Qoraqalpoq XIX asr oxiri - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	35000UZS
Размер	60.3KB
Покупки	2
Дата загрузки	07 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

64 Продаж

Qoraqalpoq XIX asr oxiri

Купить

Mundarija
Kirish………………………………………………………………………2-4
I - BOB. XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida qoraqalpoqlarning
siyosiy hayoti.
1.1 XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida qoraqalpoqlar tarixining
manbashunosligi……………………………………………………………5-11
1.2 Qoraqalpoqlarning XIX oxiri XX asr boshlarida siyosiy hayotidagi
o‘zgarishlar…………………………………………………………………12-16
II – BOB. Qoraqalpoqlar ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotining ahvoli.
2.1 Qoraqalpoqlarning ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi o‘zgarishlar…………17-22
2.2. XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlarida Qoraqalpoqlarning madaniy hayot
va uning o‘ziga xos xususiyatlari………………………………………………23-
30
Xulosa……………………………………………………………………….31-33
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………34-35
1

Kirish
Mavzuning asoslanishi va dolzarbligi. O‘zbekiston o‘z davlat
mustaqilligini qo‘lga kiritgach, o‘tmishga, davlatchilik tarixi va unga tegishli
bo‘lgan har bir tarixiy jarayon hamda turli hududlarda yashagan xalqlarning
ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy tarixiga oid munosabat keskin o‘zgardi, uni
xolisona o‘rganish masalasiga jiddiy e’tibor qaratildi. Jahonda ko‘plab xalqlar va
davlatlar, xususan, Vatanimizning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti
tarixiga bag‘ishlangan mavzularda bir qator ilmiy izlanishlar olib borilmoqda.
Bugungi kunda Rossiya imperiyasi mustamlaka tizimi davrida Turkiston o‘lkasi,
shu jumladan, asosan qoraqalpoqlar yashagan Amudaryo bo‘limi yuz bergan
asosiy voqea hodisalarga mahalliy hududlar kesimida xolis yondashishdagi
muammolar o‘z yechimini kutmoqda. Istiqlol yillarida bir guruh tarixchi olimlar
tomonidan o‘zbek xalqi davlatchilik tarixini har bir davrini xolislik bilan va tarixiy
izchillik asosida yoritish asosiy vazifalardan biri etib belgilandi.
O‘zbekiston Respublikasi taraqqiyotining zamonaviy
bosqichida davlat boshqaruvi organlari faoliyatining obektiv tahlili, aholi bilan
ochiq va to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqot natijalari mavjud muammolarni tizimli hal
etishga ehtiyoj borligini ko‘rsatdi. Bu esa o‘z navbatida “O‘zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi
Farmonda ta’kidlanganidek, “Harakatlar strategiyasining maqsadlariga erishishi
davlat boshqaruvining mutlaqo yangi, samarali va sifatli faoliyat yurituvchi
tizimini yaratishni” 1
talab qiladi. Shuningdek, mamlakatimiz yoshlari o‘rtasida boy
tarixini, uning betakror madaniyati va milliy qadriyatlarini keng targ‘ib etish, jahon
ilm-fani va adabiyoti yutuqlarini yetkazish, insonlarning o‘z davlati va millatiga
bo‘lgan muhabbati haqiqiy qadriyat sifatida mustahkamlanishi kabi muhim
vazifalarni kuchaytirishni taqozo etmoqda. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda
XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida qoraqalpoqlarning siyosiy,
1
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Миромонович Мирзиёевнинг Фармони: 2017-2021 йилларда
Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида // “Халқ
сўзи”, 2017 йил 8 февраль.
2

ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotining holatini tarixiy nuqtai nazardan tahlil
qilish dolzarb masalalardan hisoblanadi.
Mavzuning ob’ekti va predmeti ishining obekti
sifatida XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlaridagi qoraqalpoqlarning
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotiga oid jarayonlar etib belgilab olindi.
Predmeti etib, ushbu tarixiy davrda
qoraqalpoqlarning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotidagi o‘ziga xos
xususiyatlar va sodir bo‘lgan o‘zgarishlar tashkil etadi.
Mavzuning maqsad va vazifasi Ishning maqsadi
XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida qoraqalpoqlarning siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida sodir bo‘lgan tarixiy jarayonlarni davr
manbalari, adabiyotlar hamda ilmiy tadqiqot ishlari tahlili orqali ochib berishdan
iborat. Vazifalari esa quyidagicha etib bergilandi
- Qoraqalpoqlarning XIX asrning
ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotini
manba va adabiyotlar orqali tahlil qilish; - Qoraqalpoqlarning XIX oxiri
XX asr boshlarida siyosiy hayotidagi o‘zgarishlar;
- Qoraqalpoqlar ijtimoiy-iqtisodiy va
madaniy hayotining ahvolini o’rganish; - Qoraqalpoqlarning ijtimoiy-iqtisodiy
hayotidagi o‘zgarishlarni yoritib berish;
- XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlarida
Qoraqalpoqlarning madaniy hayot va uning o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil
qilishdir. Mavzuning o’rganilganlik
darajasi XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida qoraqalpoqlarning
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotiga oid ma’lumotlar bir qator tarixchi
olimlarning ilmiy tadqiqot ishlarida masalaning ayrim jihatlari yoritilgan. Bugungi
kungacha Qoraqalpoqlar tarixi ko’plab tarixchi olimlarimiz tomonidan o’rganilgan,
tadqiq etilayotgan mavzu mohiyatini ochib berishda bu adabiyotlar muhim
3

ahamiyat kasb etadi. Y.M.Dosumov 1
, L.Axundjanov 2
, O.Jalilov 3
, S.Kamalov 4
, T.
To‘xtametov 5
, X.Ziyoyev 6
, N.Abdurahimova 7
, A. Abdullayev 8
, D.
Jumaniyazovlarning 9
olib borgan tadqiqot ishlarida, yozgan monografik asarlaridan
va maqolalaridan o’rganilib ushbu kurs ishini tadqiq qildik.
Kurs ishining tarkibiy tuzulishi
Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I - BOB. XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida qoraqalpoqlarning
siyosiy hayoti.
1
Досумов Я.М. Очерки истории Каракалпакской АССР (1917–1927 гг.). – Ташкент: Изд. АН. УзССР., 1960.
2
Ахунджанов Л. Создание и развитие социалистической государственности в советской Каракалпакии. –
Нукус: 1984.
3
Жалилов О. XIX-XX бошларидаги қорақалпоқ тарихидан (Хива дав л ат ҳужжатлари асосида). – Тошкент:
Фан, 1986
4
Камалов С. Каракалпаки в ХVIII–ХIХ вв. –Ташкент: – Фан, 1968.
5
Тухтаметов Т.Г. Амударьинский отдел. (Социально-экономическое и политическое значение для
Хорезмского оазиса). – Нукус: Каракалпакстан, 1977.
6
Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. – Тошкент: Шарқ, 1998.
7
Абдурахимова Н.А, Эргашев Ф. Туркистонда чор мустамлака тузуми. – Тошкент: Академия, 2002.
8
Абдуллаев А.А. Амударё бўлимида сиёсий-маъмурий бошқарув ва суд-ҳуқуқ тизимидаги ўзгаришлар (1873
– 1924 йй.): тарих фан. бўйича фалс. док. (PhD) дис... – Тошкент: 2018.
9
Жуманиязов Д . Қ . Туркистон АССРдаги Амударё вилояти тарихи (1920-1924 йиллар ): тарих фанл . бўй .
фалс . д o кт . (PhD) дисс... – Тошкент, 2019.
4

1.1 XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida qoraqalpoqlar tarixining
manbashunosligi.
XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida qoraqalpoqlarning siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotining tarixi masalasi doimiy ravishda bir qator
tarixchi mutaxassislar tomonidan qiziqish bildirilgan bo‘lsa-da, ilmiy mavzu
sifatida tadqiqotchilar tomonidan kam o‘rganilgan mavzu hisoblanadi.
qoraqalpoqlarning bu davrdagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti doir
manbalar anchagina, shundan kelib chiqib bu manbalarni quyidagi to‘rt guruhga
bo‘lib o‘rganishni maqsadga muvofiq deb topdik.
Ular quyidagilar:  birinchi guruhga: Arxiv hujjatlari,  ikkinchi
guruhga: Turli hisobot, rasmiy amaldorlarning ma’ruza va bildirgilar,  uchinchi
guruhga: o‘lkani boshqarish to‘g‘risidagi Nizom va qoidalar; to‘plamlar va davriy
matbuot materiallari,  to‘rtinchi guruhga: Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi
davrida nashr etilgan asarlar, Birinchi guruh manbalariga O‘zbekiston Milliy arxivi
fondlarida saqlanayotgan hujjatlar tashkil etib, ularda ko‘proq Rossiya imperiyasi
mustamlakachiligi davridagi qoraqalpoqlar yashagan hudud Amudaryo
bo‘limining siyosiy–ma’muriy boshqaruv, ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga oid huquqiy-
meyoriy hujjatlar kiradi va ular mavzuni o‘rganishda muhim rol o‘ynadi.
Xususan, O‘zbekiston Milliy arxivining Turkiston general-gubernator
mahkamasi (I-1-fond), Sirdaryo viloyati boshqarmasi fondi – (I-17-fond),
Amudaryo bo‘limi boshlig‘i Devonxonasi – (I-907-fond), Turkiston Markaziy
ijroiya qo‘mitasi (R-17- fond), Turkiston ASSR Xalq Komissarlari Soveti (R-25-
fond) fondlarida Amudaryo bo‘limining siyosiy jarayonlar va ijtimoiy-iqtisodiy
munosabatlarini yorituvchi ma’lumotlarni olish mumkin. O‘zbekiston Milliy
arxivining Turkiston general-gubernatorligi Devonxonasi hujjatlari saqlanayotgan
I–1 fondida 12-ruyxat 1327-yig‘majild materiallarida 1874 yili 21-maydagi
Turkiston general gubernatori tomonidan tasdiqlangan vaqtinchalik rejaga asos
Amudaryo bo‘limi tashkil etilishi, general gubernatori tomonidan bo‘lim boshlig‘i
bo‘limga harbiylar rahbar etib tayinlanishi, Amudaryo bo‘limining hududi Buxoro
5

amirligi (Meshekli tabiiy chegarasi) dan to Orol dengiziga qadar yerlarni egallagan
edi. Shimoli-sharqda Sirdaryo viloyatining Perovsk va Kazalinsk (Qazali)
uyezdlari bilan; sharqda Sirdaryo viloyatining Chimkent uyezdi va Samarqand
viloyatining Jizzax uyezdi bilan; janub va sharqda Buxoro amirligining dashtli
hududlari bilan, janub va g‘arbda Amudaryo bo‘ylab Xiva xonligi hududlari bilan
chegaradosh ekanligi hamda 1874 yildan bo‘lim janubidagi Amudaryoning o‘ng
sohilida bunyod etilgan Petro-Aleksandrovsk shahri bo‘limning ma’muriy
markaziga aylantirilganligi to‘g‘risida ma’lumot olish mumkin 1
.
Shu bilan birga I–1 fondining hujjatlarida Amudaryo bo‘limidagi
boshqaruv tizimining joriy etilishi, qoraqalpoqlar va boshqa mahalliy aholi
vakillarining siyosiy, ma’muriy va ijtimoiy iqtisodiy munosabatlarda bo‘lim
boshlig‘i hamda adliya muassasalari bilan bog‘liq harakatlari haqidagi materiallar
uchraydi. Xususan, Turkiston general-gubernatorligi devonxonasi I–1 fondining
11-ro‘yxati, 293-yig‘majildida saqlanayotgan “Amudaryo okrugini boshqarish
to‘g‘risidagi muvaqqat Nizom”i ham o‘lkani boshqarishda muhim hujjat
hisoblangan 2
. Bu hujjat orqali ma’lum muddatda Amudaryo bo‘limida mustamlaka
ma’muriy tizimining faoliyatni huquqiy jihatdan tartibga solib olganligi haqida
bilib olishimiz mumkin. O‘zbekiston Milliy arxivining Turkiston Markaziy ijroiya
qo‘mitasi R-17- fondi 1-ro‘yxatdagi 871-yig‘majildi hujjatlarida yozilishicha,
1917-yil Rossiyadagi siyosiy jarayonlargacha Turkistondagi umumiy
sug‘oriladigan yerlar 2400000 desyatina(1 desyatina – 1,09 gektarga teng)ni
tashkil etdi. Bu Sirdaryo viloyatida – 575000 desyatinani, Farg‘onada 800000
desyatinani, Samarqandda 430000 desyatinani, Yettisuv viloyatida 36500
desyatinani, Kaspiyorti viloyatida 165000 desyatinani, Amudaryo bo‘limida 65000
desyatinani tashkil etgan bo‘lsa, 1917- yilga kelib Oktabr to‘ntarishi, fuqarolar
urushi, o‘lkadagi istiqlolchilik harakatlari, ayni paytda, mablag‘larning
yetishmasligi natijasida o‘lkada sug‘oriladigan yerlar 1180000 desyatinaga tushib
qoldi. Bu Sirdaryo viloyatida – 339000 desyatinani, Farg‘onada 292000
1
O‘zR MA, I-1-fond, 12-ruyxat, 1327-yig‘ma jild, 37-varaq.
2
O‘zMA, I-1-fond, 11-ro‘yxat, 293-yig‘majild, 25-varaq.
6

desyatinani, Samarqandda 205000 desyatinani, Yettisuv viloyatida 23800
desyatinani, Kaspiyorti viloyatida 79000 desyatinani, Amudaryo bo‘limida 36000
desyatinani tashkil etganligi haqida ma’lumotlar berib o‘tilgan.
O‘zbekiston Milliy arxivining R-25 fondida saqlanayotgan Turkiston ASSR
Xalq Komissarlari Soveti hujjatlari Amudaryo bo‘limida din masalalari va
Amudaryo bo‘limida taftish olib borgan komissiya materiallari, favqulodda
komissiyalar haqidagi ma’lumotlar keltirilgan. Mazkur arxiv hujjatlarida
qoraqalpoqlar yashagan hudud bo‘lgan Amudaryo bo‘limi (viloyati)ning bir qator
siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy sohaga tegishli ma’lumotlarni uchratish mumkin.
Shuningdek, sovet hokimyatining Turkistondagi “sotsializm nazariya”sini ilgari
suruvchi va uni insonlar ongiga singdiruvchi tadbirlar haqidagi hisobotlari
materiallarda m а vzuga oid ma’lumotlarni olish mumkin. Ikkinchi guruh
manbalarini qoraqalpoqlarning yashagan hududlarda ya’ni Amudaryo bo‘limiga
tegishli Rossiya imperiyasi vakillari tomonidan ochiq va yashirin, muntazam
ravishda o‘rganilib, taftish olib borilgan monitoring asosida tayyorlangan
hisobotlar materiallari tashkil etadi.
Shuningdek, XIX asr oxiri – XX asr boshlarida
Qoraqalpoqlarning siyosiy boshqaruv tizimida yuz bergan ijtimoiy-siyosiy voqea
va hodisalar haqida Rossiya imperiyasi podshosining maslahatchilari, harbiylar o‘z
hisobot hamda bildirgilarida fikr va mulohazalar yuritgan hujjatlar ham asosiy
manbalar qatoriga kiradi. Yuqoridagi mazkur guruhga oid manbalarda Rossiya
imperatorining maxsus topshirig‘iga binoan Turkiston general-gubernatorligi
vakillari, senatorlar, graflarning o‘lkada olib borgan izlanishlari va taftish natijalari
asosida chop etgan hisobotlarida, ma’ruzalarida xalqni siyosiy-ma’muriy, huquqiy
jihatdan boshqaruv, ijtimoiy va iqtisodiy ahvol to‘g‘risidagi fikr-mulohazalari
hamda ma’lumotlari o‘z aksini topgan. Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi
davrida aksariyat qoraqalpoqlarning yashagan hudud Amudaryo bo‘limini har
tomonlama o‘rganish uchun muntazam ravishda komissiyalar ham tashkil etgan.
Harbiy-statistik ahamiyatga ega ocherklar tayyorlanib, monitoring yuritilgan.
Jumladan, Turkiston general-gubernatori general-leytenant M.G.Chernyayevning
7

Rossiya imperatoriga yo‘llagan iltimosnomasiga ko‘ra, 1882-yil 20-oktabrdagi
imperatorning ko‘rsatmasiga binoan maxfiy maslahatchi F.K.Girs Turkiston
o‘lkasini, xususan, Amudaryo bo‘limini taftish qilganligi haqidagi hisobotlari
muhim rol o‘ynadi. Taftish natijalari hisobot tarzida tayyorlangan va yuqorisiga
“maxfiy” belgisi qo‘yilib, Rossiya podshosi va Turkiston general-gubernatorligiga
taqdim etilgan. F.K.Girs hisobotlarida Amudaryo bo‘limiga alohida
e’tibor qaratilganligi, unda bo‘limdagi iqtisodiy, ijtimoiy ahvol, o‘lkaning jug‘rofiy
joylashuvi, aholi soni, soliqlar, rus qonunchiligi asosidagi boshqaruv tartiblariga
oid ma’lumotlar keltirilganligi bilan e’tiborga loyiqdir. To‘rg‘ay viloyat
boshqarmasi katta maslahatchisi I.I.Kraft tadqiqotida Turkiston general-
gubernatorligi boshqaruv apparatiga Amudaryo bo‘limi boshlig‘i, Toshkent sud
palatasi prokurori a’zo sifatida kiritilganligi, viloyat sudi va viloyat prokurorining
xalq sudlariga nisbatan huquq va burchlari o‘rganilgan.
Xiva xonligiga oid ko‘plab ma’lumotlar tshplagan imperiya
harbiylari K.G.Girshfeld va A.S.Galkinlar ham o‘z harbiy-statistik ta’riflarida-
bayonnomalarida Amudaryo bo‘limi ma’muriy jihatdan ikki: Sho‘raxon va
Chimboy uchastkalariga bo‘linganligini, shu bilan birga uchaska boshliqlari
faoliyati va bu yerda yashovchi aholining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti haqida muhim
ma’lumotlar berilgan 1
. Rossiya imperiyasi Adliya vaziri N.Muravyovning “Adliya
vazirligining 1894-1904–yillardagi faoliyati haqida”gi ma’ruzalarida ham
o‘lkadagi sud-huquq tizimidagi ahvol, uni isloh qilish, sudda oila-nikoh
masalalarining yechilishi kabilarga ham e’tibor qaratilgan 2
.
General S.Duxovskoy esa, Turkistondagi islom dini masalalariga ahamiyat
bergan. Rossiya hukumati tomonidan Turkiston o‘lkasida 1908-1909-yillarda
imperiya senatining a’zosi, graf K.K.Palen boshchiligida taftish o‘tkazish uchun
komissiya tuzilib, Turkiston o‘lkasining tabiiy-geografik joylashuvi, joylarning
topografiyasi muhim ahamiyat kasb etganligi bois, bu komissiya o‘lkani har
tomonlama chuqurroq o‘rgandi. O‘lkadagi boshqaruv, ijtimoiy-iqtisodiy va
1
Галкиным. А.С. – Т.: Типография штаба Туркестанского военного округа, 1903. C. 214
2
Муравьёв Н. О деятельности Министерства юстиции за истекшее десятилетие. (1894–1904 гг.). – СПб.:
1904 . C. 59.
8

xo‘jalik hayoti turlari va xususiyatlariga qarab taftish komissiyasi anketa so‘rovlari
o‘tkazish uchun o‘lkaning hududi, xususan Amudaryo bo‘limi ham tanlab oldi.
K.K.Palen o‘zining bir qator hisobotlarida ma’muriy qurilishdan tortib, huquq-
tartibot sohasi, aholining tug‘ilishi, o‘lishi va tabiiy rivojlanishi haqidagi
ma’lumotlar, yer osti va yer usti boyliklari, yerdan foydalanish usullari, soliq
tizimi, Petro-Aleksandrovskda siyosiy ahvoli kabilar haqida tahliliy ma’lumotlar
tayyorlagan. Turkiston Bosh shtabidan polkovnik
V.Lobachevskiy Xivaning boshqaruv tizimi, unga tegishli hududlar haqida, aholi
soni, urug‘lar tarkibi, ob-havosi, o‘simlik dunyosigacha bo‘lgan ma’lumotlarni
bergan. Amudaryo bo‘limi, uning uchastkalari, rus sud tizimi, mahalliy sudlar
haqida yozishmalar bilan birga, Amudaryo hududining to‘liq xaritasini
tayyorlagan. Uchinchi guruh manbalariga: o‘lkani boshqarishga oid nizomlar va
qoidalar, hujjatlar to‘plamlar materiallari tashkil etib, Ushbu turkum tarkibini
Turkistonning, shu jumladan, Amudaryo bo‘limining siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy
hayoti oid muhim ma’lumotlar olish mumkin. Xususan, Turkistonda Rossiya
imperiyasi mustamlakachiligi davrida o‘lkani boshqarish tartiblari “Turkiston
viloyatini boshqarish to‘g‘risidagi muvaqqat Nizom” (1865 yil), “Yettisuv va
Sirdaryo viloyatlarini boshqarish to‘g‘risidagi qoidalar loyihasi”, “Yettisuv va
Sirdaryo viloyatlarini boshqarish to‘g‘risidagi Nizom” loyihasi, “Turkiston
o‘lkasini boshqarish to‘g‘risidagi Nizom”ning 1886, 1892, 1901, 1903, 1911, 1916
yillardagi nashrlarida va 1873 yil qabul qilingan “Amudaryo okrugini boshqarish
to‘g‘risidagi muvaqqat Nizom”larda o‘z aksini topdi. Ushbu
nizomlar tubdan o‘zgarmadi, ammo muntazam ravishda o‘zgartirilib,
qo‘shimchalar kiritilib, ayrim ma’muriy-siyosiy, sud-huquq tizimi va boshqa
sohalarga tegishli moddalarga aniqlik kiritilib, yildan yilga o‘lkani boshqarishning
shakl va usullari takomillashtirilib borildi. Jumladan, Rossiya imperiyasi
tomonidan O‘rta Osiyo xonliklari hududlarini bosib olinishining uchinchi
bosqichida, ya’ni 1873 yilda Xiva xonligini bosib olgandan keyin, Xiva xonligi va
Rossiya imperiyasi o‘rtasida tuzilgan Gandimiyon sulh shartnomasining 2-3
moddasiga ko‘ra, Amudaryoning o‘ng tomonidagi yerlar Rossiya imperiyasiga
9

to‘g‘ridan-to‘g‘ri bo‘ysundirildi. Ushbu hududda dastlab Amudaryo okrugi tashkil
etildi va u 1874 yil Amudaryo bo‘limiga aylantirildi. Ushbu shartnomaning
aksariyat moddalari xonlikning iqtisodiy jihatdan qaram qilish va unda Rossiya
savdosini rivojlanishi uchun sharoit yaratar edi.
1886 yilgi “Turkiston o‘lkasini boshqarish to‘g‘risidagi
Nizom”ga ko‘ra, Amudaryo bo‘limi Turkiston o‘lkasining Sirdaryo viloyati
tarkibiga kiritildi 1
. O‘rganilayotgan mavzuga oid manbalardan yana biri davriy
matbuot materiallarida ham mavzuga oid ma’lumotlar mavjud bo‘lib, bu manbalar
orqali ham o‘lkani ma’muriy jihatdan boshqarish, shuningdek, qoraqalpoqlarning
siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayoti oid muhim ma’lumotlar, o‘lkani boshqarishga
doir nizomlarga o‘zgartirishlar kiritilganligi, qoraqalpoqlar yashagan hududda
o‘ziga xos boshqaruv tizimi yaratilganligi haqida chop etilgan maqolalar, e’lon va
buyruqlar mavjudligi aniqlandi. Misol uchun, Turkistonda, Amudaryo bo‘limida
Rossiya imperiyasi bosqini davrida keng tarqalgan va yagona imperiya siyosati
targ‘ibotchisi hisoblangan rasmiy gazeta “ Туркестанские ведомости ”, Adliya
vazirligining jurnallaridan “ Журнал гражданского и уголовного права ” kabi
gazeta va jurnalda Amudaryo bo‘limining tashkil etilishi, ma’muriy boshqaruv,
ijtimoiy-iqtisodiy ahvoliga tegishli bo‘lgan, shuningdek, o‘lkada yuz berayotgan
barcha hodisa va voqealar haqida ma’lumotlar berilgan.
Shuningdek, mahalliy sudyalar faoliyati, aholi yashash sharoiti to‘g‘risidagi
ma’lumotlar yig‘ilib, gazetalarga ilova-to‘plam shaklida ham chop etilgan 2
.
To‘rtinchi guruhga kiruvchi manbalarni Turkiston o‘lkasini Rossiya imperiyasi
tomonidan bosib olgandan keyingi davrda nashr etilgan rus mualliflarining asarlari
bo‘lib, bu guruhga kiruvchi ishlar o‘rganilayotgan davrning ko‘plab qirralarini
ochib berishga ko‘maklashadi. Imperiya hukumati topshirig‘i bilan o‘lkada,
xususan Amudaryo bo‘limida ham mustamlaka hukmronlik siyosatini
mustahkamlash, uning tabiiy boyliklarini yanada ko‘proq o‘zlashtirish maqsadida
rus sayyohlari, geograflari, sharqshunos-tarixchilari hamda boshqa sohalar vakillari
1
Қўшанов. Б – Қорақалпоғистон тарихи. Нукус., 2011. B.67.
2
Абдуллаев А . А . Амударё бўлимида сиёсий - маъмурий бошқарув ва суд - ҳуқуқ тизимидаги ўзгаришлар (1873
– 1924 йй .): тарих фан . бўйича фалс . док . (PhD) дис... – Тошкент: 2018. B. 19.
10

tomonidan bir qator asarlar yozib qoldirilgan. Bunday asarlar qatoriga
S.V.Ponyatovskiy, V.I.Massalskiy, N.Dingelshtedt, A.I.Shaxnazarov, N.Shavrov,
N.N.Aleksandrov, A.V.Krivoshein va boshqalarning ishlarini kiritish mumkin. Bu
asarlar o‘lkadagi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni yoritgan bo‘lib, ular ko‘proq
o‘lkaning tabiiy va mehnat resurslarini o‘zlashtirish ehtiyoji yuzasidan yozilgan
ishlardir. Jumladan, Turkiston o‘lkasi xususan Amudaryo bo‘limida
paxtachilikning rivojlanishini o‘rgangan S.V.Ponyatovskiy “Turkiston qimmatli
qishloq xo‘jalik ekinlarini yetishtirish borasidagi imkoniyatlari jihatidan Shimoliy
Amerikaning paxta ekiladigan mintaqalariga nisbatan ham boyroq mamlakatdir”,
deb hisoblagan. So‘nggi yillarda tadqiqotchi A.A.Abdullayev
O‘zbekistonda prokuratura organlarining o‘rganib, Amudaryo bo‘limida siyosiy-
ma’muriy boshqaruv va sud-huquq tizimidagi o‘zgarishlar, xususan,
Qoraqalpog‘istonda sud organlarining paydo bo‘lishi tarixiy-huquqiy nuqtai
nazardan o‘rganilgan Umuman olganda, mustaqillik yillaridagi tadqiqotlarda XIX
asrning ikkinchi yarmi–XX asr boshlarida qoraqalpoqlarning siyosiy va ijtimoiy-
iqtisodiy hayotining ayrim jihatlari yoritilgan. Shunga qaramasdan mazkur asarlar
va tadqiqotlarda Amudaryo bo‘limining ma’muriy tuzilishi, boshqaruv tizimi,
ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti tarixi yaxlit holda tadqiq qilinmadi va shu
bois ushbu muammolar o‘zining to‘la yechimini topa olmadi.
1.2 Qoraqalpoqlarning XIX oxiri XX asr boshlarida siyosiy hayotidagi
o‘zgarishlar.
11

O‘rta Osiyo xonliklari hududlarini bosib olishga qaratilgan Rossiya
imperiyasining harbiy harakatlar oqibatida mag‘lubiyatga uchragan Xiva xoni
Muhammad Rahimxon II 1873-yilning 12-avgustida Rossiya imperiyasi nomidan
harakat qiluvchi general K.P.Kaufman bilan Xiva yonidagi Gandimiyon bog‘ida
sulh sharnomasini imzolaydi. Ushbu shartnoma 18 ta moddadan iborat bo‘lib,
uning 2-3-moddasiga asosan, Amudaryoning o‘ng tomonidagi yerlar Rossiya
imperiyasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bo‘ysundirildi 1
. Rossiya imperiyasi va Xiva xonligi
o‘rtasida tuzilgan Gandimiyon shartnomasiga asosan, Xiva xonligidan ajratilib
olingan Amudaryoning o‘ng sohilidagi hududda Amudaryo bo‘limi dastlab okrug
keyinchalik bo‘lim sifatida tashkil etiladi.
Turkiston general-gubernatori K.P.Kaufman tomonidan 1873-yil 26-
avgustda tayyorlandi. Nizomning 1-moddasida okrugning Rossiya imperiyasi
tarkibiga kiritilganligi qayd etildi. 2-moddasida uning hududi aniq belgilab berildi.
Okrug tarkibiga Qizilqum hududining bir qismi, Shimolda Bukan tepaliklari va
Sharqdagi Oqtao‘ tog‘lari vodiysigacha bo‘lgan qum chegaralarigacha bo‘lgan
joylar kiritildi. Sirdaryo viloyati va Okrugning chegarasini aniq belgilash Sirdaryo
viloyati harbiy gubernatori va Amudaryo okrugi boshlig‘ining o‘zaro ixtiyoriy
kelishuviga taqdim etildi. Amudaryo bo‘limi Xiva bilan chegaradosh bo‘lib, uning
G‘arbidagi Taldikkacha, Sirdaryo viloyati bilan esa – Buxoroning G‘ijduvon
shahridan Bishkak qudug‘i orqali, Ariston Bel-quduq va Ayak oralig‘idan Buxoro
chegaralarigacha bo‘lgan hududni egallagan 2
.
Shuningdek, Uroq, Darvoza, Balqashti, Taxtatao‘ va Qos-quduq
tepaliklaridan Perovskkacha bo‘lgan, Buxoro amirligi bilan esa, Amudaryoning
o‘ng sohilidagi Misheklidan Ariston Bel-qudug‘igacha bo‘lgan yerlar kirgan.
Uning sharqiy va janubiy chegaralari dengizgacha va uning yonidagi
irmoqlargacha bo‘lgan hudud belgilandi. Amudaryo bo‘limi geografik jihatdan
410-420 shimoliy kenglik, 250-350 sharqiy kenglikda joylashgan ushbu hudud
99391,2 kv. verst (1 verst – 1066,781 metrga teng) maydonga ega bo‘ldi.
1
Ҳайдаров. М – Ўзбекистонда совет давлати бошқаруви. Тошкент., «Абу матбуот-консалт». 2012. B . 164.
2
ухтаметов Т.Г. Амударьинский отдел. (Социально-экономическое и политическое значение для
Хорезмского оазиса) – Нукус: Каракалпакстан, 1977. С.54 .
12

Qolaversa, bu hududlar qadimiy sug‘orma dehqonchilik madaniyati rivojlangan va
ancha hosildor yerlar edi. Birgina Sho‘raxonning o‘zida bunday yerlar 46,5 ming
tanob (1-tanob – 0.4 gektarga teng)ni yoki 20,2 ming desyatinani tashkil qilar edi.
Tadqiqotchi D.Q. Jumaniyazov ma’lumotlariga
ko‘ra, 1874 yili 21-maydagi Turkiston general gubernatori tomonidan tasdiqlangan
“Amudaryo okrugini boshqarish to‘g‘risidagi muvaqqat Nizom”ga ko‘ra
Amudaryo bo‘limi tashkil etilib, Turkiston general-gubernatori tomonidan
bo‘limga harbiylar rahbar etib tayinlandi. Amudaryo bo‘limining hududi Buxoro
amirligi (Meshekli tabiiy chegarasi) dan to Orol dengiziga qadar yerlarni egallagan
edi. Shimoli-sharqda Sirdaryo viloyatining Perovsk va Kazalinsk (Qazali)
uyezdlari bilan; sharqda Sirdaryo viloyatining Chimkent uyezdi va Samarqand
viloyatining Jizzax uyezdi bilan; janub va sharqda Buxoro amirligining dashtli
hududlari bilan, janub va g‘arbda Amudaryo bo‘ylab Xiva xonligi hududlari bilan
chegaradosh edi. 1874-yildan bo‘lim janubidagi Amudaryoning o‘ng sohilida
bunyod etilgan Petro-Aleksandrovsk shahri bo‘limning ma’muriy markaziga
aylandi. 1886 yilgi “Turkiston o‘lkasini boshqarish to‘g‘risidagi Nizom”ga
muvofiq Amudaryo bo‘limi Turkiston o‘lkasining Sirdaryo viloyati tarkibiga
kiritildi. Amudaryo bo‘limi ma’muriy jihatdan 2 ta Sho‘raxon va Chimboy
uchaskalariga bo‘lingan. Amudaryo
bo‘limi Sho‘raxon va Chimboy uchastkalaridan iborat bo‘lib, ularni huquqi uyezd
boshliqlariga tenglashtirgan uchastka boshliqlari boshqardi. Sho‘raxon uchastkasi -
Sho‘raxon, To‘rtko‘l, Sariboy, Sheyx Abbos - Vali, Biy-Bozor, Mingbuloq, Tomdi
volostlaridan iborat 7 ta volostlikdan, Chimboy uchastkasi - Nukus, Chimboy,
Kegayli, Naupir, Ishim, Davqora, Ko‘kko‘l, Toldiq, Qo‘ng‘irotdan iborat 9
volostlikdan tashkil topdi. Volostlarni volost (bolis) boshqaruvchilari boshqargan
bo‘lsa, ovullarni ovul oqsoqollari boshqargan. Sho‘roxon uchastkasi 7 ta volostlik
31 jamoa xo‘jaligiga, Chimboy uchastkasidagi 12 volostlik 61 qishloq va ovul
jamoalariga bo‘lingan. Qoraqalpoqlar tarixini Xiva davlat arxivi ma’lumotlari
asosida o‘rgangan tadqiqotchi O.Jalilov ma’lumotlariga ko‘ra, Turkiston general-
gubernatorligi Sirdaryo viloyatiga qarashli Amudaryo bo‘limi 19 volostni o‘z
13

ichiga olgan Sho‘roxon va Chimboydan iborat ikki uchastkaga bo‘lingan:
Sho‘roxon uchastkasi: Sho‘roxon, To‘rtko‘l, Saribiy, Shayxabbos Vali, Biybozor,
Mingbuloq va Tomdi volostlaridan iborat. Chimboy uchastkasi: Nukus, Chimboy,
Kegayli, Ko‘ko‘zak, Bekyob, Navpar, Eshim, Dovqora, Qo‘kko‘l, Toldiq,
Qo‘ng‘irot, Jonibozor volostlaridan iborat bo‘lib, markazi Chimboy bo‘lgan.
Shuningdek, muallif qoraqalpoqlarning aholisi soniga ham to‘xtalib, XIX asrning
oxirida Xiva vohasida 19743 qoraqalpoq xo‘jaligi (aholisi 114459 kishi), shundan
Amudaryo bo‘limida 15744 xo‘jalik, (aholisi 94464 kishi), Xiva xonligida esa
3999 xo‘jalik (aholisi 19995 kishi) mavjud bo‘lgan. 1897 yilgi ro‘yxat bo‘yicha
Amudaryo bo‘limida qorqalpoqlarning soni 93215 kishini tashkil etgan 1
.
Turkiston o‘lkasida
1886-yilga kelib, Amudaryo bo‘limi hududi chegaralari yanada aniqlashtirilgan.
Sho‘raxon uchastkasi 6 ta bo‘lislikdan: Sho‘raxon, To‘rtko‘l, Shabboz, Biybozor,
Mingbuloq, Tamdidan va 24 ta qishloq jamoalaridan iborat bo‘lgan. Chimboy
uchastkasi hududi esa, asosan Nukus, Qo‘ng‘irot, Talliq, Nao‘pir, Chimboy,
Kegeyli, Ishim, Ko‘k-ko‘l va Dao‘qara bo‘lisliklaridan va 37 ta qishloq va ovul
jamoalaridan iborat bo‘lgan. Bo‘limining umumiy maydoni 75900 kv. verst, aholi
soni esa, 192312 kishi bo‘lgan. 1897-yilda olingan ro‘yxat ma’lumotlariga ko‘ra,
bo‘limda 194,5 ming kishi yashagan. Jumladan, qoraqalpoqlar – 47,9 % ni;
qozoqlar – 24,2%ni; o‘zbeklar – 17,7 % ni; boshqa turkiylar xalqlar – 7,1 % ni;
ruslar – 1,6 % ni tashkil etgan. XX asr boshi ya’ni 1908-yilda
kelib, bo‘limning etnik tarkibi keskin o‘zgargan. Agar 1873-yilda bu yerda asosan
qoraqalpoqlar, o‘zbeklar, qozoqlar va turkmanlar yashagan bo‘lsa, 1908-yilga
kelib, bu yerdagi aholi orasida qoraqalpoqlar 95.000 kishini, o‘zbeklar 55.000
kishini, qozoqlar 40.000 kishini, ota turkmanlari 16.000 kishini, sartlar 2.050
kishini, ruslar 5.526 kishini, arablar, forslar va tatarlar 551 kishini, polyaklar 51
kishini, armanlar 74 kishini, nemislar 8 kishini, nemis-menonitlar (sektantlar) 2
kishini, yahudiylar 13 kishini tashkil etgan. Jami ular 214.275 kishi bo‘lgan.
1
Жалилов О . XIX-XX бошларидаги қорақалпоқ тарихидан ( Хива давоат ҳужжатлари асосида ). – Тошкент :
Фан , 1986. B.16.
14

Amudaryo bo‘limida asosan qoraqalpoqlar, ulardan keyingi o‘rinlarda qozoqlar,
o‘zbeklar, qirg‘izlar va kam sonli boshqa millat vakillari yashagan.
XIX asrning ikkichi yarmida, bu
hududdagi turkmanlar va o‘zbeklar o‘troq, qoraqalpoqlar va qozoqlar yarim
ko‘chmanchi holatda yashagan. Aholisi asosan chorvachilik va dehqonchilik bilan
shug‘ullangan. O‘troq aholi Sho‘raxon uchastkasida yashagan, yarim ko‘chmanchi
aholi esa, Chimboy uchastkasi hududlarida istiqomat qilgan. Rossiya imperiyasi
tomonidan asosan qoraqalpoqlar yashaydigan hududlar hisoblangan Amudaryo
okrugida “Amudaryo okrugini boshqarish to‘g‘risidagi muvaqqat Nizom”ning 3-5-
moddalariga binoan, Turkiston o‘lkasini boshqarishdagi barcha lavozimlarni
harbiy yoki fuqarolik darajasidagi odamlar egalladi. Shu bilan birga, Turkistonning
harbiy general-gubernatori va Amudaryo okrugining boshlig‘i lavozimini faqat
harbiylar egallashi shartligi ham alohida ta’kidlandi va amalga oshirildi. Amudaryo
okrugining boshlig‘i bir vaqtning o‘zida okrugda joylashgan armiyaning ham
otryad boshlig‘i hisoblandi. Okrug boshlig‘i aholiga nisbatan harbiy gubernatorga
berilgan barcha huquqlardan foydalandi, armiyaga qo‘mondonlik qildi, aholi va
armiya bilan o‘z devonxonasi orqali muloqot qildi. Okrug ikki uchastkadan –
Sho‘raxon va Chimboydan iborat bo‘lib, ular okrug boshlig‘i yordamchilari
tomonidan boshqarildi. Okrug boshlig‘i yordamchilari uyezd boshlig‘i
huquqlaridan foydalandi. Ilk vaqtlarda ikkala
yordamchilar ham Okrugning ma’muriy markazi Petro-Aleksandrovskda faoliyat
yuritdi, keyinchalik ularni bo‘limlarga joylashtirish yoki markazda qoldirish Okrug
boshlig‘i ixtiyorida bo‘ldi. Shuningdek, dastlabki vaqtlari aholini boshqarish
mahalliy aholi tomonidan o‘rnatilgan tartiblar asosida olib borildi, shu bilan birga,
sud tizimi, majburiy pul yig‘ishlar va soliqlar o‘zgarishsiz qoldirilishi qayd etilgan
bo‘lsa ham, “Turkiston o‘lkasini boshqarish to‘g‘risidagi Nizom”ga muvofiq
ravishda, qoidalar asta-sekin o‘zgartirilib ham borildi. Shunday qilib,
imperiya hukumati tomonidan Xiva xonligidan tortib olingan Amudaryoning o‘ng
sohilida tashkil etilgan bo‘limda o‘ziga xos mustamlaka boshqaruv tizimi
yaratilgan. Amudaryo bo‘limi ma’muriy tuzilishi va undagi mustamlaka tizim
15

Turkiston general-gubernatorligi tomonidan qonunlashtirilib borilgan, ularning
barcha harakatlari o‘lka xalqini zabt etish, uning yer osti va yer usti boyliklaridan,
mehnat resurslaridan foydalanishni nazarda tutgan hamda bunga mahalliy aholini
bosim ostida ushlab turish evaziga erishilgan. Shuningdek, 1873- yildan 1917-
yillar oralig‘ida Rossiya imperiyasi tarkibida bo‘lgan Amudaryo bo‘limi hududi
harbiylar tomonidan boshqarilgan hudud bo‘lib, mustamlakachi hokimiyat
boshqaruv tomonidan bir qancha o‘zgarish, yangilanishlar bo‘lganligi mahalliy
aholiga nisbatan mustamlaka zulm davom etdi. Amudaryo bo‘limi Rossiya
imperiyasining mahsulot yetkazib beruvchi bazasiga aylanib qoldi.
II – BOB. Qoraqalpoqlar ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotining ahvoli.
2.1 Qoraqalpoqlarning ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi o‘zgarishlar.
16

Asrlar davomida qoraqalpoqlarda yarim ko‘chmanchi xalq edi. Bu haqida
ko‘plab arxeologik va tarixiy ma’lumotlar qoraqalpoq xo‘jaligi chorvachilikni
dehqonchilik va baliq ovlash bilan qo‘shib olib borgan kompleks tipdagi xo‘jalik
ekanligidan dalolat beradi. Sug‘oriladigan va lalmi yerlaridan foydalanishga
asoslangan dehqonchilik qoraqalpoqlarda qadimdan mavjud bo‘lgan. Dehqonchilik
qoraqalpoq xo‘jaligining yetakchi tarmog‘i edi. Ular bug‘doy tariq, arpa ekib,
yerlarni qo‘l, ho‘kiz bilan haydar edilar. Shu bilan birga, g‘alla hosilni faqat o‘z
ehtiyojlarini qondirish uchungina yetishtirib qolmay, balki ayirboshlash va sotish
uchun ham yetishtirar edilar.
XIX asrning ikkichi yarmida qoraqalpoqlar ijtimoiy-iqtisodiy hayoti juda
og‘ir ahvolga kelib qolgan edi. Bunga bir necha omillar sabab bo‘lib, ulardan biri
o‘troq hayot kechiradigan qoraqlpoqlar iqtisodiy hayotining asosiy doramad
sohalaridan biri bo‘lgan qishloq xo‘jaligi, ayniqsa sug‘orma dehqonchilik qoloq va
og‘ir ahvolda edi. Bunga sabab, ularning hali ham qadimgi va o‘rta asrlardan
kelayotgan yog‘och omoch, ketmon, belkurak, o‘roq, arava kabilar
dehqonchilikning asosiy mehnat qurollari edi. Aholining aksariyat qismi bo‘lgan
kambag‘al dehqonlarning 90 foizida bunday qurollar ham yo‘q edi. Shuningdek,
yerga ishlov berishda qoramollar va boshqa hayvonlar kuchidan foydalanish
zarurati katta bo‘lgan. Ammo, Amudaryo bo‘limida barcha qoramollarning faqat
1/3 qismigina kambag‘al dehqonlarga tegishli bo‘lib, buning ham aksariyat qismi
qo‘y va echkilar edi 1
. Qoraqalpoq xalqi Xorazm vohasiga ko‘chib kelganidan
keyin ham o‘zi joylashgan hosilsiz quruq va botqoqlik yerlarni quritib, sug‘orish
kanallari o‘tkazib, to‘g‘onlar va boshqa suv inshootlari qurib, qiyinchilik, katta
muhtojlik bilan yangi yerlarni o‘zlashtirdi.
Dehqonchilik qoraqalpoq xo‘jaligining asosiy tarmog‘i sifatida rivojlandi.
Bu davrda Qalliko‘l, Qo‘shqanottov va Kegeylidan iborat uchta dehqonchilik
ravnaq topgan vohalarni yuzaga kelgan. Kalliko‘l vohasi Amudaryoning chap
qirg‘og‘ida Lavzon, Chonlibosuv, Shumonay, Qiyotjorg‘on kanallarining quyida
1
Жалилов О . XIX-XX бошларидаги қорақалпоқ тарихидан ( Хива давоат ҳужжатлари асосида ). – Тошкент :
Фан , 1986. B.17.
17

tashkil topgan. XIX asrning oxirlarida Kegeyli vohasi Shimoliy Xorazmdagi yirik
dehqonchilik tumuni bo‘lib qolgan.
Qoraqalpoq dehqonlarini yerni haydash uchun kuchli texnikalari omoch va
qoramollarning bo‘lmagani uchun yerni belkurak va ketmon bilan shudgor qilishga
majbur bo‘lgan. Bunday holat dehqonlarning yerga o‘z vaqtida ishlov
berolmasligiga va urug‘ning kech ekilishiga hamda hosilning unumdorligining
pasayib ketishiga olib kelgan. Natijada, mahalliy aholi dehqonchilik qilish uchun
yer, mehnat qurollari va texnikalarini ijaraga olib ishlatishiga majbur bo‘lgan. Ijara
to‘lovlarining miqdori ko‘payishi dehqonlarning ijtimoiy ahvolini og‘ir holatga
keltirib qo‘ygan. Qoraqalpoq dehqonchilikda bu davrda odatda, yerga “dehqonlar”
va “sheriklar”, “ijarachi” va “yarimchi”lar tomonidan ishlov berilgan. Yer egasi
bilan ijara shartnomalari tuzilgan. Ular ish haqida og‘zaki (o‘zaro ishonch, lafz
asosida) kelishilgan yoki yozma turda rasmiylashtirilgan. Ammo qarz olgan
odamning o‘zi yoki oila a’zolarining vakillari qarz bergan odamning uyida va
yerida, to qarzini qaytarguncha ishlab berishi shart bo‘lgan. Bunday kelishuvlar
xalq sudyalari orqali ham (1893-yil) rasmiylashtirilgan. Shu bilan birga bu davrda,
qoraqalpoqlarning ijtimoiy ahvolini og‘irlashtiradigan omillardan biri, ular
yashaydigan hudud ya’ni Amudaryo bo‘limida sug‘orma dehqonchilik qilish uchun
yaroqli yerlarning kamligi va suv manbasi yetishmaganligida ham ko‘rish mumkin.
Bu haqida tadqiqotchi A.Abdullayev o‘z izlanishlarida Amudaryo bo‘limi
hududining 70 foizdan ko‘proq qismi suvsiz qumli cho‘ldan iborat bo‘lib,
Amudaryoga yaqin joylar va uning Orol dengiziga quyilish joylariga yaqin
orolchalar bug‘doy ekish uchun qulay hududlar bo‘lgan deb ta’kidlab o‘tadi 1
. XIX
asrda ikkinchi yarmida qoraqalpoqlar yashagan hudud Amudaryo bo‘limi yer
egaligining uch turi mavjud bo‘lib, ular: podshohlik (davlat) yerlari, mulk yerlar va
vaqf yerlaridan iborat bo‘lgan. Qoraqalpoqlar yashagan hududini sug‘orish
tizimida asosiy suv manbasini Amudaryodan chiqarilgan ko‘p sonli kanallar va
ariqlar tashkil etgan. Ular bu davrda juda yomon holatda bo‘lgan. Kanallar va yirik
1
Абдуллаев А . А . Қорақалпоғистонда сиёсий маъмурий бошқарув , суд ва прокуратура тизими тарихидан
очерклар (XIX асрнинг иккичи ярмида – ХХ аср биринчи чораги ). – Нукус . Qaraqalpaqstan, 2017. B. 57 .
18

ariqlardagi suvning miqdori shox-shabba, xoda va boshqa tabiiy materiallardan
foydalangan holda barpo etilgan sodda qurilmalari orqali boshqarilgan. Tabiiyki,
bu suv inshootlarini tez-tez ta’mirlab turishga to‘g‘ri kelgan. Bu majburiyat ham
kambag‘al dehqonlar zimmasida bo‘lgan.
Amudaryo bo‘limida hosilning qanday darajada bo‘lishi Amudaryo
suvining ko‘payish darajasi va daryo o‘zanining o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lgan.
Daryoda suv kam bo‘lgan yillarda Amudaryoning quyi qismidagi sug‘oriladigan
yerlarda suv tanqisligi sezilgan. Ammo Amudaryo suvining ko‘payib ketishi ham,
Amudaryo bo‘limi hududidagi yerlar uchun halokatli edi. Amudaryo suvi ko‘p
hollarda gidrotexnik inshootlar, kanallarning boshlarini, chegaralovchi to‘g‘onlarni
buzib yuborgan. Suv ko‘p hollarda cho‘l va botqoqliklardan katta mehnat bilan
o‘zlashtirilgan yerlarni bosib ketar va bu halokat va ochlik xavfini tug‘dirar edi.
XIX asrning oxiriga kelib, Amudaryo bo‘limi Rossiya imperiyasi hukmronligi
o‘rnatilgach, ushbu hududda sug‘orma dehqonchilik ikkita asosiy sug‘orish
kanallari tizimiga asoslanar edi. Sharqda bu tizim Kuanish-jarmaga birlashgan
bo‘lsa, g‘arbda esa, Qo‘ng‘irotdaryo (Biyob) Taldiq va Ulkandaryodan iborat
bo‘lgan. O‘ng sohildagi eng katta kanal bu Kegayli bo‘lib, Kuanish-jarmadan
boshlanadi. Kegeyli 300 ga yaqin katta ariqlarni suv bilan ta’minlar edi.
Ular o‘ng sohilda 175 ta, chap sohilda 125 tani tashkil etib, Amudaryoning quyi
oqimidagi barcha qayta ishlanib dehqonchilik qilinadigan yerlarni sug‘organ.
Lekin ko‘pchilik ariqlarning texnik holati yaxshi bo‘lmagan. Bu ariqlarni
ta’mirlash va loyqadan tozalash ishlari shu yerlarda dehqonchilik qiladigan
dehqonlarning gardanida bo‘lgan. Bu davrda Amudaryo bo‘limi aholisining asosiy
ekini yaxshi daromad keltirgani uchun paxta bo‘lib qolaverdi. Umumrossiya
bozorining paxtaga bo‘lgan talabini hisobga olgan Rossiya imperiyasining
mustamlakachi hukumati XIX asr oxiriga kelib, bo‘limda g‘o‘za ekiladigan
maydonlarning kengayishi uchun qator choralar ko‘rdi. 1898 yilda paxta ekin
maydonlari 3 ming desyatina bo‘lgan bo‘lsa, 1915-1916 yillarda bu maydonlar 10
ming desyatinaga ko‘paydi. XIX asrning oxirida Amudaryo bulimida ham Rossiya
imperiyasi iqtisodiy rivojlanishining umumiy yo‘liga tortila boshlandi. Biroq
19

iqtisodiy jihatdan qaraganda, Amudaryo bo‘limi Turkiston o‘lkasining boshqa
viloyatlariga nisbatan juda qaloq bo‘lgan. Shunga qaramay, Amudaryo bo‘limida
1895-yilda 296 000 pud (1 pud – taxminan 16,38 kg teng), 1898-yilda esa 411 080
pud paxta hosili olingan. Bo‘limda paxtaning yalpi hosili 1912-yilda 600 ming
pudga, 1913-yilda esa, 943 ming 622 pudga yetgan. Qoraqalpoqlar qishloq
xo‘jaligi tarixini yoritgan olim K.Saribayev tadqiqotlariga ko‘ra, qoraqalpoqlarning
payta yetishtirish va uning mustamlaka hukumati o‘z manfaati yo‘lidagi
rivojlantirishi oid ma’lumotlarida 1899-yilda Amudaryo bo‘limidan Rossiyaga 120
ming pud paxta olib chiqilgan bo‘lsa, 1906- yilga kelib bu miqdor 464 ming
pudgacha, 1911-yilda esa 665 ming pudgacha ortganligini keltirib o‘tgan.
Qoraqalpoqlar qishloq xo‘jaligida paxtadan tashqari, bo‘limda yetishtiriladigan
beda ham muhim tovar ahamiyatiga ega edi. Ayniqsa, Chimboy uchastkasida uni
ekishga katta e’tibor qaratilib, 1907-1908 yillarda bo‘limdan tashqariga 50 ming
pud, 1913-1914-yillarda esa 200 ming pud yuqori sifatli beda urug‘i olib chiqib
ketildi. Ular asosan, Germaniya, AQSH va Argentinaga yetkazib berilgan.
Rossiya imperiyasi hukumatining Turkiston
o‘lkasi, xususan qoraqalpoqlar yashadigan Amudaryo bo‘limida qishloq xo‘jaligi
jonlanib ketganligi va XX asrning boshida paxta va beda yetishtirish har holda
yaxshi yo‘lga qo‘yilganligi qishloq xo‘jalik xom ashyosini dastlabki ishlab
beradigan sanoat korxonalari paydo bo‘lishiga olib keldi. Ayniqsa, bo‘limda
paxtachilikning rivojlanishi natijasida, bo‘limning bir necha hududlarida paxta
tozalash korxonalari ham paydo bo‘ldi. Masalan, 1880-yilda Amudaryo bo‘limi
markazi bo‘lgan Petro-Aleksandrovsk shahrida birgina paxta tozalash korxona
bo‘lgan bo‘lsa, Xo‘jayli va boshqa shaharlarda 1907-yilda ular 18 taga, 1913-
1914-yillarda esa 24 tagacha ko‘paydi. Bu korxonalarining har birida o‘rtacha 14
kishi mehnat qilgan. Bundan tashqari, 1907 yilga kelib, bo‘limda 135 ta moyjuvoz,
84 ta un tegirmoni, 2 ta namatchilik, 12 ta bo‘yoqchilik, 7 ta telpakdo‘zlik, 38 ta
duradgorlik, 14 ta aravasozlik muassasalari, shuningdek, 32 ta cho‘yan quyish va
boshqa ustaxonalar bor edi. Bo‘limda mehnat qilayotgan hunarmandlar, ustalar va
20

ishchilarning umumiy soni 2100 kishigacha yetgan 1
. Shunga qaramay, 1917-yilga
qadar hunarmandchilik korxonalari qoraqalpoqlar ichki bozori ehtiyojlarini
qondirishda asosiy mavqeni egallab qolgan. Amudaryo bo‘limidagi yerlarda 1913-
yilda xonaki kasblar va hunarmandchilik bilan shug‘ullanuvchi kishilar 25 mingga
yaqin edi (butun aholining 12,6 foizi). Aholining qolgan qismi dehqonchilik va
chorvachilik bilan uzviy bog‘langan edi.
Hunarmandlar hammasi bo‘lib bir yarim ming kishini tashkil etardi.
Bular iste’molchining buyurtmasi bilan poyabzal, kiyim-kechak tikib berar,
metallarni bo‘yab berar, temirchilik, zargarlik, duradgorlik va boshqa shu kabi
ishlar bilan shug‘ullanar edi. Bularning mayda korxonalarida mehnatga natura
bilan don, chorva, mahsulotning bir qismi bilan haq to‘lash birinchi o‘rinda
turargan. Qoraqalpoqlar iqtisodiy tarmog‘ining yana bir tarmog‘i baliqchilik
bo‘lib, baliq ovlash tarmog‘i ancha keng tarqalgan. XIX asr oxirida bu soha savdo
ahamiyatini kasb etdi. Baliq ovlash sanoati aholining qoraqalpoq, qozoq va urallik
kazaklar qismining asosiy mashg‘uloti bo‘lib qoldi. 1876-yildayoq aka-uka
Vanyushinlar baliq sotib olish korxonasini tashkil etib, ular baliqlarning ilk
namunasini Rossiyaga jo‘natishdi. XIX asr oxiriga kelib, Nukus yaqinidagi Ko‘k
qishlog‘ida 10 ta rus baliqchilik sanoati vakillari o‘z oilalari bilan yashagan.
Ularning qo‘l ostida 60 tagacha urallik kazaklar va 200-400 tagacha baliq ovlovchi
qoraqalpoqlardan iborat yollanma ishchilar mehnat qilishgan.
XIX asr oxirida butun Orol dengizidagi baliqchilik
sanoati Orenburglik yirik savdogar – Makeyev qo‘lida jamlangan edi. Undan
tashqari, aka-uka Gorshkovlar, Kirilinlar va Jandibekov ham baliq sotib olib, baliq
savdosi bilan shug‘ullangan. Baliq mahsulotlari avval Qozaliga, u yerdan
Rossiyaning markaziy shaharlariga yuborilgan. 1916-yilning 1-yanvar holati
bo‘yicha 2314 aholisi bo‘lgan Petro-Aleksandrovsk shahrida shundan, 1976 tasi
ruslar, 639 tasi mahalliy millat vakillari yashagan shaharda 52 ta sanoat, savdo va
hunarmandchilik korxonalarining 23 tasi rus millatiga, 29 tasi mahalliy millat
vakillari hisobiga to‘g‘ri kelgan. Masalan, Chimboy uchastkasidan bo‘lgan
1
Ўзбекистон ССР тарихи / И.М.Мўминов таҳрири остида. – Тошкент: Фан, 1971. Т. II. B. 147 .
21

Ubaydulla Kamalov, Shinikul Xallekov, Xalmurat Xojamberdiyev, SHo‘raxon
uchastkasidan bo‘lgan R.Magzulov, B.Allakulov, S.Aminov, K.Saliyev,
A.Raimkulov kabi mahalliy savdogarlar markaziy Rossiyadagi savdogarlar bilan
yaqin aloqada bo‘lishgan. Shuningdek,
Rossiya imperiyasi mustamlaka tizimining bu hududda o‘rnatilishi bir tomondan,
qoraqalpoqlar ko‘p yashaydigan bo‘lim rus qonunlariga va rus ma’muriyatiga
hurmatni iqtisodiy qaramlik siyosatini o‘z manfaati yo‘lida yurgizgan bo‘lsa,
ikkinchi tomondan ularni tobelikda ushlab turgan. Amudaryo bo‘limida sonoat
korxonalarining kirib kelishi va ularning faoliyatini faollashuvi hamda sonining
tobora oshib borishi mahalliy aholini mustamlaka imperiya hukumatiga
qaramligini ko‘ytirgan.
2.2. XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlarida Qoraqalpoqlarning madaniy
hayot va uning o‘ziga xos xususiyatlari.
22

Turkiston o‘lkasi barcha hududlarida, xususan, qoraqalpoqlar yashaydigan
hududlarda ham mavjud musulmon ta’lim muassasalarida diniy bilimlar bilan
birga qisman dunyoviy fanlar ham o‘qitilgan. Ta’kidlash joizki, ko‘plab mavzuga
oid adabiyotlarda musulmon maktab va madrasalarida yagona tizim asosida
shakllangan o‘quv dasturlari mavjud bo‘lmaganligi haqida ma’lumotlarni
uchratamiz. Biroq aynan o‘sha adabiyotlarning ma’lumotlari o‘zaro
solishtirilganda o‘troq aholi – o‘zbeklar, tojiklar va ko‘chmanchi qirg‘iz, turkman,
qoraqalpoq xalqlari orasida mavjud bo‘lgan maktablar ta’lim dasturlari ko‘p
hollarda bir-birini takrorlashlari, mos kelishi ham qayd qilingan 1
.
XIX asrning ikkichi yarmida qoraqalpoqlar
madaniy hayoti hayoti ta’lim tizimi o‘ziga xos o‘rin tutgan. Qoraqalpoq yoshlari
Buxoro va Xiva shaharlarida o‘qigan. Qoraqalpoqlar yurtida XIX asr boshlarida
318 ta maktab, Qorakum Eshon, Kalila oxun, Egambergan oxun, Oyibet eshon
kabi oxundlar Eshonkal’a va boshqa mavzelarda madrasalarda faoliyat yuritgan.
1893-yilda Amudaryo bo‘limi hududida 7801 o‘quvchilik 878 ta maktab va 240
talabali 4 ta madrasa bo‘lsa, 1907-yilda bo‘lim hududida 10767 o‘quvchiga
mo‘ljallangan 990 maktab mavjud edi. Bu paytda Amudaryo bo‘lmida 58 ta
madrasa faoliyat yuritgan. Amudaryo bo‘limi shimolidagi Qoraqum eshon
madrasasi bo‘limning asosiy ma’naviy va madaniy markaz bo‘lib, u yerda
qoraqalpoq, o‘zbek, qozoq, turkman va boshqa xalqlarning farzandlari ta’lim
olishardi. Boshqa bir yirik diniy o‘quv muassasasi “Tas medrese” (“Tosh
madrasa”) bo‘lib, u Amudaryo qirg‘og‘ida, Chilpiq tepaligi yaqinda joylashgan
edi. Bu madrasa mang‘it hokimi Xoja Niyozbiy mablag‘iga XIX asrda qurilgan
bo‘lib, xalq unga “Tosh madrasa” nomini bergan edi.
Rossiya imperiyasi hukumati tomonidan Turkiston o‘lkasi o‘quv ishlari bosh
boshqarmasi huzuridagi vasiylik qo‘mitasi mavjud bo‘lib, uning tarkibi bosh
inspektor boshchiligida o‘rta va quyi o‘quv muassasalari rahbarlaridan iborat
bo‘lgan. Qo‘mita yig‘ilishlari doimiylik xususiyatiga ega bo‘lmay umumiy o‘quv
jarayoniga tegishli masalalarni muhokama etish uchungina chaqirilgan. Qo‘mitada
1
Қодиров Н . Туркистон ўлкасидаги рус таълим муассасалари тарихи (1867-1917 йй .) – Тошкент : 2014. B.39.
23

muhokama qilinadigan o‘lka o‘rta va quyi o‘quv muassasalari o‘quvchilarining
umumiy axloqini kuzatish bo‘yicha choralar, u yoki bu fanlarni o‘qitish uslub va
usullarining samaradorligi kabi masalalar Xalq maorifi vazirligi yoki general-
gubernator muhokamasiga taqdim etilgan. O‘lkada ta’lim ishlarini tashkil etish va
boshqarish uchun viloyat va rayon inspeksiyalari rahbarligiga sharqshunos va
malakali pedagog A.L.Kun, N.P.Ostroumov, V.P.Nalivkin kabi mutaxassislar jalb
qilingan edi. Ular yordamida, o‘lkada rus ta’lim tizimini rivojlantirish va amaliy
natijalarga erishish ko‘zlangan edi.
Turkiston o‘lkasidagi, xususan Amudaryo bo‘limida ham o‘quv
inspeksiyalari rayonlarga ajratilib, har biriga xalq bilim yurtlari inspektorlari
tayinlangan. Jumladan 1876-yil 29-oktabrdan Sankt-Peterburg universiteti Sharq
fakultetini tamomlagan Dmitriy Vasilevich Gorodetskiy; Xo‘jand uyezdisiz
Sirdaryo viloyati va Amudaryo bo‘limini o‘zida birlashtirgan rayonga inspektor
etib tayinlangan edi. Kaspiyorti viloyatidagi barcha rus va mahalliy bilim yurtlarini
ham xalq bilim yurtlari inspektori boshqargan. O‘lkadagi rayon inspektorlariga
barcha boshlang‘ich o‘quv muassasalaridagi o‘quv ishlarini boshqarish
topshirilgan: xalq bilim yurtlarida o‘quv ishlari borishini nazorat qilib, o‘qitish
usul va uslublari xususidagi mulohazalari bilan o‘quvchilarning o‘zlashtirishlarini
yaxshilashga erishishlari; o‘qitishning to‘g‘ri olib borilishini nazorat qilishlari, aks
holda, yuzaga kelgan holatlarni bartaraf etish choralarini ko‘rishlari kerak edi.
1874-yili Petro-Aleksandrovskda boshlang‘ich bir sinfli rus maktabi
faoliyat boshladi. 1878-yilga kelib, u yetti sinfli shahar uchilishesiga aylantirildi.
Unda 27 o‘quvchi bilim olib 12 tasi rus, 9 tasi qozoq, 3 tasi sart, 1 tasi yahudiy, 1
tasi qoraqalpoq, 1 tasi tatar millatiga mansub edi. Uchilishe rahbari Aleksandr
Fermadin barcha fanlardan, Iyeromax Qudojoy nizomlardan va gimnastikadan,
qo‘shiqdan N.Sozontov dars bergan. Uchilishe kutubxonasida 1884-yilning 1
yanvar holatida jami bahosi 249 rub 81 tiyinni tashkil etgan 1006 tom, 146 kitob
bor edi. Shuningdek imperiya hukumati vakillari tomonidan 1880-yilda mahalliy
millatlarning bolalarini jalb qilish maqsadida yuqorida aytib o‘tilgan uchilishelar
qoshida internat, 1885-yilning 1-avgustida bu yerda bir sinflik xotin-qizlar
24

uchilishesini ochishga ruxsat berildi. 1890-yilga kelib, Amudaryo bo‘limining
Sho‘raxon va Chimboy uchaskalarida rus-tuzem maktablari paydo bo‘ldi. 1907-
yilning 7-martida Amudaryo bo‘limi birinshi boshlig‘i polkovnik Nikolay
Aleksandrovich Ivanov (1842-1904-yillar) hurmatiga Petro-Aleksandrovskda
shahar kutubxonasi tashkil etiladi. Kutubxonaga 41 kishi a’zo bo‘lib, ular orasida
Lidiya Ivanovna va Xiva xoni Said Asfandiyor xon “faxriy a’zolar” safida qabul
qilingan 1
. Petro-Aleksandrovsk shahrida dastlabki yangi
usuldagi jadid maktabi ochilib, unda millati tatar bo‘lgan Xafiz Yanbulatov
muallimlik qildi. Bunday yangi uslub maktablari 1907-yilga kelib, Xo‘jayli va
Qo‘ng‘irotda ham ochilib, bu paytda Qo‘ng‘irotda Zaki Sharipov, Xo‘jaylida
Kismatulla o‘qituvchilik qilgan. Musiqa va qo‘shiqchilik. Qoraqalpoqlar o‘z to‘y-
ma’rakalarini qo‘shiqsiz, dostonlarsiz, tarixiy hangomalarsiz o‘tkazmaydilar.
Ularning xalq og‘zaki ijodi juda boy. Qoraqalpoq folklor namunalari 20
jildligining nashr etilgani fikrimizning dalilidir. Ular o‘z so‘z ustalari bo‘lgan
chechanlarni, jirov-baxshilarini qattiq sevadi. El oqsoqollari, rahbarlari yonidan
qissaxonlar arimagan. O‘zbeklarning afandisi bo‘lsa, ularning Umirbek laqqisi bor.
Qoraqalpoqlarning qahramonlik dostonlari qadimdan ma’lum. Ulardan “Qirqqiz”,
“Alpomish”, “Kublan”, “Mast-podsho”, “Yedigey” dostonlarida qoraqalpoqlarning
voqealarga boy tarixi kuylanadi. “Yedigey” dostonida Amir Temur, To‘xtamish
bilan bog‘lik voqealar bayon etilsa, “Qirqqiz”da qoraqalpoq xalqining XVIII asrda
Jung‘or qalmoqlariga qarshi ozodlik kurashi, Xorazm xalqining Eron shohi
Nodirshohga qarshi kurashi o‘z badiiy ifodasini topgan. Qoraqalpoqlarning xalq
qo‘shiqlarida el yo‘lboshchilari, qahramonlari Maman botir, Esangeldi maxram,
Oydustbiy, Ernazar biylar ulug‘lanadi. Qozoq ma’rifatparvar
olimi Cho‘qon Valixonovning “Qoraqalpoqlar sahrodagi birinchi shoir ham
qo‘shiqchilar, shundan keyin qirgizlar ham turkmanlar”, degan so‘zlari bejiz
aytilmagan. Qoraqalpoq adabiyoti. XIX asr ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida
qoraqalpoq adabiyotida she’riyat yetakchilik qildi. I.Fozilov, N.Dovqorayev,
1
Жуманиязов Д . Қ . Туркистон АССРдаги Амударё вилояти тарихи (1920-1924 йиллар ): тарих фанл . бўй .
фалс . д o кт . (PhD) дисс... – Тошкент, 2019. B. 23 .
25

A.Begimov, J.Aymurzayev, D.Nazberganov, M.Daribayev, A.Shomuratov,
S.Qurbonniyozov va boshqalarning ijodida madaniyat va ma’rifat, ta’lim, mehnat,
tabiat, xalqlar do‘stligi, ayollar tengligi va boshqa umuminsoniy masalalar asosiy
mavzulardan bo‘ldi. Ajiniyoz Kasibay o‘g‘li
(taxallusi Zevar, 1811-1878-yillar) ham qoraqalpoq xalqining mashhur shoirlaridan
biridir. Ajiniyoz she’rlarida vatanparvarlik va insonparvarlik g‘oyalari ustunlik
qiladi. Shoirning “Bo‘zatov” dostonida qoraqalpoq xalqining boshqa yurtlarga
majburan ko‘chib ketishi kuylanadi. Ajiniyoz oldin Mo‘ynoqdagi eski maktabida,
keyin Xivadagi Sherhozixon madrasada tahsil ko‘rgan 1
. Ajiniyoz Kasibay o‘g‘li
qoraqalpoq ziyolilari orasida birinchilardan bo‘lib oxund (oxund – talabalarga
ta’lim va taribiya berivchi o‘qituvchi) darajasiga erishgan. U o‘zbek, qozoq,
turkman tillarini yaxshi bilgan. Ajiniyoz Kasibay o‘g‘li faoliyati davomidagi yuzga
yaqin she’r va dostonlari adabiy merosi sifatida bizga yetib kelgan. She’rlarida
vatanparvarlik, insonparvarlik g‘oyalari kuylangan. “Kerak”, “Bo‘ladi”,
“Bo‘lmasa”, “Yaxshi”, “Yigitlar” kabi asarlarida Ajiniyozning insonparvar
g‘oyalari, falsafiy qarashlari ifodalangan. Asarlari xalq orasida keng tarqalgan.
Ajiniyoz Kasibay o‘g‘li айниқса , “Qiz Mengesh bilan aytishuv” asari mashhur.
1999-yil O‘zbekiston Respublikasida va Qoraqalpog‘iston Respublikasi
hukumatlarining tashabbusi bilan Ajiniyoz Kasibay o‘g‘lining tavalludining 175
yilligi keng nishonlandi 2
. Qoraqalpog‘iston Respublikasi poytaxti Nukus
shahrining xushmanzara joyida shoir nomi bilan ataluvchi maydon barpo etildi va
Ajiniyoz Kasibay o‘g‘liga haykal o‘rnatiddi.
Berdimurod Qarg‘aboy o‘g‘li Berdaq (1827-1900-yillar) qoraqalpoq klassik
adabiyotining mashhur namoyondalaridan biridir. Berdimurod Qarg‘aboy o‘g‘li
Berdaq shoirning lirik, satirik, didaktik she’rlari, tarixiy dostonlari diqqatga
sazovor. Berdimurod Qarg‘aboy o‘g‘li Berdaq avval ovuldagi maktabida, so‘ngra
madrasada tahsil ko‘rgan. Berdimurod Qarg‘aboy o‘g‘li Berdaq yoshligidan
1
Сагдуллаев А ., Аминов Б ., Мавлонов Ў ., Норқулов Н . Ўзбекистон тарихи : давлат ва жамият тараққиёти . –
Тошкент : Akademiya, 2000. B.262.
2
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 13-avgustdagi 389-sonli Ajiniyoz Qo‘siboy o‘g‘li
tug‘ilgan kunning 175 yilligini nishonlash to‘g‘risida Qarori / https://lex.uz/ru/docs/-2297952
26

Alisher Navoiy, Fuzuliy, Maxtumquli va qoraqalpoq shoiri Kunxo‘ja asarlarini
chuqur mutolaa qilgan, ulardan o‘rgangan. U tarixni va xalq, og‘zaki ijodini yaxshi
bilgan. Berdimurod Qarg‘aboy o‘g‘li Berdaqning lirik she’rlarida, dostonlarida
qoraqalpoq xalqining XVIII-XIX-asrlardagi ijtimoiy hayoti o‘z ifodasini topgan. U
o‘z davri voqealariga, ijtimoiy munosabatlarga zukko shoir sifatida baho beradi.
Berdimurod Qarg‘aboy o‘g‘li Berdaq asarlarida tenglik, insonparvarlik, adolat va
vatanparvarlik g‘oyalari ilgari suriladi. Berdimurod Qarg‘aboy o‘g‘li Berdaq
ijodida mehnatkash xalqning ahvoli asosiy mavzudir. Bu uning “Bo‘lgan emas”,
“Soliq”, “Bu yil”, “Umrim” va boshqa she’rlarida ko‘rish mumkin. Misol uchun,
shoir “Xalq uchun”, “Menga kerak” va boshqa she’rlarida haqiqat uchun,
mehnatkash ommaning baxti va kelajagi uchun fidokor kurashchilarni orzu qiladi.
Tarixiy mavzudagi “Avlodlar”, “Omongeldi”, “Oydostbiy”, “Ernazarbiy”
asarlarida shoir xalq qahramonlarini faxr bilann kuylaydi.
Berdaqning “Avlodlar” asari esa,
tarixiy voqealar solnomasi bo‘lib, qoraqalpoq xalqi bilan boshqa turkiy xalqlar
hayotidagi mushtarak voqealar hamda qabila va xalqlarning kelib chiqishi haqidagi
fikrlari bayon qilinadi. Shuningdek, Berdimurod Qarg‘aboy o‘g‘li Berdaq
“Yaxshiroq”, “Shekilli” va boshqa she’rlari ba’zi ta’magir din vakillarining
kirdikorlarini fosh etadi. “O‘g‘limga”, “Ahmoq bo‘lma” va boshqalar she’rlarida
ayollar huquqini himoya qiladi, yoshlarni vatanni sevishga, ma’rifat cho‘qqilarini
egallashga chaqiradi She’riy mushohadalari va hayotga qarashlarida Berdaq
mehnatkashlarning baxtiyor yashashini orzu qildi. Berdaq xalqni baxtli qilish
haqida o‘ylar ekan, “Yordam ber” Ollohdan madad so‘raydi, baxt haqida fikr
yuritadi (“Izladim”), odil podshoni orzu qiladi (“Kerak”), baxtiyor yashaydigan
jamiyat qurilishiga umid qiladi. Berdaq ijodi xalq og‘zaki adabiyoti an’analariga
yaqin turadi. Ijodi serqirraligi, asarlarining g‘oyaviy va badiiy yuksakligi bilan
qoraqalpoq adabiyoti tarixida asosiy mavqeni egallaydi. Uning ko‘pgina asarlari
o‘zbek va boshqa xalqlar tillariga tarjima qilingan. O‘zbekiston va
Qoraqalpog‘iston Respublikalarida 1998 yil hukumatimiz tomonidan Berdimurod
Qarg‘aboy o‘g‘li Berdaq tavalludining 170 yilligi keng nishonlandi119 . Otesh
27

Alshinbay o‘g‘li (1828-1902-yillar), Qulmurot Qurbon o‘g‘li (1845- 1926-yillar),
Omar Sugirimbet o‘g‘li va boshqa shoirlarning she’r, doston va boshqa asarlari
qoraqalpoq adabiyoti tarixida munosib o‘rin egallaydi. Ularning ijodida
qoraqalpoq xalqining XIX asrdagi ijtimoiy – iqtisodiy hayoti aks etgan.
Qoraqalpoq ayollarining kiyimi: ko‘ylak, dambal, kamzul, yengsiz
xalat, ishik (po‘stin), bosh kiyimlar (kiymishek, saukele, do‘ppi, turma)dan iborat
edi. Azadorlar kashtasiz ko‘k ko‘ylak kiyishardi. Barcha qoraqalpoq ayollari
tikish-bichish qoidalarini yaxshi o‘rgangan edilar. Yosh ayollarning libosi ancha
ko‘rkam va yorqin edi, ular qizil matoni afzal ko‘rishardi. Keksa ayollar oq va to‘q
rang matodan kiyimkiyishardi. Ko‘k ko‘ylak – qoraqalpoq kashtachilari
mahoratining cho‘qqisi hisoblanadi. Bu ko‘ylakning old tomoni butunlay nozik
kashta bilan ziynatlangan bo‘lib, ko‘krak qismidagi rombsimon shakllardan iborat
naqshinkor yo‘l qatori sovutni eslatadi va “sovut naqshi” deb ataladi. Bu hol ko‘k
ko‘ylak bezagida qoraqalpoq xalq dostoni “Qirqqiz”da kuylangan sak-massaget
qabilalarining jangchi ayollari libosi an’analarining aks-sadosi, deb taxmin qilishga
asos bo‘ladi. Aq jegde - keksa qoraqalpoq ayollariboshiga tashlab yuradigan,
o‘zaro ipaktizimcha bilan birlashtirilgan yengil xalat. Aq jegde rang-barang
ipakdantikilgan, qizil rang ko‘proq bo‘lgan naqsh bilan bezatilgan. Yoqasi, etagi
va yenguchlariga qizil ipakdan jiyak tutilgan. Ustidan tikilgan qizil movut yoqa
ham naqsh bilan ziynatlangan.
Haykel - qoraqalpoq ayolining kumushdan tayyorlangan og‘ir ko‘krak
bezagi. Haykel murakkab shakldagi og‘ir yuqori qismdan hamda zanjir, to‘qa,
bargsimon popuk va qo‘ng`iroqchalardan iborat shokiladan tashkil topgan. o‘rta
qismi - to‘g‘ri burchak kesilgan prizma - Qur’oni karim oyatlaridan ko‘chirmalar
saqlanadigan g‘ilofdan iborat. Yuqori qismi uchta serdolik tosh o‘rnatilgan uchta
sebargadan iborat bo‘lib, yuqori qismidagi serdolik birmuncha yirik, uchburchak
asosi yaqinidagi boshqa ikkitasi maydaroq durdan iborat. Haykelning quyi qismi
ham shu kabi ikkita dumaloq serdolik bilan bezatilgan. Haykel, aslida, ko‘ztumor
hisoblangan. Qo‘s bilezik - ayollarning juft bilaguzugi bo‘lib, qoraqalpoq
kelinlarining sepiga qo‘shiladigan buyum. Bilaguzuklar kumushdan tayyorlanadi.
28

Yuzasi ikki qismga bo‘linadi, ularning har biriga bir nechtadan serdolik o‘rnatiladi.
Bilaguzukning tishli uchi bir-biriga qo‘shilmagan. Har bir bilaguzukka yirik
serdolik qadalgan ikkitadan uzuk zanjirchalar bilan ilib qo‘yilgan.
O‘ngirmanshak – qoraqalpoq ayollarining yarimdoira shaklidagi, zanjirdan
jiyak bilan hoshiyalangan kumush zeb-ziynat buyumi, zanjir jiyaklarning uchiga
shiqildoqcha va yaproqchalar osilgan. O‘ngirmanshak kelinning sepi tarkibiga
qo‘shiladigan buyum.
Qoraqalpog‘iston ana’nalari hunarmandchilikda ham yaxshi namoyon
bo‘lgan. Qoraqalpoq qadimiy hunarmandchilik namunalaridagi sodda naqsh va
shakllar, ularning Qadimiy va O‘rta asr Markaziy Osiyo ko‘chmanchilari san’ati
bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi. Qoraqalpoqlarning qadimiy hunarmandchiligi,
ularning qadimiy turar joylari (yurtalar), zarur uy- ro‘zg‘or buyumlari va mavjud
materiallari (yung, teri, suyak, yog‘och, paxtalar) asnosida rivojlangan. XX asrning
boshlarida yurtalarni bezatish uchun ayollar, bezakli matolar, rangbarang kigizlar
tayyorlashgan, naqshli polos va sholchalar to‘qishgan shuningdek, qiyqimlar
to‘qimachiligi bilan shug‘ullanishgan. Barcha voyaga yetgan ayollar kashtachilik
hunarini egallashgan. Erkaklar esa murakkabroq hunar turlari bo‘lmish, yurtalar va
musiqiy asboblarni tayyorlash, yog‘och o‘ymakorligi, zargarlik buyumlari, terini
qayta ishlash va boshqalar bilan mashg‘ul bo‘lishgan.
Umuman olganda, o‘rganilayotgan davrda qoraqalpoqlar madaniy hayotida
ta’lim tizimi muhim o‘rin tutgan bo‘lib, o‘lkaning boshqa hududlari singari maktab
va madrasalar bosqichidan iborat bo‘lgan. O‘quvchilar dastlabki ta’limni eski
maktablarda olgan va ularni muvaffaqiyatli tamomlagandan so‘ng, Amudaryo
bo‘limining yirik shahar va mavzelari bo‘lgan Petro-Aleksandrovsk, Xo‘jayli,
Qo‘ng‘irotda Eshonkal’a va boshqa mavzelarda hamda Xiva xonligida faoliyat
yuritayotgan madrasalarda o‘qishni davom ettirgan. Shuningdek, qoraqalpoqlar
yashagan hududda ham davr uchun yangi g‘oyalarni ilgari suruvchi va yangicha
o‘qitish tizimi bo‘lgan yangi usuldagi “jadid maktab”lari ham ochilib faoliyat
yuritgan. Rossiya imperisi hukumati o‘rnatilgandan so‘ng esa, Amudaryo
bo‘limida boshlang‘ich o‘quv muassasalaridagi o‘quv ishlarini boshqarish o‘z
29

nazoratiga olgan ham bu yerda rus tuzem maktablari va gimnaziyalari olgan.
Qoraqalpoq madaniy hayotda adabiyotida va she’riyat yetakchilik qilgan.
Qoraqalpoq buyuk shoirlari Ajiniyoz Qo‘sibay o‘g‘li, Berdimurod Qarg‘aboy
o‘g‘li Berdaq, Otesh Alshinbay o‘g‘li va boshqalar asarlarining g‘oyaviy va badiiy
yuksakligi bilan qoraqalpoq adabiyoti tarixida ulkan meros qoldira olgan. Ularda
mehnatkash xalqning ahvoli asosiy mavzu bo‘lib, tenglik, insonparvarlik, adolat va
vatanparvarlik g‘oyalari ilgari surilgan. Shu bilan qoraqalpoqlar madaniy hayotida
shaharsozlik madaniyati, hunarmandchilik, to‘quvchilik, musiqa san’at turlari ham
o‘ziga xos rivojlangan. Shuningdek, bu davrda qoraqalpoqlar xalq og‘zaki ijodida
dostonchilik ham o‘ziga hos taraqqiy etib, “Qirqqiz”, “Alpomish”, “Kublan”,
“Mast-podsho”, “Yedigey” kabi domtonlar mahalliy qoraqalpoq xalqi orasida ko‘p
kuylangan.
30

Xulosa
XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlaridagi qoraqalpoqlarning
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti mavzusiga oid tadqiqot natijasida
quydagi xulosalarga kelindi: XIX asrning so‘nggi choragiga kelib qoraqalpoqlar
yashagan hududda Rossiya imperiyasi mustamlaka boshqaruv ta’sir doirasiga
o‘tgandan so‘ng tashkil etilgan Amudaryo bo‘limi Orol bo‘yi hududida
Amudaryoning o‘ng sohilida joylashgan va u Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritilib,
uning ushbu hududdagi tayanch makoniga aylandi. Bo‘limning hududiy chegarasi
Turkiston general-gubernatori general K.P.Kaufman bilan Xiva xoni o‘rtasida
tuzilgan shartnomada va maxsus Amudaryo bo‘limini boshqarish uchun qabul
qilingan muvaqqat Nizomda aniq ko‘rsatib o‘tildi. Amudaryo bo‘limi Rossiyaning
guberniyasi sifatida qabul qilingan va buni tasdiqlovchi maxsus gerb ham taqdim
etilgan. Qoraqalpoqlarning siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy
hayotining tarixi masalasining davr manbashunosligi juda boy bo‘lib, ular: Arxiv
hujjatlari, turli hisobot, rasmiy amaldorlarning ma’ruza va bildirgilari, o‘lkani
boshqarish to‘g‘risidagi Nizom va qoidalar; to‘plamlar, davriy matbuot materiallari
hamda Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davrida nashr etilgan asarlar tashkil
etib, ushbu manbalar o‘rganilayotgan mavzuning ba’zi jihatlarini ochib berishga
ko‘maklashuvchi ma’lumotlar mavjudligi bilan ajralib turadi. Bu manbalarda
qoraqalpoqlarning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti bilan birga
o‘lkaning tabiati, geografik joylashuvi, aholisi, urf-odatlari, asrlar osha shakllanib
rivojlanib kelgan dehqonchilik madaniyati haqidagi ma’lumotlarni olish mumkin.
Shuningdek, ayrim sharqshunos rus olimlarining asarlar imperiya hukumatining
qoraqalpoqlar yashagan Amudaryo bo‘limidagi olib borgan siyosatining o‘z
manfaatlari yo‘lidagi yondashuvlari va ularning qo‘llanilishi hamda natijalariga
qaratilgan holda yozilgan.
XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida o‘troq hayot kechiradigan
qoraqalpoqlar iqtisodiy hayotining asosiy daromad sohalaridan biri bo‘lgan qishloq
xo‘jaligi, ayniqsa sug‘orma dehqonchilik qoloq va og‘ir ahvolda edi. Bunga sabab,
31

ularning hali ham qadimgi va o‘rta asrlardan kelayotgan yog‘och omoch, ketmon,
belkurak, o‘roq, arava kabilar dehqonchilikning asosiy mehnat qurollari bo‘lgan.
Rossiya imperiyasi mustamlaka tizimi o‘rnatilgandan so‘ng, qoraqalpoqlar xo‘jalik
hayotida ya’ni dehqonchilik mahsulotlari ichida paxtachilik birinchi o‘ringa chiqib
olishi, sanoat korxonalarining ko‘payishi hamda soliq tizimidagi o‘zgarishlar
mahalliy aholining ijtimoiy turmush tarziga o‘zining salbiy ta’sirini ko‘rsatgan.
Imperiya hukumati tomonidan qoraqalpoqlar nisbatan olib borgan soliq siyosatida
dastlab xonliklar davridagi “begor” majburiyati bekor qilgan va ayrim soliqlarni
miqdorini kamaytirgan hamda “guyoki” mahalliy aholi iqtisodiy ahvoli biroz
yaxshilangandek bo‘lsa-da, lekin mustamlaka hokimyatini o‘lkada o‘z
hokimiyatini mustahkam o‘rnatib olgandan so‘ng qoraqalpoqlardan olinadigan
soliqlar miqdorini ikki barobarga oshirgan. Bu esa mahalliy qoraqalpoqlarning
ijtimoiy-iqtisodiy ahvoliga og‘ir holatga tushib qolishiga olib kellgan.
O‘rganilayotgan davrda qoraqalpoqlar iqtisodiy
hayotining ajralmas qismi bo‘lgan yer egaligi va mulkchilik munosabatlarida ham
o‘zgarishlar sodir bo‘lgan. Rossiya imperiyasi mustamlaka tizimi o‘rnatilmasdan
avval qoraqalpoqlar yer egaligada asosiy unumdor yerlar Xiva xoni (davlat)ga va
yirik yer egalari qo‘lida to‘planib qolgan bo‘lib, qolgan yersiz aholi bu yerlarda
ijarachi sifatida ishlagan. Imperiya hukumatining agrar siyosati natijasida davlat
mulklari imperiya mulki deb e’lon qilindi. Yirik yer egali mulklari musodara
qilingan va shu yerda ishlaydigan dehqonlarga davlatga soliq to‘lash sharti bilan
bir umrga ijaraga berilgan. Vaqf mulklari esa ma’lum muddat daxlsizligini saqlab
qolgan. Qoraqalpoq dehqonlarini yerni haydash uchun
kuchli texnikalari omoch va qoramollarning bo‘lmagani uchun yerni belkurak va
ketmon bilan shudgor qilishga majbur bo‘lgan. Bunday holat dehqonlarning yerga
o‘z vaqtida ishlov berolmasligiga va urug‘ning kech ekilishiga hamda hosil
unumdorligining pasayib ketishiga olib kelgan. Natijada, mahalliy aholi
dehqonchilik qilish uchun yer, mehnat qurollari va texnikalarini ijaraga olib
ishlatishiga majbur bo‘lgan. Ijara to‘lovlarining miqdori ko‘payishi dehqonlarning
ijtimoiy ahvolini og‘ir holatga keltirib qo‘ygan. Qoraqalpoqlar o‘zlari yashagan
32

hududlarda quruq va botqoqlik yerlarni quritib, sug‘orish kanallari o‘tkazib,
to‘g‘onlar va boshqa suv inshootlari qurib, katta qiyinchnlik va muhtojlik bilan
yangi yerlarni o‘zlashtirdi. Shuningdek, qoraqalpoqlar sug‘orish tizimida asosiy
suv manbasini Amudaryodan chiqarilgan ko‘p sonli kanallar va ariqlar tashkil
etgan. Ular bu davrda juda yomon holatda bo‘lgan. Kanallar va yirik ariqlardagi
suvning miqdori shox-shabba, xoda va boshqa tabiiy materiallardan foydalangan
holda barpo etilgan. Qoraqalpoqlarda hosilning qanday darajada bo‘lishi
Amudaryo suvining ko‘payish darajasi va daryo o‘zanining o‘zgarishiga bog‘liq
bo‘lgan XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida qoraqalpoqlar madaniy
hayotida ta’lim tizimi muhim o‘rin tutgan bo‘lib, o‘lkaning boshqa hududlari
singari maktab va madrasalar bosqichidan iborat bo‘lgan. O‘quvchilar dastlabki
ta’limni eski maktablarda olgan va ularni muvaffaqiyatli tamomlagandan so‘ng
Amudaryo bo‘limining yirik shaharlari va Xiva xonligida faoliyat yuritayotgan
madrasalarda o‘qishni davom ettirgan. Shuningdek, qoraqalpoqlar yashagan
hududdai yangi usuldagi jadid maktabi ochilgan. Imperiya hukumati davrida
Amudaryo bo‘limida boshlang‘ich o‘quv muassasalaridagi o‘quv ishlarini
boshqarish o‘z nazoratiga olgan ham bu yerda rus tuzem maktablari va
gimnaziyalari olgan.
XIX asr ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida qoraqalpoq adabiyotida
she’riyat ham madaniy hayotda yetakchilik qilgan. Ajiniyoz Qo‘sibay o‘g‘li,
Berdimurod Qarg‘aboy o‘g‘li Berdaq, Otesh Alshinbay o‘g‘li va boshqalar
asarlarining g‘oyaviy va badiiy yuksakligi bilan qoraqalpoq adabiyoti tarixida
ulkan meros qoldira olgan. Ularda mehnatkash xalqning ahvoli asosiy mavzu
bo‘lib, tenglik, insonparvarlik, adolat va vatanparvarlik g‘oyalari ilgari surilgan.
Shu bilan qoraqalpoqlar madaniy hayotida shaharsozlik madaniyati,
hunarmandchilik, to‘quvchilik, musiqa va dostonchilik (ashulachilik) kabi san’at
turlari ham o‘ziga xos rivojlangan.
33

Foydalanilgan adabiyotlar
I. Rahbariy adabiyotlar.
1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Миромонович
Мирзиёевнинг Фармони : 2017-2021 йилларда Ўзбекистон
Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси
тўғрисида // “ Халқ сўзи ”, 2017 йил 8 февраль .
II. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari.
2. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 20-maydagi
220- son Berdaq (Berdimurod) Qarg‘aboy o‘g‘li tug‘ilgan kunining 170
yilligini nishonlash to‘g‘risida Qarori // https://lex.uz
3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 13-avgustdagi
389-sonli Ajiniyoz Qo‘siboy o‘g‘li tug‘ilgan kunning 175 yilligini
nishonlash to‘g‘risida Qarori // https://lex.uz
III. Asosiy adabiyotlar.
1. Муравьёв Н. О деятельности Министерства юстиции за истекшее
десятилетие. (1894–1904 гг.). – СПб.: 1904.
2. Абдуллаев А . А . Қорақалпоғистонда сиёсий маъмурий бошқарув , суд
ва прокуратура тизими тарихидан очерклар (XIX асрнинг иккичи
ярмида – ХХ аср биринчи чораги ). – Нукус . Qaraqalpaqstan, 2017.
3. Абдуллаева Я . Қарақалпақстан ҳаял - қызлары : кеше ҳәм бүгин XIX
әсирдиң ақыры ҳәм ХХ әсир – Нөкис : Қарақалпақстан , 2010.
4. Абдурахимова Н.А., Рустамова Г. Колониальная система власти в
Туркестане во второй половине XIX первой четверти – XX вв. – Т.:
Университет, 1999.
5. Абдураҳимова Н., Эргашев Ф. Туркистонда чор мустамлака тизими.
– Тошкент: Академия, 2002.
6. Ахунджанов Л. Создание и развитие социалистической
государственности в советской Каракалпакии. – Нукус: 1984.
34

7. Досумов Я.М. Очерки истории Каракалпакской АССР. 1917-1927. –
Ташкент: Изд-во АН УзССР, 1960.
8. Жалилов О. XIX-XX бошларидаги қорақалпоқ тарихидан (Хива
давоат ҳужжатлари асосида). – Тошкент: Фан, 1986.
9. Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши
кураш. – Тошкент: Шарқ, 1998.
10. Камалов С. Каракалпаки в ХVIII–ХIХ вв. – Ташкент: – Фан, 1968.
11. Қодиров Н. Туркистон ўлкасидаги рус таълим муассасалари тарихи
(1867-1917 йй.) – Тошкент: 2014.
12. Тухтаметов Т.Г. Амударьинский отдел. (Социально-экономическое
и политическое значение для Хорезмского оазиса). – Нукус:
Каракалпакстан, 1977.
13. Уразбаева Р. История образования в Каракалпакстане (последняя
четверть ХIХ-начало ХХI в.). – Ташкент, 2011.
14. Ҳайдаров. М – Ўзбекистонда совет давлати бошқаруви. Тошкент.,
«Абу матбуот-консалт». 2012.
15. Қўшанов. Б – Қорақалпоғистон тарихи. Нукус., 2011.
I V. Avtoreferat va dissertatsiyalar .
1. Абдуллаев А . А . Амударё бўлимида сиёсий - маъмурий бошқарув ва суд -
ҳуқуқ тизимидаги ўзгаришлар (1873 – 1924 йй .): тарих фан . бўйича
фалс . док . (PhD) дис... – Тошкент: 2018.
2. Жуманиязов Д . Қ . Туркистон АССРдаги Амударё вилояти тарихи (1920-
1924 йиллар ): тарих фанл . бўй . фалс . д o кт . (PhD) дисс... – Тошкент,
2019.
35

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi