Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 315.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Февраль 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Benjamin Franklin

Дата регистрации 29 Октябрь 2024

32 Продаж

Qoraqalpoqlarning ma’daniyati va urf odatlari

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __________________________________ UNIVERSITETI _____________________________FAKULTETI _____________________________YO‘NALISHI O’LKASHUNOSLIK FANIDAN KURS ISHI MAVZU: QORAQALPOQLARNING MA DANIYATI VA URFʻ ODATLARI BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………….5 I.BOB. QORAQALPOQLARNING MADANIY AN ANALARIʻ 1.1Qoraqalpoqlarning milliy liboslari…………………………………………….11 1.2Qoraqalpoqlarning xo’jaligi va taomlari………………………………………16 II BOB. QORAQALPOQLARDA SAQLANIB QOLGAN URF-ODAT VA QADRIYATLAR. 2. 1 Qoraqalpoqlarning hozirgacha saqlanib qolgan urf-odatlari………………….21 2.2 Qoraqalpoq ma daniyati va an analarining tasviriy san atdagi aksi..………...24 ʻ ʻ ʻ XULOSA…………………………………………………………………………26 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI………………………….30 ʻ ILOVALAR………………………………………………………………………33 2 Kirish Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Qoraqalpoq xalqining an ana va urf-odatlari uzoq yillar davomida shakllangan. Ularningʻ turmush tarzi, madaniyati milliy o ziga xoslikda namoyon bo ladi. Qoraqalpoq ʻ ʻ xalqining eng asosiy va madaniy, milliy xususiyatlaridan biri an anaviy madaniy ʻ namunadagi milliy marosimlardir. Qoraqalpoqlar nafaqat Markaziy Osiyoda, balki butun dunyo xalqlari orasida o zining milliy madaniyati, urf-odatlari bilan keskin ʻ farq qiluvchi, juda boy ma naviy qadriyatlarga ega bo lgan xalq hisoblanadi. Har ʻ ʻ bir xalq o zining milliy qadriyatlari, urf-odatlari asosida rivojlanib, ma naviy ʻ ʻ dunyosini yuksaltirib borishga harakat qiladi va shu asosida o z milliyligi vujudga ʻ keladi. Uzoq davrlardan yuksalib kelayotgan meroslarimiz shular jumlasidandir. Ularning zamirida mujassam bo’lgan insoniylik, mehr-oqibat, do stlik, o zaro ʻ ʻ totuvlik, tinchlik va ibratli qadriyatlarni qadrlash muhim ahamiyat kasb etadi.Bu milliy qadriyatlarni esa, o z maqsadlari va umumbashariy taraqqiyot yutuqlari ʻ asosida rivojlantirib boradi. Biz xalqni nomi bilan emas, balki madaniyati, ma naviyati orqali bilamiz, ʻ tarixining tag-tomirigacha nazar tashlaymiz. Kelajakni biz tarixsiz barpo eta olmaymiz. Tarix esa ma naviyatning asoslaridan biridir. Shunday ekan, har bir ʻ inson o zida insonparvarlik, ma rifatparvarlik, o z xalqining va millatining ʻ ʻ ʻ g ururini, ya ni milliy tuyg usini uyg otadigan teran va mustaqil fikrga ega bo lish ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ lozim. O z tarixini bilgan va undan ruhiy quvvat oladigan xalqni esa yengib ʻ bo lmaydi. ʻ Qoraqalpoqlar xalqining ham kelib chiqishi, qadimiy tarixi va albatta asrlar davomida sayqal topgan milliy qadriyatlari, an analari, madaniyati va san ati ʻ ʻ bo lib, buyuk o tmishi asosida o zligini anglagan chuqur mazmunga ega bo lgan. ʻ ʻ ʻ ʻ Qoraqalpoq xalqining an anaviy urf-odatlari, kiyim-kechaklari ham moddiy ham ʻ ma naviy madaniyatining muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. ʻ O zbekiston Respublikasi Prezidentining O zbekiston Respublikasida ʻ ʻʻ ʻ milliy madaniyatni yanada rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to g risida”gi ʻ ʻ 3 Qarori 1 , O zbekiston Respublikasi Prezidentining Madaniyat va san at sohasiningʻ ʻʻ ʻ jamiyat hayotidagi o rni va ahamiyatini yanada oshirish chora-tadbirlari ʻ to g risida”gi Farmoni ʻ ʻ 2 , O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ʻ “Moddiy madaniy meros ob ektlaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish, ʻ O zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi huzuridagi madaniy meros ʻ boshqarmasi faoliyatini tashkil etish to g risida”gi Farmoni ʻ ʻ 3 hamda shu sohaga tegishli boshqa me yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga ʻ oshirishda muayyan darajada xizmat qiladi. Mavzuning o rganilish darajasi. ʻ Dastlab Jdanko.T tomonidan Qoraqalpoq xalqining Xiva xonligi va Rossiya imperiyasi davridagi ijtimoiy-siyosiy hayoti, urug tuzilishi, boshqaruvi kabi masalalari o’rganilgan va tadqiq etilgan. Bundan ʻ tashqari Nurmuhamedov.M, Kamolov.S, Tlemuratov.M, Makset Karlbayev va boshqalar tomonidan o’rganilgan. Mavjud ilmiy adabiyotlar tahlilidan kelib chiqib aytish mumkinki, qoraqalpoqlarning milliy madaniyati, urf-odatlari, liboslari alohida ilmiy tadqiqot doirasida har tomonlama chuqur o rganilmagan. Aksariyat ʻ tadqiqotlarda qoraqalpoq madaniyati va liboslari umumiy tavsifda ko rib chiqilgan. ʻ Shu bois, qoraqalpoq madaniyati va liboslari haqida ma lumot beruvchi yoki ʻ Markaziy Osiyo xalqlari moddiy madaniyati kontekstida yoki liboslari bilan bog liq urf-odatlarning genezisi yoritilgan ilmiy ishlar doirasida ko rib chiqilgan. ʻ ʻ Kurs ishining maqsadi. Qoraqalpoqlarning urf-odatlari, marosimlari, XIX asr oxiri-XX asrdagi an anaviy liboslarini, xo jalik tutumlarini va milliy o ziga xos ʻ ʻ ʻ bo lgan ovqatlarini o rganishdan iborat. ʻ ʻ Kurs ishining vazifalari: Qoraqalpoqlarning madaniyati va urf-odatlari, liboslari bo yicha tahlili; ʻ Milliy urf-odatlari va qadriyatlaridagi o ziga xoslik; ʻ 1 Постановление Президента Республики Узбекистан от 19.12.2018”О мерах по коренному совершенствованию деятелъности в сфере охраны объектов материалъного кулътурного наследия”/ https :/ lex . uz / ru / doc /41133774. 2 Указ Президента Республики Узбекистан от 26.05.2020” О мерах по далънейшему повышению роли и значения сфере кулътуры и искусства в жизни общества”/ https :// uza . uz / ru / posts / o - merakh - po - dalneyshemu - povysheniyu - roli - i - znacheniya - sfery —28-05-2020. 3 Постановление Кабинета Министров Республики Узбекистан от 30 марта 2019”Об утверждении нормативно-правовых актов по исполъзованию и охране объектов материалъного наследия об организации деятелъности Департамента културного наследия при Министерстве кулътуры Республики Узбекистан”/ https :// lex . uz / ru / docs /4274003. 4 Milliy liboslarining xalq moddiy madaniyatining ajralmas qismi sifatida ijtimoiy-iqtisodiy turmushi bilan bog liq ajralmas qismlarini aniqlash;ʻ Milliy taomlari va xo jalik tutumlaridagi o ziga xos tomonlarini aniqlash. ʻ ʻ Kurs ishining strukturasi. Kurs ishi ikki bob, to rt paragrif, xulosa, ʻ foydalanilgan adabiyotlar ro yhatidan iborat. ʻ I-BOB.QORAQALPOG ISTONING MADANIY AN’ANALARI ʻ 1.1.QORAQALPOQLARNING MILLIY LIBOSLARI 5 Qoraqalpoq ayollarining libosi. Qadimiy ayollar libosi muqaddas mazmunga ega bo’lib, u ayollarni hunarmandchilik ustasi deb hisoblangan, hamda, uning yoshi, ijtimoiy mavqei va qaysi qabilaga mansubligini bildirgan. Qoraqalpog'istonlik qizlar va kelinlarning liboslarida “Qirq qiz” dostonidagi yosh jangchilarning obrazlari tasvirlangan. Misol uchun, qizlar 15-16 yoshga to lganda kiyadigan ko k tunika kiyim (ʻ ʻ ko k ko ylek ʻ ʻ ), Guloyim dostoni qahramoni tomonidan huddi shu yoshda kiyilgan. Bunday ko ylak rangli ipakdan ʻ tayyorlangan kashta bilan o ralgan. Libos naqshlarining turli xil chiziqlari ʻ kashtaning markazida joylashgan va burchaklari pastga qaratilgan. Maydonning o rtasida ko pincha ma lum uslubga solingan sirg alar tikilgan. Qolgan qismlar esa ʻ ʻ ʻ ʻ “sovut” naqshi bilan kashtalangan. Boy oiladan bo lgan qizlar feruza toshlar va marjonlar qadalgan zarrin ʻ kumushdan tayyorlangan, aylana tiara yoki shlemga o xshash do ppilarni ʻ ʻ kiyishgan. Kelinlar to y kuni ʻ saukele bosh kiyimi ostidan tiarani ohirgi marta kiyishgan. Libosning “dubulg’a pardasi” va “quloqchinlari” “qirollik tamg’asi” to g nog ichi bilan, hamda, zarrin kumush, marjon va feruzadan tayyorlangan ʻ ʻ ʻ “ovchi qush” tumori bilan bezatilgan. Bundan tashqari, ular marjon munchoqlari va zargarlik tizmalari bilan qoplangan. Kigiz qalpoq va bo yinni yopadigan qora va ʻ qizil movutli kashta bilan bezalgan. Orqadan, kaftning tagidan, kashta tizmalari va rangli biser taramlari tushgan. Turli xil yoshda kiyilgan liboslar qoraqalpoq ayollaring butun hayot tarzini o zida aks ettirgan. Bayramlarda, ayollar va qizlar ʻ qiz yoki kashtali ko k libos kiyishgan.Yosh ayollar rang-barang o zbek ikati ʻ ʻ liboslarini kiyishgan bo lsa, yoshi kattalar oq-qizil katak-katak kiyimlar, keksa ʻ ayollar esa oq matodan to qilgan liboslarni kiyishgan. Bayram libosi yolg on ʻ ʻ yengli jegde keng choponi bilan mos tushgan.Yosh ayollar kashta yoqali, qizil ipakdan qilingan jipek-jigde ni kiyishgan; yoshi katta ayollar esa to’liq kashta bilan qoplangan oq paxtadan tayyorlangan kesteli-jegde ni kiyishgan 4 4 Xudyarova , M ., Saparova , A .,& Danabayeva , G .(2022). Qoraqalpoqg ’ iston o ’ zbek shevalarida bosh kiyim nomlari ,1(1),- B .273-275. 6 Qoraqalpoq erkaklarining liboslari. Qadimgi qoraqalpoq erkaklar liboslari ranglarning talabchanligi bilan ajralib turgan va qo shni xalqlar kiyimlari bilanʻ deyarli o xshash bo’lgan. Erkaklar sarposi turkumiga: do ppi, mo yna shapka, ʻ ʻ ʻ ko ylak, sharvarlar, kamzul, chopon, kamar, poyabzal va boshqalar kirgan. XIX ʻ asrda erkaklar, shakli qadimgi skiflar bosh kiyimlariga o xshash ʻ borik shapka kiyib yurishgan. Ular uchi egilgan konus shaklida qora kigizdan tayyorlangan. Qadimgi turdagi bosh kiyimlar: to k rangli qo y terisidan tikilgan va juni tashqarisida ʻ ʻ shogirme, tulki mo ynasidan tayyorlagan quloq va bo yinni yopadigan ʻ ʻ malaxay, movut yoki duxobadan tayyorlangan, mo yna hoshiyali ʻ degeleydan tashkil topgan. Bosh kiyimlarning yana bir turi bu qorako l telpagi bo lgan. Shapka tagidan ʻ ʻ erkaklar maxiya do ppisini kiyib yurishgan. Uning gumbazsimon shakli to rt ʻ ʻ qismga bo lib tikilgan, uning gardishini boshqacha yo lli matodan tikishgan va ʻ ʻ uning atrofiga tasma tikishgan. Ko plab ʻ shapan choponlaridan, erkaklar orasida qo lda to qilgan movutdan (tuya yungi) tikilgan keng ʻ ʻ shekpen choponlari mashhur edi. Shekpen choponlarining va po stinlarning ʻ o ziga xosligi kashta bilan to qilgan ʻ ʻ uchburchak shakldagi tumor edi. Tumor, inson orqa tomondan zaifligi g oyasini ʻ o zida aks ettirgan bo lib, u belda o qi to la o qdon olib yurish ana nasidan kelib ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ chiqqan. Uchburchak- qadimgi Ona mabudi ramzi va bir vaqtda o qning uchi ʻ (yovuz kuchlardan asrovchi kuch) hisoblangan. Erkakar uchun kamar taqish majburiy bo lgan (kamar sha n va kuch ramzi ʻ ʻ hisoblangan). Ro molcha kundalik kamar vazifasini bajargan. Bayramlarda esa ʻ erkaklar, shoyi belbog bilan bellarini bog lashgan. Boy erkakar mol terisidan ʻ ʻ tikilgan kamar-belbe belbog ini bog lashgan. Ushbu belbog , uchbarg, ʻ ʻ ʻ yo lbarsning boshi va panjasi tasviri tushirilgan kumush qadama bezaklar bilan ʻ bezatilgan edi.Turli xil shokilalar qadalgan mayin terili kamarlar ham urf bo’lgan. Bunday turdagi kamarlar ovchilar tomonidan foydalanishgan va ular piyoli g ilofi, ʻ o qdon, chaqmoshtosh va boshqa ko chma hayot uchun zarur ashyolar bilan ʻ ʻ to ldirilgan. ʻ 7 To yda kiyadigan bosh kiyimlari haqida. ʻ Qoraqalpoq to y bosh kiyimi ʻ saukele -qora baxmal bilan ishlangan, xoch shaklidagi kashta naqshlari bilan bezatilgan dubulg a shaklidagi qalpoq hisoblanadi. ʻ Bosh kiyimning old tomoni marjon qatorlari bilan bezatilgan, barchasi kumush detallardan iborat, yon tomonlarida esa uzun marjon va shunga o xshash ʻ shisha munchoqlar osilgan. Saukele ostida qoraqalpoqlar yuzini hoshiya qilib, ko krak shuningdek orqa qismini to liq yopib turuvchi qalpoqdek kimeshek ʻ ʻ kiyishgan. Saukele faqat turmushning birinchi yilida kiyiladi, keyin esa faqat katta bayramlarda kiyiladi 5 . Taqiya qoraqalpoq milliy bosh kiyimlaridan biri hisoblanib uning bir nechta turi mavjud: Kichkina qizlar va bolalar taqiyasi; Voyaga yetgan qizlar va kelinlar taqiyasi; Katta yoshdagi ayollar taqiyasi; Er odamlar taqiyasi; Ulomalar taqiyasi. Ushbu nomi zikr etilgan taqiyalarning hammasining tepa qismi aylana shaklda bo‘lib, yon atrofi ensiz tikiladi, chekkalari mahsus xoshiyalar bilan xoshiyalanadi. Taqiyani tikganda uni maxsus qolipga solib, ko‘rinishi ishlab chiqiladi va ba’zi vaqtlari maydalab choklanadi. Kichik yoshdagi qizlarning taqiyasi mayda gazlama qoldiqlaridan tikiladi, tepasiga ingichka qoldiklaridan po‘pak ishlatiladi. Yon atrofi ensiz qizil gazlama bilan jiyaklanadi. Kichik yoshdagi o‘g‘il bolalarning taqiyasi ko‘pincha sariq rangli bo‘zdan tikiladi, tepa qismiga kichkina po‘pak ishlatiladi. Chekkalari enli jiyaklanadi. Ba zida esa ikki tomoniga ham po‘pak ishlatiladi. ʻ Voyaga yetgan qizlarning kiyimlari. Voyaga yetgan qizlarning taqiyasi qizil rangli bahmaldan naqsh solinib tikiladi, tepa qismiga va gardishi rangli ipak iplari bilan kashtalanadi, o‘ng tarafiga esa rangli iplardan po‘pak taqiladi (Qoraqalpoq xalqida turmushga chiqmagan qizgao‘ng tomonda o‘tirgan qiz deb 5 Xalq og ʻ zaki ijodi . 8 atashadigan bo‘lgan). Qizlar turmushga chiqib kelinchak nomini olgandan keyin taqiyasining po‘pagini chap tomonga qaratib kiyishgan. Katta yoshdagi ayollar ko‘pincha naqshsiz taqiyani bosh ro‘moli ostidan kiyishgan. Bu bosh ro‘molning mahkam bo‘lishiga va chiroyli qilib aylana o‘ralishiga qo‘lay bo‘lgan. Ulamo eshonlar, mulla, imom va sufilar faqat oq rangli naqshsiz taqiyani salla ichida kiyishgan. Sallani yechganda o‘sha taqiyani kiyib o‘tirishgan, umuman yalang bosh o‘tirishmagan. 6 Ayollarning ko ylaklari. ʻ Ayollarning an anaviy ko‘k ko‘ylagi bir necha ʻ ming yillar oldin Orol sohillarida yashagan massagetlar bilan bog‘liq. Ko‘ylakning ko‘krak qismiga kashta tikilgan. Tadqiqotchilarga ko‘ra, bu ko‘z-suqdan asrovchi ilohiy belgi hisoblangan. Shuningdek bezakli nafis saukele ham kelinlar bosh kiyimi hisoblangan. U qadimgi Sak-Massaget jangchilari dubulg‘asini eslatadi. Uni bezatish uchun kumush marjonlar ko‘rinishidagi kashtado‘zlik va zargarlik buyumlari ishlatilgan. Qoraqalpoq milliy kiyimlari haqida “O‘zbekiston madaniy merosi jahon to‘plamlarida” turkumidagi "I.V.Savisskiy nomidagi Qoraqalpog‘iston Respublikasi davlat san’at muzeyi" (IX jild) kitob-albomidan ma’lum ot olishingiz mumkin. Qoraqalpoq qizlarining to‘y liboslari nimalardan iborat bo‘lgan? To‘yda dastlab boshga kichik ro‘mol o‘ralib, so‘ngra, kiymeshek va saukele kiyilgan. Saukelening ustidan turme o‘ralgan. Jegde esa bosh kiyimning oxirgi tarkibiy qismi edi. Ko k ko ylak va shapan to‘y liboslari to‘plamini to‘ldirgan. ʻ ʻ Delegey, qulaqshin – qoraqalpoqlarning qishki bosh kiyimlari. Qoraqalpoqlar sho‘girmadan tashqari kichik aylana shaklli qavilgan yoki astari mo‘ynali va chetlariga yumshoq mo‘yna tutilgan baxmal do‘ppi kiygan. Shuningdek, chetiga tulki mo‘ynasi tutilgan baland bosh kiyimidan ham foydalanilgan. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida delegey keng tarqalgan bosh kiyimlaridan biri edi. Uning tepa qismi movutdan tayyorlanib, chetiga qo‘zi mo‘ynasi tutilgan. Shuningdek, cheti mo‘ynali qulaqshin ham kiyilgan. Salla 6 Xalq og ’ zaki ijodi . 9 qoraqalpoqlarda ulamolarning bosh kiyimi sanalgan. U ip gazlama va ip aralash jundan to‘qilgan matodan tayyorlangan. 7 Milliy kiyim-kechaklar. Usti-boshi uchun zarur gazlamani matolar to quvchi ustalar yetkazib bergan. Biz tun to qish uchun ishlatiladigan yo l-yo lʻ ʻ ʻ ʻ alama, ayollar ko ylaklari uchun ishlatiladigan katak-katak shatirash, ingichka tuya ʻ junidan movut (shol), qop va har xil xalta tikishda foydalaniladiganjun gazlama tayyorlangan. Po stin, qalpoq, poyabzal teri (asosan qo y terisi ishlangan) shular ʻ ʻ jumlasidandir. Qoraqalpoq erkaklarining kiyimi Xorazm erkaklarinikiga o xshab ketadi. ʻ Erkaklar ko ylak-ishton, dambal kiyganlar. Ishtonning poychalari etik ichiga tiqib ʻ kelingan. Sovuq kunlarda yupqa ishton ustidan qalin chit yoki jun gazlamadan tikilgan issiq sim (ishton) kiyib yurishgan. Keyinchalik no g oy yoqali ko ylak ʻ ʻ ʻ kiyishgan. Qoraqalpoqlarda chopon keng tarqalgan. Har xil chopon tikilgan, qavilgan chopon ham ishlatilgan. Jun, gazlama, movutdan shekpen (chakman) tayyorlangan. Bayram kunlari yaltiroq gazlamadan tikilgan chopon kiyilgan. Chopon ustidan belbog , ba zan qayis (kamar) bog lab yurilgan. Qishda ʻ ʻ ʻ qoraqalpoqlar po stin va qalpoq kiyishni yoqtirishadi. Qalpoqni qalpoq taqiya ham ʻ deyishgan. Qalpoq katta va keng qilib tikilgan. Salla o rashmagan. Din ʻ peshvolarigina salla o rab yurishgan. ʻ Oyoqlariga charm poyabzal, mahsi, kalish, etik, qishda jun paypoq kiyishgan. Yoshlar bilan katta yoshdagi erkaklarning kiyimi deyarli farq qilmagan. Katta yoshdagilar kiyimlari sal kengroq, uzunroq tikilgan. Qoraqalpoq ayollarining kiyimi ko ylak, ishton (lozim), ish kiyimi, kamzul, ʻ yengsiz chopondan iborat bo lgan. Boshlariga do ppi kiyishgan, ro mol o rashgan, ʻ ʻ ʻ ʻ yana jegde yopib yurishgan. Bayram ko ylaklari Buxorodan olib kelingan ola ʻ shoyidan tikilgan. Ko ylakning tugma tikiladigan ikki tomonida yoqasidan ʻ beligacha, yenglari, etagiga xilma-xil rangli ipdan chillak shaklida keng kashta tikilgan. Azador ayollar gulsiz ko k ko ylak kiyishgan. Qoraqalpoq ayollarining ʻ ʻ 7 Xalq og ’ zaki ijodi . 10 bosh kiyimlari boshqa xalqlarnikidan yaqqol ajralib turadi. Ayniqsa, kimishek va savkali deb ataladigan bosh kiyimlari juda qiziqarlidir. Qiz yashaydigan xonadonning hammasiga albatta kimishek tikilgan. Uni qizning o zi tikkan va ovulga kuyov kelgan kuni kiygan. Kimishekni kuyovʻ ovulidan kelgan ayollardan biri qizning bo yniga solib qo yadi. Chunki kimishekda ʻ ʻ boshqa kiyim uchun maxsus teshigi bor. Kimishekning old tarafi qizil movutdan uchburchak shaklda, orqasi ko yrikmasi Buxoro shoyisidan popukdor qilib, har xil ʻ rangdan jun ipdan to qiladi. Yonlarida quloqchinlari bor. Old tarafida peshonaga ʻ tushib turadigan jiga (peshona) bo lib, oraqasidan uzun guldor “kokil” osilib ʻ turadi. Boshga yana “jedge” deb yuritiladigan chopon yopinib yuradilar. Qoraqalpoq kiyimlarining o ziga xos jihatlaridan yana biri jengsedir. Bunday ʻ yenglar ko pincha qizil guldor matodan alohida maxsus tayyorlanadi. So ngra to n ʻ ʻ ʻ yoki choponga tikiladi. 8 1.2 Qoraqalpoqlarning xo’jaligi va toamlari 8 Qurbanova . Z . I , Qoraqalpoqlarning an ’ anaviy kiyim - kechaklari ( XIX asr oxiri - XX asr ) Nukus ,.2022,- B .5-37. 11 Qoraqalpoq oshxonasi ( qoraqalpoq tilida qaraqalpaq asxanası ) — qoraqalpoqlarning an anaviy oshxonasi bo lib, unda qo shni ʻ ʻ ʻ Markaziy Osiyo xalqlari bo lgan: ʻ o zbeklar ʻ , turkmanlar , qozoqlar hamda qirg izlarning ʻ oshpazlik san ati tajribalarini o z ichiga olgan o ziga xos milliy taomlar jamlanmasi nazarda ʻ ʻ ʻ tutiladi. Go shtli taomlar uchun asosan mol go shti, qo zichoq, tuya, ot go shti, ʻ ʻ ʻ ʻ quyon va parranda go shtlaridan foydalaniladi. Qo zi va mol go shtidan ʻ ʻ ʻ tayyorlangan taomlari esa mashhur. Qoraqalpoqlar musulmon bo lgani sababli ʻ cho chqa go shti tanovvul qilishmaydi. Taom tayyorlash uchun ishlatiladigan don, ʻ ʻ bug doy uni, tariq, guruch, loviya, jo xori kabi masalliqlar Qoraqolpoq ʻ ʻ oshxonasining ajralmas qismi sifatida e tirof etiladi. Kartoshka va sabzavotlar ʼ ko proq iste mol qilinadi. Taomlari asosan qovurish va pishirish yo li bilan ʻ ʼ ʻ tayyorlanadi. Go sht va qaynatilgan taom turlari keng tarqalgan. Qoraqalpoq ʻ oshxonasining asosini qovurilgan go sht va qaynatilgan xamir aralashmasidan ʻ iborat taomlar tashkil etadi. Eng keng tarqalgan taomlar-gurtuk, palov, lag mon, ʻ manpar, shavla, manti, somsa, chuchvara, sho rva, mashaba sho rvadir. Deyarli ʻ ʻ barcha taomlar bug doy unidan tayyorlangan dumaloq nonlar bilan birga iste mol ʻ ʼ qilinadi. Ovqatlanish davomida choy tortiq qilinadi. Bular asosan sutli, qora choy turlaridir. Bu odat o rta asrlarda ko chmanchilar orasida keng tarqalgan bo lib, ʻ ʻ ʻ bugungi kunda u nafaqat qoraqalpoqlar, balki o zbek, qozoq, turkmanlar va ʻ qirg izlar orasida ham mavjud. ʻ 9 Milliy taomlar. O rta Osiyoning boshqa xalqlari qatori qoraqalpoqlar ham ʻ palov, osh, manti va boshqa ko plab sharq xalqlariga oid bo lgan taomlarini ʻ ʻ pishirib keladilar. Albatta, qoraqalpoq oshxonasining o ziga xos xususiyatlari bor. ʻ An anaviy taomlari bo lgan: gurtuk, palau, shaule (shovla), lag mon, kespas, berek ʼ ʻ ʻ (chuchvara), aksaulak, karma, mashaba, guruch, go je, somsa, kirmish, go sht non, ʻ ʻ zagara nan (zog ora non) va boshqalar mavjud. ʻ Keng tarqalgan taomlari . Qoraqalpoqlarning eng keng tarqalgan taomlaridan biri jueri gurtik (jo xori unidan tayyorlangan beshbarmoq) va may ʻ gurtik (sariyog li beshbarmoq) dir. Bu taom qadimiy taom bo lsa-da, uni hozirda ʻ ʻ 9 Xalq og ʻ zaki ijodi . 12 ham qoraqalpoq ayollari ko p tayyorlab keladilar. Bug doy unidan katta xamirliʻ ʻ chuchvara tayyorlash faqat qoraqalpoq oshxonasiga xos bo lib, boshqa turkiy ʻ xalqlarda, xususan, qozoq, qirg iz va boshqirdlarda uchramaydi. ʻ Qoraqalpoqlarning yana bir keng tarqalgan an anaviy taomi bu go shtli turamadir. ʼ ʻ Turama. Qoraqalpoqlarning eng mashhur an anaviy go shtli taomi turama ʻ ʻ (durama) bo lib, u ko p ʻ ʻ go shtli taom sirasiga kiradi. Idishning nomi tur so zidan ʻ ʻ olingan bo lib, sochmoq ma nosini bildiradi ʻ ʼ . 10 Taom uchun asosan bug doy unidan ʻ foydalaniladi. Qaynatilgan go sht, ʻ odatda, erkaklar tomonidan mayda qilib to g rab chiqiladi. Shundan so ng, mayda ʻ ʻ ʻ to g ralgan go sht aralashtiriladi. Uch yoki undan ortiq kishi uchun turama ovqatga ʻ ʻ ʻ qo shilgan bulon bilan umumiy idishda xizmat qiladi. ʻ 11 Turamaga bulyondan tashqari, ba zan tuzlangan yoki serebe sousi qo shilishi ʼ ʻ mumkin. Ushbu taomning boshqa xalqlarda o xshashlari: no g ay turamasi, qozoq ʻ ʻ ʻ norini, o zbek norini kabilardir. Bu taomlar o z navbatida beshbarmoqning boshqa ʻ ʻ turlari hisoblanadi . 12 Qoraqalpoq xalqi tabiatni sevgani va uni ko p sir-asrorlarini bilganligi uchun ʻ ham uni asrab avaylagan. Biz aynan xalqni bu fazilatlarini og zaki yetib kelgan ʻ xalq naqllari va aforizmlarida uchratamiz ham mumkin. Xalq ichida shu tarzdagi iboralar doim takrorlanadi. Misol uchun: “Uch oy qovunim, uch oy qovog im, uch ʻ oy sovunim, uch oy shabag im”, bu o z navbatida Orolbuyi mintaqasida yashovchi ʻ ʻ xalqni ovqatlanish tartibi va unga amal qilishni ko rsatadi. Demak, uch oy ʻ qovunim degani qovun pishgan mahalda faqat shunga xos bo lgan ovqat turlarini ʻ iste mol qilganligi, ular “Asqaulaq”, “Qovun qurt”, “Qovun murobosi” kabilar. ʻ Uch oy qovog im desa shu barcha ovqatlari qovoq solib pishirgan va uning ʻ shifobaxsh ekanligini doim aytib kelgan. 13 Asosiy taomlar va sho rvalar ʻ . Dimlama- sabzavotli pishirilgan go shtli taom; ʻ 10 Фасмер .М.Р Этимологический словарь русского языка. М.: Прогресс. 1964—1973. 11 Назаров П. С. К этнографии башкир //Этнографическое обозрение. 1890. № 1. -С. 185 12 „«Национальные кухни наших народов», В. В. Похлебкин“. 2013- yil 16- avgustda asl nusxadan arxivlangan . Qaraldi : 2013- yil 30- iyul . 13 Koshanov B . A .″ Qoraqalpog ’ iston tarixi ″ fani bo ’ yicha ma ’ ruzalar .2008. 13 Do lma;ʻ Kabob; Qovurdoq; Qatiqli palov; Somsa; Chalop-yogurt bilan sovuq sho rva; ʻ Chuchvara; Shovla; Sho rva- bu so z odatda umumiy qilib barcha sho rva turlarini ifodalash uchun ʻ ʻ ʻ ishlatiladi. Sutli mahsulotlar. Qatiq- sutni fermentatsiyalash natijasida olinadigan yuqori kaloriyali oziq-ovqat mahsulotidir. Suzma- qatiqni filtrlash orqali olinadigan qalin, nordon sut mahsulotidir. Qurt- keng tarqalgan sut mahsulotlaridan biri. Ayron-yuqori kaloriyali oziq-ovqat mahsuloti. Suzmaga suv va tuz qo shib olinadi. ʻ Qimiz-ot sutidan olinadigan an anaviy ichimlik turi. ʼ 14 Qoraqalpoq xalqi baliqchilik va chorvachilik bilan shug ullangan. Sovunim- ʻ shabag im deganda, bunda ham keyingi galdagi sigir sut qatiqlaridan hamda ʻ baliqlardan turli milliy taomlar tayyorlab kelganligidan darak beradi. Qoraqalpoq millatiga mansub bo lgan ayollar baliqdan tayyorlanadigan taomlarni turli xilini ʻ bilishi va ular asosiy taomlardan ekanligini ta kidlab o tadi. Bu tarzdagi ilmiy ʻ ʻ psixologik yondashuvda shuni xulosa qilish mumkinki, aholi sigir go shtidan ko ra ʻ ʻ uning sut va qatiqlarini iste mol qilganligi ma lum, bu esa tabiat ob ektlariga ʻ ʻ ʻ aholida sub ektiv munosabatning bo lganligini bildiradi. Mol go shtidan ko ra ʻ ʻ ʻ ʻ baliqni yaxshi ko rib iste mol qilganligi ma lum, baliqlardan 200 xil taom turlarini ʻ ʻ ʻ biladigan qiz-kelinchaklar uning tez xazm bo ladigan shifobaxshligiga ham urg u ʻ ʻ berib o tadi. Buni yana xalq maqollarida baliq yegan tuq bo lar, har darmoni yo q ʻ ʻ ʻ 14 Исай Абрамович Фельдман . Кухня народов СССР , Киев, 1990.,- C . 238 . Каранашвши Г.В. Этническое самосознание и традиции.Тбилиси, 2005 14 bo lar deb gapini topib gapirib yurganligini guvohi bo lamiz. Bu kishilarniʻ ʻ salomatligiga befarq bo lmaganligi, tabiiy resurslariga zarar yetkazmaslikga ʻ harakat qilayotganlini ko rishimiz mumkin. Bizni bu tarzdagi ilmiy izlanishlar ʻ uzoq bo lmagan davrlargacha xalqning ekologik ongning tarixiy ildizlari ijobiy va ʻ sub ektiv bo lganligidan darak beradi. ʻ ʻ 15 Qoraqalpoqlarda nonning har xil turi yopilgan: bug doy noni (shurek), ʻ jo xori (zog ora) non, qotirma non, gulshe (kumesh), yani ko r non (qo rda ʻ ʻ ʻ ʻ pishirilgan). Qoraqalpoqlar nonni qo rda, qozonda, tandirda pishirilgan. Tandir ʻ og zini yuqoriga qaratib qo rishgan. Suyuq ovqatlarning turli xilini tayyorlaydilar; ʻ ʻ jarma-tuyilgan arpa, bug doy, jo xori donidan pishiriladi: jo hori go ja, so k oshi ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ (so kni avvalo suvda pishirib olib, so ngra yog da qovurishadi). Tansiq ʻ ʻ ʻ taomlaridan sirguruch, shovla, palovdir. Bug doy unidan nonlar yopishadi. Katta ʻ tovoqda hamirni aralashtirib, uni o qlovda yoyiladi. Ana shu hamirning o’zidan ʻ ingichka qilib yoyilgan va mayda kesilgan to rtburchak hamir bo laklari- ʻ ʻ baursak , va qo lda yoyilgan hamirdan tayyorlangan qovurilgan nonlar – ʻ sozban tayyorlanadi. Shu hamirning o zidan yana 2 xildagi ugra: ʻ kespas v a kaysas tayyorlanadi. Kespas - naychaga juda ingichka qilib yoyilib va mayda qilib ugra qilib kesiladigan non hisoblanadi. Kaysas ni ham ana shunday tayyorlanadi, faqat unga yog ham qo shiladi. ʻ ʻ Ak saulak - tayyorlash uchun, bug doy unidan qilingan ʻ hamir juda nozik katta non qilib yoyiladi va qizib turgan qozonda pishiriladi. Nonlarni qatiq yoki sariyo g bilan tortiladi. ʻ As saulak bayramlar oldindan tayyorlab, quritib qo yilib, bayram kunlarida bulyon va go shtli taomlarga ʻ ʻ qo shiladi. ʻ Qoraqalpoqlarning yana bir mashhur taomi mayek borek hisoblanadi. Yoyilgan hamirni kvadrat shaklda kesib chiqilib, konvert shakliga keltirilib, uning ichiga ko pirtirilgan tuxum va eritilgan yog qo shiladi. Qozonda piyozni ʻ ʻ ʻ qovurilib, uning ustiga suv quyiladi. Quv qaynashi bilan, mayek borek ni qaynatiladi. Qirg oq bo yidagi hududlarda deyarli barcha taomlar baliqdan ʻ ʻ tayyorlangan. Ularning orasida jugar yoki tariq undan tayyorlangan uzma xamirli 15 Davqaraev N . Revolyutsiyaga shekemgi qaraqalpaq adebiyati tariyxinin ocherkleri , Nokis , 1961, - B . 62. 15 baliq sho rvasi yoki qovurilgan va quritilgan baliq mashhur hisoblanadi. Qovunlar,ʻ tarvuzlar va qovoqlar quritilib, shirinlik sifatida tanavvul qilinadi. Sut va sut mahsulotlarini ko p iste mol qilishadi: qatiq, sariyog , ayron, ʻ ʻ ʻ qurd, yozda esa chalop tayyorlanadi. Ular qo y go shti, qoramol go shti, parranda ʻ ʻ ʻ mol go shtini tanovul qilishadi. Qovurdoq kabob, burek (varaqaga o xshagan), ʻ ʻ bo yrak va yurakdan jarkop tayyorlashadi. Qoraqalpoqlarda qovooqdan turli ʻ taomlar tayyorlashadi. Qovundan esa qoqi qilishadi. Badavlat oilalarda kuniga uch-to rt marta go shtli va boshqa oziq-ovqatlarni iste mol qilishgan. Kambag allar ʻ ʻ ʻ ʻ esa kuniga nari borsa bir mahal issiq ovqat bilan cheklanishgan, sigir va echkisi yo qligidan sutli ovqat yeya olmay, asosan, jo xori, tariq va yovvoyi “shirin” ʻ ʻ o simligidan tayyorlangan bo tqa iste mol qilishgan. ʻ ʻ ʻ Uy-joylari. Turar joylar qoraqalpoqlar yashayotgan joy sharoitlariga qarab har xil qurilgan. Ularning har qanday sharoitga mos kelaveradigan, eng yaxshi ko rgan uyi utovdir. Uni qoraqalpoqlar qora uy deb ham yuritishadi. Bundan ʻ tashqari qoqra nomi bilan ma lum bo lgan loy suvoq uylari ham bo lgan. Ayrim ʻ ʻ ʻ hollarda yer to lalarda yashashgan, yirik boylarning katta hovlilari ham bo lgan. ʻ ʻ Bunday hovlilar paxsa bilan qurilib, chor atrofi devor bilan o rab chiqilgan. ʻ Qoraqalpoqlarning ko pchiligi qishloqlarda chiroyli, qishda issiq, yozda salqin, ʻ ichi keng, kundalik turmush uchun qulay utovlarda yashaganlar. Ayni vaqtda chiy, qamish devorli, sinch devorli uylar ham qurilgan. 16 II BOB.QORAQALPOQLARDA SAQLANIB QOLGAN URF ODAT VA QADRIYATLAR 2.1.Qoraqalpog’istoning hozirgacha saqlanib qolgan urf-odatlari Qoraqalpoqlar uzoq yillar davomida ko chmanchilik turmush tarzidan ʻ o troqlikka o tish jarayonini boshidan kechirdilar. Aholining asosiy qismi o tov va ʻ ʻ ʻ paxsa uylardan iborat ovullarda yashardi. Keyinchalik qo rg on (qal a) va ʻ ʻ ʻ shaharlar vujudga keladi. Qo rg onlarning to rt tomoni devor yoki baland tepalar ʻ ʻ ʻ 16 Xalq og’zaki ijodi. 16 bilan o rab olinardi. Qoraqalpoqlar bir necha urug lardan shakllangan bo lib, harʻ ʻ ʻ urug a zosi o z urug ining mustahkamligini ta minlashga intilardi. Bir urug ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ichida qiz olish, qiz berish taqiqlangan edi. Shu boisdan boshqa urug dan qiz olib ʻ qochish odatiy hodisa hisoblanardi. Ma lum vaqt o tgach qiz olib ketilgan joy ʻ ʻ ma lum qilinib, qiz tomonning ota-onasi, yaqin qarindoshlari va urug oqsoqoli ʻ ʻ turli sarpolar bilan siylanib, to yga rozilik olinardi. Urug ruhoniysi kelin-kuyovni ʻ ʻ nikohlab qo yardi. To yda baxshilar dostonlardan qo shiqlar kuylashardi, ʻ ʻ ʻ aytishuvlar avjiga chiqardi. Polvonlar va botirlar kurashga tushardi. Shuni alohida qayd qilish joizki, ko pincha ota-onalar qizi olib qochilishi ʻ xususida oldindan xabardor bo‘lishadi. Ba zan yigit qizning roziligisiz uni olib ʻ qochgan bo lishi mumkinki, ota-onalarning bundan xabari bo lmaydi. Bunday ʻ ʻ holat ayrim vaziyatlarda har ikki tomon uchun ko ngilsiz yakun topishi mumkin. ʻ Ya ni, tepberdiga kelganlar qizning noroziligi tufayli uni o zi bilan birga qaytarib ʻ ʻ olib ketishadi. Shu mahalda yigitning ota-onasi, qarindosh-urug lari, butun ʻ jamoadoshlari yig ilishib, qanday bo lmasin kelinni olib qolishga astoydil harakat ʻ ʻ qilishadi. Bunda hal qiluvchi fikrni qizning o‘zi aytishi kerak. Shunday hollar ham bo‘ladiki, qarindoshlar imkon qadar qizni ko‘ndirishga urinishadi. Ular qiz taqdirini har tomonlama o ylab, shundan keyin yakuniy xulosa chiqarishadi. ʻ Qizning bundan keyingi hayoti barbod bo‘lmasligi, “eshik ko‘rgan”, “qaytib kelgan” degan isnodga qolmasligi maqsadini ko‘zlab u ko‘pincha kuyov uyida qoldirib ketiladi. Islom dini qoraqalpoqlarning rasmiy dini edi. 17 Xuddi o zbeklarda bo lgani kabi qoraqalpoqlarda ham “Bet ashar”marosimi ʻ ʻ mavjud. Ularda kelin salom bor. Qoraqalpoq xalqida ham” bet ashardı “shoir yoki so zga chechan qo shiqchi tomonidan kelinga el-yurtini tanishtirish va unga ʻ ʻ nasihat qilishdan, yosh oilaning kelajagi uchun yaxshi niyatlar bildirgan. Ularda kelin salomning so zlari quyidagicha bo lgan: ʻ ʻ Ko shkende ko shti baslag an, ʻ ʻ ʻ Jashligin qiya taslag an, ʻ Anash turg an qayin eneń, ʻ 17 Rajabov, T.I. &Oripov, N.O. (2022).Teaching Folklore Songs Bukhara Children in Continuous Education as a Dolzarb Methodological Problem. European journal of innavation in nonformal education, 2(2),-B.409-412. 17 Og anda beriń bir salemʻ 18 Nikoh marosimi qoraqalpoqlarda neke (nikoh) deb nomlanib, xalq orasida uning neke qıyıw va nekeden o tish kabi shakllari keng qo‘llaniladi. Har ikki xalq ʻ orasida ko‘pincha bu marosim kelin kuyovning xonadoniga olib kelingan paytda bajariladi. Odatda ushbu marosimni din peshvosi yoki mektep molla (mahalliy mulla) olib boradi. Marosim vaqtida kelin-kuyovga neke suw (nikoh suvi) ichiriladi. Manbada keltirilishicha, mulla kumush tangalar solinib, nikoh suvi to‘ldirilgan idish ro‘parasida o‘tirib, nikoh duosini o‘qishga kirishgan. Idish chetining ikki tomonida maxsus o‘yiq joylari bo‘lgan. Nikoh o‘qib bo‘lingach, mulla idishning dastlabki o‘yiq joyidan avval kuyovga, so‘ngra uning ikkinchi o‘yiq tarafidan kelinga, oxirida marosimning qolgan ishtirokchilariga suv ichirgan. Bu suv hammaga ham yetmagan. Nikoh marosimi nihoyasiga yetgach, uni ado etgan mullaga idishda qolgan tangalar va bir kiyimlik mato hadya qilingan. 19 Qoraqalpoqlarning marosim va urf-odatlari, saklar, pecheneglar va o g uzlar ʻ ʻ qabilalari madaniyatlaridan kelib chiqadi. Ular qoraqalpoqlar hayotining ko plab ʻ javhalarida, masalan, mehmondo stligida, o z aksini topgan. Shuning uchun, ʻ ʻ mehmonlarni kutishda, eng ulug joy mehmonlarga ajratiladi. Unga,shuningdek, ʻ qurbon qilingan hayvondan tayyorlangan milliy taomning ma lum bir qismini ʻ (boshi yoki boshqa qismi) taqdim etiladi. Ovqatdan so ng, yangi kelin yoki uy egasining ayolining mehmonlar qo lidan ʻ ʻ patnis olish marosimi sodir bo ladi. Unda kelin mehmonga chuqur ta zim qilib, ʻ ʻ patnisni mehmon qo lidan olib, keyin astalik bilan orta qaytadi. Shundan so ng, ʻ ʻ hurmatli mehmon barcha kelganlar yaxshi tilaklar va uyning egasiga alohida minnatdorchilik bildirib nutq so zlaydi. Shundan so ng, oilaning eng kichik a zosi ʻ ʻ ʻ (erkaklarda- kenja o gil yoki ayollarda- kelin) mehmonlar qo llarini yuvishlari ʻ ʻ uchun qumg ondan suv quyadi. ʻ 20 18 Ayımbetov.Q..Xalıq danalı g?ı.Nókis.Qaraqalpaqstan.1988.-B.15. 19 Давлетияров М . М . Қорақалпоқлар замонавий кундалик ҳаётида ижтимоий институтларнинг ўрни ва роли : Автореф . дис . тарих . фан . фалсафа д - ри (PhD). – Тошкент , 2018. Есбергенов Х., Атамуратов Т. Традиции и их преобразование в городском быту каракалпаков.– Нукус:Каракалпакстан,1975. 20 Xalq og ʻ zaki ijodi . 18 Qoraqalpoqlarning to ydan oldingi va keyingi marosimlar juda qiziqarliʻ jarayonlarni o z ichiga oladi. Masalan, kelinning uyida tantana va bazm ʻ uyishtirilib, unda kelinning oila a zolari, barcha urug a zolari va qo shnilari ʻ ʻ ʻ ʻ ishtirok etadi. Kuyov taraf ushbu kun kelinning uyiga qo y yoki buzoq (ba zida ʻ ʻ buqa), kelinning yaqinlariga ega sovg alar olib keladi. Kuyov kelinning uyiga ʻ yaqinlashishi bilan, kelin taraf ayollar (ko pincha qo shnilar) kelinning uyiga ʻ ʻ kuyov kirishi uchun pul so raydilar. Kuyovni ushbu butun jarayon davomida yosh ʻ yigitlar qo llab turishadi va “vakil ota” kuyovning o rniga to lovni amalga ʻ ʻ ʻ oshiradi. Bayram bazmi tugagandan so ng kuyovdan ikkinchi marta pul olinadi, ʻ bunda kuyov tarelkani tagiga pulni qoldiradi. Keyin kuyov, sovchi ayollarga pul berishi lozim. Sovchi ayollar mehmonlar uyiga suv to la idish bilan kirib, agar ʻ kuyov to lovni amalga oshirmasa, suvni qudalar ustiga to kish bilan “tahdid” ʻ ʻ qilishadi. Barcha ushbu harakatlar hazilomus usulda o tkaziladi. ʻ 21 Qoraqalpoq oilaviy marosimlaridan biri Go shchindir. Yangi oila qurgan kelin- ʻ kuyovning qiz tarafi tomonidan kuyovning uyiga go’shchin, ya ni sovg a ʻ ʻ jo natiladi. Bu orqali yoshlarning mustahkam oila bo lib yashashlari uchun xayr- ʻ ʻ duo tilanadi. Go’shchin tarkibiga asosan kiyim-kechak, dasturxon, gazmol choyshab, yostiq javoni singari anjomlar kiradi. Yana bir urf Qiz uzatish marosimidir. Qizlarning turmushga chiqishi ota- onalar uchun ham, qiz uchun ham baxtiyor kun hisoblanadi. Shu sabab qiz uzatish tantanali marosim sifatida nishonlanib, ko pchilikni qiziqtiradigan tadbirga ʻ aylanadi. Qoraqalpoq milliy odatlaridan biri Oroltoy hisoblanadi. Bu o g il ʻ ʻ bolaning dunyoga kelishi munosabati bilan o tkaziladigan ziyofat bo lib, ʻ ʻ farzandning sog -salomat, baxtiyor bo lib ulg ayishi uchun tilaklar bildiriladi. ʻ ʻ ʻ Qoraqalpoqlarda yana bir pisar to y urfi mavjud. Bunda kuyovning qaynotasi ʻ tomonidan yangi oila uchun uy-ro zg or buyumlari, chorva mollari hadya etiladi. ʻ ʻ Bu an ana ham yoshlarning baxt-saodati, farovon turmush qurishini istashdan ʻ dalolat beradi. Umuman olganda, qoraqalpoqlarning boy milliy urf-odatlari 21 Xalq og ʻ zaki ijodi . 19 bugungi kunda ham o z qadriyatini yo qotmagan. Ularni avaylab asrash, kelajakʻ ʻ avlodga yetkazish muhim vazifa hisoblanadi. Qoraqalpoqlarning milliy urf-odatlari o ziga xosliklari bilan ajralib turadi. ʻ Ularda oila, nikoh, marosim va bayramlar bilan bog liq udumlar muhim o rin ʻ ʻ egallaydi. Masalan, Qiz uzatish marosimida qator rasm-rusumlarni ado etish belgilangan. Qizning ota uyi oldidan kuyov tomonidan kelganlar qozon olib o tadilar. Bu ifoda yoshlarning kelajakda to kin-sochin hayot kechirish ramzidir. ʻ ʻ Qoraqalpoqlarning yana bir go'zal udumi -mehmondo'stlikdir. Ularning uylariga tashrif buyurgan har qanday mehmon ulug lanadi va hurmat ko'rsatiladi. Mehmon ʻ uchun eng yaxshi ovqatlar pishirilib, qimmatbaho sovg alar tortiq qilinadi. ʻ Qoraqalpoq oilalarida quda-andachilik munosabatlari muhim o rin tutadi. ʻ Bunday munosabatlar oilaviy aloqalarni yanada mustahkamlaydi. Ba zan quda- ʻ andachilar yangi uy quradigan oilaga moddiy yordam ko rsatishadi. Yoki biror ʻ marosim ziyofatlarida faol ishtirok etishadi. Yana Qoraqalpoq milliy marosimlaridan biri "Mullalar da vat" urfidir. Bu marosim"Uch talqon" deb ham ʻ ataladi. Bu urf-odat bo yicha mulla, qori, domla kabi diniy ziyolilarni ʻ chorlaydilar va ziyofat beriladi. Ayrim oilalarda o g il tug ilsa, mulla uchun ʻ ʻ ʻ xususiy taomlar pishirishadi. Bu urf bugun ham yetarli darajada saqlanmoqda. Xalqimizda o‘g‘il bolalarning “qo‘lini halollash , ya ni sunnat qilish ˮ ʻ marosimining o‘ziga xos folklor an’analari mavjud bo‘lgan. “Sunnat” so‘zi aslida arabcha bo‘lib, Payg‘ambarimiz bajargan va boshqalarga ham tavsiya qilgan amallardir. Bu marosim ko‘pgina joylarda “xatna to‘yi” deb ham ataladi. Zero, “xatna” atamasi arab tilidagi “kesmoq”, “qisqartmoq” ma nolarini anglatuvchi ʻ “xatnun” so‘zidan olinganligi uchun o‘g‘il bolalar jinsiy a zosi uch qismi terisini ʻ kesish bilan bog‘liq marosim ham “xatna to‘yi” deb yuritiladi. Bolani xatna qilish an anasining tarixiy ildizlari ibtidoiy jamoa davridagi ʻ sinov-initsiatsiya rituallari, xususan, bolalarni bir yosh-jins mansubiyatidan boshqasiga o‘tkazish bilan bog‘liq qadimgi udumlarga borib taqaladi. Xatna qilish odati qadimiy Misr, Indoneziya, Avstraliya, Afrika xalqlarida ham kuzatilgan. Sunnat qadimiy Bobilda yashagan somiy xalqlar o‘rtasida ham keng tarqalgan. 20 Xatna O‘rta Osiyoda qadimdan mavjud bo‘lgan degan taxminlar bo‘lsa-da, biroq u islom dini kirib kelgandan (VIII asr) dan so‘ng keng tarqalgan. Bu marosim mamlakatimiz viloyatlarida “xatna to‘yi , “sunnat to‘yi”, “ummat qilmoq”,ˮ “huydo-huydo qilmoq”, “chuk to‘yi”, “to‘yi pisar”, “chukburon”, “gula qildirish”, “kestirish”, “chukron to‘yi”, “o‘g‘il to‘yi”, “nevara to‘yi”, “qo‘l halollash to‘yi” kabi nomlar bilan ataladi. Mamlakatimizning turli viloyatlarida o‘tkaziladigan xatna to‘yi o‘z tarkibiga mansub udumlari bilan bir-biridan farqlanib turadi. 22 2.1.Qoraqalpoqlar madaniyati va an’analarining tasviriy san atdagi o rni ʻ ʻ Tasviriy san atning o ziga xosligi uning milliy urf-odat va an analarining ʻ ʻ ʻ uyg unligi bilan alohida hamiyat kasb etib, an anaviy shaklga, chuqur tarixiy ʻ ʻ o tmishga ega. Bugungi kunda ham san atdagi an anaviylik hamda milliy o ziga ʻ ʻ ʻ ʻ xoslik saqlanib qolgan shakllari rivoj topdi. Xususan, N.Ahmedova tomonidan ilk marotaba XX asr rangtasvirini o rganishda yangi masalalar ko tarildi, san atning ʻ ʻ ʻ tarixiy-madaniy davomiyligidagi spetsifik murakkabliklarni izohlashga harakat 22 Ismoilov H.O‘zbek to‘ylari. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. –B. 189. 21 kuzatildi, etnomadaniy o ziga xoslik tamoyillarini tadqiq etishda yangiʻ yondashuvlar aks etdi. Shu bilan birga qoraqalpoq xalqining tasviriy san atdagi ʻ milliy o ziga xosligini, an ana va urf-odatlarini, ko chmanchi xalqning turmush ʻ ʻ ʻ tarzini asarlarida aks ettirgan rassomlar asarlarini bir yerga jamlagan ”I.V.Savitskiy nomidagi Nukus davlat san ati muzeyi rang tasvir kollektsiyasi shakllanishidagi ʻ xususiyatlar”ini tadqiq etishga bag ishlandi. ʻ 23 Muzey tarixi va uning asoschisi I.V.Savitskiy (1915-1984 yy.) taqdiri ko p ʻ sonli kitob va maqolalarda aks etgan. U uzoq yillik faoliyati natijasida o zining ʻ monografik uslubdagi komlektatsiya tizimini ishlab chiqdi. U rassomlarning ijodiga tegishli bo lgan qoraqalpoq milliy madaniyatini targ ib qiluvchi asarlar ʻ ʻ bilan bir qatorda, qoraqalpoq xalq hunarmandchiligiga tegishli asori atiqalar ham to pladi. Natijada meziyda XX asr san ati rijovidagi murakkab bosqichlar, turfa ʻ ʻ badiiy jarayonlarni aks ettiruvchi nodir kollektsiya shakllandi. Milliy madaniyatga urg u berilgan badiiy ifodaviylik, razmiy metofara va tasviriy san at izlanishlarga ʻ ʻ ega qoraqalpoq milliy rangtasvir maktabining qaytarilmas qiyofasini belgilab berdi. F.Madgazin, K.Berdimuratov va U.Saparovning manzaralari, P.Krabayev, J.Bekanov, M.Ishanov va I.Alibekovning rang-barang mavzuli va uslubiy izlanishlari muntazam ravishda to plam tarkibiga qo shilib bordi. ʻ ʻ 24 1960-yillar oxiri 1980-yillarda Qoraqalpoqg iston diyorida shakllanib ʻ borayotgan badiiy maktabni bevosita J.Izentayev, K.Saipov, A.Shpadi, A.Utegenov, A.Yerimbetov, J.Lepesov, B.Serekeev kabi ko plab rassomlarning ʻ ijodiy asarlari orqali ko rish mumkin. Ular yaratgan betakror asarlar bugungi ʻ kunda ham o zining ulug vorligini yo qotmadi. Shu jumladan, O zbekiston Badiiy ʻ ʻ ʻ ʻ akademiyasi akademigi, O zbekiston xalq rassomi, Qoraqalpog istonda xizmat ʻ ʻ ko rsatgan san at arbobi, Berdaq nomidagi davlat mukofoti sovrindori Jollibay ʻ ʻ Tanirbergenovich Izentayev Qoraqalpog iston tasviriy san atida iste dodli ʻ ʻ ʻ rangtasvirchilardan biri sifatida yorqin iz qoldirdi. Rassom o z uslubini va ʻ 23 Ражабов Д. З., Ражабов Т. И. Формирование и развитие узбекской народной лирики //Международная образовательная деятельность как фактор развития и сотрудничества высших учебных заведений в современном поликультурном мире. – 2018. – С. 207-212. 24 Ражабов, Т. И. (2021). Усовершенствование научно-методических возможностей обучения бухарским детским фолъклорным песням в средней общеобразовательной школе. Наука, техника и образование, (2-2 (77)),-В.84-86. 22 dasxatini yaratish uchun tinimsiz izlanishlar olib bordi. Natijada qoraqalpoq xalqi hayoti, madaniyati va san atini teran anglashga harakat qilganligini, uni sekin astaʻ o ziga xos milliy yorqin koloritda asarlar yaratishga da vat etdi. Shuningdek ʻ ʻ rassom ijodi turli xil mavzu va janrlarga boy asarlar bilan serjilo tus ola boshladi. J.Izentayevning kompozetsiyalari maishiy hayot tarziga bag ishlangan bo lib, unda ʻ ʻ xalqning bayram kunlaridagi urf-odat va dasturlari ko plab uchraydi. Asarlaridagi ʻ milliy bayramlar, onalik va to y mavzulari aks etgan har bir obrazdagi amaliy ʻ san at namunalari taqinchoqlar, milliy liboslardagi har xil nashlar betakrordir. ʻ Uning “Ona”, “Ayollar”, “Mehmonga”, “To y” kabi asarlari shu jihatdan ham ʻ boshqa rassom asarlaridan ajralib kelgan. Hozirda rassom tomonidan yaratilgan asarlar yurtimiz va dunyoning boshqa davlatlari kollektsiyalaridan munosib o rin ʻ egallagan. Shu o rinda uning yuzga yaqin rangtasvir asarlari I.V.Savitskiy ʻ nomidagi Davlat san at muzeyida saqlanib, o zining noyobligi va yuqori qiymati ʻ ʻ bilan ahamiyatga ega. 25 Bugungi kunda ham qoraqalpoq milliy madaniyatini tasviriy asarlarida aks ettirayotgan bir qancha rassomlarni sanab o tish joiz. Masalan, B.Aytmuratov ʻ qoraqalpoq xalqining tarixiy voqealarini va shaxslarini tasvirlagan bo lsa, ʻ J.Lepesov, S.Baybosinov ijodida yorqin ranglarda ifodalangan turli xil maishiy janrdagi kompazitsiyalarini ko rish mumkin. O z ijodini milliy ruh bilan boyitib ʻ ʻ kelayotgan yosh iste dodlardan A.Qudayberganov “Alpomishning tug ilishi”, ʻ ʻ B.Serekov “Qoraqalpoq”, Q.Xojimuratov “Tug ilish”, S.Sabirbayev “ Orolning ʻ yuragi” kabi bir qator rassomlar ijod qilib kelmoqda. 26 Rassom N.Shukirullayevning “Shilpiqtagi qora uy” nomli asari asrlardan – asrlarga o tib kelgan qoraqalpoq etnografiyasining eng muhim ajralmas ʻ qismlaridan biri bo lgan qoraqalpoqlar o tovini ifodalagan. Qoraqalpoq o tovlari ʻ ʻ ʻ boshqa xalqlarning o tovlaridan alohida ajralib turadi. Ularning farqi konussimon ʻ shaklga ega tepa qismining ko rinishi, ko p miqdorda qalin gilam va bezaklar bilan ʻ ʻ (qizilbasqur, aqbasqur, janbau) jihozlangandur. Rassom o z asarini ona yurtining ʻ 25 Islomovna M . F . et al . Desingning the methodical system of the teaching process of computer graphics for the specialty of engineer-builder //Journal of Contemporary Issues in Business &Government. – 2021. – Т .27. – №. 4 26 Ruslan A.G’. Qoraqalpoq xalqining madaniyati //Humanity and science Congress//.2022.-B.37-38. 23 go zal manzarasi orqali milliylikni uyg unlashtirib matoda ranglar orqaliʻ ʻ tasvirlangan. 27 XULOSA. Xulosa qilib aytsak, qadriyatlar-bu odamlar orasidagi jamoatchilik, hamdo’stlik, hamjihatlik va hamkorlikka asoslangan munosabatlardir. Mustaqillikka erishganimizdan so’ng esa, milliy qadriyatlarga e’tibor yanada kuchayib, mustahkamlanib, xalqimizning jahon hamjamiyati bilan birga rivojlanib borishiga xizmat qilayotganini alohida ta’kidlab o’tishimiz o’rinli. Hozirda muzeylarda va ko’rgazma zallarida namoyish etilayotgan milliy mavzudagi tasviriy san’at asarlari yaqin o’tmishda unitilib ketayozgan moddiy madaniyatni, bu sohadagi an’analarni qayta tiklashda namuna sifatida xizmat qilib kelmoqda. Har bir ijodkor uchun bo’lsa, qoraqalpoq xalqining boy va ma’naviy tarixidan 27 Ражабов, Т. И. (2022). Халк кушиклари оркали укувчи йошларда миллий тафаккурни шакллантириш омили. Барқарорлик ва Етакчи Тадқиқотлар онлайн илмий журнали , 2(1), - В .364-368. 24 kuchquvvat olib asar yaratish faqr tuyg’usini vujudga keltirsa, ikkinchi tomondan yuksak milliy g’ururning yuksalishiga sababchi bo’ladi. Shu kabi qator asarlar xalqimizning o’z yurti, tili, ma’naviyati va madaniyati, qadriyatlariga befarq bo’lmasdan, aksincha tomoshabinning qiziqishlari yanada ortib borishiga turtki bo’ladi. O'rta Osiyo geografik maydonida joylashgan, ammo uning tarixi, madaniy meros va tabiatni o'zida jamlangan qismlari ta sirini o zgartirgan.ʻ ʻ Qoraqalpog iston xalqining qadimiy madaniyati, o zining boyligi, qizil yer, ʻ ʻ qo riqchi, to ldirg ich va boshqa sun iy mahsulotlari boyicha o zgacha madaniy ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ meroslar bilan ajratiladi. Bu, qo shma mardumlik kultura, musiqa, repertuar, qizil ʻ kitoblar va boshqa san at uslublarini o zida o zlashtirgan. ʻ ʻ ʻ Tarixiy ravishda, Qoraqalpog iston yerlilari turli imperiyalarning, ʻ shuningdek, Xitoy, Qoraqitoy, Persiya, Rusiya va boshqalar bilan urushgan, shuningdek, Jomurdlar, Koshkentlar, Qipchoqlar va boshqalar kabi turli bog liq va ʻ xilma-xil xalqlarning urushi natijasida tarixiy kultura shakllari shakllangan. Bularning hammasi birlashmasa, Qoraqalpog'iston bugungi kunda kulturalizm, o ziga xos san at, musiqa va madaniyati bilan ajralib turadi, bu esa ʻ ʻ uning dunyodagi o ziga xos o'rinini ta'minlaydi. Qoraqalpog istonning milliy ʻ ʻ kiyimlari, uning jamiyatining tarixiy va madaniy xususiyatlarini ifodalaydi. Bu kiyimlar, mamlakatning iqlim, tabiat sharoitlari va jamiyatining turli asoslariga asoslangan, murakkab va rang-barangdirlar. Qoraqalpog istonning milliy kiyimlari ʻ uning tarixiy va madaniy xususiyatlarini yoritadi va bu kiyimlar o zlariga xos ʻ dizayn, ranglar va ornamentalari bilan ajratiladi. Bu milliy kiyimlar, Qoraqalpog istonning uning madaniy va jamiyati haqida qayg uli ma'lumot beradi. ʻ ʻ 25 26 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YHATI.ʻ I. O zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari. ʻ 1. I.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. – T.: Sharq,1988 2. I.Karimov. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat,2008 II. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari. ʻ 3. Постановление Президента Республики Узбекистан от 19.12.2018”О мерах по коренному совершенствованию деятелъности в сфере охраны объектов материалъного кулътурного наследия”/ https :/ lex . uz / ru / doc /41133774. 4. Указ Президента Республики Узбекистан от 26.05.2020” О мерах по далънейшему повышению роли и значения сфере кулътуры и искусства в жизни общества”/ https :// uza . uz / ru / posts / o - merakh - po - dalneyshemu - povysheniyu - roli - i - znacheniya - sfery —28-05-2020. 5. Постановление Кабинета Министров Республики Узбекистан от 30 марта 2019”Об утверждении нормативно-правовых актов по исполъзованию и охране объектов материалъного наследия об организации деятелъности Департамента културного наследия при Министерстве кулътуры Республики Узбекистан”/ https :// lex . uz / ru / docs /4274003. II. Ilmiy adabiyotlar va manbalar. 1. N.Aimbetov,M., S.Ahmedov Qoraqalpog’iston. kitob- albom. – T.: Ma’naviyat,201 2. Лаковская В. Жоллыбай Изентаев. Образ и цвет. – Нукус: Издательство Каракалпакстан,1988 3. Ахмедова Н. Живопись Центральной Азии ХХ века: традиции, самобытность, диалог – Т: 2004 4. Rajabov, T.I. & Oripov, N.O. (2022). Teaching Folklore Songs Bukhara Children in Continuous Education as a Dolzarb Methodological Problem. European journal of innovation in nonformal education, 2(2), 409-412. 5. Ayımbetov.Q Xalıq danalı g?ı.Nókis. Qaraqalpaqstan. 1988. 15-bet. Давлетияров М . М . Қорақалпоқлар замонавий кундалик ҳаётида ижтимоий 27 институтларнинг ўрни ва роли : Автореф . дис . тарих . фан . фалсафа д - ри (PhD). – Тошкент , 2018. 6. Есбергенов Х., Атамуратов Т. Традиции и их преобразование в городском быту каракалпаков.–Нукус:Каракалпакстан,1975. 7. Ismoilov H.O‘zbek to‘ylari. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. -B.189. 8. Ражабов Д. З., Ражабов Т. И. Формирование и развитие узбекской народной лирики //Международная образовательная деятельность как фактор развития и сотрудничества высших учебных заведений в современном поликультурном мире. – 2018. – С. 207-212. 9. Ражабов, Т. И. (2021). Усовершенствование научно-методических возможностей обучения бухарским детским фолъклорным песням в средней общеобразовательной школе. Наука, техника и образование, (2-2 (77)), В.84- 86. 10. Islomovna M. F. et al. Desingning the methodical system of the teaching process of computer graphics for the specialty of engineer-builder //Journal of Contemporary Issues in Business &Government. – 2021. – Т .27. – №. 4 11. Ruslan A.G’. Qoraqalpoq xalqining madaniyati //Humanity and science Congress//.2022.37-38. 12. Ражабов, Т. И. (2022). Халк кушиклари оркали укувчи йошларда миллий тафаккурни шакллантириш омили. Барқарорлик ва Етакчи Тадқиқотлар онлайн илмий журнали, 2(1), - В . 364-368. 13. Qurbanova . Z . I , Qoraqalpoqlarning an ’ anaviy kiyim - kechaklari ( XIX asr oxiri - XX asr ) Nukus ,.2022,- B .5-37. 14. М. P . Фасмер . Этимологический словарь русского языка. М.: Прогресс. 1964—1973. 15. Назаров П. С. К этнографии башкир //Этнографическое обозрение. 1890. № 1. -С. 185 16. «Национальные кухни наших народов», В. В. Похлебкин“. 2013-yil 16- avgustda asl nusxadan arxivlangan . Qaraldi : 2013- yil 30- iyul . 17. Koshanov B . A .″ Qoraqalpog ’ iston tarixi ″ fani bo ’ yicha ma ’ ruzalar .2008 y 28 18. Каранашвши Г.В. Этническое самосознание и традиции.Тбилиси, 2005 19. Исай Абрамович Фельдман . Кухня народов СССР , Киев, 1990.-В. 238 . 20. Davqaraev N. Revolyutsiyaga shekemgi qaraqalpaq adebiyati tariyxinin g ocherkleri, Nokis, 1961,- B . 62. 21. Курбанова З.И. Из истории этнографического изучения Каракалпакстана (Каракалпакский этнографический отряд Хорезмской археолого-этнографической экспедиции) // Вестник ККО АН РУз. Нукус. 2008. № 4. - С. 36-41 . 22. Курбанова З.И. Традиции и новации в современной каракалпакской одежде // Вестник ККО АН РУз. Нукус. 2013. № 2. - С. 64-66 . 23. Курбанова З.И. Географическая среда, традиционное хозяйство, одежда: факторы взаимовлияния // Вестник ККОАН Руз. Нукус. 2015. № 3. - С. 96-100. 24. Курбанова З.И. Женщины богатырши каракалпакских дастанов // Tamaddun nuri. Бируни. 2015, № 2. - С. 12-14 . 25. Курбанова З.И. Каракалпакский традиционный текстиль // Вестник МИЦАИ. Самарканд. 2015. № 22. - С.46-59 . 26. Курбанова З.И. Традиционный мужской костюм каракалпаков, конец XIX- конец XX вв. // Проблемы востоковедения. Уфа. 2016. № 2. - С. 48-53 . III. Avtoreferat va desertatsiyalar . 1. Qurbanova Z . I , Qoraqalpoqlarning an ’ anaviy kiyim - kechaklari ( XIX asr oxiri - XX asr ) Nukus ,.2022,- B .5-37. IV. Internet materiallari. 1. https://lex.uz : O zbekiston Respublikasi qonunchilik ma lumotlari bazasi.ʻ ʻ 2. https://WorldCat.org.uz 3. https://Academia.uz 4. https://RefSeek.uz 5. https://Arxiv.uz 6. https://tarix.sinaps.uz 29 7. https://cyberleninka.uz 8. https://karakalpakstan.travel.uz 30 ILOVALAR. 31

Qoraqalpoqlarning ma’daniyati va urf odatlari

KIRISH…………………………………………………………………………….5

I.BOB.QORAQALPOQLARNING MADANIY ANʻANALARI

1.1Qoraqalpoqlarning milliy liboslari…………………………………………….11

1.2Qoraqalpoqlarning xo’jaligi va taomlari………………………………………16

II BOB.QORAQALPOQLARDA SAQLANIB QOLGAN URF-ODAT VA QADRIYATLAR.

2.1 Qoraqalpoqlarning hozirgacha saqlanib qolgan urf-odatlari………………….21

2.2 Qoraqalpoq maʻdaniyati va anʻanalarining tasviriy sanʻatdagi aksi..………...24

XULOSA…………………………………………………………………………26

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI………………………….30

ILOVALAR………………………………………………………………………33

Купить