolıp, ózlerinen ónip-ósip,
úbirli-shúbirli bolsın (So’zlashuvdan). Bu o’rinda shuni aytish lozimki, olqish
birliklari o’zbek xalq qo’shiqlarida ham keng o’rin olgan.
MISOL:
Umri uzun bo’lsin, Egani qatiq bo’lsin,
Qozoni to’la osh bo’lsin, Tevaragiga bosh bo’lsin,
Qozoni to’la go’ja bo’lsin, Oshog’i to’la ko’l bo’lsin,
Tevaragi ul bo’lsin.
Biz bu qatorlardan ikki yoshning oilasi mustahkam, umri uzun, rizqi butun,
farzandlari ko’p bo’lishini ijobiy istaklarida ko’rishimiz mumkin. Olqish mazmunini
ifoda lovchi birliklarda qo’llangan buyruq-istak maylidagi fe’l gapda istak, tilak
mazmu nini reallashtirish uchun xizmat qiladi. Qoraqalpoq xalq og’zaki
namunalarida ham olqish birliklarining ijobiy istak mazmunini ifodalovchi birliklar
uchraydi.
MISOL:
Qumanıńda shay qaynasın, Qazanıńda may qaynasın,
Tórińde bóbek oynasın,
Qutli bolsın toylarıńız.
Biz bunday parchalardan oila qurgan ikki yoshning turmush faravonligi, uyida
farzandlari oynab-kulib yurishini xalqimizning ezgu-niyatlarida ko’ramiz. O’zbek
29

va qoraqalpoq oilasi azaldan serfarzand bo’lishni orzu qilgani tufayli, yangi oilaga
ser farzand, serdavlat bo’lish istagi bilan bog’liq tilaklar bildiriladi.
Qoraqalpoq tilida buyruq mayli shakllari har xil uslubiy maqsadlarda foydalaniladi
va -sın,-sin shakli rasmiy uslubda qo’llanilishiga qaramay ba’zida istak mayli
shakllari -g?ay-gey bilan sinonim bo’lib keladi.

MISOL:
Qumanıńda shay qayna
g?ay,
Qazanıńda may qayna
g?ay,
Tórińde bóbek oyna
g?ay,
Qutli bolsın toylarıńız.
Qoraqalpoq tilida istak maylining -gay-gey shaklli turi olqish, ma’nosini ifodalab,
kelasi zamonda bajariladigan ish-harakatni ijobiy istak maznunida beradi. Xulosa
qilib aytganimizda, to’ylar bu inson hayot yo’lidagi muhim o’zgarishlar bilan
bog’liq bo’lgan turli shodiyono kunlarimizni o’zida mujassam etgan xalqimiz
xazinasidir, shunki bizga ota-bobolarimizdan meros bo’lib kelgan urf-odatlarimizni
kelajak avlodlarimizga yetkazishda, ularni ona vatanga muhabbat va sadoqat ruhin
da tarbiyalashimizda o’rni beqiyosdir.

30

Xulosa
Insonoyat jamiyati doimo rivojda bo’lib, u o’zgarib takomillashib boradi.
Turli tarixiy davrlarda va xilma-xil madaniyatlarda odamlar dunyoni o’zgacha
anglaydilar va qabul qiladilar, o’zlariga xos ravishda tasavvurlari va bilimlarini
hosil qiladilar. Biz hozirgi davrdagi mavjud muammolarga o’xshash bo’lgan
to’siqlarni o’tmishda odamlar qanday qilib yengib o’tganlarini o’rgana borib
o’tmishga savollar bilan murojat qilamiz, o’tmish bizga javob qaytaradi va shu
bilan o’tmish, hozirgi zamon va kelajak o’rtasida doimiy muloqot bo’lib turadi.
Madaniyat- jamiyatning mahsuli, ijtimoiy hayotning eng muhim jabhalaridan
biridir. Madaniyatsiz jamiyat bo’lmaganidek, madaniyat ham jamiyatdan
tashqarida mavjud bo’lmaydi. Murakkab ijtimoiy voqeiylik sifatida madaniyatning
o’ziga hos hususiyati shundaki, u insoniyat avlodlarining mehnati va bilimlarini
o’ziga singdirib oladi, saqlaydi va doimiy boyitib boradi. Madaniyat ijtimoiy
hayotning vorisligi, qadryatlarni to’plashi va ularni kelgusi avlodlarga yetkazib
berish bilan bog’liq bo’lgan sohalarni ifodalaydi. Ijtimoiy hayotnong tarkibiy qismi
sifatida madaniyatni jamiyatda tutgan o’rni, jamiyatning mazmuniga va tahlil
qilinayotgan ijtimoiy borliqning xususiyatga bog’liqdir. Ijtimoiy jarayon,
kishilarning, htti harakati, ya’ni sotsial faoliyati madaniy ideallarni, qadriyatlarni
normalarni qaror toptirilishi yoki barham berilishida vosita vazifasini, shuningdek
kishilarning ijtimoiy va shaxsiy munosabatlarining shaxslararo va guruhlararo
aloqalari shakli vazifasini ham bajaradi.
Madaniyat ijtimoiy hayotning tarkibiy va funksional jabhalarida ifodalanadi. Shu
jihatdan jamiyat madaniyatni vujudga keltiradi. Jamiyatda vujudga kelgan
madaniyat qanchalik murakkablashib boyib borsa, uning insonga va jamiyatga
ta’siri mukammallashib va nisbiy mustaqilligi kuchayib boradi. Masalan, antic
jamiyat allaqachon o’tmish, tarixga aylangan bo’lsa-da, uning madaniyati hozirgi
kunda o’z ahamiyatini saqlab kelmoqda yoki biz bu davr madaniyatini o’sha
vaqtdagiga nisbatan ko’proq bilamiz. Shuning uchun madaniyatga jamiyatning
mahsuli, faoliyat uslubi sifatida qaralsa-da, har bir jamiyatni u yoki bu konkret
31

madaniyatning shakllanish manba tarzda ham qarash mumkin. Shaxsning
komillikka erishuvini taminlashda jamiyatdagi mehnat madaniyatini rivojlantirish,
kishilarning siyosiy ongligini oshirish, ahloqiy va estetik nafosatni tarbiyalashda
madaniyatning tarkibiy qismlari, sohalari katta vazifani bajaradi. Shaxsni sotsial
jihatdan farqlanishga ko’ra insonning mehnat madaniyati, munosabat madaniyati,
ahloq madaniyati, badiiy tafakkur madaniyati, dunyoqarashi, ruhiy olami haqida
gapirish mumkin. Madaniyat ijtimoiy tuzilma sifatida ilmiy bilimlarni, tafakkurini,
axloqiy-estetik qadryatlarni, axloqiy-huquqiy nizomlarni, urf-odat va an’analarni
qamrab oladi. “Inson eng oily darajadagi tarixiy mavjudotdir. Inson tarixiy davrida,
tarixiy davr insonda mujassam’’ (N. Berdyayev). Negaki, har qanday davrning
hususiyati va darajasi madaniyat rivoji bilan o’lchanadi.
Kishining madaniy saviyasi qanchalik tor bo’sa u hamma yangiliklarga va “juda
eski” likka nisbatan shunchalik befarq bo’ladi. O’zining eski odatlari bilan
yashaydi. Dunyoqarashi tor bo’lib hamma narsaga shubha bilan qaraydi.
O’tmishning madaniy qadryatlarni va o’zga millatlar madaniyatlarni bilish, uni
saqlash, ko’paytirish, estetik qimmatlarini qabul qila bilishning rivojlanib borishi
madaniy taraqqiyotning eng muhim vositalaridan biri bo’lib hisoblanadi. Insoniyat
madaniyati rivojlanishi tarixi bu nafaqat yangi, balki eski madaniy qimmatlarini
izlab toppish tarixidir.Shuningdek, o’zga madaniyatlarni bilish, ma’lum ma’noda
gumanizm tarixi bilan qo’shilib ketadi.
Xulosa sifatida shuni aytish kerakki, jamiyat hayotidag imavjud muammolarni
faqat iqtisodiy, siyosiy tadbirlar va huquq- tartibotini mustahkamlash bilangina
to’la hal qilib bo’lmaydi. Buning uchun jamiyatning ma’naviy hayotini ham qayta
qurish talab etiladi. “Manaviyat yo’q joyda- degan edi birinchi prezident Karimov
I.A- hech qachon baxt-saodat bo’lmaydi”.

32

Foydalanilgan adabiyotlar
I. Rahbariy adabiyotlar.
1. I.Karimov. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. T., “Ma’naviyat”, 2008.
II. Asosiy adabiyotlar.
1. Alaviya M. O’zbek xalq marosim qo’shiqlari. –T.: Fan, 1974.
2. Ashirov A. O’zbek xalqining qadimiy e’tiqod va marosimlari. –T., 2007.
3. Davlatov S. Qashqadaryo vohasi o’zbek to’y marosimlari folklori. Filol.
fanlari nomz.diss.avtoref. –T., 1996.
4. Sarimsoqov B. O’zbek marosim folklori. –T.: Fan, 1986.
5. Xudayqulova L., Jo’rayev M. Marosimnoma. O’zbek xalqining urf-odat va
marosimlari haqida qisqacha ma’lumot. –T., 2008.
6. Qosimov N. Xalq ijodiyoti sarchashmalari. Muloqot, 2001, 6-son.
7. Дaўқараев Н. Шығармаларының толық жыйнағы.–Н кис: ӛ
Қарақалпақстан, 1977.– Т. II.
8. Айымбетов Қ. Халық даналығы. – Н кис: Қарақалпақстан, 1988.
ӛ
9. Мақсетов Қ. Қарақалпақ халқының к ркем аўыз еки д ретпелери. –
ӛ ӛ
Н кис: Билим, 1996.
ӛ
10. Davlatov. S. O’zbek marosim va udumlarining etnohududiy xususiyatlari. T.
2018.
11. Sarimsoqov B. O’zbek marosim folklori. –T.: Fan, 1986
12. Нуржанов П . Ҳәзирги қарақалпақ романы поэтикасы ( Композициялық
ҳәм жанрлық - стильлик згешеликлери
ӛ ). – Н кис ӛ : Билим , 2008.
13. Есенов Ж . Шеберликтиң сырлары ( ҳәзирги қарақалпақ повестьлеринде
к ркем
ӛ психологизм проблемасы ). – Н кис ӛ : Қарақалпақстан , 1986.
14. Ismailov X. O’zbek to’ylari. –T.:O’zbekiston, 1992.

3

Qoraqalpoq xalqining urf-odati va madaniy qadriyatlari

Купить